Jan Kochanowski - pieśni, treny, fraszki (renesans)

● Kochanowski jest uważany za ojca polskiej literatury. Żył w latach

1530-1584. Urodził się w Sycynie pod Zwoleniem, w powiecie
radomskim.
● studiował na Akademii Krakowskiej
● po roku 1559 rozpoczyna nowy etap w życiu i w twórczości - życie
dworskie (spędził na dworach 15 lat). Przebywa na dworach m.in.
u Filipa Padniewskiego i Piotra Myszkowskiego, tam pracuje dla
nich, oni jako mecenasi utrzymują go. Dzięki protekcji swoich
mecenasów został sekretarzem króla Zygmunta Augusta.
● po roku 1570 rezygnuje z życia dworskiego i osiada w
Czarnolesie, ma tam dom odziedziczony po ojcu. Żeni się z Dorotą
Podlodowską, mają później razem kilkoro dzieci. Dwójka z nich
nieszczęśliwie umiera, Kochanowski szczególnie źle znosi śmierć
najmłodszej Urszuli - o niej pisze w trenach.
● pod koniec życia chciał wrócić do życia dworskiego i polityki, w
1584 roku podjął nawet decyzję o wyjeździe do Lublina, ale plany
pokrzyżowała mu nagła śmierć (zawał serca). Pozostawił po sobie
m.in. pieśni, treny, fraszki, napisał też tragedię “Odprawa posłów
greckich”.

Tło epoki renesansu:

● renesans to czas rozwoju sztuki i nauki, wielkich odkryć

geograficznych, Lutra i reformacji, wynalezienie druku, a co za tym
idzie - łatwiejszego dostępu i kontaktu ze słowem drukowanym.
● To także powrót do źródeł kultury europejskiej - greckiej i
rzymskiej, czyli do antyku. Antyk stał dla twórców renesansowych
wzorem, ideałem, do którego dążyli (wzorce klasycystyczne,
pogoń za rozumem, filozofie antyczne, również w architekturze -
budownictwo minimalistyczne, klasyczne).
● Humanizm renesansowy - postawił w centrum zainteresowań,
badań itd. człowieka i całe jego życie, człowieka w świecie natury -
stąd najczęściej bohater utworów renesansowych to zwykły
człowiek, opisywany w sytuacjach życia codziennego.
 ● Hasło przewodnie renesansu to cytat z komedii rzymskiego
pisarza Terencjusza: “Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie
jest mi obce”. Słowa te można też uznać za motto
Kochanowskiego.

Pieśni

Geneza

● Pieśni Kochanowski pisał przez całe życie, dużo w okresie

dworskim, ale też czarnoleskim, rodzinnym. Na początku tworzył je
po łacinie (podobnie fraszki), a później dopiero w języku
ojczystym.
● Mistrzem dla niego był Horacy i na nim starał się wzorować swoje
utwory.
● Za życia poety drukiem wydano kilka pieśni, większość krążyło w
ręcznych odpisach.
● Pierwsze duże wydanie pieśni Kochanowskiego ukazało się 1586
roku, już po jego śmierci. Zbiór nazywał się “Pieśni Jana
Kochanowskiego księgi dwoje”. Podzielono je na dwie części:
“Pieśni pierwsze” (25 pieśni) i “Pieśni wtóre” (24 pieśni).
● Mają bardzo różny charakter, m.in.: filozoficzno-refleksyjny,
patriotyczny, miłosny, biesiadny, żałobny, pochwalny, powitalny,
pożegnalny.

Gatunek

Pieśń to jeden z najstarszych i najchętniej wykorzystywanych (w tamtych

czasach) gatunków poezji lirycznej. Wykonywano je w towarzystwie
muzyki, często w trakcie obrzędów religijnych (również w antyku). W
starożytnym Rzymie, w I w. p.n.e. jako samodzielny gatunek zaczął
tworzyć pieśni właśnie Horacy i do tradycji jego twórczości Jan z
Czarnolasu będzie się odwoływał.

Charakteryzuje się:
- stroficzna, regularna budowa
 - rytmiczność
- zastosowanie refrenu, licznych paralelizmów leksykalnych i
składniowych
- jako gatunek podobny do wiersza, w tamtym czasie, powinna być
sylabiczna

Filozofia życia w Pieśniach Kochanowskiego

Można tam znaleźć zarówno odpowiedzi na pytania nurtujące

renesansowego humanistę, jak i w zasadzie zwykłego człowieka: jak żyć
godnie i mądrze? W pieśniach, podobnie jak w innych utworach można
znaleźć nawiązania do filozofii starożytnych, takich jak stoicyzm i
epikureizm, ale też elementy wiary chrześcijańskiej i wiary w Boską
Opatrzność.

