Masne kiseline su spojevi sa ravnim lancem

različite duljine bilo da su zasićene ( bez dvostruke

veze) ili nezasićene (sa dvostrukom vezom)
MK mogu biti esterificirane sa glicerolom dajući
trigliceride, a mogu biti slobodne (FFA, SMK) ili
neesterificirane (NEMK, NEFA)
SMK u plazmi su vezane za albumine i izvor su
energije
Lipidi mogu biti egzogeni (hranom) ili se sintetišu
(endogeni), nisu topivi u vodi pa se prenose kao
lipoproteini.
U krvnoj plazmi se praktično svi lipidi nalaze u
sklopu lipoproteina, osim neesterifikovanih masnih
kiselina, koje se putem krvi transportuju vezane za
albumine.
Lipoproteini krve plazme su heterogena grupa
lipoproteina sa različitim fizičkim i hemijskim
osobinama, koji se međusobno razlikuju po
molekulskoj masi, veličini, gustini, hemijskom
sastavu i elektroforetskoj pokretljivosti.
U plazmi formiraju globularne micelarne čestice
iz nepolarne srži koju grade triacil glicerol i
esteri holesterola i spoljašnjeg amfifilnog sloja
sagrađenog od proteina, fosfolipida i slobodnog
holesterola.
Ukoliko sadrže više lipida, zapremina im je veća,
a gustina manja i obrnuto.
Ako pak sadrže više bjelančevina, brže se kreću
u električnim polju pri elektroforezi i lakše talože
pri ultracentrifugiranju.
S obzirom na navedene karakteristike iz krvne
plazme se mogu izdvojiti na dva načina:
metodom elektroforeze i metodom
ultracentrifugiranja.
Metodom elektroforeze iz krvi uzete na tašte
normalno se izdvajaju tri frakcije: α, β i pre-β.
U hiperlipidemijama različite geneze nalazi se i
četvrta frakcija, frakcija hilomikrona.
α frakcija je najbrža, dok hilomikrone ostaju na
startu
Metodom ultracentrifugiranja, lipoproteini krvne
plazme se izdvajaju prema brzini taloženja.
Najbrže se talože lipoproteini velike gustine-HDL,
pošto sadrže najveći procenat proteina u svojim
česticama, a odgovaraju α-elektroforestkoj
frakciji.
Zatim se talože lipoproteini male gustine LDL
analogni β-frakciji na elektroforegramu.
I na kraju, lipoproteini vrlo male gustine VLDL
kojima odgovara pre-β-frakcija elektroforeze i
hilomikroni koje je ovom metodom skoro
nemoguće razdvojiti
Pored brojnih različitosti, lipoproteini krvne
plazme imaju i niz zajedničkih osobina:lipoproteini
predstavljaju micelarne čestice rastvorljive u
plazmi; različiti proteini u strukturi lipoproteina
sadrže skoro iste apolipoproteine u različitim
odnosima; veze lipid-lipid, lipid-protein i protein-
protein su hidrofobne; pojedini sastojci mogu da
se izdvajaju iz strukture lipoproteina; promet
proteinskih komponenti je poznat; u krvnoj plazmi
mogu da se transformišu jedni u druge.
I pored sličnosti i mogućnosti konverzije, svaki
lipoprotein ima svoje karakteristike i ispunjava
strogo svoje specifične funkcije
Glavna fiziološka uloga lipoproteina je transport
triacilglicerola i holesterola do ćelija različitih
tkiva, kako resporbovanih tako i endogeno
sintetisanih.
Lipoproteini, također, omogućavaju održavanje
normalne strukture ćelijskih membrana, budući
da su donatori holesterola, ali isto tako aktivno
učestvuju u uklanjanju viška holesterola.
Brojni apolipoproteini su aktivatori ili inhibitori
enzima koji učestvuju u metabolizmu lipoproteina.
