FIZIK

TINGKATAN 4

Bab 1

PENGUKURAN
oleh cikgu azri azmi
 Bab 1
PENGUKURAN
Pelajar-pelajar yang dikasihi,
Dengan hari yang baru, datang kekuatan dan
pemikiran baru.
Objektif Pembelajaran :
FIZIK TINGKATAN 4

1. Memahami Fizik
2. Memahami kuantiti asas dan kuantiti terbitan
3. Memahami kuantiti skalar dan kuantiti vektor
4. Memahami pengukuran
5. Menganalisis penyiasatan saintifik

Analisis Soalan-soalan Tahun Lepas

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
P1 3 3 3 2 3 3 4 1 3
A - - - 1 - 1 - - -
P2 B - - - - - - - - -
C - - - - - - - - -
A - 1 1 1 - - 1 - -
P3
B - - - - - - - - -
 Bab 1
pengukuran
Pelajar-pelajar yang dikasihi,
Gagal merancang? Anda sedang merancang untuk gagal.

Peta Konsep
PENGUKURAN

Konsep Kuantiti Fizik Ukuran Penyiasatan

Fizik Saintifik

Kuantiti Asas Kuantiti Penghampiran

Field of Terbitan
Physics
Alat Pengukur
Unit Asas Unit Terbitan
Ralat

Imbuhan Bentuk
Piawai Kejituan

Penukaran Unit Kepekaan Kepersisan

1.1 Memahami Fizik
Apakah Fizik?
Fizik merupakan ilmu untuk mencari penerangan rasional (mengapa dan bagaimana)
tentang sifat jirim, tenaga dan fenomena alam semula jadi.

Haba
2. _________________
Kajian pengaruh haba ke
atas pelbagai jenis
bahan Cahaya
3. ________________
Daya & Gerakan
1._________________ Menerangkan pelbagai
Menyiasat tindakan daya fenomena yang disebabkan
dan gerakan cahaya
Gelombang
4. _________________
Bidang-bidang
kajian Fizik Memahami sifat-sifat
pelbagai jenis gelombang
7. Fizik Nuclear
______________
dan kegunaannya...
Kajian struktur nuklear
dan aplikasinya
Elektronik
6. ___________ Elektromagnet
5. _______________
Kajian penggunaan Mengkaji interaksi
peranti elektronik medan elektrik & magnet
dalam pelbagai
bidang

4
1.2 Memahami kuantiti asas dan kuantiti terbitan
Kuantiti fizikal adalah KUANTITI
yang boleh diukur. 1 Kuantiti Asas
Contoh : tinggi, masa, laju, jisim, suhu Kuantiti asas ialah kuantiti fizik yang tidak boleh
Semua kuantiti fizikal boleh
diterbitkan daripada kuantiti fizik yang lain.
dibahagikan kepada dua kelas:
Kuantiti Asas
1. ____________________________ Simbol
Kuantiti Asas Simbol Unit S.I.
Kuantiti Terbitan
2. ____________________________ Unit S.I.

Length L meter m
Kuantiti Terbitan 2
Mass m kilogram kg
Kuantiti yang diperolehi dengan
menggabungkan kuantiti asas melalui Time t second s
pendaraban, pembahagian atau kedua-
dua operasi ini. Unitnya diterbitkan dari Current I Ampere A
kombinasi unit asas melalui operasi yang
sama Temperature T Kelvin K

Kuantiti Terbitan
Ungkapan menggunakan kuantiti asas Unit Terbitan
(simbol)