* epikureizm - pogląd filozoficzny, który zakłada, że najwyższym

dobrem człowieka jest szczęście, utożsamiane m.in. z przyjemnością.
Epikureizm pojmuje tę przyjemność jako stan duszy całkowicie
spokojnej. Należy wyzbyć strachu przed śmiercią, przed jutrem, przed
wszelkim złem, za to należy celebrować chwilę, zjednoczyć się z
przyrodą, żyć mądrze i dążyć do poznania świata i prawdy (bez tego
człowiek nie może być szczęśliwy). Carpe diem - “chwytaj dzień”.
Skrajną odmianą epikureizmu jest hedonizm - dążenie do przyjemności
za wszelką cenę, najbardziej liczy się własne szczęście i dążenie do
niego.
stoicyzm - pogląd, który zakłada, że niezależnie co nas spotyka w
życiu, powinniśmy do tego podejść “na chłodno”. Ani zbytnio się nie
denerwować, ani nie smucić, ale też się za mocno nie cieszyć. To jest
źródło do zostania mądrym i szczęśliwym człowiekiem. Większość
rzeczy w naszym życiu nie jest zależna od nas (“fortuna kołem się
toczy”) i należy się z tym pogodzić.
(filozofie w pieśniach)

● Zaufaj Bogu! Los człowieka zależy z jednej strony od

zmiennej fortuny, ale:
“Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba,
Kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba”
(Pieśń IX z Ksiąg pierwszych)

Świat, którego twórca to Deus artifex (łac. Bóg artysta), jest

uporządkowany i każdy ma tu jakieś swoje wyznaczone miejsce. Trzeba
więc skupić się na tym co do nas należy i zostawić sprawy ważniejsze
Bogu, jego opatrzności.

“ Dosyć na rozum człowieczy

Dzień dzisiejszy mieć na pieczy;
Ostatek na Boga wkładaj,
A dobrze żyć nie odkładaj!”
(Pieśń XV z Ksiąg wtórych)

● Carpe diem! (Chwytaj dzień!) czyli skup się na tym, co przynosi

czas, korzystaj z chwili, ciesz się - połączenie myśli epikurejskiej i
stoickiej.
“Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady,
O przyszłym dniu niechaj próżnej rady”
(Pieśń XX z Ksiąg pierwszych)

● Przyjmuj ze spokojem, co przynosi los i szczęście i smutki

“A nigdy nie zabłądzi,

Kto tak umysł narządzi,
Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,
Temu mężnie wytrzymać, w owym się nie
wznosić”
(Pieśń IX z Ksiąg pierwszych)
Podobne założenia możemy znaleźć w Pieśni IX z Ksiąg wtórych, w
zasadzie cała ta Pieśń, każda jej zwrotka może być traktowana jako
manifest filozofii stoickiej.
Przed kaprysami fortuny może uchronić nas tylko Bóg.

● Pielęgnuj w sobie cnoty - odwagę, odpowiedzialność, postępuj

zgodnie z sumieniem, bo:

“Cnota skarb wieczny, cnota klejnot drogi;

Tegoć nie wydrze nieprzyjaciel srogi,
Nie spali ogień, nie zabierze woda;
Nad wszystkim innym panuje przygoda”
(Pieśń III z Ksiąg wtórych)

● Dbaj o “dobrą sławę” i swoje dobre imię, żyj godnie.

“Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,

Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.”
(Pieśń XIX z Ksiąg wtórych, znana jako Pieśń o dobrej sławie

Motyw troski o ojczyznę w Pieśniach

Kochanowski nawoływał do służenia ojczyźnie, nie tylko mieczem. Pieśń

V z Ksiąg wtórych (znana jako Pieśń o spustoszeniu Podola) opisuje
tragiczne skutki napaści na polskie ziemie i nawołuje do walki. Postuluje
o utworzenie armii, która strzegłaby granic. Zachęca rodaków do
wstępowania do wojska i do opodatkowania:

“Skujmy talerze na talery, skujmy,

A żołnierzowi pieniądze gotujmy”

W Pieśni XII z Ksiąg wtórych wyraża myśl:

“A jeśli komu droga otwarta do nieba,

Tym, co służą ojczyźnie, wątpić nie trzeba.”
W Pieśni XIV z Ksiąg wtórych - zwraca się do rządzących
Rzeczpospolitą. Wyraża poglądy na temat sprawowania władzy.
Rządzenie krajem to niejako wychowywanie społeczeństwa.
W Pieśni XIX z Ksiąg wtórych - mówi o tym, że człowiek myśleniem różni
się od zwierząt i powinien żyć godnie, starać się o dobrą sławę, ale też
każdy może i powinien służyć “spólnemu dobru”.

Jan Kochanowski jako “polski Horacy”.

W Pieśni XXIV z Ksiąg wtórych najmocniej to nawiązanie, przywodzi na

myśl pieśń Horacego Do mecenasa:

Kochanowski: “Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…”

Horacy: “Niezwykłe mając i niekruche skrzydła / wzlecę poeta z dwóch
natur złożony.”