Od posebnog značaja za njihov metabolizam je i
uloga apolipoproteina u prepoznavanju receptora
na ćelijskim membranama
 Ukupni
Lipoproteini Fosfolipidi Holesterol Triacilgliceroli
proteini
Hilomikroni 1.5 - 2.5 7–9 4-8 84-89
VLDL 5 - 10 15 – 20 15-25 50-65
IDL 15 - 20 22 30 30
LDL 20 - 25 15 – 20 40-50 7-10

HDL3 50 - 55 20 – 25 16 3

HDL2 40 - 45 35 16 5
Veliki kompleksi s mnogo triglicerida:
Hilomikroni- prenose egzogene lipide od
probavnog trakta do svih stanica
VLDL (LIPOPROTEINI VRLO MALE GUSTOĆE)
prenose endogene lipide iz jetre do stanica
Mali kompleksi s mnogo holesterola:
LDL (lipoproteini male gustoće) nastaju iz VLDL i
prenose holesterol do stanica
HDL (lipoproteini velike gustoće) prenose
holesterol od stanice do jetre
Lipoproteini se sintetišu u jetri i crijevima, a
nakon izlučivanja modificiraju ih enzimi, a
produkte prihvaćaju receptori na stanicama
Cijeli proces reguliraju proteinske komponente
kompleksa – apolipoproteini (A,B,C,E9
Npr. A se javlja kod hilomikrona i HDL i
predstavlja kofaktor.
Hilomikroni su lipoproteini odgovorni za
transport egzogenih masti.
Sintetišu se u endoplazmatskom retikulumu,
endotelnih ćelija tankog crijeva.
Iz novoformiranih triacilglicerola, resorbovanog
holesterola, novosintetisanih fosfolipida i
specifičnih proteina.
Najzastupljeniji sastojak ove frakcije su
triacilgliceroli, koji čine 84-89 % ukupne mase
čestice.
Najmanje ima proteina, svega 1-2 %. Holesterol i
fosfolipidi su zastupljeni sa 7-10%.
Putem krvi dospijevaju u kapilare prije svega
masnog tkiva i skeletnih mišića gdje adheriraju
za endotel.
Tu se u toku nekoliko minuta nakon ulaska u
krvotok, triacilgliceroli hilomikrona hidrolizuju
dejstvom enzima lipoproteinske lipaze (LPL) na
masne kiseline i glicerol.
Nastale slobodne masne kiseline rastvorljive u
mastima prostom difuzijom ulaze u ćelije.
Oko 80 % masnih kiselina prihvataju ćelije
masnog i mišićnog tkiva.
Ostatak triacilglicerola iskorištava se u ostalim
tkivima.
Lipoproteinska lipaza, koja je odgovorna za
katabolizam hilomikrona nalazi se u endotelu
kapilara.
Aktivira se pod dejstvom Apo CII, a najveća
aktivnost prisutna je u endotelu kapilara
masnog tkiva.
Nastale MK ulaze u masno ili mišićno tkivo ili se
vežu sa albuminima u plazmi, a glicerol ulazi u
glikolizu u jetri.
Time se hilomikroni smanjuju, a komponente s
njihove površine (apo A, apo C i fosfolipidi)
odvajaju se i prelaze u HDL
Mali ostaci hilomikrona sastoje se od holesterola,
apo-B i apo-E, brzo se vežu sa jetrenim receptorima
za ostatke hilomikrona koji su specifični za apoE,
ostatak ulazi u jetru, gdje se proteini kataboliziraju,
a holesterol oslobađa.
Količina holesterola u stanicama jetre ne utiče na
prihvaćanje ostataka hilomikrona, ali utiče na
ulazak LDL.
Tako se trigliceridi iz hrane dostavljaju masnom
tkivu i mišićima, a holesterol se doprema u jetru.
triacilgliceroli 50-65%, holesterol 15-15%,
fosfolipidi 15-20% i apolipoproteini 5-10%.
Transportuju endogene triacilglicerole i
holesterol sintetisane u jetri iz ugljenih hidrata,
glicerola i masnih kiselina.