Luas , A Luas = Panjang x Lebar m2

Isipadu , V Isipadu = Panjang x Lebar x Tinggi m3

5
Kuantiti Terbitan
Ungkapan menggunakan kuantiti asas Unit Terbitan
(simbol)

Jisim
Ketumpatan , ρ Ketumpatan = kgm–3
Isipadu

Sesaran
Halaju , v Halaju = ms–1
Masa

Perubahan Halaju
Pecutan, a Pecutan = ms–2
Masa

Momentum , p Momentum = Jisim x Halaju kgms–1

Daya , F Daya = Jisim x Pecutan N / kgms–2

Daya Normal
Tekanan , P Tekanan = Nm–2/ Pa / kgm–1s–2
Luas

Berat , W Berat = Jisim x Pecutan Graviti N / kgms–2

13
1.3 Memahami Kuantiti Skalar dan Kuantiti Vektor

Kuantiti Skalar Kuantiti Vektor

Kuantiti skalar ialah kuantiti fizik Kuantiti vektor ialah kuantiti fizikal
yang mempunyai magnitud sahaja. yang mempunyai magnitud dan arah.
Jarak Sesaran
Laju Halaju
Kerja Pecutan Contoh
Luas Daya
Jisim Momentum

Jarak , s Sesaran , s
Jumlah jarak suatu laluan Jarak terpendek antara dua titik yang diukur
mengikut suatu arah spesifik
Kuantiti Skalar Kuantiti Vektor

Laju Halaju, v
Kadar perubahan jarak Kadar perubahan sesaran
Jarak Sesaran
Laju = Halaju =
Masa Masa
Kuantiti Skalar Kuantiti Vektor

22
 Bentuk Piawai Imbuhan
Nilai-nilai ukuran yang sama ada yang Imbuhan digunakan untuk memudahkan
sangat besar yang sangat kecil ditulis dalam ungkapan nilai numerik kuantiti fizik yang
Bentuk Piawai supaya lebih kemas, ringkas sangat besar atau sangat kecil.
dan mudah untuk dibaca.
Bentuk
Imbuhan Nilai Simbol
A x 10n , Piawai
1,000,000,00
1 < A < 10 and n = integer Tera 1012 T
0,000
Tuliskan kuantiti berikut dalam bentuk 1,000,000,00
Giga 109 G
piawai: 0
Mega 1,000,000 106 M
a. Jejari bumi = 6 370 000 m
Kilo 1,000 103 k
Ans : 6.37x 106 m
Hekto 100 102 h
b. Jisim elektron Deka 10 101 da
= 0.000 000 000 000 000 911 kg Desi 0.1 10−1 d
Senti 0.01 10−2 c
Ans : 9.11x 10 -16 kg
Mili 0.001 10−3 m
c. Saiz zarah a = 0.000 03 m Mikro 0.000 001 10−6 μ
Ans : 3 x 10 -5 m 0.000 000
Nano 10−9 n
001
d. Diameter atom = 0.000 000 072 m 0.000 000
Ans : 7.2 x 10 -8 m Piko 10−12 p
000 001
e. Panjang gelombang cahaya
= 0.000 000 55 m Ans : 5.5 x 10 -7 m 23
Latihan 3.1
Penukaran Unit
Menukar setiap ukuran berikut dalam meter, m
(a) 2.98 Tm (a) 2.98 x 1012 m
(b) 298 km (b) 2.98 x 103m
(c) 2.98 μm (c) 2.98 x 10-6m
(d) 2.98 x 10-1 Gm (d) 2.98 x 108m
(e) 2.98 x 10-3 Mm (e) 2.98 x 103m
(f) 29.8 x 107 nm (f) 2.98 x 10 -2 m
(g) 298 x 104 μm (g) 2.98 x 10 -2 m

24
Tukar

a. 4 m2 dalam unit cm2 a) 4 x 104 m2

b. 30 cm2 dalam unit m2 b) 3 x 10-3 m2
c. 2.5 m2 to unit of mm2 c) 2.5 x 106 m2
d. 500 mm2 dalam unit m2 d) 5 x 10-4 m2
e. 200 m3 dalam unit mm3 e) 2 x 1011 m2
f. 11.5 cm3 dalam unit m3 f) 1.15 x 10-5 m2
g. 72 km h-1 dalam unit ms-1 g) 20 ms-1
h. 5 g cm-3 dalam unit kg m-3 h) 5000 kgm-3