Horacy ukazuje poetę jako człowieka który tak naprawdę nie umiera.
Nieśmiertelność zapewniają mu dzieła.
Kochanowski jako humanista renesansowy wzorował się na swoim
autorytecie antycznym i powtarzał motyw exegi monumentum (łac.
“wybudowałem pomnik” - to tytuł innej pieśni Horacego na temat
nieśmiertelności poety)

W przeciwieństwie do twórców średniowiecznych, którzy tworzyli głównie

na boską chwałę, Kochanowski nie chce być anonimowy, tworzy przede
wszystkim dla swojej sławy. Wie, że to co napisał ma dużą wartość.
Czuje się wybrańcem. Tym, o którym nie zapomną. Panuje tu
przekonanie, że poeta nie jest zwykłym człowiekiem, lecz kimś
wyjątkowym, stworzonym z natury ludzkiej i boskiej.
Nawiązuje też do tego motywu w Pieśni X z Ksiąg pierwszych:

“Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry

I tak wysoko postawił, że z góry
Wszystek świat widzę, a sam, jako trzeba
Tykam się nieba?”
Zagadnienia maturalne z Pieśni
● Pieśń “Czego chcesz od nas, Panie…” (“Hymn do Boga”) jako
manifest renesansowego optymizmu.
- modlitwa dziękczynna; Bóg z miłości do ludzi stworzył harmonijny
świat, w którym człowiek jest bezpieczny i powinien być
szczęśliwy/ Za wszystkie dary człowiek pokorny i oddany,
powinien dziękować Bogu. Ta Pieśń jest tego wyrazem.
- człowiek modlący się nie boi się Stwórcy - zwraca się do niego na
“Ty”, “Panie”. Bóg jest w końcu jego dobroczyńcą. Świat, który
zbudował powstał w określonym celu. Bóg chciał, żeby wszystko
co stworzył było dobre.
- Świat jest harmonijny, cechuje go cykliczność (dzień/noc, pory
roku)
- Świat który stworzył jest piękny: “Tyś niebo zbudował / I złotymi
gwiazdami ślicznieś uhaftował. / Tyś fundament założył nieobszłej
ziemi / I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi”
- Mieszkaniec tego świata jest otoczony miłością, łaską bożą,
człowiek więc może mu tylko dziękować i chwalić tenże piękny
świat. Taka w skrócie była renesansowa logika (optymizm
renesansowy).

Forma wiersza oddaje charakter - jest harmonijny, rytmiczny,

rozbudowane opisy, unika przerzutni, które zakłócałyby tą harmonię.
Pytania retoryczne i wykrzyknienia do Boga i są wyrazem emocji, co
nadaje podniosłego charakteru.
To jest wiersz sylabiczny (później nazwany wierszem polskim) -
wersy 13-zgłoskowe, ze stałą średniówkę po siódmej sylabie. Jest
wzorem klasycznego piękna - harmonii, umiaru, spokoju.

● Jak Kochanowski wprowadził do poezji polskiej nowy typ wiersza?

Jaki to wiersz i na czym polegało jego nowatorstwo?

Do czasów Kochanowskiego w poezji polskiej obowiązywał tzw. wiersz

zdaniowy (wers - jedno zdanie). Kochanowski wprowadził do literatury i
utrwalił w niej nowy typ - wiersz sylabiczny.
Najważniejsze cechy:
- stała liczba sylab w poszczególnych wersach
- pauza wewnątrz wersu
 - stały akcent na przedostatniej sylabie

Czego chcesz od nas Panie + za twe hojne dary?

Czego za dobrodziejstwa + którym nie znasz miary?

Każdy wers składa się z trzynastu sylab (zgłosek) - tzw.

Trzynastozgłoskowiec.

Nawiązania w literaturze:

- Juliusz Słowacki - Beniowski, Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu

- Cyprian Kamil Norwid - Rzecz o wolności słowa, Moja piosnka
- Leopold Staff - Lipy
- Bolesław Leśmian - Urszula Kochanowska
- Julian Tuwim - Rzecz Czarnoleska

● można łączyć Pieśni Kochanowskiego z takimi tematami jak:

- relacja człowiek-Bóg
- filozofia życia
- troska o ojczyznę
- poezja i poeta
- kultura antyczna jako źródło inspiracji

Najważniejsze pojęcia:

- Deus artifex - Bóg artysta - tak nazywali Boga myśliciele i poeci

renesansu. Według nich był pierwszym na świecie artystą, a
stworzony przez niego świat pierwszym, doskonałym dziełem
sztuki. Dzięki niemu powstali wszyscy artyści.
- Epikureizm - szczęście to przyjemność i brak cierpienia. Żyj
chwilą, dąż do poznania prawdy, mądrości i pielęgnowania cnoty.
- Fortuna - rzymska bogini przeznaczenia, szczęścia i nieszczęścia,
ślepego przypadku. Przedstawiano ją z kołem, rogiem obfitości,
czasem sterem statku i zawiązanymi oczami.
- Exegi monumentum - wybudowałem pomnik (trwalszy niż ze
spiżu) - poeta tworzący swoją poezję stawia pomnik, który jest
nieśmiertelny.
 - Stoicyzm - “stoicki spokój” - branie życia na chłodno,
niezależnie co się stanie.
- Carpe diem! - Chwytaj dzień!

