You are on page 1of 128

‫القظح فٖ الرقْٗن الررتْٕ‬

‫القصة في التقويم التربوي‬

‫إعداد‬
‫أ‪ .‬د‪ .‬جيهان عمارة‬
‫أستاذ المناهج وطرق التدريس‪ -‬كلية التربية جامعة حلوان‬

‫أ‪ .‬إيناس عمر‬


‫باحثة دكتوراه‪ -‬كلية التربية جامعة حلوان‬

‫‪3441‬ىـ – ‪ 2.23‬م‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫مقدمة الكتاب‬
‫للرقْٗن الررتْٕ أُو٘ح كث٘رج فٖ الؼول٘ح الرؼل٘و٘ح؛ فِْ ٗطاػد الورؼلو٘ي‬
‫ػلٔ الرؼلن‪ّٗ ،‬و ِّكي الوؼلو٘ي هي ذؽط٘ي الؼول٘ةح الرؼل٘و٘ةح ّٗطةاػد هةدٗرٕ‬
‫الوةةةداوش ّالوإضطةةةاخ الرؼل٘و٘ةةةح ػلةةةٔ اذ ةةةاا القةةةراواخ الظةةةؽ٘ؽح ؼةةةْ‬
‫االضةةردا ج هةةي الوؼ ٘ةةاخ‪ّّ ،‬ػةةغ الثةةراهط الرؼل٘و٘ةةح لرق٘ةة٘ن ّهؼرفةةح هةةدٓ‬
‫فؼال٘رِا‬
‫ّلوا كاًد االخرثاوخ ئؼةدٓ أُةن أ ّاخ ا٘ةاش ّذقةْٗن اةدواخ الورؼلوة٘ي‪،‬‬
‫ّهؼرفةةح هةةا ّطةةم ئلةةِ٘ن هطةةرْاُن الرؼل٘وةةٖ ّالرؽظةة٘لٖ‪ ،‬فاًِةةا ذطةةاػد فةةٖ‬
‫هؼرفح هدٓ ذؽقق الٌْاذط الرؼل٘و٘ح الو لْب ئظراؤُةا الضة٘وا فةٖ هقةرواخ‬
‫الررت٘ةةح االضةة‪.‬ه٘ح أطةةثػ لسا ًهةةا ػلةةٔ الوؼلةةن الؽةةاا أى ٗةةرقي هِةةاواخ تٌةةا‬
‫ّئػدا االخرثاواخ ال اطح تورؼلوٖ الوراؼم الو رلدح‬
‫ّال شك أى االتداع ّالردك٘ر ُوا الطر الؽق٘قٖ ّوا الرقدم ّالٌعاغ‪ّ ،‬ها‬
‫ال ٗدوكةةَ الكص٘ةةرّى أى كصةةرج اةةرا ج القظةةض ذٌوةةٖ الردك٘ةةر االتةةداػٖ لةةدٓ‬
‫ال دةةم‪ّ ،‬الةةك هةةي كصةةرج الر ةة٘‪.‬خ الرةةٖ ٗقةةْم تِةةا أشٌةةا القةةرا ج‪ ،‬فِةةْ ٗقةةْم‬
‫تر ٘م كافح األفرا ّالش ظ٘اخ ّاألؼداز‪ٌّٗ ،‬دهط هؼِن تكافح ؼْاضَ‪.‬‬
‫ل ة ا ٗؼةةد الرؼث٘ةةر الكرةةاتٖ االتةةداػٖ الوعةةا ال ظةةة؛ لررظوةةح الوشةةاػر‪،‬‬
‫ّاألؼاض٘ص‪ّ ،‬الؼْاؽف ّاألفكاو‪ّ ،‬ال ٘االخ تظْو هثركرج‪ّ ،‬الك هي خة‪.‬‬
‫هعةةاالخ الرؼث٘ةةر كوةةا أًةةَ فرطةةح ظ٘ةةدج؛ للكشةةف ػ ةي الوُْةةْت٘ي‪ّ ،‬ئشةةاوج‬
‫ؼواضِن‪ّ ،‬ذشع٘ؼِن ػلٔ هواوضح الكراتح االتداػ٘ةح‪ّ ،‬ذةْظِِ٘ن ئلةٔ ألةْاى‬
‫األ ب الع٘د ال ٕ ٗظةقم هةْاُثِن‪ ،‬األهةر الة ٕ ٗلقةٖ ػةاذق الوطة ْل٘ح ػلةٔ‬
‫هؼلوةةةٖ اللاةةةح الؼرت٘ةةةح؛ ل خةةة تأٗةةةدٕ الورؼلوةةة٘ي‪ّ ،‬ذٌو٘ةةةح هلكةةةاذِن اللاْٗةةةح‬
‫ّالدكرٗح‪ّ ،‬شؽ ادواذِن‪ّ ،‬الؼوم ػلٔ ذدرؽِا‬
‫ّلرؽق٘ق األغراع الطاتقح ٗوكي االضردا ج هي هعاالخ الرؼث٘ر الكراتٖ‬
‫االتداػٖ‪ -‬الض٘وا‪ -‬الدي القظظٖ تاػرثاوٍ الْض٘لح ّاللثٌح األّلٔ للرؼلن هٌ‬
‫طا ّذقْٗ ًوا‪ّ ،‬الرؽدٓ الؼقلٔ األّ ال ٓ ٗقاتم ال دم الظا٘ر‪،‬‬ ‫القدم‪ -‬ذدوٗ ً‬
‫فوي خ‪.‬لِا ٗدِن ها ٗدّو ؼْلَ فٔ الؼالن‪ّٗ ،‬ور تال ثرج غ٘ر الوثاشرج الرٔ‬
‫ذرعاّز ؼدّ السهاى ّالوكاى‪ّ ،‬ذوكٌَ هي الوشاوكح ف٘وا ٗعرٓ ؼْلَ ُّْ‬
‫ظالص فٔ هكاًَ‬

‫‪3‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ّخ٘ر ل٘م ػلٔ الك ػرع الوْلٔ‪ -‬ػسّظم‪ -‬فٖ ارآًَ الؽك٘ن اظض‬
‫ًرؼلن هٌِا‪ًّ ،‬أخ الؼثر ّالؼظاخ هي وّضِا كوا ظا الك فٖ اْلَ‬
‫ض تِوا أ ّْؼ ٌْ٘ا ئِل ْ٘ك ُ ا ا ْلق ْرآى ّئِىْ‬
‫ض ػل ْ٘ك أ ْؼطي ا ْلقظ ِ‬
‫ذؼالٔ‪ْ ً":‬ؽي ًق ُّ‬
‫ك ٌْد ِهيْ ا ْثلِ َِ ل ِوي ا ْلاافِلِ٘ي" ْٗضف‪3 :‬‬
‫ّهي ٌُا ترزخ فكرج الكراب الؽالٖ الرٖ وكسخ ػلٔ القظح ّالرقْٗن‬
‫الررتْٕ‪ ،‬ؼ٘س ٗرٌاّ هْػْػاخ فٖ الررت٘ح ذصرٓ فكر كم هي اُرن تِ ا‬
‫الوعا‬
‫ّاد اطن الوإلداى الكراب الؽالٖ ئلٔ ش‪.‬شح فظْ ‪ّ ،‬الك ػلٔ الٌؽْ‬
‫الرالٖ‪:‬‬
‫الدظةةم األّ ‪( -‬الرقةةْٗن)‪ّٗ ،‬رٌةةاّ الرقةةْٗن هةةي ؼ٘ةةس ذأطةة٘م الودِةةْم‪،‬‬
‫ّأُدافةةَ‪ّ ،‬خظةةا ض الرقةةْٗن الع٘ةةد ّػٌاطةةر الرقةةْٗن‪ّ ،‬أضةةال٘ثَ‪ّ ،‬أًْاػةةَ‪،‬‬
‫هغ ػرع ل‪.‬ذعاُاخ الؽدٗصح فٖ الرقْٗن الررتْٕ‪ ،‬كوا ٗرٌاّ الرقْٗن الثدٗم‬
‫ؼةةا تشةةٖ‬
‫(هدِْهةَ – خظا ظةةَ – أضةةال٘ثَ – هؼةةاٗ٘ر ذ ث٘قةَ)‪ّٗ ،‬رٌةةاّ أٗ ً‬
‫هةةي الردظةة٘م الرقةةْٗن الشةةاهم‪ّ ،‬أُو٘رةةَ‪ّ ،‬أ ّاذةةَ‪ّ ،‬هلةةف االًعةةاز‪ًّ ،‬وةةااض‬
‫ألضال٘ة ذقْٗن الررت٘ح االض‪.‬ه٘ح‪ّ ،‬تٌا هقاٗ٘طِا‪ّ ،‬تٌةا اخرثةاواخ الطةلْ‬
‫ّاأل ا فٖ ذدوٗص الررت٘ح الدٌٗ٘ح االض‪.‬ه٘ح‬
‫طا ّذقْٗ ًوا")‪ّٗ ،‬رٌاّ‬‫الدظم الصاًٖ‪( -‬القظح ّ ّوُا فٖ ذؼلن اللاح "ذدوٗ ً‬
‫الرؼث٘ر الكراتٖ االتداػٖ‪ّ ،‬ذؼرٗف االتداع‪ّ ،‬ػٌاطر الؼوم األ تٖ‪ّ ،‬الق٘ن‬
‫الدٌ٘ةةح للؼوةةم األ تةةٖ‪ ،‬أُو٘ةةح ذةةدوٗص الرؼث٘ةةر الكرةةاتٖ االتةةداػٖ‪ّ ،‬أُدافةةَ‪،‬‬
‫ػةا لواُ٘ةح القظةح‪ّ ،‬أُو٘رِةا‬ ‫ّهعاالذَ‪ّ ،‬هِاواخ ذدوٗطةَ‪ ،‬كوةا ٗرٌةاّ ػر ً‬
‫لل دم‪ّ ،‬أُدافِا الررتْٗح‪ّ ،‬أشرُةا فةٖ ذؼلةن اللاةح‪ّ ،‬أًةْاع اظةض األؽدةا ‪،‬‬
‫ّػٌاطةةر الثٌةةا الدٌةةٖ للقظةةح‪ ،‬ال ضةة٘وا األغةةراع الررتْٗةةح فةةٖ القظةةض‬
‫القرآًةةةٖ‪ّ ،‬الرةةةٖ ذكةةةْى هؽثثةةةح لل دةةةم‪ّ ،‬ذوصةةةم لةةةَ هرؼةةةح ػٌةةةد ضةةةواػِا‬
‫أّ ارا ذِةةةا‪ّ ،‬كةةة لك الْااؼ٘ةةةح‪ّ ،‬تٌةةةا الش ظةةة٘ح‪ّ ،‬الؽةةةْاو فةةةٖ القظةةةض‬
‫القرآًٖ‪ّ ،‬الرهس فٖ اظح ض٘دًا ْٗضف‪ّ ،‬خلق الؼلةن فةٖ القظةض القرآًةٖ‪،‬‬
‫ًّوااض هةي القظةض القرآًةٖ ػلةٔ لطةاى ال ٘ةر ّالؽ٘ةْاى‪ّ ،‬ذؼلةن الودةاُ٘ن‬
‫الدٌٗ٘ح ّاألخ‪.‬ا٘ح لل دةم هةي خة‪ .‬القظةح‪ّ ّ ،‬وُةا فةٖ ذؼلةن اللاةح الؼرت٘ةح‬
‫للٌاؽق٘ي تا٘رُا‬

‫‪4‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫الدظةم الصالةةس‪ّ ( -‬و القظةح الؽرك٘ةةح ّالوطةرغ فةةٖ اكرطةاب اللاةةح ل دةةم‬
‫الرّػح)‪ّٗ ،‬رٌاّ الوداُ٘ن اللاْٗح لدٓ ؽدةم الرّػةح‪ّ ،‬الٌوةْ اللاةْٕ لةَ‪،‬‬
‫ّالقظةةض الؽرك٘ةةح ّ ّوُةةا فةةٖ ذٌو٘رةةَ‪ّ ،‬شةةرّؽ ًعةةاغ القظةةح الؽرك٘ةةح‪،‬‬
‫ّشرّؽ ذ ث٘قِا‪ّ ،‬ؽرٗقح ذدوٗطِا‪ ،‬كوا ٗرٌاّ الدظم ااذةَ فًٌةا آخةر هؽثةة‬
‫لل دةةم أال ُّةةْ الوط ةرغ‪ّ ،‬الةةك هةةي ؼ٘ةةس أُو٘رةةَ فةةٖ ؼ٘ةةاج ال دةةم‪ّ ،‬أضةةص‬
‫ذظو٘ن الوْااف الوطرؼ٘ح‬

‫ّأخ٘ ًرا ٗ ٘ة لٌا أى ًؼغ ُ ا الكراب ت٘ي أٗدٗكن‪ًّ ،‬رظْ هي هللا أى ًكْى اةد‬
‫ّفقٌةةةا فةةةٖ ُةةة ا الؼوةةةم الورْاػةةةغ‪ّ ،‬أى ٗد٘ةةةد هٌةةةَ ال ةةة‪.‬ب فةةةٖ الوراؼةةةم‬
‫ّالوطةةرْٗاخ الو رلدةةح‪ّ ،‬أى ٗعؼةةم هللا الةةك فةةٖ ه٘ةةساى ؼطةةٌاذٌا‪ ،‬فةةا ُةةْ‬
‫الوْفق ّالولِن ئلٔ كم خ٘ر‪ ،‬ئًَ ًؼن الوْلٔ ًّؼن الٌظ٘ر‬
‫الوإلداى‬

‫الفيرس‬
‫أرقام الصفحات‬ ‫الموضوع‬ ‫م‬
‫الفصل األول‪ :‬التقويم ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫تعريف التقويم‪.‬‬
‫أىداف التقويم‪.‬‬

‫خصائص التقويم الجيد‪.‬‬


‫أساليب التقويم‪.‬‬
‫أنواع التقويم‪.‬‬
‫االتجاىات الحديثة في التقويم‪.‬‬
‫التقويم البديل (مفيومو – خصائصو – أساليبو)‬
‫معايير تطبيقو‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫التقويم الشامل‪ ،‬أىميتو‪ ،‬أدواتو‪.‬‬


‫ممف اإلنجاز‪.‬‬
‫نماذج ألساليب تقويم التربية اإلسالمية‪.‬‬
‫بناء المقاييس في تدريس التربية اإلسالمية‪.‬‬
‫بناء اختبارات السموك واألداء في تدريس التربية‬

‫الدينية اإلسالمية‪.‬‬
‫طا‬
‫الدظم الصاًٖ القظح ّ ّوُا فٖ ذؼلن اللاح (ذدوٗ ً‬
‫ّذقْٗ ًوا)‬
‫‪2‬‬
‫عناصر العمل األدبي‪.‬‬
‫القيم الفنية لمعمل األدبي‪.‬‬
‫أىمية تدريس التعبير الكتابي اإلبداعي‪.‬‬
‫أىداف تدريس التعبير الكتابي اإلبداعي‪.‬‬
‫مجاالت تدريس التعبير الكتابي اإلبداعي‪.‬‬
‫ميارات تدريس التعبير الكتابي اإلبداعي‪.‬‬
‫ماىية القصة‪.‬‬
‫أىمية القصة لألطفال‪.‬‬
‫األىداف التربوية لمقصة وأثرىا في تعمم المغة‪.‬‬
‫أنواع قصص األطفال‪.‬‬
‫عناصر البناء الفنى القصص األطفال‪.‬‬
‫ميارات كتابة القصة‪.‬‬
‫األغراض التربوية في القصص القرآنى‪.‬‬

‫الواقعية في القصص القرآنى‪.‬‬


‫بناء الشخصية في القصة القرآنية‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫الحوار في القصص القرآني‪.‬‬


‫الرمز في قصة سيدنا يوسف‪.‬‬
‫خمق العمم في القصص القرآني‪.‬‬
‫قصص من القرآن عمى لسان الطير والحيوان‪.‬‬
‫ذؼلن الوداُ٘ن الدٌٗ٘ح لل دم هي خ‪ .‬القظح‪.‬‬
‫تعمم المفاىيم األخالقية لمطفل من خالل القصة‪.‬‬
‫قصص القرآن الكريم وتعمم المفاىيم الدينية‬
‫واألخالقية لمطفل‪.‬‬
‫القصص القرآني ودوره في تعمم المغة لمناطقين‬
‫بغيرىا‪.‬‬
‫الفصل الثالث دور القصة الحركية والمسرح في‬ ‫‪1‬‬
‫اكتساب المغة لطفل الروضة‪.‬‬
‫المفاىيم المغوية لدى طفل الروضة‪.‬‬
‫النمو المغوى لطفل الروضة‪.‬‬
‫القصص الحركية ودورىا في تنمية طفل الروضة‪.‬‬
‫شروط نجاح القصة الحركية‪.‬‬
‫شروط تطبيق القصة الحركية في المعب‪.‬‬
‫طريقة تدريس القصة الحركية‪.‬‬
‫المسرح وأىميتو في حياة طفل الروضة‪.‬‬

‫أسس تصميم المواقف المسرحية لطفل الروضة‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪9‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪01‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪00‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُل‪ َٜ‬ح‪ٍٝ٧‬‬

‫ذؼرٗف الرقْٗن‬ ‫‪‬‬


‫أُداف الرقْٗن‬ ‫‪‬‬
‫خظا ض الرقْٗن الع٘د‬ ‫‪‬‬
‫ػٌاطر الرقْٗن‬ ‫‪‬‬
‫أضال٘ة الرقْٗن‬ ‫‪‬‬
‫أًْاع الرقْٗن‬ ‫‪‬‬
‫االذعاُاخ الؽدٗصح فٖ الرقْٗن‬ ‫‪‬‬
‫الرقْٗن الثدٗم (هدِْهَ – خظا ظَ – أضال٘ثَ – هؼاٗ٘ر‬ ‫‪‬‬
‫ذ ث٘قَ)‬
‫الرقْٗن الشاهم‪ ،‬أُو٘رَ‪ ،‬أ ّاذَ‬ ‫‪‬‬
‫هلف االًعاز‬ ‫‪‬‬
‫ًوااض ألضال٘ة ذقْٗن الررت٘ح االض‪.‬ه٘ح‬ ‫‪‬‬
‫تٌا الوقاٗ٘ص فٖ ذدوٗص الررت٘ح االض‪.‬ه٘ح‬ ‫‪‬‬
‫تٌا اخرثاواخ الطلْ ّاأل ا فٖ ذدوٗص الررت٘ح الدٌٗ٘ح‬ ‫‪‬‬
‫االض‪.‬ه٘ح‬

‫‪01‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ذؼرٗف الرقْٗن‪:‬‬
‫‪ ٞٛ‬ػِٔ‪٤‬ش ٓ ٘ظ‪٤ٓٞ‬ش ‪٣‬ظْ ك‪ٜ٤‬خ ا‪ٛ‬يحٍ كٌْ ػِ‪٘ٓ ٠‬ظ‪ٓٞ‬ش طَر‪٣ٞ‬ش ٓخ‪ ،‬أ‪ ٝ‬أكي‬
‫ٌٓ‪ٗٞ‬خط‪ٜ‬خ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ػ٘خ‪َٛٛ‬خ؛ رـ‪٤‬ش ا‪ٛ‬يحٍ هَحٍحص طَر‪٣ٞ‬ش طظؼِن ربىهخٍ طلٔ‪٘٤‬خص‬
‫أ‪ ٝ‬طؼي‪٬٣‬ص ػِ‪ ٠‬طِي حُٔ٘ظ‪ٓٞ‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬ػِ‪ٌٗٞٓ ٠‬خط‪ٜ‬خ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ػ٘خ‪َٛٛ‬خ‪.‬‬
‫‪ ٞٛٝ‬ػِٔ‪٤‬ش ٗخِٓش ُِو‪٤‬خّ ‪ٝ‬حُظو‪٣ ،ْ٤٤‬لٌٔ‪ٜ‬خ حُ‪ٜ‬يم ‪ٝ‬حُؼزخص ‪ٝ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػ‪٤‬ش‪٣ٝ ،‬ظْ‬
‫ر٘خء ػِ‪ ٠‬أ‪ٛ‬يحف ٓليىس ِٓلًخ‪ًٔ ،‬خ أٗ‪ ٚ‬ػِٔ‪٤‬ش ط٘و‪٤ٜ٤‬ش ػ‪٬‬ؿ‪٤‬ش ‪ٝ‬هخث‪٤‬ش؛ ك‪٤‬غ إ‬
‫ا‪٬ٛ‬ف حُظؼِ‪٫ ْ٤‬ري إٔ ‪٣‬زيأ ربػخىس حُ٘ظَ ك‪ ٢‬أٓخُ‪٤‬ذ طو‪ ْ٣ٞ‬حُط‪٬‬د‪٣ٝ ،‬ؼي حُظو‪( ْ٣ٞ‬ك‪٠‬‬
‫كؼخ‪ ٫‬ك‪ ٢‬طط‪ َ٣ٞ‬ؿٔ‪٤‬غ‬ ‫ً‬ ‫‪ٟٞ‬ء ٓيحهَ طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش) ىحكؼًخ ُِظؼِ‪ٓٝ ْ٤‬ئًَٗح‬
‫ػ٘خ‪ٜ٘ٓ َٛ‬ؾ حُِـش حُؼَر‪٤‬ش رٔخ ‪٣‬لون ح‪ٛ٧‬يحف حُٔؤٓ‪ُٞ‬ش‪.‬‬
‫‪ٌٛ‬ح ‪٣ٝ‬ؼظزَ حُظو‪ ْ٣ٞ‬أىحس ٓ‪ٜٔ‬ش رخُ٘ٔزش ُٔؼِْ حُِـش حُؼَر‪٤‬ش؛ ٗظًَح ‪ٔ٣ ٚٗ٧‬خػي‬
‫حُٔؼِْ ػِ‪ ٠‬اػخىس حُ٘ظَ ك‪ ٢‬حُٔ‪ٜ‬خىٍ ‪ٝ‬ح‪٘ٗ٧‬طش ‪ٝ‬حُ‪ٓٞ‬خثَ حُظ‪٣ ٢‬ؼظٔي ػِ‪ٜ٤‬خ ك‪٢‬‬
‫طيٍ‪ٝ ،ٚٔ٣‬طلي‪٣‬ي ٓي‪ ٟ‬كؼخُ‪٤‬ظ‪ٜ‬خ‪ًٔ ،‬خ ‪٣‬ويّ حُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش ػٖ أىحث‪ ٚ‬حُظيٍ‪ُ ٢ٔ٣‬يٍ‪ّٝ‬‬
‫حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪ٝ ،‬كؼخُ‪٤‬ش طوط‪٤‬ط‪ٜ‬خ ‪ٝ‬طيٍ‪ٜٔ٣‬خ‪ٝ ،‬أٓخُ‪٤‬ذ طو‪ٝ ،ٚٔ٣ٞ‬ر‪ٌٜ‬ح ‪٣‬ظٔ٘‪ُٚ ٠‬‬
‫ػِٔ‪٤‬خص طؼَف أٓزخد حُ‪٠‬ؼق ‪ٝ‬ػ‪٬‬ؿ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬ػ٘خ‪ َٛ‬حُو‪ٞ‬س ‪ٝ‬ىػٔ‪ٜ‬خ‪ ،‬رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ ٠‬إٔ‬
‫حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُٔزيث‪٣ ٢‬ؼ‪ ٚ٘٤‬ػِ‪ ٠‬طلي‪٣‬ي ٓٔظ‪ ٟٞ‬حُط‪٬‬د هزَ ريح‪٣‬ش حُزَٗخٓؾ‪ًٌُٝ ،‬ي طلي‪٣‬ي‬
‫ري‪ ٖٓ ٫‬ح‪٫‬ػظٔخى‬‫ٓ‪ٝ ُْٜٞ٤‬حطـخ‪ٛ‬خط‪ٝ ،ْٜ‬ر‪ٌٜ‬ح طٌ‪ ٕٞ‬أٓخُ‪٤‬ذ حُظو‪ ْ٣ٞ‬ك‪ٍ ٢‬إ‪٣‬ش ػِٔ‪٤‬ش‪ً ،‬‬
‫ػِ‪ ٠‬حُوزَس حُ٘و‪٤ٜ‬ش أ‪ ٝ‬حُٔلخ‪ُٝ‬ش ‪ٝ‬حُوطؤ‪.‬‬
‫أىداف التقويم‪:‬‬
‫‪ ‬طؼَف ؿي‪ ٟٝ‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ‪.‬‬
‫‪ ‬طلي‪٣‬ي ٓي‪ ٟ‬طلو‪٤‬ن ح‪ٛ٧‬يحف حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬طؼَف حُظ‪ٍٜٞ‬حص‪ٝ ،‬ح‪٧‬هطخء حُ٘خثؼش ُي‪ ٟ‬حُظ‪.ٌ٤ٓ٬‬‬
‫‪ ‬طلي‪٣‬ي ٗ‪ٞ‬حك‪ ٢‬حُ‪٠‬ؼق ‪ٝ‬حُو‪ٞ‬س ك‪ ٢‬حُ٘٘خ‪ ١‬حُٔيٍٓ‪.٢‬‬
‫‪ٓ ‬ي‪ٗ ٟ‬ـخف حُٔؼِْ ك‪ ٢‬ػِٔ‪.ٚ‬‬
‫‪ ‬حًظ٘خف ٓ‪ٝ ٍٞ٤‬هيٍحص حُظ‪.ٌ٤ٓ٬‬‬
‫‪ ‬طلي‪٣‬ي ٓي‪ ٟ‬حُظ‪ٞ‬حكن ر‪ ٖ٤‬حُٔيٍٓش ‪ٝ‬حُٔـظٔغ‪.‬‬
‫‪ ‬حُٔٔخػيس ك‪ ٢‬حطوخً حُوَحٍحص حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬حٗظوخء حُظ‪ٝ ،ٌ٤ٓ٬‬ط‪٤ٜ٘‬ل‪ٗٝ ،ْٜ‬وِ‪ ْٜ‬ر‪ ٖ٤‬حُ‪ٜ‬ل‪ٞ‬ف ‪ٝ‬حَُٔحكَ‬
‫حُيٍحٓ‪٤‬ش حُٔوظِلش‪.‬‬