25
1.4 Memahami pengukuran
Kepersisan Kejituan Kepekaan

Kepersisan ialah kebolehan Kejituan suatu ukuran ialah
suatu alat memberi bacaan sejauh mana sesuatu nilai
yang konsisten pada setiap pengukuran sama atau
kali ukuran dibuat. menghampiri nilai sebenar
atau nilai piawai.
Kepekaan ialah kebolehan
suatu alat bergerak balas
dengan cepat terhadap
kuantiti yang diukur dan
seterusnya menunjukkan
perubahan bacaan yang besar
terhadap perubahan kuantiti
yang kecil.

Rajah menunjukkan keputusan untuk empat orang penembak

A, B, C dan D dalam suatu kejohanan menembak. Setiap
penembak menembak lima kali.

Penembak Kepersisan Kejituan

A Tinggi Rendah
B Rendah Tinggi
C Tinggi Tinggi
D Rendah Rendah
(Guna Tinggi / Rendah)

26
 RALAT
Sebarang kuantiti fizik yang diukur mempunyai ketakpastian atau ralat dalam nilai
yang diperolehi menyebabkan nilai yang diukur berbeza daripada nilai sebenar.
Ralat bersistem Ralat rawak
⚫ Disebabkan : ⚫ Disebabkan :
i. keadaan instrumen pengukur i. faktor persekitaran seperti suhu dan
ii. keadaan persekitaran angin
ii. kecuaian pemerhati
⚫ Contoh ⚫ Contoh
i. ralat sifar i. ralat paralaks
ii. penentukuran alat pengukur yang tidak ii. kesilapan dalam kiraan
tepat iii. perubahan persekitaran secara
mengejut
⚫ Kaedah pembetulan ⚫ Kaedah pembetulan
i. penentukuran yang betul i. mengambil beberapa bacaan dan
ii. pelarasan instrumen yang kerap mengira nilai purata.
Ralat Paralaks
Ralat paralaks adalah ralat kesilapan bacaan yang dibuat akibat kedudukan mata pemerhati tidak
tepat dengan skala yang dibaca.
Bagaimana mengelakkan ralat paralaks?
1. kedudukan mata mesti selaras / serenjang / 90o dengan skala bacaan yang perlu diambil.
2. Apabila mengambil bacaan ammeter, kita perlu memastikan bahawa kedudukan mata adalah
bersudut tepat dengan jarum penunjuk, supaya pantulan penunjuk di cermin tepat berada di
belakang penunjuk. Dengan kata lain, pantulan penunjuk pada cermin itu tidak dapat dilihat oleh
pemerhati itu, maka ia adalah bebas daripada ralat paralaks. 27
Ralat Paralaks
16 A 28
B Reading = 15.1 ml

A
Reading = 2.6 cm 15 B
C Reading = 15.0 ml
Reading = 2.5 cm
Reading = 2.7 cm

1 2 3 14 C
Reading = 14.9 ml

Accurate reading = 2.6 cm

Imej jarum penunjuk boleh dilihat Imej jarum penunjuk di belakang jarum penunjuk

Alat Pengukuran
Kuantiti Fizik Alat Pengukuran
Panjang Pembaris meter, Angkup vernier , Tolok skru mikrometer
Arus Elektrik Ammeter
Jisim Neraca tiga palang
Suhu Termometer
Masa Jam randik (analog, mekanikal)
Beza Keupayaan Voltmeter
 Rahang Dalam
mengukur diameter dalam ANGKUP VERNIER
objek
Skala
Vernier Skala Utama
(in) (in)

Bilah
pengukur
Rahang Pengunci Skala Utama dalam
Skala
Luar kunci (cm) mengukur
Vernier
mengukur kedudukan kedalaman
(cm)
diameter skala
luar/ vernier Pengukuran
ketebalan
objek