U cirkulaciji VLDL primaju Apo C (CI, CII i CII),
Apo A i Apo E od lipoproteina velike gustine.
Istovremeno počinje delipidacija VLDL
djelovanjem lipoproteinske lipaze i hepatične
lipaze koje vrše hidrolizu triacilglicerola i estera
holesterola.
Masne kiseline preuzimaju ekstrahepatična
tkiva.
Na taj način se endogeno sintetisani
triacilgliceroli dopremaju do različitih tkiva
organizma. Poluživot triacilglicerola, koji se
nalazi u VLDL iznosi 1-3 sata.
U toku katabolizma VLDL Apo C, Apo A, dio
fosfolipida i slobodnog holesterola se vraća na
HDL.
Na taj način se ostvaruje recipročan odnos
između VLDL i HDL. Apo C se kasnije vraća na
hilomikrone i VLDL i tako se ciklus zatvara
Dok VLDL zahvaljujući dejstvu lipoproteinske
lipaze, predaje triacilglicerole tkivima
djelovanjem holesterol-ester transferproteina,
primaju esterifikovani holesterol od HDL.
Tako nastaje IDL-kratkoživeći lipoproteini.
Oni sadrže podjednake količine holesterola i
triacilglicerola, a kao najvažnije apolipoproteine,
Apo B i E.
IDL-a u plazmi normalno nema, jer prelazi u LDL
daljom delipidacijom
LDL nastaje u krvnoj plazmi iz VLDL,ima mnogo
holesterola, a od proteina samo apoB.
Predstavljaju glavne nosioce holesterola od 40-
50%, što predstavlja 75 % ukupnog holesterola
krvne plazme.
Triacilgliceroli su zastupljeni sa 7-10%, fosfolipidi
15-20%, a ukupni proteini 20-25%.
Katabloziam LDL se vrši u jetri i perifernim tkivima.
Poluživot ovih lipoproteina iznosi od 2.15-3.58
dana.
LDL se vezuje za specifične receptore LDL ili B
receptore ćelijske membrane pomoću Apo B.
Izuzev eritrocita i nervnih ćelija, sva osttala tkiva
imaju i LDL receptor, dok ih najviše ima u jetri.
Kada LDL uđe u stanicu razgrađuje se pomoću
lizozomalne holesterol esteraze, a slobodni
holesterol ulazi u citoplazmu.
Ovaj slobodni holesterol pomoću tri regulatorna
mehanizma omogućava održavanje homeostaze
holesterola:
Inhibira aktivnost regulatornog enzima, biosinteze
holesterola, HMG-KoA reduktazu, blokirajući na taj
način sintezu novih molekula holesterola. Pored
toga, suprimira sintezu enzima HMG- KoA
reduktaze djelujući na nivo DNA i sinteze proteina.
Aktivira enzim acil-holesterol-acil transferazu
koja vrši esterifikaciju slobodnog holesterola, a
nastali esteri se deponuju u ćeliji u vidu
holesterolskih kapljica.
Inhibira sintezu LDL-receptora, fenomen poznat
kao down regulacija, čime se sprečava
prekomjerna akumulacija intracelularnog
holesterola receptorima posredovanom
endocitozom.
Većina ćelija posjeduje specifične LDL receptore,
koji omogućavaju preuzimanje holesterola iz
krvne plazme
Izvjesne ćelije, kao što su ćelije kore
nadbubrežne žlijezde i gonada sadrže veći broj
receptora, što se objašnjava većom potrebom
ovih ćelija za holesterolom kao prekursorom u
sintezi sterodinih hormona.
U ćelijama drugih tkiva, holesterol se može
ugraditi u membrane ili iskoristiti za sintezu
žučnih kiselina u jetri
U većini stanica holesterol se može sintetisati,
ali mehanizmi povratne sprege sprečavaju
nagomilavanje u stanicama (sam holesterol
unesen putem receptora sprečava sintezu
unutar stanica smanjenjem sinteze receptora za
LDL i time unosa holesterola)
Receptori za LDL odstranjuju LDL iz plazme, ako je
konc u plazmi velika nešto LDL-a može ući u
stanicu pasivno i nekontrolisano.