Fraszki

Fraszka - krótki utwór wierszowany o różnej tematyce, często żartobliwej,

miały raczej lekki charakter.

Fraszki pisze się:

● na coś (Na lipę)
● do czegoś (Do gór i lasów)
● o czymś/o kimś (O doktorze Hiszpanie)

Kochanowski niejako wprowadził w polską literaturę słowo “fraszka”, ale nie

on zapoczątkował pisanie krótkich wierszyków.

* RODZAJE LITERACKIE

● epika - dłuższy utwór, pisany prozą, o charakterze narracyjnym

(narrator opowiada). Gatunki: powieść, nowela, epos/epopeja,
opowiadanie, baśń, bajka, legenda, anegdota, pamiętnik, satyra (utwór
ośmieszający), ballada.
● liryka - utwory liryczne zwykle cechuje rytmika (często rymy), metafory i
wypowiedzi podmiotu lirycznego (“Ja” w tekście). Gatunki: ballada,
wiersz, fraszka, hymn, limeryk, oda, pieśń, psalm, niektóre poematy,
tren, sonet, epitafium, elegia, anakreontyk itd.
● dramat - komedia albo tragedia; wypowiedź w postaci dialogów
uzupełnionych didaskaliami (czyli tekstem pobocznym)

Fraszki Kochanowskiego mają bardzo różną tematykę, napisał ich ponad 300.
Możemy w nich odnaleźć zarówno opisy jego młodości, życia na dworze,
zabaw i rozrywek, ale także fraszki miłosne, czy chwalące Boga.
Te weselsze często opierają się na dowcipie sytuacyjnym.
Największą zmianę w tematyce możemy zauważyć w momencie, gdy
Kochanowski osiada na wsi i zajmuje się życiem rodzinnym, wtedy powstaje
więcej utworów z charakterystyczną zadumą, przemyśleniami, m.in. o
przemijaniu.

Cały cykl - widzimy wizje świata, światopogląd i humanistyczny sposób

wyrażania siebie jaki kształtował się przez całe życie u Jana Kochanowskiego.

Podział fraszek ze względu na budowę:

● opisowo-ilustracyjne (ilustrują jakiś dany temat lub motyw)

● wyznaniowo-liryczne (zwykle pisane w pierwszej osobie, ujawnia
uczucia podmiotu lirycznego)
● dramatyzowane (dialogi, przypominają sceny teatralne)

Przesłania i tematy Fraszek:

● satyra związana z obyczajami dworskimi

- Do Mikołaja Firleja
- O doktorze Hiszpanie
- O kapelanie

● kpina z ludzkich wad

- dewocji (Na pobożną)
- chciwości (O kaznodziei)

● refleksje filozoficzne
- życie ludzkie to ulotna chwila - wszystko co w nim mamy to
poezja, pieniądze, zabawa, sława
- ludzie są marionetkami w rękach Boga, są od niego zależni i
od jego woli, “Bóg to reżyser świata”
- warto korzystać z epikurejskiej zasady “carpe diem”
- świat nie jest doskonały - smutki i radości przeplatają się
- Bóg = dobry ojciec, nie surowy sędzia

Dwie fraszki o żywocie ludzkim

O żywocie ludzkim
Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy,
Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy;
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy,
Próżno tu człowiek ma coś mieć na pieczy.
Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,
Wszystko to minie jako polna trawa.
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,
Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom.

● fraszka - chwila to dla nas chwila dla zadumy nad ludzkim losem,
nad ulotnością wszystkiego co doczesne. Z drugiej strony “fraszki”
to błahe rzeczy i czyny.
● ludzie jako kukiełki - myślą, że odgrywają główne role, w
rzeczywistości nie mają wiele do powiedzenia. Motyw theatrum
mundi - postrzeganie świata jako sceny teatralnej, a ludzi jako
kukiełek.
● Motyw przemijania i kruchości ludzkiego życia (będzie bardzo
popularny w baroku)
● Bóg jednocześnie jako Budowniczy Świata, ale też steruje
kukiełkami, wydaje się być obojętnym na ich sprawy doczesne.