‫‪02‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫خصائص التقويم الجيد‪:‬‬


‫‪ ‬إٔ ‪ٛ ٌٕٞ٣‬خىكًخ‪ًُٝ :‬ي رظلي‪٣‬ي ح‪ٛ٧‬يحف حُظ‪ٔ٣ ٢‬ؼ‪ُ ٠‬ظلو‪٤‬و‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ ‬إٔ ‪ٔٓ ٌٕٞ٣‬ظٔ ًَح‪ :‬كخُؼَٔ حُ٘خؿق ‪٣‬لظخؽ ى‪ًٓ ٝ‬خ ُٔظخرؼش‪.‬‬
‫‪ ‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬طؼخ‪ًّ٤ٗٝ‬خ‪٘٣ :‬ظَى ك‪ ٚ٤‬حُٔيٍّ‪ٝ ،‬حُطخُذ‪ٝ ،‬حَُٔ٘ف‬
‫حُل٘‪ٝ ،٢‬حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٝ ،ٚ‬حُ٘خظَ؛ ً‪٣ ٢‬ظوِ‪ ٖٓ ٚ‬حُوَحٍحص حُلَى‪٣‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ػِٔ‪ًّ٤‬خ‪٣ :‬ظٔ‪ ِ٤‬رخُ‪ٜ‬يم ‪ٝ‬حُؼزخص ‪ٝ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬إٔ ‪ًِ ِّ٤ٔٓ ٌٕٞ٣‬ح‪ٔ٣ :‬خػي ػِ‪ ٠‬حُظٔ‪ ِ٤٤‬ر‪ٔٓ ٖ٤‬ظ‪٣ٞ‬خص حُط‪٬‬د‬
‫(حُلَ‪ٝ‬م حُلَى‪٣‬ش)‪.‬‬
‫ٗخٓ‪٣ :٬‬ظ٘خ‪ ٍٝ‬حُـ‪ٞ‬حٗذ حَُث‪ٔ٤‬ش ُِ‪ٞ‬كيس حُيٍحٓ‪٤‬ش‬ ‫ً‬ ‫‪ ‬إٔ ‪ٌٕٞ٣‬‬
‫(حُلوخثن‪ٝ ،‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص‪ٝ ،‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص)‪.‬‬

‫عناصر التقويم‪:‬‬
‫ٓ‪ٟٞٞ‬ع حُظو‪ ٞٛٝ :ْ٣ٞ‬حٌُ‪٤‬خٕ حٌُ‪ ١‬ط٘‪ٜ‬ذ ػِ‪ ٚ٤‬ػِٔ‪٤‬ش حُظو‪ٝ ،ْ٣ٞ‬هي ‪ٌٕٞ٣‬‬ ‫ٔ‪-‬‬
‫ٓخى‪ًّ٣‬خ ٓؼَ‪ :‬حُٔز٘‪ ٠‬حُٔيٍٓ‪ ،٢‬أ‪ ٝ‬ح‪٩‬ىحٍس‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٘ٗ٧‬طش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔؼِْ‪ ،‬أ‪ٌٕٞ٣ ٝ‬‬
‫ٓؼ٘‪ًّ٣ٞ‬خ ٓؼَ‪ :‬ه‪٤ٜ‬يس ٗؼَ‪٣‬ش‬
‫حُٔو‪ ٞٛ :ّٞ‬حٌُ‪٣ ١‬ظ‪ ،٠ُٞ‬أ‪٘٣ ٝ‬ظَى ٓغ ؿ‪ َٙ٤‬ك‪ ٢‬طو‪ٟٞٞٓ ْ٣ٞ‬ع ٓؼ‪،ٖ٤‬‬ ‫ٕ‪-‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼَف ًى رخُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظؼخ‪.٢ٗٝ‬‬
‫حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‪ٝ :‬طٔؼَ حُز‪٤‬خٗخص حُظ‪٣ ٢‬ظْ حُل‪ ٍٜٞ‬ػِ‪ٜ٤‬خ رو‪ ٜٙٞ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع حٌُ‪١‬‬ ‫ٖ‪-‬‬
‫‪٣‬ظْ طو‪.ٚٔ٣ٞ‬‬
‫أٓخُ‪٤‬ذ حُظو‪ٝ ْ٣ٞ‬أى‪ٝ‬حط‪ ٠ٛٝ :ٚ‬حُظ‪٣ ٢‬ظْ ٖٓ ه‪ُٜ٬‬خ ؿٔغ حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ػٖ‬ ‫ٗ‪-‬‬
‫ٓ‪ٟٞٞ‬ع حُظو‪ٝ ْ٣ٞ‬هي طٌ‪٤ًٔ ٕٞ‬ش (ٓ‪ٟٞٞ‬ػ‪٤‬ش)‪ٓ ،‬ؼَ ه‪٤‬خّ ح‪ٞ١٧‬حٍ‪،‬‬
‫أ‪ً ٝ‬حط‪٤‬ش ٓؼَ ىٍؿش كَحٍس حَُٔ‪.ٞ٣‬‬
‫ٓؼخ‪ َ٤٣‬حُظو‪٣ٝ :ْ٣ٞ‬ظطِذ طلي‪٣‬ي‪ٛ‬خ حطلخم ؿٔخػش ٖٓ حُٔظو‪ٓ ،ٖ٤ٜٜ‬ؼَ‪:‬‬ ‫٘‪-‬‬
‫‪ٟ‬ـ‪ ٢‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ حُطز‪٤‬ؼ‪.٢‬‬
‫ح‪٧‬كٌخّ حُظو‪٤ٔ٣ٞ‬ش‪ ٠ٛٝ :‬حُظ‪ ٢‬طٔؼَ ٗظخثؾ حُظو‪ٓ ،ْ٣ٞ‬ؼَ‪ :‬طلي‪٣‬ي ٓٔظ‪ٟٞ‬‬ ‫‪-ٙ‬‬
‫طل‪٬١ َ٤ٜ‬د حُؼخٗ‪٣ٞ‬ش ح‪٣َُٛ٧‬ش ك‪٘ٓ ٢‬ش (‪ )ٔ991‬ك‪ ٢‬حُٔ‪َ٤‬س‬
‫أ‪ ٝ‬حُلو‪....ٚ‬اُن‪.‬‬

‫أساليب التقويم‪:‬‬

‫‪03‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫طظ٘‪ٞ‬ع أٓخُ‪٤‬ذ حُظو‪ٝ ،ْ٣ٞ‬أى‪ٝ‬حط‪ُ ٚ‬ظ‪٬‬ثْ ح‪ٓ٫‬ظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص‪ٝ ،‬حُ٘ٔخًؽ حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‬


‫حُٔوظِلش ‪ًٌٝ‬ح كٔذ ح‪ٛ٧‬يحف حُٔ٘٘‪ٞ‬ىس ٖٓ ػِٔ‪٤‬ش حُظو‪ ٖٓٝ ،ْ٣ٞ‬ر‪ ٖ٤‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ‬
‫حُٔٔظويٓش‪:‬‬
‫ح‪٫‬هظزخٍحص رؤٗ‪ٞ‬حػ‪ٜ‬خ حُٔوظِلش (طلَ‪٣َ٣‬ش – ٗل‪٣ٞ‬ش – ػِٔ‪٤‬ش‪:)........‬‬
‫‪ -‬حُظلَ‪٣َ٣‬ش ‪Paper and Pencil Tests‬‬

‫‪ -‬حُ٘ل‪٤ٜ‬ش ‪Oral Tests‬‬

‫‪ -‬حهظزخٍحص ح‪٧‬ىحء ‪Performance Tests‬‬

‫‪ -‬حُظل‪٤ِ٤ٜ‬ش ‪Achievement Tests‬‬

‫‪ -‬اُ٘لٔ‪٤‬ش ‪ٓ Psychological Tests‬ؼَ‪ :‬حهظزخٍحص حُٔ‪ ،ٍٞ٤‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‪،‬‬


‫حُ٘و‪٤ٜ‬ش‪.‬‬
‫‪ -‬أُؼِٔ‪٤‬ش ‪Laboratory Tests‬‬
‫‪ -‬حُؼِٔ‪٤‬ش ‪Practical Tests‬‬
‫‪ -‬حُظوَ‪ َ٣‬حٌُحط‪Self-Report ٢‬‬
‫‪ -‬أٓخُ‪٤‬ذ حُٔ‪٬‬كظش ‪Observation‬‬
‫‪ -‬حُٔوخر‪٬‬ص ‪Interview‬‬
‫‪ -‬ح‪ٓ٫‬ظز‪٤‬خٗخص ‪Questionnaires‬‬
‫‪ -‬حُٔـ‪٬‬ص ‪ٝ‬حَُٔ٘‪ٝ‬ػخص ‪Logs & Journal‬‬

‫‪ِٓ -‬ق ح‪٧‬ػٔخٍ أ‪ ٝ‬ح‪ٗ٩‬ـخُ ‪Student Portfolio‬‬

‫أنواع التقويم‪:‬‬
‫‪ٜ٘٣‬ق حُظو‪ ْ٣ٞ‬اُ‪ ٠‬ح‪ٞٗ٧‬حع حُظخُ‪٤‬ش ‪١‬زوًخ ُ‪ٛ٨‬يحف حَُٔؿ‪ ٞ‬طلو‪٤‬و‪ٜ‬خ‪:‬‬
‫‪ -‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُٔزيث‪ ٢‬أ‪ ٝ‬حُوزِ‪٣ٝ :)Initial or Pre-Evaluation( ٢‬ظْ هزَ طؼِْ‬
‫حُط‪٬‬د ُٔلظ‪٘ٓ ٟٞ‬ظ‪ٓٞ‬ش طيٍ‪٤ٔ٣‬ش (أ‪ٓ ٝ‬وٍَ‪ٝ ،‬كيس)؛ ُظلي‪٣‬ي ٓخ ‪٣‬ظ‪ٞ‬حكَ ُي‪ٟ‬‬

‫‪04‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُٔظؼِْ ٖٓ ه‪ٜ‬خث‪ٓ ،ٚ‬ؼخٍف‪ ...‬اُن‪َ٣ٝ ،‬طز‪ ٢‬رٔ‪ٟٞٞ‬ع حُظؼِْ؛ ر‪ٜ‬يف‬


‫حٌُ٘ق ػٖ كخؿش حُٔظؼِْ اُ‪ ٠‬طؼِْ ٓ‪ٜ‬خٍحص‪ ،‬أ‪ٓ ٝ‬ظطِزخص هزَ حُزيء ك‪ ٢‬ىٍحٓش‬
‫ٓ‪ٟٞٞ‬ع ٓخ ‪ ٖٓٝ‬أٗ‪ٞ‬حػ‪ ٚ‬ح‪٫‬هظزخٍحص حُظ٘و‪٤ٜ٤‬ش‪ ،‬حُوزِ‪٤‬ش‪ ...‬اُن‪.‬‬
‫‪ -‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظٌ‪( ٢٘٣ٞ‬حُز٘خث‪٣ٝ :Formative Evaluation )٢‬ؼ٘‪ ٠‬حٓظويحّ حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫أػ٘خء ػِٔ‪٤‬ش حُظيٍ‪ٔ٣ٝ ،ْ٣‬ظ‪ٜ‬يف طلي‪٣‬ي ٓي‪ ٟ‬طويّ حُط‪٬‬د ٗل‪ ٞ‬ح‪ٛ٧‬يحف‬
‫حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُٔ٘٘‪ٞ‬ىس‪ٝ ،‬طوي‪ ْ٣‬طـٌ‪٣‬ش ٍحؿؼش ‪ُِٔ Feedback‬ؼِْ ػٖ ٓ‪ َ٤‬طؼِْ‬
‫حُط‪٬‬د ر‪ٜ‬يف اػطخء ِٓ‪٣‬ي ٖٓ ح‪ٛ٫‬ظٔخّ؛ ُظؼي‪ َ٣‬أىحء حُٔظؼِْ‪ ْ٠٣ٝ ،‬ػ‪٬‬ع‬
‫َٓحكَ ‪ :٢ٛ‬ؿٔغ ر‪٤‬خٗخص‪ ،‬طلِ‪ِٜ٤‬خ‪ ،‬ػْ حَُٔحؿؼش‪ٝ ،‬حُظ٘و‪٤‬ق ه‪ ٍ٬‬حُظـٌ‪٣‬ش‬
‫حَُحؿؼش‪.‬‬
‫‪ -‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظـٔ‪٤‬ؼ‪٣ٝ :Summative Evaluation ٢‬ؼ٘‪ ٠‬حُلٌْ ػِ‪ ٠‬اكَحُ ٗ‪ٞ‬حطؾ‬
‫حُظؼِْ؛ ر‪ٜ‬يف حطوخً هَحٍحص ٓؼَ‪ٗ :‬وَ حُٔظؼِْ اُ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ ٟٞ‬أػِ‪ ،٠‬أ‪ ٝ‬طوَؿ‪،ٚ‬‬
‫‪٣ٝ‬ظْ ػخىس ك‪ٜٗ ٢‬خ‪٣‬ش طيٍ‪ٓ ْ٣‬لظ‪ ،ٟٞ‬أ‪ ٝ‬رَٗخٓؾ طؼِ‪ ،٢ٔ٤‬أ‪ ٝ‬ك‪ٜٗ ٢‬خ‪٣‬ش َٓكِش‪،‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬أ‪ ْٛ‬أى‪ٝ‬حط‪ ٚ‬حُٔٔظويٓش ٓخ ‪٣‬ؼَف رخ‪٫‬هظزخٍحص حُوظخٓ‪٤‬ش ‪Final Exam‬‬

‫‪ -‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزؼي‪٣ٝ :Post Evaluation :١‬ظْ رؼي حٗظ‪ٜ‬خء حُزَٗخٓؾ حُظؼِ‪،٢ٔ٤‬‬


‫‪ٝ‬حٗو‪٠‬خء كظَس ُٓ٘‪٤‬ش‪ ،‬هي طط‪ ٍٞ‬أ‪ ٝ‬طو‪ َٜ‬ػِ‪ ٠‬حٗظ‪ٜ‬خث‪ٜ٣ٝ ،ٚ‬يف اُ‪ ٠‬حُظلون ٖٓ‬
‫ٓي‪ ٟ‬حكظلخظ حُٔظؼِْ‪ٝ ،‬ططز‪٤‬و‪ُٔ ٚ‬خ ك‪ َٜ‬ػِ‪ ٖٓ ٚ٤‬طؼِْ ‪ٝ‬طظزغ ًلخءط‪ٝ ،ٚ‬طؼَف‬
‫ٓي‪ ٟ‬حكظ‪٤‬خؿ‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬رَحٓؾ طـي‪٣‬ي‪٣‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬ػ‪٬‬ؿ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ط٘ٔ‪٣ٞ‬ش‪ ...‬اُن‪.‬‬

‫االتجاىات الحديثة في التقويم‪:‬‬


‫ؿخءص ًَى كؼَ ُ‪ٗ٬‬ظوخىحص حُظ‪ٝ ٢‬ؿ‪ٜ‬ض اُ‪ ٠‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظوِ‪٤‬ي‪ٝ ،١‬ك‪ٟٞ ٠‬ء‬
‫ػي‪٣‬ي ٖٓ حُٔزٍَحص حُظ‪ ٢‬طٔظ‪ٞ‬ؿذ اػخىس حُ٘ظَ ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ٘ظخّ حُظوِ‪٤‬ي‪ُِ ١‬ظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫‪ٝ‬حُظ‪ ٖٓ ٢‬أ‪ٜٔٛ‬خ‪:‬‬
‫‪ -‬أ‪٤ٔٛ‬ش طَٓ‪٤‬ن ػوخكش ح‪٩‬طوخٕ ‪ٝ‬حُـ‪ٞ‬ىس ‪ٝ‬حُظؤً‪٤‬ي ػِ‪ ٠‬حُـ‪ٞ‬ىس حُ٘خِٓش‪.‬‬
‫‪ -‬حُظؤً‪٤‬ي ػِ‪ ٠‬حُ٘و‪٤ٜ‬ش حُٔظٌخِٓش ُِٔظؼِْ‪.‬‬
‫‪ٗ -‬ظَ‪٣‬ش حًٌُخءحص حُٔظؼيىس‪.‬‬
‫‪ٓ -‬ل‪ ّٜٞ‬حُظؼِْ (ُ٘ؼَف‪ُ٘ ،‬ؼَٔ‪ُ٘ ،‬ؼ‪ٓ ٖ٤‬غ ح‪٥‬هَ‪.)ٌُٕٞ٘ ،ٖ٣‬‬
‫‪ -‬حُظؼِْ ُِظٔ‪ٝ ،ِ٤‬حُظٔ‪ُِ ِ٤‬ـٔ‪٤‬غ‪.‬‬

‫‪05‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬ك‪ٟٞ ٠‬ء ‪ ٌٙٛ‬ح‪ٗ٫‬ظوخىحص ‪ٝ‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‪ٝ ،‬ك‪ٟٞ ٠‬ء ٓخ ط‪ِٛٞ‬ض ُ‪ ٚ‬حُؼي‪٣‬ي‬


‫ٖٓ حُيٍحٓخص ك‪ٓ ٢‬ـخٍ طو‪ ْ٣ٞ‬حُطخُذ اُ‪ ٠‬ه٘خػش رؤٕ أَٓع حُٔزَ اُ‪ ٠‬طـ‪َ٤٤‬‬
‫ػِٔ‪٤‬خص حُظؼِْ ‪ٝ‬طط‪َٛ٣ٞ‬خ ‪ ٞٛ‬حُٔؼ‪ ٢‬اُ‪ ٠‬طـ‪ٝ َ٤٤‬طط‪ٗ َ٣ٞ‬ظخّ حُظو‪ ،ْ٣ٞ‬ح‪َٓ٧‬‬
‫حٌُ‪٤ٓ ١‬ئى‪ - ٟ‬كظ ًٔخ ‪ٝ‬رخُ‪ٍَٝ٠‬س ‪ -‬اُ‪ ٠‬طط‪ َ٣ٞ‬ػِٔ‪٤‬خص حُظؼِْ ‪َ١ٝ‬م‬
‫حُظيٍ‪ٝ ،ْ٣‬طٔظي اُ‪ ٠‬طط‪ َ٣ٞ‬أ‪ٛ‬يحف حُؼِٔ‪٤‬ش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪.‬‬
‫التقويم البديل ‪:Alternative Assessment‬‬
‫ُوي ظِض ػِٔ‪٤‬ش حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُو‪٤٠‬ش حُٔل‪٣ٍٞ‬ش ُلًَخص ح‪٬ٛ٩‬ف حُظَر‪ٌ٘ٓ ١ٞ‬‬
‫ػٔخٗ‪٤٘٤‬خص حُوَٕ حُٔخ‪ٝ ،٢ٟ‬هي أٓ‪ٜٔ‬ض حُظل‪٫ٞ‬ص حُٔظؼِوش رخُٔ٘ظ‪ ٍٞ‬حُـي‪٣‬ي‬
‫ُِظؼِْ ‪ٝ‬حًٌُخء ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪ٝ ٢‬حُظل‪ َ٤ٜ‬طل‪٫ٞ‬ص ؿ‪٣َٛٞ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬
‫رؼخٓش‪ٝ ،‬طو‪ ْ٣ٞ‬طل‪ َ٤ٜ‬حُط‪٬‬د ‪ٝ‬أىحث‪ ْٜ‬ر‪ٍٜٞ‬س هخ‪ٛ‬ش‪ٝ ،‬أ‪ٛ‬زق حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫حُظَر‪ ١ٞ‬حُزي‪ َ٣‬حٌُ‪ٔ٣ ١‬ظَٗي رخُٔيهَ حُٔ‪٤‬خه‪ ٢‬أكي حُو‪٤‬خٍحص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش حُظ‪٢‬‬
‫طز٘ظ‪ٜ‬خ حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُي‪ُ ٍٝ‬ظط‪٘ٓ َ٣ٞ‬ظ‪ٓٞ‬ش حُؼَٔ حُظَر‪ ١ٞ‬ك‪ ٢‬حُٔئٓٔخص‬
‫حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬رخَُؿ‪ٞ‬ع اُ‪ ٠‬أىر‪٤‬خص حُو‪٤‬خّ ‪ٝ‬حُظو‪ٝ ْ٣ٞ‬حُزلغ‪ٗ ،‬ـي إٔ حُٔٔٔ‪٤‬خص حُظ‪٢‬‬
‫ط٘‪ َ٤‬اُ‪ٌٛ ٠‬ح حُٔ‪ٜ‬طِق حُـي‪٣‬ي ٓظؼيىس ‪ ٖٓٝ‬أرَُ‪ٛ‬خ‪( :‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُوخثْ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء‬
‫–حُز‪ٍٞ‬طل‪ –ٞ٤ُٞ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُطز‪٤‬ؼ‪ -٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬ح‪ -َ٤ٛ٧‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُٔ‪٤‬خه‪ -٢‬حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫حُز٘خث‪ٍٝ )...٢‬ؿْ ح‪٫‬هظ‪٬‬ف ك‪ ٢‬حُٔٔٔ‪٤‬خص‪ ،‬ا‪ ٫‬أٗ‪ٜ‬خ ؿٔ‪٤‬ؼًخ طئًي ػِ‪ ٠‬حُظـ‪،َ٤٤‬‬
‫‪ٝ‬طـٔغ ػِ‪ ٠‬حُظل‪ٝ ٍٞ‬حُظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬حٓظويحّ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ َ٣‬حُلو‪٤‬و‪ ٢‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪٢‬‬
‫ح‪ َ٤ٛ٧‬حُوخثْ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء ك‪ ٢‬طو‪ٗ ْ٣ٞ‬ظخؿخص حُظؼِ‪ٓٝ ْ٤‬وَؿخط‪.ٚ‬‬
‫مفيوم التقويم البديل‪:‬‬
‫طظؼيى حُظؼَ‪٣‬لخص حُظ‪ ٢‬ط٘خ‪ُٝ‬ض ٓل‪ ّٜٞ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ ٖٓٝ ،َ٣‬ر‪ٜ٘٤‬خ‪:‬‬
‫‪ -‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ :َ٣‬طو‪ٓ ْ٣ٞ‬ظؼيى ح‪٧‬رؼخى ُٔي‪ٓ ٟ‬ظٔغ ٖٓ حُويٍحص‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص‪٣ ٫ٝ ،‬وظ‪ َٜ‬ػِ‪ ٠‬حهظزخٍحص حُ‪ٍٞ‬هش ‪ٝ‬حُوِْ‪ٝ ،‬اٗٔخ‬
‫‪٘٣‬ظَٔ – أ‪ً٠٣‬خ ‪ -‬ػِ‪ ٠‬أٓخُ‪٤‬ذ أهَ‪ٓ ٟ‬ظ٘‪ٞ‬ػش ٓؼَ‪٬ٓ :‬كظش أىحء‬
‫حُٔظؼِْ‪ٝ ،‬حُظؼِ‪٤‬ن ػِ‪ٗ ٠‬ظخؿخط‪ٝ ،ٚ‬اؿَحء ٓوخر‪٬‬ص ٗو‪٤ٜ‬ش ٓؼ‪،ٚ‬‬
‫‪َٓٝ‬حؿؼش اٗـخُحط‪ ٚ‬حُٔخروش‪.‬‬
‫‪ -‬حُظوووو‪ ْ٣ٞ‬حُزوووي‪ًُ :َ٣‬وووي حُظوووو‪ ْ٣ٞ‬حُوووٌ‪٣ ١‬ظطِوووذ ٓوووٖ حُٔوووظؼِْ ط٘ل‪٤‬وووٌ‬
‫أٗ٘وووطش‪ ،‬أ‪ ٝ‬طٌووو‪ٗ ٖ٣ٞ‬ظخؿوووخص طزووو‪ ٖ٤‬طؼِٔووو‪ٛٝ ،ٚ‬وووٌح حُظوووو‪ ْ٣ٞ‬حُوووووخثْ‬
‫ػِووو‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء ُِٔظؼِٔووو‪ ٖ٤‬اروووَحُ ٓوووخ ‪ٌٔ٣‬ووو٘‪ ْٜ‬أىحء‪ ٙ‬كووو‪ٞٓ ٢‬حهوووق‬
‫‪ٝ‬حهؼ‪.ٚ٤‬‬