Bacaan skala utama : 3.2 cm

Bacaan skala vernier : 0.04 cm
Bacaan angkup vernier : 3.24 cm 29
 0 1 Skala Utama
cm

Skala Vernier
Tiada Ralat Sifar 0 5 10

Ralat Sifar Negatif Ralat Sifar Positif

0 1 0 1
Skala Utama Skala Utama

Skala Vernier Skala Vernier

0 5 10 0 5 10

Senggatan keenam pada Skala Vernier Senggatan keenam pada Skala Vernier
segaris dengan senggatan pada Skala Utama segaris dengan senggatan pada Skala Utama
Ralat Sifar Negatif Ralat Sifar Positif
= - 0.04 cm = +0.06 cm

30
Cuba Ini !!!
1. Tuliskan bacaan ditunjukkan oleh angkup vernier dalam rajah berikut:

a) 0 1 b) 0 1

0 5 10 0 5 10

+0.03 cm - 0.06 cm

c) 0 1 d) 0 1

0 5 10 0 5 10

+0.01 cm - 0.03 cm

31
 Objek yang hendak diukur Bidal diputar
diletakkan di antara sehingga rahangnya
rahangnya (spindal) menyentuh objek.
Tombol ini
PENGANJAK menghalang objek
HALUS/
MUKA RACHET diketat berlebihan
ANDAS
UKURAN SPINDAL PENGUNCI LARAS BIDAL dengan
menghasilkan bunyi
klik apabila
mikrometer sedia
untuk dibaca.

TOLOK SKRU MIKROMETER

BINGKAI

Bacaan Skala Utama

= 4.00 mm
Skala Utama Bacaan Skala Vernier

Skala = 0.44 mm
Garis
rujukan Vernier
Diameter bearing bola
melintang
= 4.44 mm
32
 Tiada Ralat Sifat

10
0 5
Garis
rujukan 0 Tanda 0
45
melintang
40

Ralat Sifar Positif Ralat Sifar Negatif

0 10 0 5
Garis 5 Garis 0
rujukan 0 Senggatan rujukan 45 Senggatan
melintang 45 ke-2 di melintang 40 ke-3 di
atas 0 bawah 0

Ralat Sifar Positif = + 0.02 mm Ralat Sifar Negatif = - 0.03 mm

Untuk memansuhkan ralat sifar ***

Bacaan Sebenar = Bacaan yang diukur − Ralat Sifar

33
Latihan 3.4
1. Tuliskan bacaan ditunjukkan oleh tolok vernier dalam rajah berikut:

a) 3 4
b) 6 7

2.96 cm 6.66 cm 0 5 10
0 5 10

c) 3
d) 1 2
2

0 5 10
0 5 10 2.12 cm 1.11 cm

2. Tuliskan bacaan ditunjukkan oleh tolok skru mikrometer dalam rajah berikut:

a) b)

0 25 0 5
20
20 15
15

4.71 mm 9.17 mm
34
3. Rajah (a) menunjukkan bacaan tolok vernier apabila rahang ditutup rapat.

0 1 5 6

0 5 10 - 0.04 cm 0 5 10 5.64 cm

(a) (b)

Rajah (b) menunjukkan skala angkup vernier sama apabila 50 keping kadbod diletakkan
antara rahangnya. Tentukan ketebalan sekeping kadbod.