O żywocie ludzkim (2)

Wieczna Myśli, któraś jest dalej niż od wieka,
Jeśli cię też to rusza, co czasem człowieka,
Wierzę, że tam na niebie masz mięsopust prawy
Patrząc na rozmaite świata tego sprawy.
Bo leda co wyrzucisz, to my, jako dzieci,
W taki treter, że z sobą wyniesieni i śmieci.
Więc temu rękaw urwą, a ten czapkę straci;
Drugi tej krotochwile i włosy przypłaci.
Na koniec niefortunna albo śmierć przypadnie,
To drugi, choćby nierad, czacz porzuci snadnie.
Panie, godno li, niech tę rozkosz z Tobą czuję:
Niech drudzy za łby chodzą, a ja się dziwuję.

● Wieczna Myśli - apostrofa do Boga.

● Ludzie jako dzieci - przejmujący się rzeczami nieważnymi w Boskim
Systemie Wartości
● Podkreśla dystans między światem Boga, a światem ludzi
● Prosi Boga, by pozwolił mu w spokoju, z boku oglądać ludzkie
waśnie i kłótnie, problemy, a samemu się nimi nie przejmować

Fraszka o samym sobie

Poeta pisze tu o sobie, o swoim życiu, w którym zdążył już spróbwać prawie
wszystkiego.

Do gór i lasów
Wysokie góry i odziane lasy!
Jako rad na was patrzę, a swe czasy
Młodsze wspominam, które tu zostały,
Kiedy na statek człowiek mało dbały.
Gdziem potym nie był? Czegom nie skosztował?
Jażem przez morze głębokie żeglował,
Jażem Francuzy, ja Niemce, ja Włochy,
Jażem nawiedził Sybilline lochy.
Dziś żak spokojny, jutro przypasany
Do miecza rycerz; dziś między dworzany
W pańskim pałacu, jutro zasię cichy
Ksiądz w kapitule, tyle że nie z mnichy
W szarej kaplicy a z dwojakim płatem;
I to czemu nic, jesliże opatem?
Taki był Proteus, mieniąc się to w smoka,
To w deszcz, to w ogień, to w barwę obłoka.
Dalej co będzie? Śrebrne w głowie nici,
A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.
 ● Apostrofa do gór i lasów - typowa postawa humanisty
renesansowego, zachwyconego naturą i światem.
● Refleksja człowieka dojrzałego nad swoją młodością (przemijanie)
● Wspomina swoje podróże (Kochanowski uczył się i pracował w wielu
krajach Europejskich)
● Zmienne role w życiu (rycerz, dworzanin, żak, kapłan/mnich - typowe
role społeczne renesansu)
● Aluzja do antyku - typowa dla renesansu - do losów Prometeusza
(nawiązanie do mitologii)
● Słynna refleksja epikurejska - chwytaj dzień - ostatni wers.

Renesansowa pochwała domostwa i Boga (który nad nim czuwa)

Na dom w Czarnolesie
Panie! to moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!
Inszy niechaj pałace marmórowe mają
I szczerym złotogłowem ściany obijają.
Ja, Panie, niechaj mieszkam w mym gniaździe ojczystym,
A Ty mię zdrowiem opatrz i sumieniem czystym,
Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.

● Dziękczynienie wzniesione do Boga - za dom, za piękno świata,

harmonię ludzkiego życia, nie pomijając pierwiastka ludzkiej pracy.
● Apostrofa do Boga - ale od razu wspomnienie własnej pracy. Bóg coś
uczynił, ale człowiek zrealizował swoją pracą. To kolejna typowa
myśl dla humanistów.
● Poeta pisze o dworze w Czarnolesie, w którym przemieszkał wiele
lat, do śmierci, będącym jego spadkiem po ojcu - tu się zaczyna
literacki mit dworu polskiego.
● Poeta odcina się od tego co nowobogackie, od przepychu,
niepotrzebne mu pałace, wystarczy mu jego rodzinna posiadłość.
Znakiem czasów renesansu było właśnie dążenie do bogactwa,
wielkich posiadłości itp.
● Dom - ojczyste gniazdo, którego nie chce opuszczać. Odwołuje się
do korzeni - to również charakterystyczne dla stylu renesansowego.
● Widzimy tu pewien kodeks wartości poety - ponad bogactwem stawia
zdrowie, rodzinę, dom, spokojną starość.
* motyw dworu polskiego - np. “Na dom w Czarnolesie”, “Pan Tadeusz”,
“Przedwiośnie”, “Kordian”

Do fraszek
Fraszki nieprzepłacone, wdzięczne fraszki moje,
W które ja wszytki kładę tajemnice swoje,
Bądź łaskawie Fortuna ze mną postępuje,
Bądź inaczej, czego snać więcej się najduje.
Obrałliby się kiedy kto tak pracowity
Żeby z was chciał wyczerpać umysł mój zakryty:
Powiedzcie mu, niech próżno nie frasuje głowy,
Bo się w dziwny Labirynt i błąd wda takowy,
Skąd żadna Aryjadna, żadne kłębki tylne
Wywieść go móc nie będą, tak tam ścieżki mylne.
Na koniec i sam cieśla, który to mistrował,
Aby tu rogatego chłopobyka chował,
Nie zawżdy do wrót trafi, aż pióra szychtuje
Do ramienia, toż ledwe wierzchem wylatuje.