‫‪07‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ -‬حُظووو‪ ْ٣ٞ‬حُزووي‪ٓ :َ٣‬ـٔ‪ٞ‬ػووش ٓووٖ ح‪ٓ٫‬ووظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص؛ ُظطز‪٤‬وون حُٔؼَكووش‪،‬‬


‫‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص‪ٝ ،‬ػخىحص حُؼَٔ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬أىحء حُٔوظؼِْ ُٔ‪ٜٔ‬وخص ٓلويىس‬
‫‪٘٣‬لٌ‪ٛ‬خ رٌَ٘ ػِٔ‪َٓٝ ٢‬طز‪ ٢‬ر‪ٞ‬حهغ حُل‪٤‬خس ‪ًٝ‬حص ٓؼ٘‪ ٠‬رخُ٘ٔزش ُ‪.ٚ‬‬
‫‪ -‬حُظوووو‪ ْ٣ٞ‬حُزوووي‪ :َ٣‬اؿوووَحء طٔوووظويّ ك‪٤‬ووو‪ ٚ‬حُٔ‪ٜٔ‬وووخص ُِل‪ٜ‬ووو‪ ٍٞ‬ػِووو‪٠‬‬
‫ٓؼِ‪ٓٞ‬ووخص ػووٖ ٓووي‪ ٟ‬ؿوو‪ٞ‬ىس طؼِووْ حُطخُووذ‪ٝ ،‬هيٍطوو‪ ٚ‬ػِوو‪ ٠‬ططز‪٤‬وون‬
‫ٓوووخ طؼِٔووو‪ٓ ٚ‬وووٖ ٓؼَكوووش ‪ٜٓٝ‬وووخٍحص كووو‪ٞٓ ٢‬حهوووق ٓظؼووويىس؛ ُ‪٤‬ظ‪ٜ‬وووَ‬
‫أٗ‪ ٚ‬هخىٍ ػِ‪ ٠‬طلو‪٤‬ن ‪ٛ‬يف طؼِ‪ ٖٓ ٢ٔ٤‬ه‪ًُ ٍ٬‬ي ح‪٧‬ىحء‪.‬‬
‫‪ٝ‬رَٔحؿؼش ‪ ٌٙٛ‬حُظؼَ‪٣‬لخص ‪ ٌٖٔ٣‬حٓظو‪ٓ ٙ٬‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُٔليىحص ُِظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫حُزي‪:َ٣‬‬
‫‪ٝ -‬ؿ‪ٞ‬ى ٓ‪ٜ‬خّ طو‪٤ٔ٣ٞ‬ش كو‪٤‬و‪٤‬ش ٓليىس ‪ًٝ‬حص ٓؼ٘‪َٓ ٠‬طزطش ر‪ٞ‬حهغ‬
‫حُل‪٤‬خس حُ‪٤ٓٞ٤‬ش ُِٔظؼِْ‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬أىحء ‪ ٌٙٛ‬حُٔ‪ٜ‬خّ ك‪ٞٓ ٢‬حهق ‪١‬ز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ٓٔخػِش ‪٘ٗ٧‬طش حُظؼِْ‬
‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬ظَ ٓلٌخص ٓظلن ػِ‪ٜ٤‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬طظ٘‪ٞ‬ع أى‪ٝ‬حص حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُٔٔظويٓش ‪ٝ‬أٓخُ‪٤‬ز‪.ٚ‬‬
‫أىم خصائص الميام الحقيقية التي تستخدم في التقويم البديل‪:‬‬
‫طظٔ‪ ِ٤‬رخُ‪ٞ‬حهؼ‪٤‬ش‪ :‬كخُٔ‪ٞ‬حهق حُٔٔظويٓش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬ططخرن حُطَم‬ ‫‪-‬‬
‫حُظ‪ ٢‬طوظزَ ر‪ٜ‬خ ٓؼَكش حُلَى ‪ٝ‬هيٍحط‪ ٚ‬ك‪ٞٓ ٢‬حهق حُل‪٤‬خس حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش‪.‬‬
‫طظطِذ حُلٌٔش ‪ٝ‬حُظـي‪٣‬ي‪ :‬اً إ حُطخُذ ‪٣‬طزن حُٔؼَكش ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍس‬ ‫‪-‬‬
‫رلٌٔ‪ٝ ٚ‬كخػِ‪٤‬ش ُلَ حٌُٔ٘‪٬‬ص‪.‬‬
‫طلخً‪ ٠‬حُٔ‪ ٕٞٔ٠‬حٌُ‪ ١‬طوظزَ ك‪ ٚ٤‬أػٔخٍ حٌُزخٍ‪ٞٓ ،‬حء ًخٕ ًُي‬ ‫‪-‬‬
‫ك‪ٌٓ ٢‬خٕ حُؼَٔ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُل‪٤‬خس حُ٘و‪٤ٜ‬ش‪.‬‬
‫طو ّ‪ ّٞ‬هيٍس حُطخُذ ػِ‪ ٠‬حٓظويحّ حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص رلخػِ‪٤‬ش‬ ‫‪-‬‬
‫‪ٜٓٝ‬خٍس؛ ُِظؼخَٓ ٓغ ٓ‪ٜٔ‬ش ٓؼويس‪.‬‬
‫طٔوؤق رلوووَ‪ُِ ٙ‬ظووويٍ‪٣‬ذ ‪ٝ‬حُٔٔخٍٓوووش ‪ٝ‬حُل‪ٜ‬ووو‪ ٍٞ‬ػِووو‪ ٠‬حُظـٌ‪٣‬وووش‬ ‫‪-‬‬
‫حَُحؿؼش ُٔخ ‪ٔ٣‬خٍٓ‪ ٖٓ ٚ‬أػٔخٍ‪.‬‬
‫ري‪ ٖٓ ٫‬طٔٔ‪٤‬غ‪،‬‬ ‫طظطِذ ٖٓ حُطخُذ حُؼَٔ ك‪ ٢‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع ً‬ ‫‪-‬‬
‫أ‪ ٝ‬حٓظَؿخع ٓخ طؼِٔ‪ ،ٚ‬رَ ‪٣‬ـذ ػِ‪ ٚ٤‬إٔ ‪ٌ٣‬ظ٘ق‪٣ٝ ،‬ؼَٔ ‪ٖٟٔ‬‬
‫حُٔوٍَ حٌُ‪٣ ١‬يٍٓ‪.ٚ‬‬

‫‪08‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫إ كٌَس حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ َ٣‬طو‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬ح‪٫‬ػظوخى رؤٕ طؼِْ حُطخُذ‪ٝ ،‬طويٓ‪ٚ‬‬
‫حٗ٘ـخ‪٘ٗ ٫‬طًخ ٓؼَ‪ :‬حُزلغ‬
‫ً‬ ‫حُيٍحٓ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬طو‪ ٚٔ٤٤‬ر‪ٞ‬حٓطش أػٔخٍ ‪ٜٓٝ‬خّ طظطِذ‬
‫‪ٝ‬حُظلَ‪ ١‬ك‪ ٢‬حٌُٔ٘‪٬‬ص حُٔؼويس‪ٝ ،‬حُو‪٤‬خّ رخُظــخٍد حُٔ‪٤‬يحٗ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪٧‬ىحء حَُٔطلغ‪.‬‬
‫ً‬
‫طل‪ ٖٓ ٫ٞ‬حُ٘ظَس حُِٔ‪٤ًٞ‬ش ُِظؼِْ اُ‪٠‬‬ ‫‪ ٌٙٛٝ‬حُطَ‪٣‬وش ُظو‪ ْ٣ٞ‬أىحء حُطخُذ طؼٌْ‬
‫حُ٘ظَس حُز٘خث‪٤‬ش‪.‬‬

‫خصائص التقويم التربوي البديل‪:‬‬


‫‪٘ٛ‬خى ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُظ‪ ٢‬طٔ‪ ِ٤‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪ ١ٞ‬حُزي‪ٜ٘ٓ َ٣‬خ‪:‬‬
‫‪ٔ٣ -‬ظ٘ي حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ َ٣‬اُ‪ٔٓ ٠‬ظ‪٣ٞ‬خص طَر‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬ط‪ٞ‬هؼخص ٓليىس‬
‫ُِٔ‪ٞ‬حى حُيٍحٓ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٔ٣ -‬ظ٘ي حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ َ٣‬اُ‪ٜٓ ٠‬خّ أىحث‪٤‬ش ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٔ٣ -‬ظ٘ي حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ َ٣‬ػِ‪ ٠‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُٔزخَٗ ُ‪٨‬ىحء حَُٔؿ‪.ٞ‬‬
‫‪ٔ٣ -‬ظ٘ي حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ َ٣‬اُ‪ ٠‬ػ‪٘٤‬خص ٓوظِلش ٖٓ ح‪٧‬ىحء ػزَ‬
‫حُِٖٓ‪.‬‬
‫‪ٔ٣ -‬ظ٘ي حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ َ٣‬ػِ‪ ٠‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُوخثْ ػِ‪ ٠‬حُٔٔظ‪٣ٞ‬خص‪.‬‬
‫وكا س أضاض٘ح للرقْٗن الررتْٕ الثدٗم‪:‬‬
‫ُوي حٍطٌِ حُظل‪ ٖٓ ٍٞ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظوِ‪٤‬ي‪ ١‬ح‪٧‬كخى‪ ١‬حُـخٗذ اُ‪ ٠‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪َ٣‬‬
‫حُوخثْ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء ػِ‪ ٠‬ػيى ٖٓ حُظل‪٫ٞ‬ص ‪ٝ‬حُظـ‪َ٤‬حص ك‪ ٢‬حُ٘ظَ‪٣‬خص حُٔؼَك‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬حُظويّ حُظو٘‪ ٖٓٝ ،٢‬أ‪ ٌٙٛ ْٛ‬حَُٔطٌِحص ٓخ ‪:٢ِ٣‬‬
‫الوٌظْو العدٗد للرؼلن االًطاًٖ‪:‬‬
‫ُْ طؼي حُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬حُٔٔخٍٓخص حُٔٔظ٘يس ػِ‪ ٠‬حُ٘ظَ‪٣‬ش حُِٔ‪٤ًٞ‬ش ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش‬
‫حُظؼِ‪ٝ ْ٤‬حُظؼِْ حُظ‪ٓ ٢‬خىص ك‪ ٢‬حُؼَ٘‪٤٘٣‬خص ٖٓ حُوَٕ حُٔخ‪ٝ ،٢ٟ‬حُظ‪ ٢‬طٌَّ‬
‫حُٔل‪ ّٜٞ‬حُزٌ٘‪ٝ ٢‬حُٔ‪ٜ‬يٍ حُ‪ٞ‬ك‪٤‬ي ُِٔؼَكش طِو‪ٍٝ ٠‬حؿًخ ك‪ً ٢‬ؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُي‪ٍٝ‬‬
‫حُٔظويٓش‪ ،‬كوي كيع طل‪ً ٍٞ‬ز‪ٗ َ٤‬ل‪ ٞ‬حُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬حُٔٔخٍٓخص حُٔٔظ٘يس ػِ‪٠‬‬
‫حُ٘ظَ‪٣‬ش حُٔؼَك‪٤‬ش ‪ٝ‬حُز٘خث‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُظ‪ ٢‬طئًي ػِ‪ ٠‬ى‪ ٍٝ‬حُٔظؼِْ حُ٘٘‪ ٢‬ك‪ ٢‬ر٘خء‬
‫ً‬
‫طل‪ ٫ٞ‬ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش حُظو‪ٝ ،ْ٣ٞ‬حٓظزيحٍ‬ ‫‪ٝ‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ٓؼخٍك‪ .ٚ‬ح‪ َٓ٧‬حٌُ‪ ١‬ططِذ‬
‫حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُٔٔظ٘ي اُ‪ ٠‬حُٔيهَ حُٔ‪ٌٓٞ٤‬ظَ‪ ١‬رخُظو‪ ْ٣ٞ‬حُٔٔظ٘ي ػِ‪ ٠‬حُٔيهَ‬
‫حُٔ‪٤‬خه‪.٢‬‬
‫الودِْم الوْضغ لل كا االًطاًٖ‪:‬‬

‫‪09‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ُوي ه‪٠‬غ حُٔل‪ ّٜٞ‬حُ‪٤٠‬ن ًٌُِخء‪ٝ ،‬حٌُ‪ٓ ١‬خى كظ‪٘ٓ ٠‬ظ‪ٜ‬ق حُٔزؼ‪٤٘٤‬خص‬
‫ٖٓ حُوَٕ حُٔخ‪ ٢ٟ‬اُ‪٣ِٓ ٠‬ي ٖٓ حُزلغ ‪ٝ‬حُظٔل‪ٝ ،ٚ٤‬هي ػَٔ (ؿخٍىَٗ) ػِ‪٠‬‬
‫طط‪ٗ َ٣ٞ‬ظَ‪٣‬ش حًٌُخء حُٔظؼيى‪ٝ ،‬كيى ػٔخٗ‪٤‬ش ٓـخ‪٫‬ص ًٌُِخء ‪ٔ٣‬ظِي ًَ كَى‬
‫ٗٔذ ٓظلخ‪ٝ‬طش ٓ٘‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬حًٌُخء‪ٝ -‬كوًخ ٌُُي‪ٔٓ -‬ش ٓظـ‪َ٤‬س ‪ٔ٤ُٝ‬ض ػخرظش ‪ٝ‬كوًخ‬
‫ُِٔل‪ ّٜٞ‬حُ‪٤٠‬ن ًٌُِخء‪ٝ ،‬هي ططِذ ًُي – أ‪ً٠٣‬خ ‪ -‬ط‪ٓٞ‬ؼًخ ك‪ٓ ٢‬ل‪ ّٜٞ‬حُظو‪. ْ٣ٞ‬‬
‫ذا٘ر هدِْم الرؽظ٘م‪:‬‬
‫إ حُٔل‪ ّٜٞ‬حُوي‪٬ُ ْ٣‬هظزخٍحص حُٔظٔؼَ ك‪ ٢‬كلع حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬حٓظَؿخػ‪ٜ‬خ‪،‬‬
‫ُْ ‪٣‬ؼي ٓ٘خٓزًخ ك‪ ٢‬ظَ ح‪ٗ٫‬لـخٍ حُٔؼَك‪ ،٢‬كخُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ُْ طؼي ٓلي‪ٝ‬ىس رَ ‪٫‬‬
‫ٗ‪ٜ‬خث‪٤‬ش‪٣ٝ ،‬ظطِذ ًُي ٓويٍس ٖٓ حُلَى ػِ‪ ٠‬حًظٔخد ٓؼِ‪ٓٞ‬خص رطَم ًحط‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬طٌ‪٤٤‬ق ِٓ‪ٝ ،ًٚٞ‬ط٘ظ‪ ْ٤‬طلٌ‪َٙ٤‬؛ كظ‪ ٌٕٞ٣ ٠‬هخىًٍح ػِ‪ ٠‬حُظ‪ٞ‬ح‪ٓ َٛ‬غ ح‪٥‬هَ‪،ٖ٣‬‬
‫‪ٌٛٝ‬ح ٓخ ‪٣‬ئًي‪( ٙ‬ؿِ‪٬ُٓٝ ٍِ٤‬إ‪ ( ّٔ911 ٙ‬حٌُ‪ ١‬هيّ ا‪١‬خًٍح َٓؿؼ‪ًّ٤‬خ ُِؼِٔ‪٤‬خص‬
‫حُٔؼَك‪٤‬ش حُٔ‪ٓٞ‬ؼش حُظ‪٘٣ ٢‬زـ‪ ٢‬طو‪ٜٔ٣ٞ‬خ ك‪ٓ ٢‬ظش أرؼخى‪.‬‬
‫ذ ْو ذقٌ٘اخ الوؼلْهاخ‪:‬‬
‫ُوي أكيع حُظط‪ ٍٞ‬حٌُز‪ َ٤‬ك‪ ٢‬طو٘‪٤‬خص حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ػ‪ٍٞ‬س ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُظؼِ‪ْ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُظؼِْ ‪ٝ‬أ‪ٛ‬زق ٓؼ‪ٜ‬خ حُظؼِ‪ٝ ْ٤‬حُظؼِْ أًؼَ ٓظؼش ‪َٗٝٓٝ‬ش‪ٝ ،‬أ‪ٛ‬زق حُلخٓ‪ٞ‬د‬
‫ؿِ ًءح أٓخٓ‪ًّ٤‬خ ٖٓ ٌٓ‪ٗٞ‬خص حُؼِٔ‪٤‬ش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ػِ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ ٟٞ‬حُظيٍ‪ٝ ْ٣‬حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫أ‪ ٝ‬اىحٍس حُؼِٔ‪٤‬خص حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪ٝ ،‬هي أ‪ٟٝ‬ق ٌٓظذ طو‪ ْ٣ٞ‬حُظؼِ‪( ْ٤‬حُظخرغ ٌُِ‪ٗٞ‬ـَّ‬
‫ح‪ )٢ٌ٣َٓ٧‬أٍرؼش ٓـخ‪٫‬ص ‪٣‬ظ‪٠‬ق ك‪ٜ٤‬خ أ‪٤ٔٛ‬ش حٓظويحّ طو٘‪٤‬خص حُلخٓ‪ٞ‬د ك‪ٜ٤‬خ‪،‬‬
‫‪ٝ‬طٔ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬اػَحء ػِٔ‪٤‬ش حُظو‪ٝ ْ٣ٞ‬طظٔؼَ ‪ ٌٙٛ‬حُٔـخ‪٫‬ص ك‪ ٢‬ح‪٥‬ط‪:٢‬‬
‫‪ -‬طظزغ ػِٔ‪٤‬خص حُظلٌ‪.َ٤‬‬
‫‪ -‬حُظؼِْ رخُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش حُٔزخَٗس‪.‬‬
‫‪ -‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬ر٘‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خّ ٓؼويس‪.‬‬
‫‪ -‬حٓظويحّ ٌٗٔؿش حُؼِٔ‪٤‬خص حُٔخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫الوطرْٗاخ الررتْٗح كوْظِاخ للرقْٗن‪:‬‬
‫طؼَف حُٔٔظ‪٣ٞ‬خص رؤٗ‪ٜ‬خ‪٢ٗ :‬ء طْ حُظ‪ َٛٞ‬اُ‪ ٚ٤‬رخ‪٫‬طلخم حُؼخّ ً٘ٔ‪ًٞ‬ؽ‪،‬‬
‫أ‪ٓ ٝ‬ؼخٍ ‪٣‬لظٌ‪ ،ٟ‬أ‪ ٝ‬ىٍؿش ؿ‪ٞ‬ىس ٓ٘خٓزش‪ًٝ ،‬خك‪٤‬ش ُـَ‪ٓ ٝ‬ؼ‪ٝ ،ٖ٤‬هي حٗظَ٘ص‬
‫ك‪ ٢‬حُٔ٘‪ٞ‬حص ح‪٧‬ه‪َ٤‬س ًٔ‪ٞ‬ؿ‪ٜ‬خص ُِظو‪ٝ ،ْ٣ٞ‬هي طٔؼَ ٓؼخ‪ٓٝ َ٤٣‬ليىحص ه‪٤ٓٞ‬ش‬
‫أ‪ ٝ‬ى‪٤ُٝ‬ش‪.‬‬
‫هر لثاخ الرقْٗن الررتْٕ الثدٗم‪:‬‬

‫‪11‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٌُا هعوْػح هي هر لثاخ الرقْٗن الررتْٕ الثدٗم كالرالٖ‪:‬‬


‫‪ٍ -‬ر‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬رٔ٘ظ‪ٔٓ ٍٞ‬ظوزِ‪ُ ٢‬ظؼِْ حُط‪٬‬د‪.‬‬
‫‪ٍ -‬ر‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬رخ‪ٛ٧‬يحف حُظ‪ ٢‬طٔؼ‪ ٠‬حُٔيٍٓش اُ‪ ٠‬طلو‪٤‬و‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬اطخكش حُلَ‪ٛ‬ش ُـٔ‪٤‬غ ح‪َ١٧‬حف حُٔؼ٘‪٤‬ش؛ ُٔؼَكش أؿَح‪ ٝ‬حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫حُزي‪.َ٣‬‬
‫‪ -‬ؿؼَ حُظو‪ٝ ْ٣ٞ‬ح‪ٟ‬ق ‪ٓٝ‬ل‪٤‬ي‪.‬‬
‫‪َٓ -‬حػخس ط‪ٞ‬ه‪٤‬ض حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪.َ٣‬‬
‫‪َٓ -‬حػخس إٔ حُظـ‪٣ َ٤٤‬ظطِذ ك‪ًٔ ٜ‬خ‪ٓٝ ،‬ؼخرَس‪ٝٝ ،‬هظًخ‪.‬‬
‫‪ -‬اطخكش حُلَ‪ُ ٙ‬ظؼِْ حٓظويحّ أٓخُ‪٤‬ذ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪.َ٣‬‬
‫‪ -‬حُظلون ٖٓ ٗ‪ٞ‬ػ‪٤‬ش حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪.َ٣‬‬
‫‪ -‬حٓظويحّ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ َ٣‬ك‪ ٢‬طوط‪ ٢٤‬حُؼَٔ حُٔيٍٓ‪.٢‬‬
‫‪ -‬حَُٔحؿؼش حُٔٔظَٔس ُِظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪.َ٣‬‬
‫أضال٘ة ّأ ّاخ الرقْٗن الثدٗم‪:‬‬
‫طظؼيى أٓخُ‪٤‬ذ ‪ٝ‬أى‪ٝ‬حص حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ٝ َ٣‬طوظِق طزؼًخ ‪٫‬هظ‪٬‬ف حُٔ‪ٜ‬خّ حُظ‪٢‬‬
‫‪َ٣‬حى طو‪ٜٔ٣ٞ‬خ‪ ٌٖٔ٣ٝ ،‬طلي‪٣‬ي أرَُ ‪ ٌٙٛ‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص ‪ٝ‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ ٓ٘‪ٜ‬خ‪:‬‬
‫‪ -‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُوخثْ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء‪.‬‬
‫‪ِٓ -‬لخص ح‪٧‬ػٔخٍ)حُز‪ٍٞ‬طل‪.)ٞ٤ُٞ‬‬
‫‪ -‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُحط‪.٢‬‬
‫‪ -‬طو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬هَحٕ‪.‬‬
‫‪ -‬طو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬ىحء حُوخثْ ػِ‪ ٠‬حُٔ‪٬‬كظش‪.‬‬
‫‪ -‬طو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬ىحء رخُٔوخر‪٬‬ص‪.‬‬
‫‪ -‬طو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬ىحء رخ‪٫‬هظزخٍحص حٌُظخر‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ -‬طو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬ىحء روَحث‪ ٢‬حُٔلخ‪.ْ٤ٛ‬‬
‫‪ٞٓٝ‬ف ٗظ٘خ‪٘ٛ ٍٝ‬خ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُوخثْ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء ‪ِٓٝ‬لخص ح‪٧‬ػٔخٍ ر٘‪٢‬ء ٖٓ‬
‫حُظل‪.َ٤ٜ‬‬