Ovaj put se uključuje u uslovima povećanog nivoa
LDL u krvnoj plazmi kada monociti i makrofage
RES-a procesom endocitoze preuzimaju velike
količine crikulišućeg lipoproteina i katabolišu ga.
Ove ćelije bivaju prepunjene esterima holesterola
i poprimaju izgled „pjenušavih ćelija“.
Na ovaj način hoolesterol akumuliraju i makrofagi
i glatke mišićne ćelije u zidovima arterija gdje
pjenušave ćelije postaju osnova aterosklerotičnih
plakova.
Lipoproteini niske gustine se javljaju u 5
subfrakcija (LDL1 , LDL2, LDL3, LDL4 i LDL5). LDL1 je
najeterogenija frakcija jer ima najduži poluživot
Genetski defekti u sintezi i funkciji LDL-
receptora što uslovljava pojavu familijarne
hiperholesterolemije.
Opisane su tri vrste poremećaja u ovih
bolesnika.
Receptori mogu biti odsutni, deficitarni i mogu
biti prisutni i normalno vezati LDL, ali postoji
poremećaj u internalizaciji kompleksa receptor-
LDL.
U homozigota, receptori su prisutni u malom broju
ili su odsutni.
U heterozigota se uglavnom nalazi polovina
normalnog broja LDL receptora.
Zbog nemogućnosti da LDL dopremi holesterol
ćelijama, raste aktivnost HMG-KoA reduktaze zbog
čega se povećava endogena sinteza holesterola.
Poremećaj odstranjivanja LDL iz plazme uzrokuje
porast LDL-holesterola u plazmi i povećano
preuzimanje LDL čestica od strane makrofaga i
glatkih mišićnih ćelija zbog čega se u zidovima
krvnih sudova stvaraju depoziti holesterola, a kao
posljedica nastaje prijevremena ateroskleroza
Konc LDL (a i stoga HOL) u plazmi ovisi najviše o
brzini kojom ga prihvaćaju receptori. Centralnu
ulogu u metabolizmu HOL ima jetra jer:
Sadrži glavninu LDL receptora
Sintetiše najveći dio HOL
Prihvaća HOL iz hrane i lipoproteina
Jedini je organ koji može izlučivati holesterol
Broj receptora na površini jetrenih stanica ovisi
o količini holesterola; kada se količina hol
poveća smanji se broj receptora.
Faktori koji dovode do nakupljanja hol u jetri
reduciraju broj receptora pa raste LDL u plazmi
U lumenu crijeva apsorbuje se 30-60%
holesterola, a značajno više ako u hrani ima više
zasićenih masti (lakše se stvaraju micele)
Holesterol stiže do jetre sa ostacima hilomikrona
a prihvaćaju ga receptori na koje konc hol u jetri
ne utiče.
Negativna povratna kontrola sinteze hol u jetri ne
može spriječiti nagomilavanje hol iz hrane, ali
njegovo nagomilavanje smanjuje broj receptora
za LDL, pa ulaz LDL u stanice pada, a konc u
plazmi raste.
Kada je nivo LDL holesterola visok, on počinje da
se lijepi za površinu krvnih sudova, ubrzava
aterosklerozu i smanjuje elastičnost arterija.
Zbog suženja arterija može nastupiti infarkt ili
moždani udar.
Pored holesterola na oštećenje srca djeluju i
povećani trigliceridi.
HDL su heterogena klasa lipoproteina koja sadrži
tri subfrakcije: HDL1, HDL2,HDL3.
50% mase HDL čestice čine proteini, 30%
fosfolipidi i 20 % holesterol.