● Dla poety rola fraszki jest ważna (mamy kolejną apostrofę - do

fraszek). Zwraca się do nich czule, jak do dzieci, do bliskiej osoby.
Zawiera w nich swoje myśli, tajemnice, to co najważniejsze.
● Nawiązanie do Fortuny - która kieruje ludzkim życiem (mitolgia)
● Człowiek nie powinien za dużo myśleć o rzeczach, na które nie ma
wpływu - porównanie życia do labiryntu - nawiązanie znów do antyku
i mitologii (mit o labiryncie minotaura, Ariadnie i jej kłębku nici)

O zdrowiu

Na zdrowie
Szlachetne zdrowie,
Nikt się nie dowie,
Jako smakujesz,
Aż się zepsujesz.
Tam człowiek prawie
Widzi na jawie
I sam to powie,
Że nic nad zdrowie
Ani lepszego,
Ani droższego;
Bo dobre mienie,
Perły, kamienie,
Także wiek młody
I dar urody,
Miejsca wysokie,
Władze szerokie
Dobre są, ale –
Gdy zdrowie w cale.
Gdzie nie masz siły,
I świat niemiły.
Klejnocie drogi,
Mój dom ubogi
Oddany tobie
Ulubuj sobie!

● powrót do kodeksu wartości Kochanowskiego - nic nad zdrowie i dom

rodzinny.
● Nic człowiekowi po bogactwie, urodzie i wszelkim innym dobrom,
jeżeli nie ma zdrowia - ono jest najważniejsze.
● Nikt nie docenia swojego zdrowia tak bardzo, jak osoba, która je
straciła.

Na lipę

Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!

Nie dojdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie,
Choć się nawysszej wzbije, a proste promienie
Ściągną pod swoje drzewa rozstrzelane cienie.
Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają,
Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają.
Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły
Biorą miód, który potym szlachci pańskie stoły.
A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie,
Że człowiekowi łacno słodki sen przypadnie.
Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mię pan tak kładzie
Jako szczep napłodniejszy w hesperyskim sadzie

● jak na humanistę przystało - Kochanowski tworzy utwór pochwalny dla

przyrody
● zaczyna od apostrofy “Gościu!”, ale podmiotem lirycznym nie jest tu już
człowiek, a sama lipa
● Drzewo jest przyjacielem ptaków - daje im schronienie, owadów
(pszczoły mogą zbierać nektar z jej kwiatów), domowników i ich gości
(Kochanowski pod swoim domem miał właśnie taką dużą, starą lipę,
prawdopodobnie o nią chodzi)
● lipa, jako symbol całego świata natury daje też natchnienie, między
innymi poetom, artystom

Fraszki mają na celu być odbierane jako utwór humorystyczny. Co nas w nich
bawi:
- przypadki przedstawionych osób i sytuacji jakie je spotykają (np.
Hiszpana)
- karykaturalne portrety niektórych osób (kapłanów, osób pobożnych) -
poeta nie potępia wad postaci, przedstawia je humorystycznie, może
nawet trochę rozumie
- zabiegi jak we fraszce “Raki” - z jednej strony pisze pochwałę dla
kobiet, z drugiej - każdy wers możemy przeczytać od tyłu i wychodzi
nam coś zupełnie odwrotnego
- elementy renesansowego optymizmu
Treny
● ile utworów wchodzi w skład trenów?
● Dlaczego są tak wyjątkowym dziełem na tle dotychczasowej poezji
żałobnej?
● Komu są poświęcone?

Treny - to nazwa cyklu określająca po prostu gatunek, w którym

zawiera utwory żałobne. Cykl poprzedza dedykacja dla zmarłej Urszuli
(Orszuli).

Geneza utworu

Urszula Kochanowska zmarła na przełomie roku 1579 i 1580, miała wtedy

dwa i pół roku. Owocem tego wydarzenia są treny - cykl 19 utworów
żałobnych, które ukazały się w 1580 roku.
Poświęcenie całej serii tak poważnych utworów małemu dziecku w tamtych
czasach było niemal niestosowne. Jest to pierwszy tego typu znany utwór w
literaturze polskiej. Po śmierci drugiej córki - Hanny, napisał jedynie skromne,
czterowersowe epitafium.
W renesansie wróciło się do stosowania antycznej zasady poetyki - zasady
decorum - odpowiednia forma dzieła do jego treści. Kochanowski przełamał
pewne tabu.