‫‪10‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ً‬
‫أّال‪ :‬الرقْٗن القا ن ػلٔ األ ا ‪:‬‬
‫ٍؿْ إٔ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُوخثْ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء ُ‪ ْ٤‬ؿي‪٣‬يًح‪ ،‬كوي ًخٕ أ‪ٛ‬لخد حُٔ‪ٖٜ‬‬
‫‪٣‬و‪ ٕٞٓٞ‬ط‪ ٖٓ ٌْٛ٤ٓ٬‬ه‪٬ٓ ٍ٬‬كظش أىحث‪ُٜٔ ْٜ‬خّ كو‪٤‬و‪٤‬ش‪ ،‬ا‪ ٫‬إٔ ح‪ٛ٫‬ظٔخّ ر‪ٚ‬‬
‫ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُظَر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُظؼِ‪ ْ٤‬رَُ ًَىس كؼَ ُ‪ٗ٬‬ظوخىحص حُظ‪ٝ ٢‬ؿ‪ٜ‬ض اُ‪٠‬‬
‫ح‪٫‬هظزخٍحص حُظل‪٤ِ٤ٜ‬ش حُظوِ‪٤‬ي‪٣‬ش ‪ٝ‬حُٔظًَِٔس ك‪ ٢‬ح‪٫‬هظ‪٤‬خٍ ٖٓ ٓظؼيى ‪ٝ‬أٓجِش‬
‫حُ‪ٜٞ‬حد ‪ٝ‬حُوطؤ‪ٝ ،‬حُظ‪ ٢‬ط٘ل‪ َٜ‬ك‪ ٢‬حُٔٔظ‪٣ٞ‬خص حُيٗ‪٤‬خ ٖٓ حُؼِٔ‪٤‬خص حُؼوِ‪٤‬ش ‪.‬‬
‫ّذرؽد أُداف ذقْٗن األ ا ف٘وا ٗلٖ‪:‬‬
‫‪ -‬طِ‪٣ٝ‬ي حُطخُذ رٔزخىة حُظ‪ٞ‬ح‪ٝ َٛ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُٔوظِلش‪.‬‬
‫‪ -‬طِ‪٣ٝ‬ي حُطخُذ رخُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُٔزخىة ك‪ ٢‬كو‪ ٍٞ‬حُٔؼَكش‬
‫حُٔظ٘‪ٞ‬ػش‪.‬‬
‫‪ -‬حَُر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬أؿِحء حُٔؼَكش حُٔوظِلش‪.‬‬
‫‪ -‬ؿؼَ حُطخُذ ‪٣‬لٌَ ‪ُٝ‬ي‪ ٚ٣‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬كَ ٌٓ٘‪٬‬ط‪.ٚ‬‬
‫‪ -‬ؿؼَ حُطخُذ ‪٣‬ؼظٔي ػِ‪ً ٠‬حط‪ٝ ٚ‬هيٍحط‪.ٚ‬‬
‫‪ -‬ؿؼَ حُطخُذ ‪٘٣‬ظؾ ك‪ ٢‬أَٓط‪ٓٝ ٚ‬ـظٔؼ‪.ٚ‬‬
‫‪٘ٛٝ‬خى أٓزخد ػي‪٣‬يس طـؼَ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُوخثْ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء ٖٓ أك‪ َ٠‬أٌٗخٍ حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫حُظَر‪ٜ٘ٓ ١ٞ‬خ‪:‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪ٛ‬يم ح‪٫‬هظزخٍ ‪ِ٣‬ىحى ٖٓ ه‪ ٍ٬‬طٔؼ‪ َ٤‬حُِٔ‪ٞ‬ى ك‪ ٢‬حُ‪ٞ‬حهغ ‪٧‬ؿَ‬
‫حٓظ٘زخ‪ ١‬حُِٔ‪ٞ‬ى حُلو‪٤‬و‪.٢‬‬
‫‪ -‬إٔ طٔؼ‪ٓ ٍٞٛ َ٤‬وظِلش ٖٓ ح‪ٔٗ٧‬خ‪ ١‬حُِٔ‪٤ًٞ‬ش ‪ٔ٣‬خػي ػِ‪ ٠‬حُل‪ٍٜٞ‬‬
‫ػِ‪ ٠‬حٓظ٘ظخؿخص ػخٓش ‪ٗٝ‬خِٓش ك‪ ٍٞ‬طويّ حُط‪٬‬د‪.‬‬
‫‪ -‬أٗ‪ٜ‬خ ط‪ٞ‬كَ أىحس ه‪٤‬خّ ري‪ِ٣‬ش ٓ‪ِٜ‬ش حُظطز‪٤‬ن‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬حُوط‪ٞ‬حص حُظ‪ َٔ٣ ٢‬ر‪ٜ‬خ اػيحى حهظزخٍحص حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُوخثْ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء ك‪٢‬‬
‫أٍرغ هط‪ٞ‬حص ‪:٢ٛٝ‬‬
‫‪ -‬طلي‪٣‬ي حُـَ‪ ٖٓ ٝ‬حُظو‪. ْ٣ٞ‬‬
‫‪ -‬طلي‪٣‬ي ح‪٧‬ىحء حُٔطِ‪ٞ‬د ه‪٤‬خٓ‪. ٚ‬‬
‫‪ -‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬طٔخٍ‪ ٖ٣‬ح‪٧‬ىحء‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ -‬طلي‪٣‬ي حُطَ‪٣‬وش حُظ‪٤ٓ ٢‬لٌْ ر‪ٜ‬خ ػِ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ ٟٞ‬ح‪٧‬ىحء‪ٝ ،‬ح‪ِٞٓ٧‬د‬


‫حٌُ‪٣ ١‬ظْ ر‪ ٚ‬طٔـ‪ َ٤‬حُيٍؿخص‪.‬‬
‫هؼْااخ ذ ث٘ق الرقْٗن الثدٗم‪:‬‬
‫‪٘ٛ‬خى ػيس ػوزخص طؼ‪٤‬ن ططز‪٤‬ن حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪٣ ،َ٣‬ـذ طـخ‪ُٛٝ‬خ ر‪ٜ‬يف‬
‫حُ‪ ٍٞٛٞ‬اُ‪ ٠‬ططز‪٤‬ن ٗخؿق‪ٛٝ ،‬ل‪٤‬ق‪ٛٝ ،‬خىم‪ ،‬طظٔؼَ ك‪ ٢‬أٍرؼش ٓؼ‪ٞ‬هخص‬
‫ٍث‪ٔ٤‬ش ‪:٢ٛ‬‬
‫‪ٗ -‬ؼ‪ ٍٞ‬حُطِزش رؼيّ ح‪ٍ٫‬ط‪٤‬خف ‪٩‬ىهخٍ ٗ‪ٞ‬ع ؿي‪٣‬ي ٖٓ حُظو‪ ْ٣ٞ‬ؿ‪ َ٤‬حٌُ‪ ١‬حػظخى‪ٝ‬ح‬
‫ػِ‪ٓٝ ،ٚ٤‬خ ‪٣‬ظطِز‪ٜٓ ٖٓ ٚ‬خٍحص ‪ٜٔٓٝ‬خص أًؼَ طؼو‪٤‬يًح ‪ٝ‬حهظ‪٬‬كًخ‪ ،‬ك‪ ْٜ‬رلخؿش‬
‫ُ‪ٞ‬هخ‪٣‬ظ‪ ٖٓ ْٜ‬حُ٘ؼ‪ ٍٞ‬رخُلَ٘ ‪ٝ‬ح‪٩‬كزخ‪.١‬‬
‫‪ًَ -‬ح‪٤ٛ‬ش حُٔؼِٔ‪ُ ٖ٤‬ظَى حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظوِ‪٤‬ي‪ٝ ،١‬ح‪ٗ٫‬ظوخٍ اُ‪ ٠‬ػخُْ ؿي‪٣‬ي ٖٓ حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫ً‬
‫طل‪ ٫ٞ‬ك‪ ٢‬حُ٘ٔ‪ًٞ‬ؽ‪.‬‬ ‫حُٔلل‪ٞ‬ف رخُٔظخػذ ‪ٝ‬حُٔوخ‪ ،َ١‬حٌُ‪ٔ٣ ١‬ؼَ‬
‫‪ -‬ػيّ ك‪ ْٜ‬حُ‪ٞ‬حُي‪ُ ٖ٣‬ظو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬ىحء حُ‪ٜ‬ل‪٢‬؛ رٔزذ ػيّ ًلخ‪٣‬ش حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُظ‪٢‬‬
‫‪٣‬ل‪ ِٕٜٞ‬ػِ‪ٜ٤‬خ ػٖ طو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬ىحء ٖٓ حُٔيٍٓش‪ ،‬أ‪ُ ٝ‬ؼيّ ٓظخرؼظ‪ُ ْٜ‬ظـ‪َ٤‬حص ك‪٢‬‬
‫حُلوَ حُظَر‪.١ٞ‬‬
‫‪ -‬حُٔظطِزخص حٌُؼ‪َ٤‬س ُظطز‪٤‬ن حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ً ،َ٣‬خُ‪ٞ‬هض ‪ٝ‬حُٔخٍ ٖٓ ؿ‪ٜ‬ش ‪ٝ‬حُظ‪ْ٤ٜٔ‬‬
‫‪ٝ‬حُظ‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ٖٓ ؿ‪ٜ‬ش أهَ‪ ،ٟ‬ا‪ٟ‬خكش اُ‪ً ٠‬ؼَس أػيحى حُط‪٬‬د ىحهَ حُ‪ٜ‬ق‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُؼذء حُظيٍ‪ٜٗٝ ،٢ٔ٣‬خد حُٔؼِْ ٖٓ حُل‪.ٜٚ‬‬
‫‪ٛ‬ووٌح ‪٣ٝ‬ؼووي حُظووو‪ ْ٣ٞ‬حُٔٔووظَٔ حُووٌ‪٣ ١‬لوويى ىٍؿووش طووويّ حُظ‪٤ٓ٬‬ووٌ ٗلوو‪ ٞ‬أ‪ٛ‬وويحف‬
‫حُ‪ٞ‬كيس‪ٝ ،‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُ٘‪ٜ‬خث‪ ٢‬حٌُ‪٣ ١‬ليى ٓخ اًح ًخٕ حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬هي رِـ‪ٞ‬ح أ‪ٛ‬يحف حُٔو٘‪ٜ‬ؾ‬
‫ًٌووَ‪ ..‬أ‪ٛ‬ووْ أًٍووخٕ ػِٔ‪٤‬ووش ح‪٩‬ػوويحى حُظَروو‪ُِٜ٘ ١ٞ‬وو‪ ٙٞ‬ر٘‪ٞ‬ػ‪ٜ٤‬ووخ (ح‪٫‬ػظٔخى‪٣‬ووش‬
‫‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظ٘‪ٜ‬خى‪٣‬ش)؛ ك‪٤‬غ ‪ٔ٣‬خػيٗخ ًُي ك‪ ٢‬حُلٌْ ػِ‪ ٠‬ه‪ٔ٤‬ش ح‪ٛ٧‬ويحف حُٔ‪ٟٞ‬و‪ٞ‬ػش‪،‬‬
‫ًٔخ ‪ٔ٣‬خػيٗخ ك‪ ٢‬حٌُ٘ق ػٖ كخؿخص حُظ‪ٝ ُْٜٞ٤ٓٝ ٌ٤ٓ٬‬هيٍحط‪ٝ ،ْٜ‬طلي‪٣‬وي ٓوي‪ٟ‬‬
‫‪٠‬ووخ طلي‪٣‬ووي ٓٔووخٍ حُظؼِوو‪ٝ ،ْ٤‬حٌُ٘ووق ػووٖ‬ ‫طووويٓ‪ٗ ْٜ‬لوو‪ ٞ‬ح‪ٛ٧‬وويحف حُٔوووٍَس‪ٝ ،‬أ‪ً ٣‬‬
‫ٗ‪ٞ‬حك‪ ٢‬حُو‪ٞ‬س ‪ٝ‬حُ‪٠‬ؼق ك‪ ٢‬طل‪ َ٤ٜ‬حُظ‪ٓٝ ،ٌ٤ٓ٬‬ي‪ ٟ‬كؼخُ‪٤‬ش حُـ‪ٜٞ‬ى حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ك‪٢‬‬
‫اكوويحع ٗظووخثؾ حُووظؼِْ حَُٔؿوو‪ٞ‬د ك‪٤‬وو‪ٝ ،ٚ‬ططوو‪ َ٣ٞ‬حُٔلظوو‪ ٟٞ‬حُظؼِ‪ٔ٤‬وو‪ ٢‬رٔووخ ‪٣‬لووون‬
‫ح‪ٛ٧‬يحف‪.‬‬
‫‪ٓٝ‬ووٖ ‪ٛ‬ووٌح حُٔ٘طِوون ‪٘٣‬زـوو‪ ٢‬إٔ ‪٣‬ظزووغ حُٔلظوو‪ ٟٞ‬رظووو‪ْ٣ٞ‬؛ ُِ‪ٞ‬هوو‪ٞ‬ف ػِوو‪ٓ ٠‬ووي‪ٟ‬‬
‫طلووووون ح‪ٛ٧‬وووويحف حَُٔؿوووو‪ٞ‬س‪ٝ ،‬طظ٘وووو‪ٞ‬ع ك‪٤‬وووو‪ ٚ‬ح‪ٓ٧‬ووووجِش‪ ،‬رل‪٤‬ووووغ ط٘وووؤَ ح‪ٓ٧‬ووووجِش‬
‫حُٔ‪ٟٞ‬وو‪ٞ‬ػ‪٤‬ش رؤٗ‪ٞ‬حػ‪ٜ‬ووخ حُٔوظِلووش‪ٝ ،‬أٓووجِش حُٔوووخٍ‪ٝ ،‬طٌوو‪ٓ ٕٞ‬ظلخ‪ٝ‬طووش حُٔٔووظ‪،ٟٞ‬‬

‫‪12‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ َٔ٘٣ٝ‬حُٔٔظ‪٣ٞ‬خص حُؼِ‪٤‬خ ٓوٖ حُظلٌ‪٤‬وَ‪ً :‬وخُظطز‪٤‬ن ‪ٝ‬حُظلِ‪٤‬وَ ‪ٝ‬حُظًَ‪٤‬وذ‪ُٝ ...‬و‪ْ٤‬‬


‫ٓـَى حُظًٌَ ‪ٝ‬حُل‪.ْٜ‬‬
‫الرقْٗن الشاهم ‪:Comprehensive Evaluation‬‬
‫‪ٗ ٞٛ‬ظخّ ‪٣‬و ِّ‪ ّٞ‬ؿٔ‪٤‬غ ؿ‪ٞ‬حٗذ حُظؼِْ‪ -‬حُٔؼَك‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُٔ‪ٜ‬خٍ‪٣‬ش‪ٝ ،‬حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪٤‬ش‪ُ -‬ي‪ٟ‬‬
‫حُٔظؼِْ‪ ٖٓ ،‬ه‪ٓ ٍ٬‬ـَٔ أػٔخُ‪ ،ٚ‬حُظ‪ ٢‬طظْ ىحهَ حُ‪ٜ‬ق أ‪ ٝ‬هخٍؿ‪ٚ‬؛ ر‪ٜ‬يف طلو‪٤‬ن‬
‫ٗ‪ٞ‬حطؾ حُظؼِْ حُٔٔظ‪ٜ‬يكش؛ رٔخ ‪٣‬لون ر٘خء حُ٘و‪٤ٜ‬ش حُٔظٌخِٓش ُِٔظؼِْ‪ ،‬ك‪ ٌٕٞ٤‬هخىًٍح ػِ‪٠‬‬
‫حُظلٌ‪ َ٤‬حُو‪٬‬م‪ٞٓٝ ،‬حؿ‪ٜ‬ش حٌُٔ٘‪٬‬ص ‪ٝ‬كِ‪ٜ‬خ‪ًٔ ،‬خ طـؼِ‪٤ٜٓ ٚ‬جًخ ُِظؼخَٓ ٓغ ػخُْ ؿي‪٣‬ي‬
‫َٓ‪٣‬غ حُظـ‪ٝ َ٤‬حُظط‪.ٍٞ‬‬
‫التقويم الذاتي ‪:Self Evaluation‬‬
‫‪ ٞٛ‬كٌْ حُ٘و‪ ٚ‬ػِ‪ٓ ٠‬خ ‪ٔ٣‬ظلن ٖٓ ؿيحٍس‪ ،‬أ‪ ٝ‬ه‪ٔ٤‬ش ٗظ‪٤‬ـش أىحث‪ٚ‬؛ رـَ‪ٝ‬‬
‫حُظلٔ‪ ٖ٤‬أ‪ ٝ‬حُظؼي‪ َ٣‬أ‪ ٝ‬حُظط‪.َ٣ٞ‬‬
‫تقويم األقران ‪:Peer Evaluation‬‬
‫‪ُ٣‬و‪ٜ‬ي ر‪ ٚ‬ا‪ٛ‬يحٍ كٌْ ٖٓ ح‪٧‬هَحٕ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُِٓ‪٬‬ء ػِ‪ ٠‬أىحء ُٓ‪ٞٓ ،ِْٜ٤‬حء ك‪٢‬‬
‫حُظل‪ َ٤ٜ‬أ‪ ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُؼِٔ‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص ‪ٝ‬حُو‪ ،ْ٤‬حُظ‪ ٢‬حًظٔز‪ٜ‬خ ه‪ ٍ٬‬ػِٔ‪٤‬ش‬
‫حُظؼِ‪ ْ٤‬أ‪ ٝ‬حُظيٍ‪.ْ٣‬‬
‫التقويم البديل‪:Alternative Assessment‬‬
‫حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪ٞٗ ٞٛ َ٣‬ع ٖٓ حُظو‪٣ ،ْ٣ٞ‬طِذ ك‪ ٖٓ ٚ٤‬حُٔظؼِْ أىحء ٓ‪ٜ‬خّ ك‪٤‬خط‪٤‬ش ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش‬
‫طز‪ ٖ٤‬هيٍط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬حُظطز‪٤‬ن حُلخػَ ُِٔؼخٍف ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش‪٣ٝ ،‬ظْ طوي‪ َ٣‬أىحث‪ٚ‬‬
‫ػِ‪ِ٤ٓ ٠‬حٕ ‪ٛٝ‬ل‪ٓ ٠‬ظيٍؽ‪٣ ،‬ز‪ٞٗ ٖ٤‬ػ‪٤‬ش أىحث‪ٝ ٚ‬كوًخ ُٔٔظ‪٣ٞ‬خص أىحء ٓليىس‪.‬‬
‫أ‪ ٬٤ٛ‬أ‪ٝ ٝ‬حهؼ‪ً٤‬خ اًح هخّ حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬رؤىحء ٓ‪ٜ‬خّ ٓل‪٤‬يس ‪ًٝ‬حص ٓـِ‪ٟ‬‬‫ً‬ ‫‪ٝ‬حُظو‪ٌٕٞ٣ ْ٣ٞ‬‬
‫‪ٝ‬ى‪ُ٫‬ش‪ ٌٙٛٝ ،‬حُٔ‪ٜ‬خّ حُظو‪٤ٔ٣ٞ‬ش طٌ‪ٔٓ ٕٞ‬خػِش ‪٘ٗ٧‬طش حُظؼِْ ‪ٔ٤ُٝ‬ض حهظزخٍحص طوِ‪٤‬ي‪٣‬ش‬
‫‪ٝ‬طظطِذ ٓ‪ٜ‬خٍحص طلٌ‪ َ٤‬ػِ‪٤‬خ‪ٝ ،‬ط٘ٔ‪٤‬ن ٗطخم ‪ٝ‬حٓغ ٖٓ حُٔؼَكش‪ًٔ ،‬خ أٗ‪ٜ‬خ طوزَ‬
‫حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬ر٘ظ‪٤‬ـش ح‪٧‬ػٔخٍ حُـ‪٤‬يس‪.‬‬
‫ممف اإلنجاز (البورتفوليو) ‪:Portfolio‬‬
‫حُز‪ٍٞ‬طل‪ ٞ٤ُٞ‬طـٔ‪٤‬غ ‪ٛ‬خىف ‪٘ٓٝ‬ظْ ‪٧‬ػٔخٍ حُطخُذ ‪ٝ‬اٗـخُحط‪ ٚ‬ػزَ كظَس ُٓ٘‪٤‬ش‬
‫ٓليىس‪٣ ،‬ظْ َٓحؿؼظ‪ٜ‬خ ك‪ٟٞ ٢‬ء ٓلٌخص ٓليىس ُِلٌْ ػِ‪ٓ ٠‬ي‪ ٟ‬طلو‪٤‬ن أىحث‪ُٔ ٚ‬ؼخ‪َ٤٣‬‬
‫حُـ‪ٞ‬ىس حُٔ٘٘‪ٞ‬ىس‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬ط‪ٞ‬كَ أػٔخٍ حُطخُذ ‪ٝ‬اٗـخُحط‪ ٚ‬حُٔظ‪٘ٔ٠‬ش ك‪ ٢‬حُز‪ٍٞ‬طل‪ُ ٞ٤ُٞ‬وطش أ‪ٍٞٛ ٝ‬س‬


‫ٓظلًَش ُِظويّ ك‪ ٢‬ح‪٧‬ىحء طوظِق ػٖ حُِوطخص حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬كَ‪ٛ‬خ ح‪٫‬هظزخٍحص حُظوِ‪٤‬ي‪٣‬ش‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬أٓخُ‪٤‬ذ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُٔخروش‪.‬‬
‫‪ُٝ‬وي ريأص ك‪ ٢‬حُظٔؼ‪٤٘٤‬خص حطـخ‪ٛ‬خص كي‪٣‬ؼش ُظو‪ ْ٣ٞ‬طؼِْ حُط‪٬‬د طز٘ض ‪ٗٝ‬خىص رؤٕ‬
‫‪٣‬ظـ‪ ٚ‬طو‪ ْ٣ٞ‬طؼِْ حُط‪٬‬د اُ‪ ٠‬ه‪٤‬خّ أىحء ك‪ٞٓ ٢‬حهق ك‪٤‬خط‪٤‬ش كو‪٤‬و‪٤‬ش ‪ٝ‬أ‪ِ١‬ن ػِ‪ٌٛ ٠‬ح‬
‫حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ حُظو‪ ،ْ٣ٞ‬حْٓ حُظو‪ ْ٣ٞ‬ح‪ٝ ،Authentic َ٤ٛ٧‬أك‪٤‬خًٗخ حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُزي‪َ٣‬‬
‫‪ٝ ،Alternative‬حُزؼ‪ ٞ‬ح‪٥‬هَ ٖٓ حُزخكؼ‪ ٖ٤‬حٓظويٓ‪ٞ‬ح ٓ‪ٜ‬طِق طو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬ىحء‬
‫ضا ػلٔ‪:‬‬ ‫‪ّ ،Performance‬هِوا ٗكي هي ذطو٘اخ فاى ُ ا الرقْٗن ٗقْم أضا ً‬
‫‪ -‬ح‪ٛ٫‬ظٔخّ رظو‪ ْ٣ٞ‬ػِٔ‪٤‬خص حُظلٌ‪ٝ َ٤‬حٓظويحّ كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص‪.‬‬
‫‪ -‬حُظؤً‪٤‬ي ػِ‪ ٠‬حُظطز‪٤‬ن ك‪ ٢‬حُؼخُْ حُ‪ٞ‬حهؼ‪ُٔ ٢‬خ ‪٣‬ل‪ َٜ‬ػِ‪ٖٓ ٚ٤‬‬
‫ٓؼخٍف ‪ٓٝ‬ؼِ‪ٓٞ‬خص‪.‬‬
‫‪ -‬حُظًَ‪٤‬ووِ ػِوو‪ ٠‬حُؼِٔ‪٤‬ووخص حُظوو‪ٔ٣ ٢‬ووظويٓ‪ٜ‬خ حُٔووظؼِْ؛ ُِ‪ٛٞ‬وو‪ ٍٞ‬اُووو‪٠‬‬
‫حُ٘ظخثؾ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ٝ‬كؼخ‪ ٫‬ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬ش حُظؼِْ ٓ٘خٍ ًًخ ك‪٢‬‬ ‫‪ -‬حُٔظؼِْ ‪٘٣‬زـ‪ ٢‬إٔ ‪٘ٗ ٌٕٞ٣‬طًخ‬
‫ػِٔ‪٤‬ش حُظو‪ٓ ْ٣ٞ‬يٍ ًًخ ٓي‪ٓ ٟ‬خ ‪٣‬لوو‪ ٖٓ ٚ‬طويّ ه‪ ٍ٬‬ػِٔ‪٤‬ش حُظؼِْ‪.‬‬
‫‪٘ٛٝ -‬خى ػيى ٖٓ حُظٔٔ‪٤‬خص ُِٔلخص ح‪٧‬ػٔخٍ ٓ٘‪ٜ‬خ‪ٓ :‬ـ‪٬‬ص ح‪٧‬ىحء‪-‬‬
‫حُ‪ٜ‬لخثق حُ‪ٞ‬ػخثو‪٤‬ش‪ -‬حُلو‪٤‬زش حُظو‪٤ٔ٣ٞ‬ش‪ٝ ،‬حُز‪ٍٞ‬طل‪ ٞ٤ُٞ‬أ‪ ٝ‬حُلو‪٤‬زش‬
‫حُٔلٔ‪ُٞ‬ش حُٔو‪ٜٜ‬ش ُ‪ٍٝ٨‬حم حُٔ٘ل‪ِٜ‬ش‪.‬‬
‫‪ٓٝ -‬غ ‪ٌٛ‬ح حُظؼيى ك‪ ٢‬حُظٔٔ‪٤‬خص ا‪ ٫‬إٔ حُٔو‪ٜٞ‬ى ‪٣‬ظَ ٗ‪٤‬جًخ ‪ٝ‬حكيًح‪،‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼَف ِٓق ح‪٧‬ػٔخٍ رؤٗ‪ :ٚ‬طـٔ‪٤‬غ َٓ ًَِّ ‪ٛٝ‬خىف ‪٧‬ػٔخٍ حُطخُذ‬
‫‪٣‬ز‪ ٖ٤‬ؿ‪ٜٞ‬ى‪ٝ ٙ‬طويٓ‪ٝ ٚ‬طل‪ ِٚ٤ٜ‬ك‪ٓ ٢‬ـخٍ أ‪ٓ ٝ‬ـخ‪٫‬ص ىٍحٓ‪٤‬ش‬
‫ٓؼ‪٘٤‬ش‪٣ٝ ،‬ـذ إٔ ‪٘٣‬خٍى حُطخُذ ك‪ ٢‬حٗظوخء ٓلظ‪ ٟٞ‬حُِٔق‬
‫‪ٓٝ‬لٌخص حُلٌْ ػِ‪ٞٗ ٠‬ػ‪٤‬ش ح‪٧‬ػٔخٍ‪ٝ ،‬أىُش ػِ‪ ٠‬طؤٓ‪٬‬ص حُطخُذ‬
‫حٌُحط‪٤‬ش ك‪ٜ٤‬خ ‪.‬‬
‫‪٣ٝ -‬ؼَك‪ ٚ‬حُزؼ‪ ٞ‬رؤٗ‪ِٓ ٚ‬ق ‪ ْ٠٣‬حُ٘خ‪ٛ‬ي ػِ‪ٜٓ ٠‬خٍحص حُلَى ‪ٝ‬أكٌخٍ‪ٙ‬‬
‫‪ٝ ،ُٚٞ٤ٓٝ‬اٗـخُحط‪ ٌٖٔ٣ٝ ،ٚ‬إٔ ‪ِٓ ٌٕٞ٣‬لًخ ِٓ‪٤‬جًخ رؤ‪ٍٝ‬حم ٓ٘ظوخس‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬هَ‪ًٛ‬خ طوِٕ ػِ‪ ٖٓ ٍٞٛ ٚ٤‬أىحء حُطخُذ‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬أ‪ ْٛ‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ حُظو‪ ٢‬ح‪ٛ‬وظْ ر‪ٜ‬وخ ‪ٛ‬وٌح حُ٘و‪ٞ‬ع طوو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬ىحء ‪ٝ‬حٓوظويحّ حُز‪ٍٞ‬طل‪٤ُٞ‬و‪ٞ‬‬
‫‪ِٓ( portfolio‬وووق ح‪٧‬ػٔوووخٍ)؛ ‪٧‬ؿوووَ ؿٔوووغ ٓؼِ‪ٓٞ‬وووخص ػوووٖ هووويٍحص حُطووو‪٬‬د كووو‪٢‬‬