Ralat Sifar : - 0.04 cm

Bacaan angkup vernier : 5.64 cm

Ketebalan 50 keping kadbod : 5.64 cm – (-0.04 cm)

= 5.68 cm

Ketebalan sekeping kadbod : 5.68 cm / 50

= 0.1136 cm

35
 Kepekaan dan Ketepatan Alat Pengukur
Ammeter Voltmeter Jam Randik
Digital

A V

Pembaris Meter

20 30

Merkuri

Bulb Termometer 36
Turus merkuri
 Alat Pengukur Kepekaan Ketepatan
Pembaris Meter 0.1cm 0.1cm
Tolok Vernier 0.01 cm 0.01 cm
Tolok Skru Mikrometer 0.001cm /0.01mm 0.001cm /0.01mm
Ammeter (0 – 5 A) 0.1 A 0.1 A
Miliammeter (0 – 50 mA) 1 mA 1 mA
Termometer (-10 ºC – 110 ºC) 1 oC 1 oC
Jam Randik Mekanikal 0.2 s 0.2 s
Jam Randik Digital 0.01s 0.01s

Miliammeter

Jam Randik
Mekanikal

37
1.5 Penyiasatan Saintifik
Mengenal pasti masalah / soalan /
situasi
Mengenal pasti pemboleh ubah
yang terlibat
Membentuk Hipotesis
Reka bentuk dan Menjalankan
eksperimen
Merekod dan Mempersembahkan data
Menganalisis dan Mentafsir data
Membuat Kesimpulan
Menulis Laporan
1 Mengenal pasti masalah / soalan / situasi
Masalah dikenal pasti dan dinyatakan dengan
bertanya soalan. Masalah biasanya timbul
daripada pemerhatian. Soalan yang ditanya
mesti yang boleh diselesaikan melalui uji kaji.
Mengenal pasti pemboleh ubah yang
2
terlibat
Pembolehubah dimanipulasi
______________________________
Kuantiti yang nilainya kita memilih untuk
menukar atau pembolehubah utama yang
menyebabkan pemboleh ubah sekunder lain
berubah.
Pembolehubah Bertindak balas
________________________________
Kuantiti yang nilainya bergantung kepada
pembolehubah dimanipulasi atau
pembolehubah sekunder yang berubah
sebagai tindak balas kepada perubahan
dalam pembolehubah dimanipulasi.
Pembolehubah Dimalarkan
________________________________
Kuantiti yang mana nilainya dimalarkan
sepanjang eksperimen. 38
3 Membentuk Hipotesis
Satu kenyataan umum tentang hubungan
antara pemboleh ubah yang dimanipulasi
dan pembolehubah bergerak balas.
Hipotesis hendaklah ditulis sebagai:
Semakin besar ........., semakin besar
...........
atau
Semakin besar ............, semakin kecil
...........
4 Reka bentuk dan Menjalankan
eksperimen
Tujuan
Kenyataan menunjukkan penyiasatan
pembolehubah yang terlibat. Tujuan
eksperimen hendaklah ditulis sebagai:
Untuk menyiasat hubungan antara ...........
dan ..................
Radas
Senarai radas dan bahan yang digunakan
supaya sekurang-kurangnya satu set data
untuk pemboleh ubah dimanipulasi dan
pemboleh ubah bergerak balas boleh
ditentukan.
Menyatakan susunan radas yang boleh
berfungsi dengan melukis gambar rajah
yang dilabel.
Prosedur
Menyatakan kaedah mengawal
pembolehubah dimanipulasi.
Menyatakan kaedah mengukur
pembolehubah bergerakbalas
Ulangi eksperimen sekurang-kurangnya
empat kali.
39
5 Merekod dan Mempersembahkan data 7 Membuat Kesimpulan
Apabila data yang disusun dalam jadual, Berdasarkan analisis dan tafsiran data,
ia adalah lebih mudah untuk menganalisis membuat kesimpulan yang rasional
daripada yang dicatatkan secara rawak.
8 Menulis Laporan
6 Menganalisis dan Mentafsir data Laporan mesti ditulis selepas siasatan
saintifik selesai.
Plotkan graf (Pemboleh ubah bergerak
Laporan itu mesti terdiri daripada
balas) terhadap (pembolehubah
matlamat, pernyataan masalah,
dimanipulasi)
hipotesis, pemboleh ubah - pemboleh
ubah, radas dan bahan, prosedur,
Bagaimana untuk menganalisis data?
keputusan, perbincangan dan
kesimpulan.
i. Menentukan hubungan antara dua
pembolehubah.