Gatunek
Treny należą do liryki (żałobnej), czyli inaczej funeralnej. Wywodzą się z
tradycji antycznej - ze starogreckiej pieśni śpiewanej przy łożu zmarłego.
Gatunki podobne: elegia i epicedium. W renesansie treny pisał m.in.
Francesco Petrarka (Sonety do Laury).
W trenie poświęconym zmarłej osobie przedstawiano przede wszystkim
zalety, osiągnięcia, wyrażały żal z powodu śmierci.
Tren (w renesansowych podręcznikach poetyckich czy do retoryki) był opisany
jako utwór, który powinno się pisać według ściśle określonych zasad i reguł.
Oryginalność Trenów Kochanowskiego polegała na tym, że zastosował
reguły dotyczące konstrukcji pojedynczego epicedium do kompozycji całego
cyklu poetyckiego.

Kompozycja i styl

Cykl składa się z 19 oddzielnych utworów.

Zgodnie z poetyką renesansową układ trenów powinien zawierać następujące
części:

● pochwałę zmarłego
● ukazanie wielkości straty
● wyrażenie żalu
● pocieszenie
● napomnienie

Kochanowski przechodzi w Trenach wszystkie etapy swojej osobistej żałoby -

od rozpaczy i buntu po ukojenie, pocieszenie i napomnienie.

● ROZPACZ
 (Treny I-VIII - prezentacja zalet zmarłej córki, ale też opis pustki, jaką
ojciec odczuwa po jej stracie)
● BUNT (Treny IX-XII - ukazują kryzys światopoglądowy Kochanowskiego
jako ojca i jako renesansowego humanisty. Dominują emocje związane
z dramatycznym buntem przeciw światu, Bogu oraz poczucie
bezradności i zagubienia.)
● UKOJENIE (Treny XII-XVII - poszukiwanie drogi do ukojenia i do
nowego światopoglądu, szukanie nowego celu w życiu)
● POCIESZENIE (Tren XIX (Sen) - ostatni utwór, który pokazuje
rozwiązanie kryzysu i powolny powrót do życia, wyraża też akcptację
sytuacji, jak i nauki, która z niej płynie z przeżytej tragedii. Poeta
odnajduje spokój, równowagę duchową.)

Treny zawierają wiele nawiązań z różnych źródeł. Obficie czerpie z tradycji

antycznej, ale i biblijnej (psalmy Dawida), często wykorzystuje motywy
mitologiczne (Niobe, Orfeusz), historyczne (Brutus, Cyceron), filozoficzne i
literackie (Homer, Simonides, Horacy).

Środki stylistyczne - liczne porównania, powtórzenia, powtórzenia pytań

(często retorycznych), zdrobnienia - służą wyrażaniu emocji i przemyśleń.
Konstrukcja większości utworów opiera się na figurze rozmowy. Szukając
odpowiedzi na dręczące go pytania, próbując odnaleźć wewnętrzną
równowagę i ukoić ból, prowadzi liczne dialogi - z samym sobą, z Bogiem, z
Urszulką, upersonifikowanymi pojęciami, takimi jak czas, mądrość czy śmierć,
czasami z przedmiotami. Zwraca się do nich bezpośrednio, stąd znajdziemy
też liczne apostrofy.
Styl Trenów jest z jednej strony wyszukany, z drugiej pokazuje prostotę i
umiar. Czasem utwory są poważne, podniosłe, patetyczne, a czasami kontrolę
przejmują emocje i utwór odzwierciedla chaos jaki panuje w głowie autora.
W większości utworów Kochanowski posługuje się trzynastozgłoskowcem. W
kilk trenach wprowadza podział na zwrotki.
* personifikacja - nadawanie cech ludzkich zwierzętom, roślin, rzeczom,
pojęciom, zjawiskom.
animizacja - nadawanie ludziom cech zwierząt, roślin, rzeczy, zjawisk, pojęć.

Tren IV
● apostrofa do śmierci - autor zwraca się bezpośrednio do niej, zarzuca
jej, że odebrała mu przedwcześnie dziecko, a rodzicom przysporzyła
niewyobrażalnych cierpień
● personifikację śmierci
● animizację i porównanie Urszulki - do niedojrzałego owoca na drzewie
● wyrażenie bólu po stracie dziecka
● nawiązanie do postaci z mitologii, a także do Boga
● oskarża Śmierć o zakłócenie porządku ustalonego przez Boga
● utwór ma budowę stychiczną - bez podziału na zwrotki
● rymy parzyste (aa bb)
● masa epitetów (określeń (rzeczownik+przymiotnik))
● wszystkie środki stylistyczne nadają utworowi rytmiczności, przywodzą
na myśl lament