‫‪14‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حٓظويحٓ‪ُٔ ْٜ‬ؼخٍك‪ ْٜ‬كو‪ٞٓ ٢‬حهوق كو‪٤‬و‪٤‬وش روِون ٓ٘وظؾ أ‪ ٝ‬حٓوظـخرش ُٔوخ ػَكو‪ٝ ٙٞ‬طـٔوغ‬
‫ٗظخؿخص أػٔخٍ حُط‪٬‬د ه‪ ٍ٬‬كظَس ُٓ٘‪٤‬ش ٓؼ‪٘٤‬ش ُِ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ٓ ٠‬ي‪ ٟ‬طويٓ‪ ْٜ‬طؼِ‪ً٤ٔ٤‬خ‪.‬‬
‫‪ ٝ‬رخَُؿْ ٖٓ ً‪ٞ٣‬ع ‪ٝ‬حٗظ٘خٍ ‪ٌٛ‬ح ح‪٫‬طـخ‪ ٙ‬اُ‪ ٠‬إٔ ‪٘ٛ‬خى ػي‪٣‬ي ٖٓ ح‪ٗ٫‬ظوخىحص‬
‫‪ٝ‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظ‪ٝ ٢‬حؿ‪ٜ‬ض حُظو‪ ْ٣ٞ‬ح‪ ٖٓٝ ،َ٤ٛ٧‬أ‪ ٌٙٛ ْٛ‬ح‪ٗ٫‬ظوخىحص حُظ‪ ٢‬أٗخٍص‬
‫اُ‪ٜ٤‬خ حُيٍحٓخص‪:‬‬
‫‪ -‬هِش ح‪٧‬ىُش ك‪ٔ٤‬خ ‪٣‬ظؼِن رؤٗ‪٣ ٚ‬لون طٔخ‪ًِ ٣‬ح ك‪ ٢‬ه‪٤‬خّ هيٍحص حُظلٌ‪ َ٤‬حُؼِ‪٤‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬حُٔؼِٔ‪ -ٕٞ‬ؿخُزًخ ‪ٓ -‬خ ‪َ٣‬ك‪ ٕٞ٠‬حٓظويحّ ‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ُٔخ ‪٣‬ظطِز‪ ٖٓ ٚ‬ؿ‪ٜ‬ي ‪ٝٝ‬هض‪.‬‬
‫‪ ُْ -‬ط‪ٟٞ‬ق ٗظخثؾ حٓظويحٓ‪ ٚ‬كي‪ٝ‬ع طل‪ٞ‬م ك‪ٔٓ ٢‬ظ‪٣ٞ‬خص حُيٍحٓش ح‪٧‬ػِ‪.٠‬‬
‫‪ٛ -‬ؼ‪ٞ‬رش طلو‪٤‬ن حُٔ‪ٟٞٞ‬ػ‪٤‬ش ك‪ٚ٤‬؛ كوي طظلخ‪ٝ‬ص ىٍؿخص حُٔو ِّ‪ ٖ٤ٓٞ‬ك‪ِٓ ٍٞ‬ق‬
‫ح‪ٗ٩‬ـخُحُ‪ٞ‬حكي‪.‬‬
‫‪ٛ -‬ؼ‪ٞ‬رش ػوي ٓوخٍٗش ر‪ ٖ٤‬أػٔخٍ حُط‪٬‬د؛ ٗظًَح ‪١ ًَ ٕ٧‬خُذ ‪٣‬وظخٍ ح‪٧‬ػٔخٍ‬
‫حُظ‪٣ ٢‬ل‪ِٜ٠‬خ‪ٌُٝ ،‬ح كخ‪٧‬ػٔخٍ ؿ‪ٞٓ َ٤‬كيس ‪ٗٝ‬ظ‪٤‬ـش ٌُُي ‪ ٫‬طظلون حُٔ‪ٟٞٞ‬ػ‪٤‬ش ك‪٢‬‬
‫طوي‪ َ٣‬حُيٍؿخص‪ ،‬أ‪ ٝ‬ك‪ ٢‬ػوي ٓوخٍٗخص ر‪ٔٓ ٖ٤‬ظ‪ ٟٞ‬حُط‪٬‬د‪.‬‬
‫‪ -‬حٗ٘ـخٍ حُٔؼِٔ‪ ٖ٤‬رؼِٔ‪٤‬خص ‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ حُظو‪ ْ٣ٞ‬طئػَ ػِ‪ ٠‬ح‪ٛ‬ظٔخٓ‪ْٜ‬‬
‫رخُظيٍ‪ًٔ ،ْ٣‬خ إٔ حُ‪ٞ‬هض حُٔٔظوطغ ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬خص حُظو‪٣ ْ٣ٞ‬ئػَ ػِ‪ ٠‬ػِٔ‪٤‬خص حُظيٍ‪،ْ٣‬‬
‫رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪٣ُ ٠‬خىس ح‪٧‬ػزخء ػِ‪ ٠‬ػ‪٤ٛ ٞ٠‬جش حُظيٍ‪ ْ٣‬ى‪ٓ ٕٝ‬وخرَ أ‪ٓ ٝ‬ؼخ‪ٗٝ‬ش‪.‬‬
‫أغراض ممف األعمال‪:‬‬
‫ٗطر دم هلف األػوا لارػ٘ي كث٘رٗي ُوا‪:‬‬
‫‪ -‬أغةةراع ذؼل٘و٘ةةح‪ :‬ط‪ٜ‬وويف اُوو‪ ٠‬ح‪ٗ٫‬وويٓخؽ حُلو‪٤‬ووو‪ُِ ٢‬طوو‪٬‬د؛ ُووظؼِْ‬
‫حُٔلظ‪ٔٓٝ ،ٟٞ‬خػيط‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬طؼِْ ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؤٓوَ‪ٝ ،‬ط٘وـ‪٤‬ؼ‪ ْٜ‬ػِو‪٠‬‬
‫ح‪٫‬كظلخظ رؤػٔخُ‪ٝ ،ْٜ‬ا‪٣‬ـخى كَ‪ُِ ٙ‬ظ‪ٞ‬ح‪ٝ َٛ‬حُٔظخرؼش ر‪ ٖ٤‬حُٔؼِٔ‪ٖ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُطووو‪٬‬د ‪ٝ‬أ‪٤ُٝ‬وووخء ح‪ٓ٧‬ووو‪ ،ٍٞ‬ا‪ٟ‬وووخكش اُووو‪ ٠‬طول‪٤‬وووق ‪١ٝ‬وووؤس ‪ٝ‬هِووون‬
‫ح‪٫‬هظزخٍحص‪.‬‬
‫‪ -‬الوطةةةا لح الررتْٗةةةح‪ٛٝ :‬ووو‪ ٢‬طوووَطز‪ ٢‬رظوووو‪ ْ٣ٞ‬حُٔيٍٓوووش ‪ٝ‬رَحٓـ‪ٜ‬وووخ‪،‬‬
‫‪ٝ‬طو‪ ْ٣ٞ‬أىحء حُٔؼِٔ‪.ٖ٤‬‬
‫ٌُّا ش‪.‬شح أًْاع هو٘سج هي ؼقا ة ذقْٗن ال الة ُّٖ‪:‬‬
‫‪ -‬الٌْع الروص٘لٖ‪ٓ ٢ٛٝ :‬ـٔ‪ٞ‬ػش طٔؼَ أك‪ٓ َ٠‬خ أٗـِ حُطخُذ ٖٓ‬
‫أػٔخٍ‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ -‬الٌْع الؼول٘اذٖ‪ٓ ٢ٛٝ :‬ـٔ‪ٞ‬ػش ط‪ ْ٠‬أٓؼِش ُؼِٔ‪٤‬خص حُ٘ٔ‪ٞ‬‬


‫حُٔؼَك‪ُ ٢‬ظؼِ‪ ْ٤‬حُطخُذ‪.‬‬
‫‪ -‬الٌْع الوْؼد‪ٓ ٢ٛٝ :‬ـٔ‪ٞ‬ػش ط‪ ْ٠‬كو‪٤‬زظ‪ٛ ٖ٤‬ـ‪َ٤‬ط‪ٝ ًَ ،ٖ٤‬حكيس‬
‫ٓ٘‪ٜٔ‬خ ط‪ٓ ْ٠‬لظ‪٣ٞ‬خص ٓوظخٍس ٖٓ حُ٘‪ٞ‬ػ‪ ٖ٤‬حُٔخرو‪.ٖ٤‬‬
‫ّهي الوؽرْٗاخ الرٖ ٗوكي أى ذشروم ػلِ٘ا هلداخ األػوا ‪:‬‬
‫‪ -‬ػ‪٘٤‬خص ٖٓ ًظخرخص حُطخُذ‪.‬‬
‫‪ -‬ه‪ٞ‬حثْ حُٔ‪ٜ‬خىٍ حُظ‪ ٢‬ح‪ِ١‬غ ػِ‪ٜ٤‬خ حُطخُذ‪ٝ ،‬حُٔ‪ٞ‬حى حُظ‪ ٢‬حٓظويٓ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ٛ -‬لخثق حُظؤَٓ حٌُحط‪.٢‬‬
‫‪ -‬أ‪ٍٝ‬حم حُؼَٔ‪.‬‬
‫‪ -‬حَُٔ٘‪ٝ‬ػخص حُظ‪ ٢‬طْ ط٘ل‪ٌٛ٤‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬كِ‪ ٍٞ‬طيٍ‪٣‬زخص ٓظ٘‪ٞ‬ػش‪.‬‬
‫‪ -‬حُظوخٍ‪ َ٣‬حُظ‪ ٢‬طْ اٗظخؿ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬ح‪٘ٗ٧‬طش حُِـ‪٣ٞ‬ش حُظ‪ٗ ٢‬لٌ‪ٛ‬خ حُط‪٬‬د ىحهَ حُٔيٍٓش‪.‬‬
‫‪ ٍٞٛ -‬طْ طـٔ‪٤‬ؼ‪ٜ‬خ‪ ،‬طؼزَ ػٖ ٓ‪ٟٞٞ‬ػخص ‪ٝ‬ه‪ٜ‬خثي‪.‬‬
‫‪ٟٞٞٓ -‬ػخص طؼز‪ٌٓ َ٤‬ظ‪ٞ‬رش أ‪ٔٓ ٝ‬ـِش‪.‬‬
‫‪ٞٓ -‬حى ٓٔـِش (أَٗ‪١‬ش ًخٓ‪٤‬ض أ‪ ٝ‬ك‪٤‬ي‪.)ٞ٣‬‬
‫ًٔخ ‪٣‬ئًي حُزؼ‪ ٞ‬ػِ‪ ٠‬إٔ ٗـخف كوخثذ حُظو‪٣ ْ٣ٞ‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬ػ‪ٞ‬حَٓ‪ ٖٓ ،‬أ‪ٜٔٛ‬خ‪:‬‬
‫‪ -‬طط‪ٜٓ َ٣ٞ‬خٍحص حُٔؼِٔ‪ٝ ،ٖ٤‬طـ‪ َ٤٤‬حطـخ‪ٛ‬خط‪ ٖٓ ْٜ‬أٓخُ‪٤‬ذ حُظؼِْ‬
‫حُظ‪ ٢‬طًَِ ػِ‪ ٠‬حُللع ‪ٝ‬حُظِو‪ ٖ٤‬اُ‪ ٠‬أٓخُ‪٤‬ذ طًَِ ػِ‪ ٠‬حُ٘ٔ‪ٞ‬‬
‫حُ٘خَٓ ُِطخُذ‪.‬‬
‫‪ -‬اػطخء حُطخُذ حُؼوش ‪ٝ‬طط‪ َ٣ٞ‬هيٍحط‪ٝ ٚ‬طٌٔ‪ ٖٓ ٚ٘٤‬طلِ‪ َ٤‬أىحث‪ٚ‬‬
‫‪ٝ‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حٌُحط‪ٝ ٠‬ط‪ٞ‬ػ‪٤‬ن اٗـخُحط‪ٝ ٚ‬طظزغ ٗٔ‪ ٙٞ‬ر٘لٔ‪.ٚ‬‬
‫‪ -‬حٗظَحى حُٔؼِٔ‪ٝ ٖ٤‬ح‪٥‬رخء ‪ٝ‬حُط‪٬‬د ك‪ُ ٢‬وخءحص ى‪٣ٍٝ‬ش ُٔ٘خه٘ش‬
‫حُ‪ٜ‬لخثق حُ‪ٞ‬ػخثو‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ -‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬اؿَحءحص حُظو‪ ْ٤٤‬حُ‪ٞ‬ػخثو‪ ٢‬حُ٘خَٓ ٖٓ ك‪٤‬غ ً‪٤‬ل‪٤‬ش ؿٔغ‬
‫حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬حُز‪٤‬خٗخص‪ٝ ،‬طلِ‪ٓ َ٤‬لظ‪ ٟٞ‬حُ‪ٜ‬لخثق‪ٝ ،‬طلي‪٣‬ي ٓلٌخص‬
‫طو‪ٜٔ٤٤‬خ‪ٝ ،‬حُلٌْ ػِ‪ٞٗ ٠‬ػ‪٤‬ظ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬ح‪٩‬كخىس ٖٓ ٗظخثـ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪17‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ًوااض ألضال٘ة ذقْٗن الررت٘ح االض‪.‬ه٘ح‪:‬‬


‫االخرثاواخ الكرات٘ح‪:‬‬
‫‪٣ٝ‬طِن ػِ‪ٜ٤‬خ حهظزخٍحص حُ‪ٍٞ‬هش ‪ٝ‬حُوِْ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٫‬هظزخٍحص حُظلَ‪٣َ٣‬ش‪ٝ ،‬طظ٘‪ٞ‬ع‬
‫رلٔذ حُـَ‪ٜ٘ٓ ٝ‬خ‪ٝ ،‬ر‪ٜ‬لش ػخٓش ‪ ٌٖٔ٣‬حُظٔ‪ ِ٤٤‬ر‪ ٖ٤‬أٍرؼش أٗ‪ٞ‬حع ُ‪ٜ‬خ ك‪٢‬‬
‫ه‪٤‬خّ حُـ‪ٞ‬حٗذ حُٔؼَك‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش حُي‪٤٘٣‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ًُٝ ،‬ي ػِ‪ ٠‬حُ٘ل‪ ٞ‬حُظخُ‪:٢‬‬
‫األّ ‪ :‬االخرثاواخ الرؽظ٘ل٘ح الوؼٌ٘ح تق٘اش الوؼاوف ّالوؼلْهاخ‪:‬‬
‫‪٣ ٫‬ـذ حُ٘ظَ اُ‪ ٠‬حُٔلظ‪ ٟٞ‬ػِ‪ ٠‬أٗ‪ٔ٣ ٚ‬ؼَ كو‪ ٢‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬حُٔؼخٍف‪ ،‬رَ‬
‫‪٣‬ـذ حُ٘ظَ اُ‪ٓ ٖٓ ٚ٤‬ل‪ ّٜٞ‬أ‪ٓٝ‬غ؛ ك‪٤‬غ ‪٣‬ظؼي‪ َٔ٘٤ُ ٟ‬حُٔؼخٍف‪ٝ ،‬حُو‪،ْ٤‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‪ٝ ،‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص‪٘ٛٝ ،‬خى ح‪ٍ٥‬حء حُظ‪ٗ ٢‬خىص ر‪ٍَٝ٠‬س حُظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ‬اُ‪٠‬‬
‫طلو‪٤‬ن حُظٌخَٓ حُٔؼَك‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُٔؼخٍف رٌَ٘ ػخّ‪ٝ ،‬ط٘‪ٞ‬ع ح‪٫‬هظزخٍحص رلٔذ‬
‫حُـَ‪ٜ٘ٓ ٝ‬خ‪.‬‬
‫‪٬٣ٝ‬كع إٔ ‪ ٌٙٛ‬ح‪٫‬هظزخٍحص (ٖٓ أٗٔخ‪ ١‬ح‪٫‬هظزخٍحص حُٔ‪ٟٞٞ‬ػ‪٤‬ش) طظ٘‪ٞ‬ع‬
‫ك‪ ٚ٤‬ح‪ٓ٧‬جِش ٓخ ر‪ :ٖ٤‬ح‪٫‬هظ‪٤‬خٍ ٖٓ ٓظؼيى‪ٝ ،‬حُ‪ٜٞ‬حد ‪ٝ‬حُوطؤ‪ٝ ،‬حُِٔح‪ٝ‬ؿش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُظٌٔ‪ٓ َ٤‬غ أ‪٤ٔٛ‬ظ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬هَحث‪ ٢‬حُٔلخ‪ٝ ،ْ٤ٛ‬حُوَحث‪ ٢‬حُ‪ٜٔ‬خء‪ٝ ،‬حُظ‪ ٢‬طل‪٤‬ي ر‪ٜ‬لش‬
‫هخ‪ٛ‬ش ك‪ ٢‬ىٍحٓش حُٔلظ‪ ١ٞ‬حُظؼِ‪.٢ٔ٤‬‬
‫الصةةةةاًٖ‪ :‬االخرثةةةةاواخ الرؽظةةةة٘ل٘ح الوؼٌ٘ةةةةح تق٘ةةةةاش ًوةةةةْ الودةةةةاُ٘ن الدٌٗ٘ةةةةح‬
‫ّاكرطاتِا‪:‬‬
‫‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ ح‪٫‬هظزخٍحص حٌُظخر‪٤‬ش طْ اػيحى‪ٙ‬؛ ُظو‪ ْ٣ٞ‬طل‪ َ٤ٜ‬حُٔظؼِٔ‪ٖ٤‬‬
‫ُِٔلخ‪ ْ٤ٛ‬ك‪ٓ ٢‬وظِق حَُٔحكَ حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪ًُٝ ،‬ي ُو‪٤‬خّ ٗٔ‪ ٞ‬حُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬طيٍؿ‪ٜ‬خ‬
‫ُي‪ ٟ‬حُظ‪ٌ٤ٓ٬‬؛ ‪ٝ‬ر٘خء ‪ ٌٙٛ‬ح‪٫‬هظزخٍحص ‪٣‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬حُ٘ٔ‪ٝ ٞ‬حُظط‪ُ ٍٞ‬ي‪ ٟ‬حُٔظؼِْ‬
‫ٖٓ َٓكِش اُ‪ ٠‬أهَ‪ ،ٟ‬ك‪٤‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬أًؼَ ٖٓ ٗٔ‪ٝ ،٢‬هي ‪٣‬ويّ ُِظ‪ ٌ٤ٓ٬‬ك‪٢‬‬
‫‪ٍٞٛ‬س أٓجِش ٓلظ‪ٞ‬كش ‪٣ٝ‬طِذ ٖٓ حُظِٔ‪ ٌ٤‬إٔ ‪٣‬ـ‪٤‬ذ ػ٘‪ٜ‬خ كٔذ ك‪ٝ ٜٚٔ‬ط‪ٍٜٙٞ‬‬
‫ُِٔل‪ ّٜٞ‬حٌُ‪ٔ٣ ١‬ؤٍ ػ٘‪.ٚ‬‬
‫‪٘ٛٝ‬خى ٗٔ‪ ٢‬آهَ ٖٓ ح‪٫‬هظزخٍحص حُظ‪ ٢‬ط‪ٜ‬يف اُ‪ ٠‬طظزغ ٗٔ‪ ٞ‬حُٔلخ‪٫ٝ ،ْ٤ٛ‬‬
‫طؼظٔي ػِ‪ ٠‬ح‪ٓ٧‬جِش حُٔلظ‪ٞ‬كش‪ٝ ،‬اٗٔخ طؼظٔي ػِ‪ ٠‬طوي‪ ْ٣‬ريحثَ ‪ٛ‬ل‪٤‬لش ُ‪٪‬ؿخرش‬
‫حُٔظ‪ٞ‬هؼش ٖٓ حُظِٔ‪ ٌ٤‬ػٖ حُٔل‪ ّٜٞ‬حٌُ‪ٔ٣ ١‬ؤٍ ػ٘‪ٝ ،ٚ‬طظيٍؽ ‪ ٌٙٛ‬حُزيحثَ ك‪٢‬‬
‫حُٔ‪ُٜٞ‬ش ‪ٝ‬حُظؼو‪٤‬ي‪ٝ ،‬طؼزَ ‪ -‬ك‪ ٢‬حُـخُذ ‪ -‬ػٖ أًؼَ ٖٓ ٓٔظ‪ ،ٟٞ‬هي ‪ ٌٕٞ٣‬ػ‪٬‬ع‬
‫ٓٔظ‪٣ٞ‬خص أ‪ ٝ‬أًؼَ‪٣ ،‬و‪ ْ٤‬حُزي‪ َ٣‬ك‪ٔٓ ًَ ٢‬ظ‪ ٟٞ‬اىٍحى حُظِٔ‪ُِٔ ٌ٤‬ل‪ ّٜٞ‬ك‪ٌٛ ٢‬ح‬
‫حُٔٔظ‪٣ٝ ،ٟٞ‬ؼظٔي ك‪ ٢‬ر٘خء ح‪٫‬هظزخٍ ‪ٝ‬كن ‪ٌٛ‬ح حُ٘ٔ‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُ٘ٔ‪ٞ‬‬
‫حُلٌَ‪ُِٔ ١‬ظؼِْ ك‪َٓ ًَ ٢‬كِش طؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪ٝ ،‬ػِ‪١ ٠‬ز‪٤‬ؼش حُٔل‪ ّٜٞ‬حُي‪ً ٢٘٣‬حط‪،ٚ‬‬

‫‪18‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٞٗٝ‬ع ‪ٌٛ‬ح حُٔل‪ ،ّٜٞ‬ك‪ٔ٤‬خ اًح ًخٕ ٓلٔ‪ًٓٞ‬خ أّ ٓـَىًح‪.‬‬