ii. Menentukan kecerunan graf

40
Hubungan antara pemboleh ubah

a a a

a∝F a ∝1 a∝ 1
m m

1
F m
0 0 0 m

a berkadar terus a berkadar songsang

dengan F a berkadar terus dengan 1
dengan m m

y y

x x
0 0

y bertambah secara y berkurang secara linear

linear dengan x dengan x
41
Ulangkaji
C. F D. F
1. Antara graf daya mampatan berikut, graf
mana menunjukkan mampatan spring, x
adalah berkadar terus dengan daya yang
dikenakan, F? x x
A. x B. x
3.
P

F F

C. x D. x 10

Q
5
F F
Persamaan graf di atas adalah

2. Antara graf berikut yang manakah graf A) P = 10Q + 5 B) P = 2Q + 10

yang terbaik? C) P = – 2Q + 10 D) P = 5Q – 10

A. F B. F

x x 42
4. Jadual menunjukkan bacaan panjang rod yang direkodkan oleh dua orang pelajar, X dan Y
Bacaan Pelajar X/cm Bacaan Pelajar Y/cm
2.42 2.43
2.38 2.41
2.40 2.38
2.36 2.34

a) Apakah alat pengukur yang digunakan oleh kedua-dua pelajar?

b) Mengapa empat bacaan telah diambil untuk setiap pengukuran?
c) Apakah nilai purata bacaan yang dibuat oleh
i) pelajar X ?
ii) pelajar Y ?
d) Yang set bacaan yang mana lebih jitu? Mengapa?
e) Selain daripada alat pengukur dalam (a), apakah alat pengukur lain yang boleh
digunakan walaupun kurang tepat?

Jawapan :
a) Tolok Vernier
b) Untuk meningkatkan kejituan bacaan
c) (i) pelajar X (ii) pelajar Y ?
2.42 + 2.38 + 2.40 + 2.36 2.43 + 2.41 + 2.38 + 2.34
= 2.39 cm = 2.39 cm
4 4
d) Kejituan yang sama kerana nilai purata bacaan adalah sama.
e) Pembaris meter 43
5.
Beban Masa untuk 10 Tempoh
T2/s2 W/T2 N s-2
W/N ayunan, t/s ayunan, T/s
1.0 6.7 0.67 0.449 2.228
2.0 9.5 0.95 0.903 2.216
3.0 11.6 1.16 1.346 2.229
4.0 13.4 1.34 1.796 2.228
Jadual di atas menunjukkan data eksperimen yang diperolehi oleh seorang pelajar
menggunakan sistem ayunan spring berbeban.

a) Namakan pembolehubah yang dimanipulasi.

b) Namakan pembolehubah yang bergerak balas
c) Lengkapkan jadual di atas dengan nilai yang sepadan
d) Nyatakan unit bagi kuantiti terbitan W/T2.
e) Plot graf T2 melawan W.
f) Tafsirkan bentuk graf yang telah dilukis.
g) Kirakan kecerunan graf anda.
h) Tulis hubungan antara beban dan tempoh ayunan.

Jawapan :
a) Berat beban, W
b) Tempoh ayunan, T
d) kgms-3 / N s-2
f) Garis lurus dengan kecerunan positif dan melalui asalan
g) 0.453 N -1s2
h) T2 berkadar terus dengan W 44
1✓ T2 / s2

2.0

1.8
7✓ 6✓
1.6
5✓
W/N T2/s2
1.4 1.0 0.45
2.0 0.90
3.0 1.35
1.2 4.0 1.80

1.0
1.6 − 0.4
m= = 0.453
0.8 3.5 − 0.85

0.6

0.4

0.2 4✓
3✓ ✓
W / N2
0 1 2 3 4 45