Odnos fosfatidil holina prema sfingomijolinu je
5:1, a odnos esterifikovanog prema slobodnom
holesterolu je 3:1.
Glavni apolipoproteini su AI i AII, koji čine 90%
ukupnih proteina HDL.
Kada se hol koga sintetišu stanice ne bi mogao
izlučivati, nagomilao bi se u stanicama
Jedini put za izlučivanje je žuč, a od stanica do
jetre prenosi ga HDL.
HDL se sintetiše u jetri i crijevima i iz njih se
izlučuje u obliku malih kompleksa fosfolipida s
apo A i E, a može nastati i iz VLDL i hilomikrona
Slobodni holesterol iz stanica i drugih
lipoproteina je u HDL esterificiran pomoću LCAT
Obično udruženi sa hiperlipidemijom
Rijetki urođeni poremećaji nagomilavanja lipida
u tkivima, a ne u plazmi
Nakupine lipida oštećuju stanice:
U zidovima arterija – najčešća manifestacija;
nakupine hol udruženo s proliferacijom
(biološko množenje) i stvaranjem fibroznog tkiva
(gušće vezivno tkivo) stvara ateromatozne
(masne naslage na arterijama) naslage u kojima
dolazi do kalcifikacija (očvršćavanje i sužavanje
arterija) i upale pa arterija postaje neprohodna
LDL i IDL su aterogenični (odnos pojedinih
frakcija lipida)
U potkožnom tkivu izazivaju ksantomatozu
(promjene kože nastale kao posljedica
ekstravazacije lipoproteina i njihove endocitoze
putem makrofaga. Promjene su obično praćene
hiperproteinemijom.
Ksantomi mogu da budu u vidu papila,
nodula (čvorova) i plakova različite veličine i
boje (xanthos – žut), od žućkaste do smeđe
ili purpurno crvene boje.
Osim na koži, ksantomi mogu biti
lokalizovani i na sluzokožama, tetivama i
ligamentima, na srcu i krvnim sudovima, u
centralnom nervnom sistemu, na rožnjači i
na retini.
Kod ksantoma lokalizovanih na tetivama
boja kože koja ih prekriva nije izmjenjena.
Ksantomi pločastog oblika se nazivaju
ksantelazme.
Eruptivni ksantom – sitne žute kvržice koje svrbe
(porast VLDL ili hilomikrona)
Tuberozni ksantom – žute izrasline, nekad velike
i neugledne na laktovima i koljenima (mnogo
IDL), u koži oko očiju nazivaju se ksantelazma
(holesterol i LDL)
U tetivama – ksantoma tendinozum
U rožnici – arcus coroneae, sastavljen od
naslaga ( u tetivama i rožnici javljaju se kod
mlađih osoba, usljed visokih konc holesterola i
LDL)
Poremećaji u metabolizmu koji dovode do
porasta jedne ili više frakcija lipida i lipoproteina u
krvi se nazivaju hiperlipoproteinemije-HLP.
One mogu imati različite posljedice a prije svega
to je ubrzana i/ili prijevremena aterogeneza.
One mogu biti:
primarne (nasljedne) ili
sekundarne (udružene sa različitim bolestima ili
su posljedica uzimanja lijekova).
U razvijenim zemljama ateroskleroza i njene
komplikacije dovode do 50% svih smrtnih
ishoda i 1/3 smrti kod ljudi između 35 i 65
godine života.
HPL mogu se podijeliti prema vrsti lipida koji su
povišeni u krvi ili prema patogenetskim
uzrocima nastanka ili prema tome koja je
lipidska frakcija dominatno povišena.
Dislipoproteinemija je pojam koji označuje
poremećen odnos lipoproteina u serumu, a
uključuje i hiperliipoproteinemiju i
hipolipoproteinemiju.
Uzroci dislipoproteinemija općenito se mogu
svrstatit u 4 glavne skupine:
a) poremećaj apolipoproteina npr. u katabolizmu
apo-A-I (Tangierska bolest-), manjak apo-B-
100/B48, manjak apo-CII, manjak apo-E i dr.