‫الصالةةةس‪ :‬االخرثةةةاواخ الرؽظةةة٘ل٘ح الوؼٌ٘ةةةح تق٘ةةةاش الةةةْػٖ الةةةدٌٖٗ ّالصقافةةةح‬
‫االض‪.‬ه٘ح‪:‬‬
‫‪ ٌٙٛٝ‬ح‪٫‬هظزخٍحص ػ٘‪٤‬ض رو‪٤‬خّ حُـ‪ٞ‬حٗذ حُٔؼَك‪٤‬ش ُِ‪ٞ‬ػ‪ ٢‬حُي‪ٝ ،٢٘٣‬رؼ‪ٜ٠‬خ‬
‫ظ‪ َٜ‬طلض ٓٔٔ‪ ٠‬حُٔوخ‪ٌُٜ٘ ،ْ٤٣‬خ ُ‪ٔ٤‬ض ػِ‪ٗ ٠‬ظ‪ٓ َ٤‬وخ‪ ْ٤٣‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬حُو‪ ،ْ٤‬اٗٔخ ػ٘‪٤‬ض ‪ ٌٙٛ‬حُٔوخ‪ ْ٤٣‬رو‪٤‬خّ حُ‪ٞ‬ػ‪ ٢‬حُٔؼَك‪ٝ ٢‬حُؼوخكش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‬
‫ُي‪ ٟ‬حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ك‪َٓ ٢‬حكَ ٓوظِلش‪ٝ ،‬طٌٖٔ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ ح‪٫‬هظزخٍحص ك‪٢‬‬
‫أٗ‪ٌ٘٣ ٚ‬ق ػٖ ٓي‪ٓ ٟ‬خ ‪ٔ٣‬ظٌِ‪ ٚ‬حُٔظؼِٔ‪ ٖٓ ٕٞ‬حُ‪ٞ‬ػ‪ ٢‬حُي‪ُ ٢٘٣‬ـ‪ٞ‬حٗذ حُؼوخكش‬
‫ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ًٔ .‬خ أٗ‪ٜ‬خ طظ٘خ‪ ٍٝ‬حُـ‪ٞ‬حٗذ حُؼخٓش ُِلٌَ ح‪ ٢ٓ٬ٓ٩‬ك‪ ٢‬حُؼو‪٤‬يس‪ٝ ،‬حُلو‪،ٚ‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٝ ،َ٤‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ٝ ،٢‬حُؼظخص رخػظزخٍ إٔ ‪ ٌٙٛ‬حُـ‪ٞ‬حٗذ طٌَ٘ ػ٘خ‪َٛ‬‬
‫أٓخٓ‪٤‬ش ٖٓ حُؼوخكش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪٘٣ ،‬زـ‪ ٢‬إٔ طظ‪ٞ‬حكَ ُي‪ ٟ‬حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬حُٔـظٔغ‬
‫حُِْٔٔ‪ ،‬كوي ‪ ٌٕٞ٣‬ح‪٫‬هظزخٍ ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُؼزَ‪ٝ ،‬حُؼظخص‪ٝ ،‬حُٔ‪ٝ ،َ٤‬حُـِ‪ٝ‬حص‪،‬‬
‫‪ٝ‬ؿ‪ًُ َ٤‬ي‪.‬‬
‫الراتةةةةغ‪ :‬االخرثةةةةاواخ الرؽظةةةة٘ل٘ح الوؼٌ٘ةةةةح تق٘ةةةةاش ذظةةةةْواخ الورؼلوةةةة٘ي‬
‫ّهؼرقداذِن ػي القؼاٗا الدٌٗ٘ح الو رلدح‪:‬‬
‫‪ٛٝ‬ووٌح حُ٘وو‪ٞ‬ع ٓووٖ ح‪٫‬هظزووخٍحص ‪ٟ‬ووَ‪ٜٓٝ ١ٍٝ‬ووْ كوو‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ووش حُي‪٤٘٣‬ووش؛ ك‪٤‬ووغ‬
‫‪ٌٔ٣‬ووووٖ ح‪٫‬ػظٔووووخى ػِ‪٤‬وووو‪ ٚ‬كوووو‪ ٢‬حٌُ٘ووووق ػووووٖ ط‪ٜ‬وووو‪ٍٞ‬حص حُٔظؼِٔوووو‪ٝ ٖ٤‬أكٌووووخٍ‪ْٛ‬‬
‫‪ٓٝ‬ؼظويحط‪ٝ ،ْٜ‬رـخٗذ ‪ ٌٙٛ‬ح‪٫‬هظزوخٍحص ك‪ٜ٘‬وخى أى‪ٝ‬حص أهوَ‪ ٟ‬طٔوخػي كو‪ ٢‬طؼوَف‬
‫ط‪ٜ‬وو‪ٍٞ‬حص حُٔظؼِٔوو‪ٓٝ ٖ٤‬ؼظووويحط‪ ،ْٜ‬كوووي ًخٗووض حُٔوووخ‪ٛ ْ٤٣‬وو‪ ٢‬ح‪ٓ٧‬ووِ‪ٞ‬د حُ٘ووخثغ‬
‫ُلظَس ‪ِ٣ٞ١‬ش ك‪ ٢‬طؼَف حُظ‪ٍٜٞ‬حص ‪ٝ‬ح‪٧‬كٌخٍ‪ ٌُٖ ،‬ح‪٫‬هظزخٍحص ‪ -‬أ‪ً٠٣‬خ ‪ٌٔ٣ -‬وٖ‬
‫إٔ ‪٣‬ؼظٔي ػِ‪ٜ٤‬خ ك‪ٌٛ ٢‬ح حُـخٗذ‪ ٌٙٛٝ ،‬ح‪٫‬هظزخٍحص طوئى‪ٝ ١‬ظ‪٤‬لظ‪ٜ‬وخ حُظ٘و‪ٜ٤‬و‪٤‬ش‬
‫ُوو‪ ْ٤‬كووو‪ ٢‬كوو‪ٓ ٢‬ؼَكووش ٓوو‪ٞ‬ح‪ ٖ١‬حُ‪٠‬ووؼق ‪ٝ‬حُووو‪ٞ‬س‪ ،‬رووَ كوو‪ ٢‬حٌُ٘ووق ػووٖ ‪٣َ١‬وووش‬
‫حُظلٌ‪ُ َ٤‬ي‪ ٟ‬حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬ك‪ ٍٞ‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُو‪٠‬خ‪٣‬خ ‪ٝ‬ح‪٧‬كٌخٍ حُظ‪ ٢‬ط٘خع ك‪ ٢‬حُٔـظٔغ‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬حُظ‪ ٢‬طؼخٍ ػِ‪ ٠‬أُٔ٘ش حُؼخٓش ‪ٝ‬حُوخ‪ٛ‬ش‪.‬‬
‫‪ٜ٘ٓٝ‬خ ٓخ ‪ٜ٣‬يف اُ‪ ٠‬طؼَف حُٔؼظويحص ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش حُوطؤ حَُٔطزطش‬
‫رخُـخٗذ حُي‪ ،٢٘٣‬أ‪ ٝ‬حُٔؼظويحص حُي‪٤٘٣‬ش ُي‪ ٟ‬آرخء ػ‪٘٤‬ش ٖٓ حُظ‪ٓ ٌ٤ٓ٬‬وظِل‪٢‬‬
‫حُٔٔظ‪ ٟٞ‬ك‪ ٢‬حُظل‪ َ٤ٜ‬حُي‪ٓٝ ،٢٘٣‬ؼَكش حُؼ‪٬‬هش ر‪ ٖ٤‬حٗولخ‪ ٝ‬حُظل‪ َ٤ٜ‬حُي‪٢٘٣‬‬
‫ُي‪ ٟ‬حُظ‪ٞٗٝ ٌ٤ٓ٬‬ػ‪٤‬ش حُٔؼظويحص حُي‪٤٘٣‬ش ُي‪ ٟ‬ح‪٥‬رخء (‪ٛ‬ل‪٤‬لش – هطؤ)‪.‬‬
‫‪ٝ‬ر‪ٜ‬لش ػخٓش كبٕ حُظو‪ ْ٣ٞ‬ك‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش حُي‪٤٘٣‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ‪٣‬لظخؽ اُ‪ٞٓ ٠‬ح‪ِٛ‬ش‬
‫حُـ‪ٜٞ‬ى ك‪ٌٛ ٢‬ح ح‪٫‬طـخ‪ٙ‬؛ ُز٘خء حهظزخٍحص‪ٝ ،‬أى‪ٝ‬حص ه‪٤‬خّ ػي‪٣‬يس؛ ٌُِ٘ق ػٖ‬
‫ط‪ٍٜٞ‬حص حُٔظؼِٔ‪ٝ ٖ٤‬أكٌخٍ‪ ْٛ‬ك‪ ٍٞ‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُو‪٠‬خ‪٣‬خ حُـيُ‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُلو‪ٚ‬‬

‫‪19‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬حُؼو‪٤‬يس ‪ٝ‬ح‪٧‬ه‪٬‬م ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪..‬حُن‪.‬‬


‫ب – االخرثاواخ الشدِ٘ح‪:‬‬
‫‪٣ٝ‬طِن ػِ‪ٜ٤‬خ – أك‪٤‬خًٗخ – حهظزخٍحص ح‪٧‬ىحء حُ٘ل‪٢ٜ‬؛ ‪ٜٗ٧‬خ طوظزَ هيٍحص‬
‫حُٔظؼِْ ك‪ ٢‬حُللع‪ٝ ،‬حُظؼز‪ٝ ،َ٤‬حُظَط‪ٝ ،َ٤‬ط‪ٝ٬‬س حُوَإٓ‪ٝ ،‬حُوطخرش‪ٝ ،‬طويّ ك‪٢‬‬
‫‪ٍٞٛ‬س ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُلوَحص أ‪ ٝ‬ح‪ٓ٧‬جِش حُظ‪ ٢‬طؼط‪ُِٔ ٠‬ظؼِْ‪٣ٝ ،‬طِذ ٓ٘‪ٚ‬‬
‫ح‪٩‬ؿخرش ػ٘‪ٜ‬خ ٗل‪ًّ٤ٜ‬خ ‪ً ٫‬ظخرش‪ ٌٙٛٝ ،‬ح‪٫‬هظزخٍحص ٖٓ أهيّ أٗ‪ٞ‬حع ح‪٫‬هظزخٍحص حُظ‪٢‬‬
‫ًخٗض طٔظويّ ك‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش حُي‪٤٘٣‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ٝ ،‬ك‪ ٢‬حُظؼِ‪ ْ٤‬حُي‪ ٢٘٣‬ك‪ ٢‬ح‪،َُٛ٧‬‬
‫‪ُ ٫ٝ‬حُض طٔظويّ كظ‪ ٠‬ح‪ ٕ٥‬ك‪ ٢‬طٔٔ‪٤‬غ حُوَإٓ حٌَُ‪ٝ ،ْ٣‬حهظزخٍ حُط‪٬‬د ٗل‪ًّ٤ٜ‬خ‬
‫ك‪ ٢‬حُللع ‪ٝ‬حُظ‪ٝ٬‬س ك‪ً ٢‬خكش َٓحكَ حُظؼِ‪ ْ٤‬رخ‪٣ٝ ،َُٛ٧‬ؼظٔي ح‪٫‬هظزخٍ حُ٘ل‪٢ٜ‬‬
‫ػِ‪٬ٓ ٠‬كظش حُط‪٬‬د ك‪ٜٓ ٢‬خٍحص حُ٘طن حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ُِلَ‪ٝ‬ف‪ٟٝ ،‬ز‪ ٢‬حٌُِٔخص‬
‫ى‪ ٕٝ‬طوي‪ ْ٣‬أ‪ ٝ‬طؤه‪ ،َ٤‬أ‪٣ُ ٝ‬خىس أ‪ٗ ٝ‬و‪ٜ‬خٕ‪ٍٝ ،‬ؿْ أ‪٤ٔٛ‬ش حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُٔٔظ٘ي اُ‪٠‬‬
‫ً‬
‫ا‪ٔٛ‬خ‪ٌُٜ ٫‬ح حُ٘‪ٞ‬ع‬ ‫ح‪٫‬هظزخٍحص حُ٘ل‪٤ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش حُي‪٤٘٣‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ا‪ ٫‬إٔ ػٔش‬
‫ٖٓ حُظو‪ٗٝ ،ْ٣ٞ‬لٖ ٓغ ح‪ٞٛ٧‬حص حُظ‪ ٢‬ط٘خى‪ ١‬ر‪ٍَٝ٠‬س حُؼ‪ٞ‬ىس اُ‪ ٠‬حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫حُ٘ل‪ ٢ٜ‬ك‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش حُي‪٤٘٣‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش رٔيحٍّ حُظؼِ‪ ْ٤‬حُؼخّ ك‪ ٢‬حُ‪ ٖ١ٞ‬حُؼَر‪.٢‬‬

‫شاًً٘ا‪ :‬تٌا الوقاٗ٘ص فٖ ذدوٗص الررت٘ح الدٌٗ٘ح االض‪.‬ه٘ح‪:‬‬


‫طؼي حُٔوخ‪ ْ٤٣‬أكي أى‪ٝ‬حص حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظ‪٣ ٢‬ؼ‪ ٍٞ‬ػِ‪ٜ٤‬خ ك‪ ٢‬ه‪٤‬خّ ٌٓ‪ٗٞ‬خص حُـخٗذ‬
‫حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪ "٢‬حُٔ‪ٝ ،ٍٞ٤‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‪ٝ ،‬حُو‪ٝ ،"ْ٤‬ك‪ٟٞ ٢‬ء ‪ ٌٙٛ‬حُٔوخ‪ٝ ْ٤٣‬ػٖ‬
‫‪٣َ١‬ن حُٔ‪٬‬كظش ‪ ٌٖٔ٣‬طؼَف ٓئَٗحص حُظي‪ ٖ٣‬حُؼخ‪١‬ل‪ ،٢‬أ‪ ٝ‬حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪ًٔ ٢‬خ‬
‫‪٣‬طِن ػِ‪ ٚ٤‬حُزؼ‪ٌٛٝ ،ٞ‬ح حُظي‪٘٣ ٫ ٖ٣‬ل‪ َٜ‬ػٖ حُظي‪ ٖ٣‬حُٔؼَك‪ ،٢‬أ‪ ٝ‬حُظي‪ٖ٣‬‬
‫حُِٔ‪ ٢ًٞ‬ا‪ ٫‬أّٗ‪٬ُ٣ ٚ‬كع ػ٘يٓخ ‪٣‬ز ِي‪ ١‬حُلَى ػخ‪١‬لشً ‪٤١‬زشً ‪ٝ‬كٔخًٓخ ‪ٝ‬ح‪ٛ‬ظٔخ ًٓخ ًز‪ًَ٤‬ح‬
‫طـخ‪ ٙ‬حُي‪ ،ٖ٣‬كخُظي‪ ٖ٣‬حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ‪ ٞٛ‬حٌُ‪٣ ١‬ظـِـَ ك‪ ٢‬ىحثَس حُؼخ‪١‬لش ‪ٝ‬ىحثَس‬
‫حُِٔ‪ٞ‬ى‪ ،‬رل‪٤‬غ ‪ِٔ٣‬ي حُلَى ٓؼَكش ى‪٤٘٣‬ش ًخك‪٤‬ش‪ٝ ،‬ػخ‪١‬لش ى‪٤٘٣‬ش طـؼِ‪٣ ٚ‬لذ‬
‫حُي‪٣ٝ ٖ٣‬وِ‪ٓ ،ُٚ ٚ‬غ ِٓ‪ٞ‬ى ‪ٞ٣‬حكن ًَ ‪ٌٛ‬ح‪ٌٛٝ ،‬ح حُظي‪ ٞٛ ٖ٣‬حُو‪ٞ‬س حُٔلًَش‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٜ‬ش ٌَُ ٗ٘خ‪١‬خص حُلَى‪.‬‬
‫‪ٝ‬طؼ٘‪ ٢‬حُٔوخ‪ ْ٤٣‬رخٌُ٘ق ػٖ حُٔظخ‪ َٛ‬حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪٤‬ش ُِظي‪ُ ٖ٣‬ي‪ ٟ‬حُلَى ٓ‪ٞ‬حء ٖٓ‬
‫ٗخك‪٤‬ش ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُو‪ ،ْ٤‬أ‪ ٝ‬حُٔ‪ٝ ،َ٤‬حُؼ‪٬‬هش ر‪ ٌٙٛ ٖ٤‬حٌُٔ‪ٗٞ‬خص طظ‪٠‬ق ٖٓ‬
‫ٓؼَكش إٔ ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص ‪ ٫‬طو‪ ّٞ‬رٔلَى‪ٛ‬خ‪ٝ ،‬اٗٔخ طظـٔغ ك‪ ٢‬ط٘ظ‪ٔ٤‬خص‪٣ٝ ،‬ظًَِٔ‬
‫ًَ طـٔغ ٖٓ ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص ك‪ ٍٞ‬ه‪ٔ٤‬ش ٓخ‪ .‬أ‪ ١‬إٔ "حُو‪ٔ٤‬ش " ‪ ٌٖٔ٣‬حػظزخٍ‪ٛ‬خ‬
‫ؿ‪ًَٛٞ‬ح أ‪ًِ ًَٓ ٝ‬ح ُظـٔغ ر‪ ٖ٤‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‪.‬‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٔ٤‬ش – ٗؤٗ‪ٜ‬خ ٗؤٕ ح‪٫‬طـخ‪ ٢ٛ – ٙ‬ػو‪٤‬يس ‪٣‬ل‪ َ٠‬حَُٔء إٔ ‪ِٔ٣‬ي ر٘خ ًء ػِ‪ٜ٤‬خ‪،‬‬

‫‪21‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫رٔؼ٘‪ ٠‬أٗ‪ٜ‬خ ط‪ٞ‬ؿ‪ِٞٓ ٚ‬ى حَُٔء ر٘خ ًء ػِ‪ٍ ٠‬ؿزظ‪ٌُٜ ٠ٛٝ ،ٚ‬ح ٓؼَك‪٤‬ش كًَ‪٤‬ش‪.‬‬
‫ك‪ ٬٠‬ػِ‪ ٠‬أٗ‪ٜ‬خ ٓ‪ َ٤‬ػٔ‪٤‬ن ٓ٘خٓذ‪.‬‬ ‫ً‬
‫‪ٌٛ‬ح ‪ٝ‬طٔظخُ "حُو‪ "ْ٤‬ػٖ "ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص" رؤٗ‪ٜ‬خ ط٘‪ َ٤‬اُ‪ ٠‬حُٔؼَ حُؼِ‪٤‬خ ح‪ٓ٧‬خٓو‪٤‬ش‬
‫حُظو‪ ٢‬ط‪ٞ‬ؿوو‪ٓ ٚ‬ووِ‪ٞ‬ى حُلوَى كوو‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬حهووق حُٔوظِلوش‪ ،‬ك‪ٜ‬وو‪ُ ٢‬ووٌُي أهوَ ػوويىًح‪ٝ ،‬أًؼووَ‬
‫ٗو ً‬
‫ووؤ‪ٝ ٫ٞ‬ػٔ‪٤ٓٞ‬ووووش‪ ،‬ر‪ٔ٘٤‬ووووخ ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬ووووخص أًؼووووَ ٗ‪ٞ‬ػ‪٤‬ووووش‪ٝ ،‬طظؼوووويى رووووويٍ طؼوووويى‬
‫حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص ‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق ‪ٝ‬حُ٘خّ حُظ‪ٔ٣ ٢‬ظـ‪٤‬ذ ُ‪ٜ‬خ حُلَى‪٠٣ٝ .‬خف اُو‪ًُ ٠‬وي إٔ‬
‫حُووو‪ – ْ٤‬رخػظزخٍ‪ٛ‬ووخ ًَِٓ‪٣‬ووش رخُ٘ٔووزش ُ‪٬‬طـخ‪ٛ‬ووخص – ك‪ٜ‬وو‪ ٢‬أهووَ ػَ‪ٟ‬ووش ُظووؤػ‪َ٤‬‬
‫حُظـ‪٤‬ووَحص حُٔ‪ٞ‬هل‪٤‬ووش‪ ،‬كخ‪٫‬طـخ‪ٛ‬ووخص طزووي‪ ٝ‬أًؼووَ هخرِ‪٤‬ووش ُِظـ‪٤‬ووَ حُظووخ‪ ،١َٛ‬ر‪ٔ٘٤‬وووخ‬
‫"حُو‪ٔ٤‬ش" حًَُِٔ‪٣‬ش هي طوخ‪ٌٛ ّٝ‬ح حُظـ‪.َ٤٤‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ٓ ٢‬ـخٍ حُو‪ ْ٤‬حُي‪٤٘٣‬ش ط‪ٞ‬ؿي ٓوخ‪ً ْ٤٣‬ؼ‪َ٤‬س طظ٘خ‪ ٍٝ‬حُو‪ ْ٤‬حُوِو‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُز‪٤‬ج‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص ٗل‪ ٞ‬حُظَر‪٤‬ش حُي‪٤٘٣‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ٝ ،‬حطـخ‪ٙ‬‬
‫حُط‪٬‬د ٗل‪ٓ ٞ‬خىس حُظَر‪٤‬ش حُي‪٤٘٣‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ٝ ،‬حطـخ‪ٛ‬خص ‪٬١‬د حَُٔكِش‬
‫حُؼخٗ‪٣ٞ‬ش ٗل‪ ٞ‬حُؼو‪٤‬يس ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ٝ ،‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص حُي‪٤٘٣‬ش حُٔظؼِوش رٔ‪ٜ‬خىٍ حُٔؼَكش‬
‫حُي‪٤٘٣‬ش ًخ‪٫‬طـخ‪ٗ ٙ‬ل‪ ٞ‬حُٔٔـي‪ٝ ،‬حُٔيٍٓش‪ٝ ،‬حُٔ٘‪ٜ‬ؾ‪ٓٝٝ ،‬خثَ حُظؼو‪٤‬ق حُي‪..٢٘٣‬‬
‫اُن‪.‬‬
‫شالصا‪ :‬تٌا اخرثاواخ الطلْ ّاأل ا فٖ ذدوٗص الررت٘ح الدٌٗ٘ح االض‪.‬ه٘ح‪:‬‬
‫‪٣‬ؼَف ‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ حُو‪٤‬خّ رخهظزخٍحص ح‪٧‬ىحء ‪ْ َٓ ٞٛٝ‬ؼِ٘‪ ٢‬رو‪٤‬خّ حُِٔ‪ٞ‬ى‬
‫حُي‪٬ٓٝ ٢٘٣‬كظظ‪ٜ٣ٝ ،ٚ‬يف اُ‪ ٠‬ه‪٤‬خّ هيٍس حُطخُذ ػِ‪ ٠‬طؼَف ٗ‪٢‬ء ٓخ‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬حُو‪٤‬خّ رؤىحء ػَٔ ٓؼ‪٣ٝ ،ٖ٤‬وظِق ػٖ ؿ‪ ٖٓ َٙ٤‬ح‪٫‬هظزخٍحص حُٔخروش ك‪ ٢‬أٗ‪ٚ‬‬
‫‪٣‬و‪ ْ٤‬هيٍس حُطخُذ ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬ىحء‪ٝ ،‬ػِ‪ ٠‬ططز‪٤‬ن ‪ٝ‬حٓظويحّ حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُ٘ظَ‪٣‬ش‬
‫حُظ‪ ٢‬طْ حًظٔخر‪ٜ‬خ (أ‪ٓ ٝ‬خ ‪ ٠ٔٔ٣‬رخُٔ‪ٜ‬خٍحص)‪ًُ ،‬ي إٔ ػٔش أ‪ٛ‬يحكًخ ٓ‪ٜ‬خٍ‪٣‬ش ى‪٤٘٣‬ش‬
‫‪٘٣‬زـ‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬حُط‪٬‬د اطوخٗ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬ط٘ل‪ٌٛ٤‬خ رطَ‪٣‬وش ‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪ ٞٛٝ ،‬أَٓ ‪٘٣‬زـ‪ ٢‬إٔ‬
‫‪٣‬ؼ٘‪ ٠‬ر‪ ٚ‬حُٔيٍٓ‪ٕٞ‬؛ ٓلخكظش ػِ‪ ٠‬حٌُٔخٍ ك‪ ٢‬أىحء حُؼزخىحص ‪ٗٝ‬ؤ‪ً٣‬خ ر‪ٜ‬خ ػٖ‬
‫حٌَُٔ‪ٛٝ‬خص‪ ٫ٝ ،‬طظؼخٍ‪ ٌٙٛ ٝ‬ح‪٫‬هظزخٍحص ٓغ ح‪٫‬هظزخٍحص حُٔخروش‪ٝ ،‬اٗٔخ‬
‫طؼظزَ ٌِٓٔش ُ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬طظ‪ ٖٔ٠‬حهظزخٍحص ح‪٧‬ىحء ٗ‪ٞ‬ػ‪ٓ ٖ٤‬وظِل‪ٔٛ ،ٖ٤‬خ‪:‬‬
‫الٌْع األّ ‪ :‬طؼَف ٗ‪٢‬ء ٓخ‪ٓٝ ،‬ؼخٍ ًُي‪٣ :‬و‪ ّٞ‬حُٔيٍّ أ‪ ٝ‬أكي حُظ‪ٌ٤ٓ٬‬‬
‫حُ٘خر‪ ٖ٤ٜ‬رؤىحء ػَٔ ٓخ ٖٓ ح‪٧‬ػٔخٍ حُي‪٤٘٣‬ش حُٔوٍَس ٓؼَ‪ :‬أػٔخٍ حُط‪ٜ‬خٍس‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬حُ‪٬ٜ‬س‪ ،‬أ‪ ٝ‬أكٌخّ ط‪ٝ٬‬س حُوَإٓ حٌَُ‪ ،ْ٣‬ػْ ‪٣‬طِذ ٖٓ رؼ‪ ٞ‬حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬طؼَف‬
‫‪ٌٛ‬ح حُؼَٔ‪ ،‬ك‪ٌٜ‬ح ‪٣‬ـَٔ ‪ٝ‬ؿ‪ًُٝ ،ٜٚ‬ي ‪ٔ٣‬ـي ػِ‪ ٠‬ػٔخٗ‪٤‬ش أػ‪٠‬خء‪ٌٛٝ ،‬ح اىؿخّ‬
‫رـ٘ش‪٘ٛٝ ،‬خ اه‪٬‬د أ‪ ٝ‬هِوِش‪ ،‬أ‪ٓ ٝ‬ي ٓظ‪ٗٝ ،َٜ‬ل‪ًُ ٞ‬ي‪.‬‬
‫أٓخ الٌْع الصاًٖ‪ :‬ك‪٤‬ظٔؼَ ك‪ ٢‬أىحء ػَٔ ٓخ‪ٓٝ ،‬ؼخُ‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬طِذ حُٔؼِْ (رؼي‬