Tren X
● podmiot liryczny na początku stosuje apostrofę, zwraca się
bezpośrednio do zmarłej córki (podobnie w Trenie VII), ale tym razem
nie traktuje jej już jako niewinnego dzieciątka, ale próbuje podjąć z nią
poważną rozmowę (związaną z śmiercią i życiem wiecznym)
● znowu stosuje nawiązanie do mitologii greckiej - Charon i biblijnej
● zastanawia się głównie nad tym, gdzie podziało się jego dziecko, czy
trafiła do raju, czy na szczęśliwe wyspy, czy zamieniła się w ptaka, czy
Charon ją przewozi do Hadesu
 ● pragnie zobaczyć swoje dziecko jeszcze raz, choćby jako upiora, cień,
ducha
● świadectwo pogłębienia kryzysu światopoglądowego; nie odrzuca
żadnej teorii, czy to religijnej(kwestionuje fundamenty swojej
chrześcijańskiej wiary), czy nie, zastanawiając się nad tym, gdzie
przebywa jego córka - tak bardzo nie chce się pogodzić z jej śmiercią,
chciałby, żeby istniała gdziekolwiek
● Tren X =/= Czego chcesz od nas Panie (pieśń)

Tren XIX albo Sen

● ojciec-poeta pogrążony w smutku opowiada o śnie, w którym nawiedza
go od dawna nieżyjąca matka z Urszulką na ręku. Jej przemowa
zajmuje prawie cały utwór
● ostatni tren jest najdłuższy ze wszystkich (158 wersów). Ma budowę
trójdzielną. Długa wypowiedź babki Urszuli stanowi zasadniczą,
środkową część wiersza. Poprzedza ją opowiadanie podmiotu
lirycznego o tym, jak zapadł w sen i zamyka dwuwiersz informujący, że
się przebudził.
● momentami słowa swojej matki poeta przytacza dosłownie, dlatego
znajduje się tam cudzysłów
● ma budowę stychiczną, jest napisany wierszem regularnym,
sylabicznym - trzynastozgłoskowcem
● przemówienie matki ma na celu ukojenie bólu syna, pocieszenie go i
pomoc w sprowadzeniu go do spokoju duchowego
● jej wypowiedzi zawierają liczne chwyty stylistyczne, które mają na celu
wzmocnić przytaczany argument i wpłynąć lepiej na odbiorcę:
- pytania retoryczne (“Czegóż płaczesz, przez Boga?”)
- paradoksy (“O biedne i płone / Rozkoszy wasze, ktore tak są
usadzone / Że w nich więcej frasunków i żałości więcej”
- antytezy (“Nie od rozkoszyć poszła; poszłać od trudności”)
- wyliczenia (“Od pracej, od frasunków, od łez, od żałośni”)
 - personifikacje (“Czas doktór każdemu.”)
- epitety (“łzy gorzkie”)
- przenośnie (metafory) (“żyjem wiek nieprzeżyty”)
- zdrobnienia “Orszuleczka”, “włoski” itd.
- zdania wykrzyknikowe (“Teraz, Mistrzu, sam się lecz!”)
- porównania (“Dziewka twoja [...] w swoich rzeczach sobie tak
poczęta, / Jako gdy kto, na morze nowo się puściwszy, / A tam
niebezpieczeństwo wielkie obaczywszy, / Woli nazad do brzegu”)
● tren jest bogaty w środki stylistyczne, ale Kochanowski wykorzystuje
każdy z nich po trochu, z umiarem, przez co zachowuje idealną
równowagę między emocjami, wyobraźnią poetycką, a przesłaniem
intelektualnym.
● widzimy też powolny powrót do myśli filozofii antycznych i
humanistycznego renesansu
● Śmierć, czas i Fortuna, nieszczęścia, choroby już nie mają nad
Urszulką władzy - trafia pod postacią aniołka do chrześcijańskiego
nieba, do swojej babci.
● pierwsza część wypowiedzi matki - głównie pocieszenie syna
druga część - to próba pomocy w odbudowaniu jego renesansowego
światopoglądu, napomnienie, że równowagę wewnętrzną może
odzyskać jedynie godząc się z tym, co mu przyniesie los i co mu
zaplanował Bóg, kobieta przekonuje go, że zaufanie właśnie Bogu
przynosi spokój i nadzieję.
● akceptacja zmienności i niepewności ludzkiego życia, czyli inaczej
stoicki dystans to cechy ludzi mądrych i wykształconych, jakim jest
również jej syn, przez co nawołuje go do opamiętania

Najważniejsze problemy:
● Obraz cierpienia (można porównać do miłosnych)
● Kryzys światopoglądowy (Przedwiośnie)
● Portret dziecka
● Antyk jako źródło motywów
● nawiązania do Biblii w kulturze
● temat żałoby i cierpienia
● światopogląd humanistyczny
● postawy ludzkie wobec kaprysów Fortuny