Vrlo rijedak genetički poremećaj metabolizma
lipida, naračaste povećane tonzile, povećana
jetra i slezena (hepatosplenomegalija) i periferno
oštećenje živaca (neuropatija), dok u krvi
nalazimo nisku koncentraciju lipoproteinskih
čestica, lipoproteina velike gustoće (HDL), i
apolipoproteina apo A1 i apo A2, te umjereno
povišene koncentracije trigliceride.
Sekundarne hiperlipoproteinemije uzrokovane
su vrlo različitim mehanizmima, na osnovu kojih
se dijele na hiperlipoproteinemije uzrokovane
egzogenim ili endogenim faktorima, a mogu se
ispoljiti praktično u svakom opisanom obliku.
Od primarnih HLP razlikuju se po tome što su
većinom reverzibilne ukoliko je izvodljivo
uspješno liječenje osnovne bolesti, a ukoliko se
radi o hroničnom progredijentnom oboljenju
tada je istovremeno potrebno sprovoditi i
liječenje hipolipemicima triglicerida.
Endogeno uzrokovane HLP nastaju u toku
različitih oboljenja i metaboličkih poremećaja,
dok su egzogeni činioci najčešće neadekvatna
ishrana bogata mastima životinjskog porijekla,
koncentrovanim ugljenim hidratima, alkohol,
kao i primjena nekih medikamenata.
Prema tome koji poremećaj dominatno
izazivaju, dijele se na one koji dovode do
porasta ukupnog holesterola ili one koji dovode
do porasta triglicerida
Uzroci sekundarne HLP udružene sa porastom
nivoa ukupnog holesterola
Način ishrane
Unos hrane bogate zasićenim masnim kiselinama
Akutna intermitentna porfirija - poremećena
sinteza hema i dolazi do prekomernog stvaranja
porfirina u tijelu.
Postoje bolovi u trbuhu, zatvor i neuropatije, ali
ne postoje problemi sa kožom (osipi).
Anorexia nervosa – strah od debljanja
Holestaza – prestanak protoka žuči u trudnoći
kada dijete pritišće jetru i žuč – svrbež
Primarna bilijarna ciroza jetre (PBC) –
autoimuno oboljenje jetre, destrukcija žučnih
puteva
Chusingov sindrom – povećanje kortizola u krvi
Hipotireoidizam – nedovoljno lučenja hormona
štitne žlijezde
Nefrotski sindrom (nefroza) – gubitak
bjelančevina urinom
Ukupni holesterol
Enzimska metoda sa holesterol esterazom
Liebermann Burchardova reakcija bazirana na
oksidaciji holesterola uz kiselinu
Metode zasnovane na principu reaktivnosti sa
željeznim solima
Ukupni lipidi
Spektrofotometrijska reakcija sa fosfovanilinom
Ukupni trigliceridi
Enzimska metoda sa lipazom, esterazom, LPL,
glicerolfosfatoksidazom, glicerolkinazom
HDL određivanje bazira se na razdvajanju HDL
od lipoproteina koji sadrže apoprotein B (LDL,
VLDL) ultracentrifugiranjem, elektroforezom,
taloženjem
Taložne metode: dekstran sulfat-magnezijeva
metoda, metoda sa fosfovolframatom i
magnezijevim hloridom i metod sa heparinom i
mangan hloridom
LDL- taložne metode pomoću anionskih
policikličnih aktivatora
Slobodne masne kiseline – enzimska metoda
pomoću alifatskih karboksilata i
spektrofotometrijsko određivanje sa bakarnim
ionima te metode plinske hromatografije
pomoću organskih rastvarača u struji azota.
Fosfolipidi – hemijske metode obuhvataju
taloženje i razgradnju jakim kiselinama i
nezimske metode sa fosfolipazom
Lipoproteinske frakcije – elektroforetske metode
na acetatceluloznoj foliji ili agaroza gelu