‫‪20‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُظؼَ‪٣‬ق رخ‪٧‬ىحء حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُٔطِ‪ٞ‬د ٖٓ أكي حُظ‪ )ٌ٤ٓ٬‬إٔ ‪٣‬و‪ ّٞ‬رؤىحء ػَٔ ٓخ –‬
‫ػِ‪ ٠‬إٔ ‪٬٣‬كظ‪٬ُٓ ٚ‬ث‪ٓ – ٚ‬ؼَ‪ :‬أىحء رؼ‪ ٞ‬أػٔخٍ حُط‪ٜ‬خٍس‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ‪٬ٜ‬س‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬ط‪ٝ٬‬س‪ ،‬أ‪ ٝ‬ر‪٤‬خٕ أٗ‪ٜ‬زش حُ‪ٍٞ‬ػش ك‪ ٢‬اكي‪ٔٓ ٟ‬خثَ حُٔ‪َ٤‬حع حُٔوٍَس‪ ،‬أ‪ ٝ‬كٔخد‬
‫ٗ‪ٜ‬خد حًُِخس ك‪ ٢‬هٔق رِؾ هٔٔش ػَ٘ اٍىرًخ‪ٗٝ ،‬ل‪ًُ ٞ‬ي‪ ،‬أ‪٣ ٝ‬طِذ ٖٓ رؼ‪ٞ‬‬
‫حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬أىحء رؼ‪ ٞ‬ح‪٧‬ػٔخٍ حُٔظؼِوش رخُط‪ٜ‬خٍس أ‪ ٝ‬حُ‪٬ٜ‬س – ً‬
‫ٓؼ‪ - ٬‬أىحء َٓطزًخ‪،‬‬
‫‪ ًَٝ‬طِٔ‪٣ ٌ٤‬و‪ ّٞ‬رؤىحء ػَٔ‪٣ٝ ،‬ؼوز‪ ٚ‬طِٔ‪ ٌ٤‬آهَ ‪٣‬و‪ ّٞ‬رؤىحء ػَٔ آهَ ِٓلن‬
‫رخُؼَٔ حُٔخرن‪ٌٌٛٝ ..‬ح‪.‬‬
‫‪ٔ٣ٝ‬ظِِّ ‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ ح‪٫‬هظزخٍحص طلِ‪ َ٤‬ح‪٧‬ىحء‪ -‬حُٔطِ‪ٞ‬د ٖٓ حُظِٔ‪ ٌ٤‬حُو‪٤‬خّ ر‪ٚ‬‬
‫اُ‪ ٠‬ػِٔ‪٤‬خص ‪ٝ‬أٗٔخ‪٤ًِٞٓ ١‬ش ‪٬ٓ ٌٖٔ٣‬كظظ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬ه‪٤‬خٓ‪ٜ‬خ‪ ،‬ػْ ‪ٟٝ‬غ ‪ٌٛ‬ح حُظلِ‪َ٤‬‬
‫ك‪ ٢‬ه‪ٞ‬حثْ‪ ،‬أ‪ ٝ‬رطخهخص حُٔ‪٬‬كظش‪ ،‬رل‪٤‬غ ‪٣‬و‪ ٌَُ ٜٚ‬طِٔ‪ ٌ٤‬رطخهش ‪ٝ‬حكيس‬
‫‪ٔ٣‬ـَ حُٔ‪٬‬كع طوي‪٧ َٙ٣‬ىحء حُظِٔ‪ ٌ٤‬ػِ‪ ًَ ٠‬ر٘ي ٖٓ ر٘‪ٞ‬ى حُزطخهش أ‪ ٝ‬حُوخثٔش‪،‬‬
‫ٓؼ‪ – ٬‬ك‪ٓ ٢‬وخرَ ح‪٧‬ىحء حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق‬ ‫رل‪٤‬غ ‪٣‬ل‪ َٜ‬حُطخُذ ػِ‪ ٠‬ىٍؿش ‪ٝ‬حكيس – ً‬
‫ٌَُ ػَٔ أ‪ًُ ،٢ًِٞٓ ٢ٔٗ ٝ‬ي إٔ أك‪ َ٠‬حُ‪ٓٞ‬خثَ ُو‪٤‬خّ حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪٧‬ىحث‪٤‬ش ‪ٞٛ‬‬
‫حُو‪٤‬خّ رخُٔ‪ٜ‬خٍس ‪ٝ‬ح‪٧‬ىحء ك‪ٞٓ ٢‬حهق كو‪٤‬و‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬ؿخٗذ ٓ‪٬‬كظش ح‪٧‬ىحء حُوَآٗ‪ٝ ٢‬طلِ‪ َ٤‬ط‪ٝ٬‬س حُظ‪٣٦ُ ٌ٤ٓ٬‬خص حُوَآٗ‪٤‬ش ٖٓ‬
‫ه‪ ٍ٬‬رطخهخص ٓ‪٬‬كظش؛ ُظلِ‪ َ٤‬ح‪٧‬ىحء حُوَآٗ‪ُِ ٢‬ظ‪ ٌ٤ٓ٬‬ك‪ ٢‬أكٌخّ حُظـ‪٣ٞ‬ي‪.‬‬
‫‪٘ٛٝ‬خى طط‪ ٍٞ‬ك‪ ٢‬حٓظويحّ حُظو٘‪٤‬خص حُلي‪٣‬ؼش ك‪ ٢‬طؼِْ أكٌخّ حُظ‪ٝ٬‬س‪ً ،‬خُلخٓ‪ٞ‬د‬
‫‪ٝ‬رَحٓؾ حُلخٓ‪ٞ‬د حُظ‪٣ ٢‬ؼظٔي ك‪ٜ٤‬خ طو‪ ْ٣ٞ‬ح‪٧‬ىحء ػِ‪ ٠‬حُٔظؼِْ ًحط‪ ،ٚ‬ػ٘يٓخ ‪ٔ٣‬ظٔغ‬
‫ػْ ‪٣‬وَأ‪ ،‬ػْ ‪٣‬وخٍٕ ر‪ ٖ٤‬هَحءط‪ٝ ٚ‬حُوَحءس حُظ‪ٔ٣ ٢‬ظٔغ اُ‪ٜ٤‬خ‪ٓٝ ،‬غ أ‪٤ٔٛ‬ش ًُي ‪٫‬‬
‫‪ِ٣‬حٍ حُٔظؼِْ ك‪ ٢‬كخؿش اُ‪ٓ ٠‬ظخرؼش ٖٓ ‪ُ٣‬وَث‪ ٚ‬ح‪٣٥‬خص‪٘٣ٝ ،‬ز‪ ٜٚ‬اُ‪٤ً ٠‬ل‪٤‬ش ح‪٧‬ىحء‬
‫حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ٖٓ ٗطن ُٔوخٍؽ حُلَ‪ٝ‬ف‪ٝ ،‬ططز‪٤‬ن ٌَُ كٌْ ٖٓ أكٌخّ حُظ‪ٝ٬‬س‪،‬‬
‫‪ٌُٝ‬ح كبٕ حُٔظؼِْ ك‪ ٢‬كخؿش اُ‪ ٠‬إٔ طظ‪ٞ‬كَ ُ‪ ٚ‬أى‪ٝ‬حص طو‪ً ْ٣ٞ‬حط‪ََُٛ٣ ٢‬ي ك‪ٜ٤‬خ‬
‫ٓ‪ٞ‬ح‪ٟ‬غ ح‪٩‬ؿخىس ‪ٞٓٝ‬ح‪ٟ‬غ حُو‪ٓٝ ،ٍٜٞ‬ؼِ‪ ّٞ‬أٗ‪ ٚ‬أ‪ٛ‬زق ‪٘ٛ‬خى طويّ ك‪ ٢‬رَحٓؾ‬
‫حُلخٓ‪ٞ‬د‪ ،‬رل‪٤‬غ ‪ُٔٔٛ‬ض رَحٓؾ؛ ُظلِ‪ َ٤‬ح‪٧‬ىحء حُوَآٗ‪ٝ ،٢‬ه‪٤‬خّ ٓوخٍؽ‬
‫حُلَ‪ٝ‬ف ر‪ٍٜٞ‬س ىه‪٤‬وش‪ ٌُٖ ،‬طلظخؽ ٓؼَ ‪ ٌٙٛ‬حُزَحٓؾ اُ‪ ٠‬حُظؼٔ‪ٝ ،ْ٤‬طيٍ‪٣‬ذ‬
‫حُٔؼِٔ‪ ٖ٤‬ػِ‪٤ً ٠‬ل‪٤‬ش حٓظويحٓ‪ٜ‬خ‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫الفصل الثاني‬

‫طا ّذقْٗ ًوا)‬


‫القظح ّ ّوُا فٖ ذؼلن اللاح (ذدوٗ ً‬
‫حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫طؼَ‪٣‬ق ح‪٩‬ريحع‬ ‫‪‬‬
‫ػ٘خ‪ َٛ‬حُؼَٔ ح‪٧‬ىر‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫حُو‪ ْ٤‬حُل٘‪٤‬ش ُِؼَٔ ح‪٧‬ىر‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫أ‪٤ٔٛ‬ش طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫أ‪ٛ‬يحف طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫ٓـخ‪٫‬ص طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫ٓخ‪٤ٛ‬ش حُو‪ٜ‬ش‬ ‫‪‬‬
‫أ‪٤ٔٛ‬ش حُو‪ٜ‬ش ُ‪١٨‬لخٍ‬ ‫‪‬‬
‫ح‪ٛ٧‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش ُِو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬أػَ‪ٛ‬خ ك‪ ٢‬طؼِْ حُِـش‬ ‫‪‬‬
‫أٗ‪ٞ‬حع ه‪ ٜٚ‬ح‪١٧‬لخٍ‬ ‫‪‬‬
‫ػ٘خ‪ َٛ‬حُز٘خء حُل٘‪ُ ٢‬و‪ ٜٚ‬ح‪١٧‬لخٍ‬ ‫‪‬‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص ًظخرش حُو‪ٜ‬ش‬ ‫‪‬‬
‫ح‪٧‬ؿَح‪ ٝ‬حُظَر‪٣ٞ‬ش ك‪ ٢‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫حُ‪ٞ‬حهؼ‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫ر٘خء حُ٘و‪٤ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش‬ ‫‪‬‬
‫حُل‪ٞ‬حٍ ك‪ ٢‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫حَُِٓ ك‪ ٢‬ه‪ٜ‬ش ٓ‪٤‬يٗخ ‪ٓٞ٣‬ق‬ ‫‪‬‬

‫‪22‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫هِن حُؼِْ ك‪ ٢‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪٢‬‬ ‫‪‬‬


‫ه‪ ٖٓ ٜٚ‬حُوَإٓ ػِ‪ُٔ ٠‬خٕ حُط‪ٝ َ٤‬حُل‪ٞ٤‬حٕ‬ ‫‪‬‬
‫طؼِْ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُي‪٤٘٣‬ش ُِطلَ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُو‪ٜ‬ش‬ ‫‪‬‬
‫طؼِْ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش ُِطلَ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُو‪ٜ‬ش‬ ‫‪‬‬
‫ه‪ ٜٚ‬حُوَإٓ حٌَُ‪ٝ ْ٣‬طؼِْ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُي‪٤٘٣‬ش ‪ٝ‬ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش ُِطلَ‬ ‫‪‬‬
‫حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ٝ ٢‬ى‪ ٍٙٝ‬ك‪ ٢‬طؼِْ حُِـش ُِ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ٜ٣‬يف ‪ٌٛ‬ح حُل‪ َٜ‬اُ‪ ٠‬اُوخء حُ‪ٞ٠‬ء حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ٓ ٢‬ل‪،ٜٚٓٞ‬‬
‫‪ٝ‬أ‪ٛ‬يحك‪ٓٝ ،ٚ‬ـخ‪٫‬ط‪ٜٓٝ ،ٚ‬خٍحط‪ٝٝ ٚ‬حهغ طؼِ‪ًٔ ،ٚٔ٤‬خ ط٘خ‪ ٍٝ‬حُٔل‪ ٍٞ‬حُؼخٗ‪ -٢‬أ‪ً٠٣‬خ‪-‬‬
‫حُو‪ٜ‬ش‪ٝ .‬طْ حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ٓ ٠‬ل‪ٜٜٓٞ‬خ‪ٝ ،‬أ‪٤ٔٛ‬ظ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬أ‪ٛ‬يحك‪ٜ‬خ حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ٝ ،‬أػَ‪ٛ‬خ ك‪٢‬‬
‫طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش‪ٝ ،‬أٗ‪ٞ‬حػ‪ٜ‬خ حُٔ‪٬‬ثٔش ُ‪١٨‬لخٍ‪ٝ ،‬ػ٘خ‪ َٛ‬حُز٘خء حُل٘‪ُٜ ٢‬خ‪ٜٓٝ ،‬خٍحط‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫الرؼث٘ر الكراتٖ االتداػٖ‪:‬‬
‫طؼيىص ٍإ‪ُٝٝ ٟ‬ح‪٣‬خ رخكؼ‪ ٢‬ػِٔخء حُ٘لْ ‪ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخع‪ٝ ،‬حُظَر‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُِـش ك‪٢‬‬
‫طؼَ‪٣‬ق حُِـش ‪ٝ‬طلي‪٣‬ي ٓل‪ٜٜٓٞ‬خ؛ ‪ًُٝ‬ي ‪ٍ٫‬طزخ‪ٜ١‬خ رٌؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُؼِ‪ْ٤ُٝ .ّٞ‬‬
‫حُ‪ٜ‬يف ‪٘ٛ‬خ طظزغ ح‪٫‬هظ‪٬‬كخص ك‪ ٢‬طؼَ‪٣‬ل‪ٜ‬خ أ‪٘ٓ ٝ‬خه٘ش ح‪ ْٓ٧‬حُظ‪ ٢‬طَطٌِ ػِ‪ٜ٤‬خ؛‬
‫اٗٔخ حُ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ ٠‬طؼَ‪٣‬ق ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ ‪ٞ٣‬كن ر‪ ٖ٤‬أؿِذ ‪ ٌٙٛ‬ح‪ٍ٥‬حء‪٣ٝ ،‬ليى ‪١‬ز‪٤‬ؼش‬
‫حُِـش ك‪ ٢‬ا‪١‬خٍ ‪٣‬ظ٘خٓذ ٓغ ًٍخثِ طؼِ‪١ ْ٤‬خُذ َٓكِش حُطل‪ُٞ‬ش حُٔظؤهَس‪.‬‬
‫‪ٝ‬طؼي حُِـش أػظْ ‪ٛ‬زش ‪ٛٝ‬ز‪ٜ‬خ هللا (ػ َِ ‪ٝ‬ؿَ) ُ‪ٔٗ٪‬خٕ‪ ،‬كز‪ٞ‬حٓطظ‪ٜ‬خ ‪٣‬ظزخىٍ‬
‫حُلي‪٣‬غ‪ٝ ،‬ح‪٧‬كٌخٍ ٓغ أكَحى ٓـظٔؼ‪٣ٝ ،ٚ‬و‪ٓ ٢٠‬ؼظْ ك‪ٞ‬حثـ‪٣ٝ ،ٚ‬لَ ٓ٘خًِ‪،ٚ‬‬
‫‪٣ٝ‬ظِو‪ ٠‬طَحع أٓظ‪٣ٝ ،ٚ‬ؼزَ ػٖ ٗلٔ‪ٝ ٚ‬أكٌخٍ‪ٝ ،ٙ‬حٗلؼخ‪٫‬ط‪ًٔ ،ٚ‬خ أٗ‪ٜ‬خ ‪ِ٤ٓٝ‬ظ‪ٚ‬‬
‫ح‪ُ ٠ُٝ٧‬ظل‪ َ٤ٜ‬حُٔؼَكش‪ٝ ،‬ط‪٤ٓٞ‬غ هزَحص ك‪٤‬خط‪ً٘ٝ ،ٚ‬ق حُٔظخ‪ َٛ‬حُٔوظِلش‬
‫ك‪ ٢‬حُ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى‪ٛ(.‬ي‪ ٟ‬ه٘خ‪.)ٕٗ-ٔ99ٗ،ٗٔ،١ٝ‬‬
‫ر‪٤‬ي إٔ حُِـش ‪ٝ‬حُظلٌ‪ٓ َ٤‬ظ‪َٜ‬حٕ ُؼِٔ‪٤‬ش ػوِ‪٤‬ش ‪ٝ‬حكيس ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬ك‪ِٜٜ‬خ‪ ،‬كؼ٘يٓخ‬
‫‪٣‬ظٌِْ ح‪ٔٗ٩‬خٕ رٌَ٘ ؿ‪٤‬ي كبٗ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُ‪ٞ‬هض ًحط‪٣ ٚ‬لٌَ رٌَ٘ ؿي‪٣‬ي‪ٓ( .‬لٔي‬
‫ػيّ‪)ٕٗ،ٔ99ٙ،‬‬
‫‪ٝ‬طؼزَ أ‪ً٠٣‬خ ػٖ ٓؼخٕ‪ٝ ،‬أكٌخٍ‪ٝ ،‬ػ‪ٞ‬ح‪١‬ق‪ٝ ،‬أكخٓ‪ ْ٤‬طوظِؾ ك‪ٗ ٢‬ل‪ّٞ‬‬
‫حُزَ٘‪ٝ ،‬ك‪٣َ٣ ٖ٤‬ي ح‪ٔٗ٩‬خٕ إٔ ‪٣‬ل‪ٜ‬ق ػٔخ طٌ٘‪ٗ ٚ‬لٔ‪ " ٚ‬حُز٘‪٤‬ش حُؼٔ‪٤‬وش ُِـش "‬
‫‪٣ٝ‬ـؼِ‪ٓ ٚ‬ظخكًخ ُ‪٦‬هَ‪ ،ٖ٣‬كٔز‪ ِٚ٤‬اُ‪ٌٛ ٠‬ح ح‪٩‬ك‪ٜ‬خف (أٍى‪٣‬ش) ‪٣‬ل‪ٌٜ٤‬خ‪ِ٣ٝ ،‬زٔ‪ٜ‬خ‬
‫ُِٔؼخٗ‪ٝ ٢‬ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬طِي ‪ ٢ٛ‬ح‪ُ٧‬لخظ ‪ٝ‬حُظَحً‪٤‬ذ ‪ٝ‬حُـَٔ‪ ،‬أ‪ ٝ‬هَ‪ :‬اٗ‪ٜ‬خ "حُز٘‪٤‬ش‬

‫‪23‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُٔطل‪٤‬ش ُِـش"‪ٝ ،‬حُظ‪ِ٣ ٢‬ظِّ ك‪ٗ ٢‬ظٔ‪ٜ‬خ طَط‪٤‬ذ حُٔؼخٗ‪ ٢‬ك‪ ٢‬حُ٘لْ‪( .‬أكٔي‬
‫حُٔ‪ٜ‬ي‪)ٔ99٘،ٖٖ٘ ،١‬‬
‫ًٔخ أٗ‪ٜ‬خ طؼي ٓ٘٘جًخ حؿظٔخػ‪ً٤‬خ ػخُ‪ ٢‬حُـ‪ٞ‬ىس‪ ،‬ك‪ ٢ٜ‬حُؼخَٓ حُٔئػَ ك‪ ٢‬ط‪ٞ‬ؿ‪ ٚ٤‬كٌَ‬
‫ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪ٝ ،‬طلي‪٣‬ي ط‪َٜ‬كخط‪ٝ ،ٚ‬طؼي رٌُي أػظْ ٗ٘خ‪٣ ١‬و‪ ّٞ‬ر‪ ٚ‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ ك‪ ٢‬ك‪٤‬خط‪ٚ‬‬
‫حُ‪٤ٓٞ٤‬ش‪(.‬ؿ‪ٜ٤‬خٕ ػٔخٍس‪)ٖٗ-ٕٗ،...ٕ،‬‬
‫إً كخُِـش ‪ ٢ٛ‬حُوخػيس ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ُِظلٌ‪ٝ ،َ٤‬إ أ‪ ١‬ى‪ُٝ‬ش كي‪٣‬ؼش طلَ‪ ٙ‬ػِ‪٠‬‬
‫حُو‪ٞ‬س ‪ٝ‬حُؼَ‪ٝ‬س ك‪ ٢ٜ‬ك‪ ٢‬كخؿش اُ‪ٗ ٠‬ؼذ ‪٣‬ؼَف ً‪٤‬ق ‪ٔ٣‬ظويّ حُو‪ٞ‬س حَُحثؼش حُظ‪٢‬‬
‫‪ٍٝ‬ػ‪ٜ‬خ ػٖ ح‪٧‬ؿ‪٤‬خٍ حُٔخ‪٤ٟ‬ش‪ًٔ ،‬خ إٔ حٌُِٔش ُ‪ٔ٤‬ض كو‪ ٢‬اٗخٍس طيٍ ػِ‪ ٠‬حُلٌَس‬
‫حُظ‪٣ ٢‬ؼظٔي ػِ‪ٜ٤‬خ ك‪ ٢‬حُظؼز‪ٝ َ٤‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ رخ‪٥‬هَ‪ٌُٜ٘ٝ ،ٖ٣‬خ أ‪ً٠٣‬خ ‪ٛ‬خٗؼش‬
‫ُِلٌَس‪ ،‬كخُلٌَس إً طوِن حُِـش ر‪ٔ٘٤‬خ طظٌ‪ ٖٓ ٢ٛ ٕٞ‬ه‪ ٍ٬‬حُِـش‪.‬‬
‫(َٓؿ‪ٓٞ٤‬ز‪)ٖٕ-ٖٔ،ٕ..ٕ،٢٘٤‬‬
‫‪ٝ‬طئًي (أٓخٗ‪ ٢‬ػزي حُٔو‪ٜٞ‬ى‪ )ٕٓٓٗ،ٗ٘،‬إٔ ‪٘ٛ‬خى ػ‪٬‬هش ‪٤١ٝ‬يس ر‪ ٖ٤‬ح‪٩‬ريحع‬
‫ح‪٧‬ىر‪ٝ ٢‬حُِـ‪١ٞ‬؛ كخ‪٩‬ريحع ‪٣ ٫‬وظ‪ َٜ‬ػِ‪ ٠‬حُ٘‪٢‬ء حُٔزيع‪ ،‬رَ أ‪ً٠٣‬خ ػِ‪ ٠‬كؼَ‬
‫ح‪٩‬ريحع ٗلٔ‪ ،ٚ‬ك‪٤‬غ طِهَ حُِـش ربٌٓخٗخص طؼز‪٣َ٤‬ش‪َ١ٝ ،‬حثن‪ٝ ،‬طَحً‪٤‬ذ‪٣ ،‬ظؼٌٍ‬
‫إٔ ٗ‪٠‬غ ُ‪ٜ‬خ كيًح ٗ‪ٜ‬خث‪ً٤‬خ طوق ػ٘ي‪ٝ ،ٙ‬طظ‪٤‬ق ُٔظؼِٔ‪ٜ٤‬خ اػَحء هخٓ‪ٜٓٞ‬خ رٔؼخ ٍٕ‬
‫ؿي‪٣‬يس‪ٔ٤ٓ ٫ ،‬خ رؤٕ حُِـش ط‪ٜ٘‬غ حُلِ ٌْ ََ حٌُ‪ٜ٘٣ ١‬غ ري‪ ٍٙٝ‬ح‪٩‬ريحع‪ ،‬كخُِـش طؼي‬
‫أ‪ َٛ‬حُؼِٔ‪٤‬ش ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪ٝ ،‬كؼَ ح‪٩‬ريحع رخُيٍؿش ح‪ ٠ُٝ٧‬كؼَ ُـ‪ٓ ١ٞ‬ل‪.ٞ‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ‪ٜ‬يى ‪( َ٤٘٣‬ػِ‪ٓ ٢‬يً‪ )ٕ1-ٕ٘،ٕ.ٕٔ،ٍٞ‬رؤٗ‪ٜ‬خ طـَرش ٗؼ‪٣ٍٞ‬ش‬
‫‪ٝ‬كٌَ‪٣‬ش‪ٜ٘ٓٝ ،‬ؾ ُِلٌَ‪ٗٝ ،‬ظخّ ُِظؼز‪ٝ ،َ٤‬حُظ‪ٞ‬ح‪َٛ‬؛ كؼٖ ‪٣َ١‬ن حُِـش ‪٣‬و‪ّٞ‬‬
‫حُظِٔ‪ ٌ٤‬رخُؼِٔ‪٤‬خص حُظلٌ‪٣َ٤‬ش ٖٓ طلٔ‪ٝ َ٤‬طلِ‪ٝ َ٤‬اىٍحى ُِؼ‪٬‬هخص‪ٝ ،‬حٓظوَحؽ‬
‫ُِ٘ظخثؾ‪.‬‬
‫‪ٝ‬رخٓظوَحء ح‪٧‬ىد حُظَر‪ ١ٞ‬حُٔخرن ‪ ٌٖٔ٣‬حُو‪ ٍٞ‬ربٕ‪ :‬حُِـش ػخُْ ك‪٣ ،٢‬ظـِ‪ ٠‬ك‪ٜ٤‬خ‬
‫ح‪٩‬ريحع‪ٝ ،‬طَطز‪ ٢‬حٍطزخ‪ً١‬خ ‪ٝ‬ػ‪٤‬وًخ رخُظلٌ‪ ،َ٤‬رَ ‪ٝ‬ط‪ٜ٘‬ؼ‪ٚ‬؛ ٌُح ػِ‪ ٠‬حُٔؼِْ إٔ ‪٣‬و‪ّٞ‬‬
‫رظيٍ‪ٝ ،ْ٣‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش؛ ُـَّ رٌ‪ ٍٝ‬ح‪٩‬ريحع ُي‪ٓ ٟ‬ظؼِٔ‪ ٢‬حَُٔحكَ حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‬
‫حُٔوظِلش‪.‬‬
‫ذؼرٗف االتداع‪:‬‬
‫ػَك‪( ٚ‬كظل‪ ٢‬ؿَ‪ٝ‬حٕ‪ )ٔ999،1٘،‬رؤٗ‪ٔٓ" :ٚ‬خص حٓظؼيحى‪٣‬ش ط‪٬١ ْ٠‬هش‬
‫حُظلٌ‪َٗٝٓٝ ،َ٤‬ش حُظلٌ‪ٝ ،َ٤‬ح‪ٛ٧‬خُش‪ٝ ،‬حُلٔخٓ‪٤‬ش ٌُِٔ٘‪٬‬ص ‪ٝ‬اػخىس طؼَ‪٣‬ق‬
‫حٌُِٔ٘ش‪ٝ ،‬ا‪٠٣‬خك‪ٜ‬خ رخُظل‪٬٤ٜ‬ص"‪ًٔ .‬خ ًًَ (ٗخًَ ػزي حُؼظ‪)ٔٙ،ٔ99ٖ،ْ٤‬‬
‫إٔ ح‪٩‬ريحع ‪٣‬ظٌ‪ٓ ٖٓ ٕٞ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُويٍحص‪ ،‬حُظ‪ ٢‬طوظِق رخهظ‪٬‬ف ٓـخٍ‬
‫ح‪٩‬ريحع‪ ٌٙٛٝ .‬حُويٍحص طٌٖٔ حُلَى ٖٓ اٗظخؽ ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬ح‪٧‬ػٔخٍ ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪24‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬أ‪ً٠٣‬خ ػَكظ‪( ٚ‬أٓخٗ‪ ٢‬ػزي حُٔو‪ٜٞ‬ى‪ ).ٗ،ٕ..ٕ،‬رؤٗ‪ ٚ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُظ‪ ٢‬طليع ىحهَ‬
‫حُٔزيع؛ ٗظ‪٤‬ـش حٓظؼخٍط‪ ٚ‬رٔؼ‪ٓ َ٤‬خ‪ ،‬كظظلخػَ هيٍحط‪ٓ ٚ‬غ ٓٔخط‪ ٚ‬حُ٘و‪٤ٜ‬ش‪ ،‬كبًح ٓخ‬
‫ط‪٤ٜ‬ؤ حُٔ٘خم حُز‪٤‬ج‪ ٢‬حُٔ‪٬‬ثْ ظ‪َٜ‬ص ٗظ‪٤‬ـش ‪ٌٛ‬ح حُظلخػَ ك‪ ٢‬أِٓ‪ٞ‬ر‪،ًِٚٞٓٝ ،ٚ‬‬
‫‪ٝ‬أٗظؾ اٗظخؿًخ اريحػ‪ًّ٤‬خ ٓٔ‪ًِ ٤‬ح‪ٝ .‬طئًي إٔ ‪ٌٛ‬ح حُظؼَ‪٣‬ق ‪ ًَِ٣‬ػِ‪ ٠‬ح‪٘ٗ٧‬طش حُظ‪٢‬‬
‫‪٣‬و‪ ّٞ‬ر‪ٜ‬خ حُٔزيع هزَ اٗظخؽ حُؼَٔ ح‪٧‬ىر‪ ،٢‬كخ‪٘ٗ٧‬طش طٔظؼ‪ َ٤‬حُٔزيع رٌِٔ٘ش ٓخ‬
‫ُِزلغ ػٖ كَ ؿي‪٣‬ي‪ٝ ،‬اريحع ؿي‪٣‬ي‪.‬‬
‫‪ٛٝٝ‬لظ‪( ٚ‬حَٗ٘حف حَُٔ٘ك‪ )٘،ٔٗ..ٕ،٢‬رؤٗ‪ " ٚ‬هيٍس حُطلَ ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬حُلَ‬
‫حٌُ‪ ٖٓ ٌٚ٘ٔ٣ ١‬حًظ٘خف حٌُٔ٘‪٬‬ص‪ٝ ،‬حُٔ‪ٞ‬حهق حُـخٓ‪٠‬ش‪ ٖٓٝ ،‬اػخىس ‪٤ٛ‬خؿش‬
‫حُوزَس ك‪ ٢‬أٗٔخ‪ ١‬ؿي‪٣‬يس ػٖ ‪٣َ١‬ن طوي‪ ْ٣‬أًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ ح‪ٓ٫‬ظـخرخص‪،‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٘ٗ٧‬طش ؿ‪ َ٤‬حُٔؤُ‪ٞ‬كش‪ٝ ،‬حُظ‪ ٢‬طظٔ‪ ِ٤‬رخَُٔ‪ٗٝ‬ش‪ٝ ،‬حُليحػش رخُ٘ٔزش ُِطلَ ٗلٔ‪،ٚ‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼزَ ػ٘‪ٜ‬خ رؤ‪ ٖٓ ٌَٗ ١‬ح‪ٌٗ٧‬خٍ‪ٝ ،‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ حُٔوظِلش ُِظؼز‪ :َ٤‬حُو‪،٢ٜٜ‬‬
‫‪ٝ‬حُل٘‪ٝ ،٢‬حُلًَ‪ٝ ،٢‬حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ٝ ،٢‬حُيٍحٓ‪."٢‬‬
‫‪ٛٝٝ‬ل‪ٓ( ٚ‬ؼ‪٤‬ي ػزي حُؼِ‪ )ٙ،ٕٖ..ٕ،ِ٣‬رؤٗ‪ ٚ‬ػيس هيٍحص ‪ٝ‬حٓظؼيحىحص ُي‪ٟ‬‬
‫حُلَى‪ ،‬اًح ٓخ أط‪٤‬ق ُ‪ٜ‬خ إٔ طظلخػَ ٓغ حُٔ٘خ‪ٛ‬يحص‪ٝ ،‬حُوزَحص كبٗ‪ٜ‬خ طوَؽ ٖٓ‬
‫حُو‪ ٍٞ‬اُ‪ ٠‬حُلؼَ‪٣ ٫ ٞٛٝ ،‬ؤط‪ ٖٓ ٢‬كَحؽ‪ ،‬اٗٔخ ‪٘ٗ ٞٛ‬خ‪ٓ ١‬و‪ٜٞ‬ى ‪ٔ٣‬ؼ‪ ٠‬حُلَى‬
‫اُ‪ ٠‬طلو‪٤‬و‪ُٔ ،ٚ‬خ ك‪ ٖٓ ٚ٤‬كخثيس ُِٔـظٔغ‪ٝ ،‬هي ‪ ٌٕٞ٣‬حٓظـخرش ُلخؿش‪ ،‬أ‪ُ ٝ‬ظل ٍي‬
‫‪ٞ٣‬حؿ‪ ٚ‬حُ٘و‪ ٚ‬حُٔزيع‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬ظلن ٓؼ‪ٜٓ( ٚ‬طل‪ ٠‬ػزي حُوخىٍ ‪ٝ‬آهَ‪ )1،ٔ.٘..ٕ،ٕٝ‬رؤٗ‪٣ِٓ" ٚ‬ؾ ٖٓ‬
‫حُويٍحص‪ٝ ،‬ح‪ٓ٫‬ظؼيحىحص‪ٝ ،‬حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُ٘و‪٤ٜ‬ش حُظ‪ ٢‬اًح ٓخ ‪ٝ‬ؿيص ر‪٤‬جش‬
‫ٓ٘خٓزش ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ طَه‪ ٠‬رخُؼِٔ‪٤‬خص حُؼوِ‪٤‬ش؛ ُظئى‪ ١‬اُ‪ٗ ٠‬ظخؿخص أ‪ِ٤ٛ‬ش‪ٝ ،‬ؿي‪٣‬يس‬
‫ٓ‪ٞ‬حء رخُ٘ٔزش ُوزَحص حُلَى حُٔخروش‪ ،‬أ‪ ٝ‬هزَحص حُٔئٓٔش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔـظٔغ‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬حُؼخُْ اًح ًخٗض حُ٘ظخؿخص ٖٓ ٓٔظ‪ ٟٞ‬ح‪٫‬هظَحهخص ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش ك‪ ٢‬أكي ٓ‪٤‬خى‪ٖ٣‬‬
‫حُل‪٤‬خس ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش"‪.‬‬
‫‪ٝ‬طظلن ٓؼ‪( ٚ‬أٓخٗ‪ ٢‬ػزي حُٔو‪ٜٞ‬ى‪ ).ٗ،ٕ..ٕ،‬ك‪ ٢‬إٔ حُٔ٘ظؾ ح‪٩‬ريحػ‪٣ ٢‬وظِق‬
‫رخهظ‪٬‬ف ٓـخٍ ح‪٩‬ريحع‪ ،‬كٔـخ‪٫‬ص ح‪٩‬ريحع ٓظؼيىس؛ ًخ‪٩‬ريحع حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ ٢‬ك‪ ٢‬كٖ‬
‫ٖٓ ك٘‪ ٕٞ‬حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ ٠‬حُٔوظِلش‪ٝ ،‬ح‪٩‬ريحع حُل٘‪ ٢‬ك‪ ٢‬حُل٘‪ً ٕٞ‬خُلٖ حُظٌ٘‪،٢ِ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُ٘لض‪ٝ ،‬حُظ‪ٝ ،َ٣ٜٞ‬ؿ‪ٝ ،َٙ٤‬ح‪٩‬ريحع ح‪٧‬ىر‪ ٢‬ك‪ ٢‬ك٘‪ ٕٞ‬ح‪٧‬ىد حُٔوظِلش‬
‫ًخُ٘ؼَ‪ٝ ،‬حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬حُٔوخٍ‪ٝ ،‬حَُٔٔف ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬
‫‪ٝ‬طؤٓ‪ًٔ٤‬خ ػِ‪ٓ ٠‬خ حٗظ‪ٜ‬ض اُ‪ ٚ٤‬حُيٍحٓخص حُٔخروش‪ َٟ٣ ،‬حُٔئُلوخٕ أٗو‪ ٚ‬ػِو‪ ٠‬حُوَؿْ‬
‫ٖٓ حهظ‪٬‬ف طؼَ‪٣‬لوخص حُزوخكؼ‪٪ُ ٖ٤‬رويحع ا‪ ٫‬أٗ‪ٜ‬وْ حطلوو‪ٞ‬ح ػِو‪ ٠‬أٗو‪ ٚ‬ػِٔ‪٤‬وش ط٘ؤَ‬

‫‪25‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫هووويٍحص‪ٝ ،‬حٓوووظؼيحىحص حُ٘وووو‪ ٚ‬حُٔزووويع‪ٝ ،‬طٔوووظؼ‪ َ٤‬اريحػووو‪ ٚ‬روووخهظ‪٬‬ف ٓـوووخٍ‬


‫ح‪٩‬ريحع‪.‬‬
‫‪ٌٛ‬ح ‪ٗ( َ٤٘٣ٝ‬خًَ ػزي حُؼظ‪ )ٔ9ٙ-ٔ99ٖ،ٔ9٘،ْ٤‬اُ‪ ٠‬إٔ ‪٘ٛ‬خى ٓو‪ٓٞ‬خص‬
‫ؿٔخُ‪٤‬ش‪ٝ ،‬كٌَ‪٣‬ش‪ٝ ،‬ك٘‪٤‬ش ُِؼَٔ ح‪٧‬ىر‪ ٢‬طظٌ‪ ٖٓ ٕٞ‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُ‪ُٓ٬‬ش ‪ٗ٩‬ظخؽ أ‪١‬‬
‫ػَٔ أىر‪ ،٢‬رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ ٠‬حُو‪ ْ٤‬حُل٘‪٤‬ش ُِؼَٔ ح‪٧‬ىر‪ٝ ،٢‬ك‪ٔ٤‬خ ‪ ٢ِ٣‬ط‪٤ٟٞ‬ق ٌَُ‬
‫ٓ٘‪ٜٔ‬خ‪:‬‬
‫أّال‪ :‬ػٌاطر الؼوم األ تٖ‪:‬‬ ‫ً‬
‫‪ٓ ٢ٛ‬لَىحص ح‪ٗ٩‬ظخؽ ح‪٧‬ىر‪ ٢‬حُظ‪٣ ٢‬ظٌَ٘ ٖٓ ه‪ُٜ٬‬خ‪ٝ ،‬طٌَ٘ ر٘‪٤‬ش حُؼَٔ‬
‫ح‪٧‬ىر‪ًٔ ،٢‬خ أٗ‪ٜ‬خ أى‪ٝ‬حص ح‪٧‬ى‪٣‬ذ ك‪ ٢‬طٌ٘‪ٓ َ٤‬خ ‪٣‬ي‪ ٍٝ‬ر٘لٔ‪ ٖٓ ٚ‬أكٌخٍ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حٗلؼخ‪٫‬ص‪ ٌٙٛٝ ،‬حُؼ٘خ‪:٢ٛ َٛ‬‬
‫ٔ‪ .‬الظْخ‪ ٞٛٝ :‬ػ٘‪ ١ٍِٓ َٜ‬طظٌ‪ ٚ٘ٓ ٕٞ‬حُِـش‪ُ ٌَُٝ ،‬ـش ػيى ٖٓ‬
‫حُ‪ٞ‬كيحص حُ‪ٜٞ‬ط‪٤‬ش‪.‬‬
‫ٕ‪ .‬الكلوح‪ ٢ٛٝ :‬أ‪ٛ‬ـَ ‪ٝ‬كيس طلَٔ ٓؼ٘‪ُٔ ،٠‬خ ُ‪ٜ‬خ ٖٓ ‪ٝ‬ظخثق‪ٓٝ ،‬ؼخٕ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ى‪٫٫‬ص‪ ،‬طظـ‪ َ٤‬رظـ‪ٌٓ َ٤‬خٗ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُٔ‪٤‬خم‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬العولح‪ :‬طَط‪٤‬ذ ٓؼ‪ٌُِِٔ ٖ٤‬خص‪َ٣ ،‬حػ‪ ٠‬ك‪ٜ٤‬خ ح‪٩‬ػَحد ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ ٓؼ٘‪٠‬‬
‫ٓليى‪.‬‬
‫ٗ‪ .‬الدقرج‪ :‬طظٌ‪ ٖٓ ٕٞ‬ػيى ٖٓ حُـَٔ؛ ُظ‪٤ٟٞ‬ق كٌَس ٓؼ‪٘٤‬ش‪َ٣ٝ ،‬حػ‪ ٠‬ك‪ٜ٤‬خ‬
‫حُظَحر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُـَٔ‪.‬‬
‫٘‪ .‬الدكرج‪ ٢ٛ :‬هط‪ ١ٞ‬ػَ‪٠٣‬ش ‪٣‬ؼزَ ك‪ٜ٤‬خ حٌُخطذ ػٖ َٓحى‪ ٙ‬رـِٔش ٖٓ‬
‫حُٔلَىحص‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُـَٔ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُلوَحص‪ٝ ،‬طٔظوِ‪ ٖٓ ٚ‬ه‪ ٍ٬‬طلخػَ ‪ٌٙٛ‬‬
‫حُؼ٘خ‪ٝ ،َٛ‬طلٔ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬
‫‪ .ٙ‬الوؼٌٔ‪ٍٞٛ ٞٛ :‬س طؤط‪ ٢‬ك‪ٓ ٢‬و‪ِ٤‬ش ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪ٝ ،‬ػوِ‪٤ٗ٧ ٚ‬خء ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ٝ‬‬
‫ٓظو‪ِ٤‬ش‪.‬‬
‫‪ .1‬الؼاؽدح‪ٓ ٢ٛ :‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪ٗ٫‬لؼخ‪٫‬ص طظـٔغ ك‪ٓ ٍٞ‬ؼ٘‪٢ٗ ٠‬ء ٖٓ‬
‫ح‪٤ٗ٧‬خء‪ُ ،‬ظ‪ ِٜ‬حُ٘لْ‪.‬‬
‫‪ .1‬الظْوج‪ ٢ٛ :‬ػَٔس ٓخ ‪٘٣‬ؼَ ر‪ ٚ‬ح‪٧‬ى‪٣‬ذ ك‪ٗ ٢‬لٔ‪ ،ٚ‬اُحء ح‪٤ٗ٧‬خء رؼي إٔ‬
‫طٔظِؽ رٔ٘خػَ‪ٓٝ ،ٙ‬خ ‪٠٣‬ل‪ ٚ٤‬ػِ‪ٜ٤‬خ ٖٓ كخ‪٫‬ط‪ ٚ‬حُ٘لٔ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ 9‬ال ٘ا ‪٣ :‬ظٌ‪ ٖٓ ٕٞ‬حُوزَس رخُل‪٤‬خس‪َ٣ٝ ،‬ر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُلوخثن‪ٝ ،‬حُؼ٘خ‪،َٛ‬‬
‫‪ٝ‬حُ‪ٞ‬ؿيحٕ ك‪ٍ ٢‬إ‪٣‬ش ؿي‪٣‬يس‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫شاًً٘ا‪ :‬الق٘ن الدٌ٘ح للؼوم األ تٖ‪:‬‬


‫إ ط‪ٞ‬حكَ حُو‪ ْ٤‬حُل٘‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُؼَٔ ح‪٧‬ىر‪ٌٔ٣ ٢‬ز‪ ٚ‬حُ‪ٜ‬زـش حُل٘‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪٩‬كٔخّ‬
‫ػٔ‪ ٬‬ك٘‪ًّ٤‬خ‪ ،‬كبٗ‪ٔ٣ ٚ‬ظـ‪٤‬ذ‬
‫ً‬ ‫حُـٔخُ‪٣ٝ ،٢‬ؼط‪ًُٗٝ ٚ٤‬خ ٓظلَىًح‪ ،‬كل‪٣ ٖ٤‬ظِو‪ ٠‬حُٔظِو‪٢‬‬
‫ُِو‪ ْ٤‬حُـٔخُ‪٤‬ش ك‪ ٚ٤‬ر٘ظ‪ٍٛٞٛ ٠‬خ‪ ٌٙٛٝ ،‬ح‪ٓ٫‬ظـخرش ط‪ ِٜ‬حُٔ٘خػَ‪٘٣ٝ ،‬ؼَ‬
‫حُٔظِو‪ - ٢‬اُحء‪ٛ‬خ ‪ -‬رخُٔظؼش‪ٝ ،‬طظٔؼَ ‪ ٌٙٛ‬حُو‪ ْ٤‬ك‪ ٢‬ح‪٥‬ط‪:٢‬‬
‫ٔ‪ .‬االذساى‪٣ٝ :‬و‪ٜ‬ي ر‪ٞٓ ٚ‬حُٗش ؿٔ‪٤‬غ ح‪٧‬ؿِحء حُٔ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ىس ك‪ ٢‬حُؼَٔ ح‪٧‬ىر‪.٢‬‬
‫ٕ‪ .‬االٗقاع‪ ٞٛٝ :‬حُظَى‪٣‬ي حُٔظ‪ٞ‬ح‪ُ٘ َٛ‬ظخّ ٓؼ‪ً ،ٖ٤‬ظٌَحٍ ‪ٞٛ‬ص‪ ،‬أ‪ًِٔ ٝ‬ش‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬ؿِٔش ػزَ ٗظخّ ٓليى؛ ٓٔخ ‪٣‬ليع ػ‪٬‬هش ا‪٣‬وخػ‪٤‬ش ٓلززش‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬الرثاٗي‪ ٞٛ :‬حُظ‪٠‬خى ر‪ ٖ٤‬ح‪ُ٧‬لخظ‪ٝ ،‬حُـَٔ‪ٝ ،‬حُ‪ٝ ،ٍٜٞ‬ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬حُٔؼخٗ‪٢‬‬
‫‪ٝ‬ر‪ ٖ٤‬حُؼ‪ٞ‬ح‪١‬ق ًخُلِٕ‪ٝ ،‬حُلَف‪ ،‬رٔخ ‪٣‬لون ‪ٛ‬يف حٌُخطذ‪.‬‬
‫ٗ‪ .‬الرْافق‪ ٞٛ :‬حهظ‪٤‬خٍ ػ٘خ‪ َٛ‬حُؼَٔ حُل٘‪ ،٢‬حُظ‪ ٢‬طظلن ٓغ رؼ‪ٜ٠‬خ رؼ‪ً٠‬خ‪،‬‬
‫ك‪٣ ٬‬زي‪ ٝ‬ط٘خكَ ر‪ٜ٘٤‬خ‪٣ٝ ،‬ظ‪ َٜ‬حُظيحػ‪ ٢‬كٔذ ػ‪٬‬هخص ؿٔخُ‪٤‬ش ٓليىس‪.‬‬
‫٘‪ .‬الرٌْع‪٣ :‬و‪ٜ‬ي ر‪ ٚ‬حُظـ‪ َ٤٤‬ك‪ ٢‬رؼ‪ ٞ‬ػ٘خ‪ َٛ‬حُؼَٔ حُل٘‪٢‬؛ ٌَُٔ حَُِٔ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حَُطخرش‪ً ،‬ب‪َ٣‬حى حُٔؼ٘‪ ٠‬رٌَ٘ ٓـخ‪.َ٣‬‬
‫‪ .ٙ‬الْؼدج‪٣ :‬و‪ٜ‬ي ر‪ٜ‬خ ح‪ٗ٫‬يٓخؽ ر‪ ٖ٤‬ػ٘خ‪ َٛ‬حُؼَٔ‪ ،‬رل‪٤‬غ ‪٣‬ظؤػَ ًَ ػ٘‪َٜ‬‬
‫رخُؼ٘خ‪ َٛ‬ح‪٧‬هَ‪٣ٝ ٟ‬ئػَ ك‪٣ٝ ،ٚ٤‬ظؤُق ًَ ػ٘‪٣ٝ َٜ‬ظ٘خؿْ ٓؼ‪ ،ٚ‬ك‪٤‬وِن‬
‫اكٔخًٓخ رخ‪ٔٗ٫‬ـخّ‪ٝ ،‬حُظَحر‪.٢‬‬
‫‪ 7‬الؽركح‪ٞٗ ٢ٛٝ :‬ػخٕ‪ :‬كًَش ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش ٗخٗجش ػٖ طلَ‪٣‬ي ح‪٤ٗ٧‬خء‪ٝ ،‬ح‪٧‬كَحى‪،‬‬
‫‪ٝ‬كًَش ً‪٤٘ٛ‬ش ٗخٗجش ػٖ حُؼ‪٬‬هخص ر‪ ٖ٤‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُل٘‪٤‬ش حُٔوظِلش‪.‬‬
‫طا ػلٔ ها ضثق‪ ،‬كبٕ ػٔش ػ‪٬‬هش ‪٤١ٝ‬يس ر‪ ٖ٤‬ح‪٩‬ريحع‪ٝ ،‬حُِـش‪ ،‬ك‪ٞ٣ ٬‬ؿي‬ ‫ّذأض٘ ً‬
‫اريحع ر‪ُ ٬‬ـش‪ٌُ ،‬ح ‪ َٟ٣‬حُٔئُلخٕ أٗ‪ ٌٖٔ٣ ٚ‬ط٘ٔ‪٤‬ش ح‪٩‬ريحع ُي‪ٓ ٟ‬ظؼِٔ‪ ٢‬حَُٔحكَ‬
‫حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُٔوظِلش ٖٓ ه‪ ٍ٬‬طَؿٔش رؼ‪ ٞ‬ػ٘خ‪ َٛ‬حُؼَٔ ح‪٧‬ىر‪ٝ ،٢‬ه‪ ٚٔ٤‬حُل٘‪٤‬ش؛‬
‫ك‪٤‬غ إ حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬ح‪ ٍٝ٧‬حُو‪ٜ‬زش حُظ‪ ٞٔ٘٣ ٢‬ك‪ٜ٤‬خ ح‪٩‬ريحع‪.‬‬
‫هكًْاخ االتداع‪:‬‬
‫ح‪٩‬ريحع ‪٣‬ظٌ‪ ٖٓ ٕٞ‬هٔٔش ٌٓ‪ٗٞ‬خص‪ٝ ،‬طظٔؼَ ك‪ ٢‬حُط‪٬‬هش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش‪ ،‬ح‪ٛ٧‬وخُش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُلٔخٓووو‪٤‬ش ُِٔ٘وووٌ‪٬‬ص‪ٝ ،‬اػوووَحء حُظلخ‪ٛ‬ووو‪٣ٝ .َ٤‬وووًٌَ ًوووَ ٓوووٖ (ٗوووخًَ ػزوووي‬
‫حُؼظووووووووو‪ٓ(ٝ ،)ٖٔٔ،ٔ99ٖ،ْ٤‬ؼوووووووووخ‪ٜٗ ٢١‬وووووووووَ‪(ٝ ،)ٔ991،ٖٕ،‬كظلووووووووو‪٢‬‬
‫ؿووَ‪ٝ‬حٕ‪٣ًَُ(ٝ ،)ٔ999،‬ووخ حُ٘ووَر‪ٔ٣ٝ ،٢٘٤‬ووَ‪٣‬ش ‪ٛ‬ووخىم‪،)ٕٕٔ-ٕ،ٔٔٙ..ٕ ،‬‬
‫‪ٓ(ٝ‬خ‪ َٛ‬ػزي حُزخٍ‪ٓ )ٔٙٗ -ٔ٘9،.ٕ.ٔ،١‬خ ‪:٢ِ٣‬‬

‫‪28‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ً‬
‫أّال‪ :‬ال ‪.‬اح‪:‬‬
‫‪( ًٌَ٣‬كظل‪ ٢‬ؿَ‪ٝ‬حٕ‪ )99-ٔ999،ٙ9،‬أٗ‪ٜ‬خ طؼ٘‪ ٢‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬ط‪٤ُٞ‬ي ػيى ًز‪َ٤‬‬
‫ٖٓ حُزيحثَ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔظَحىكخص‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٧‬كٌخٍ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حٌُٔ٘‪٬‬ص‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظؼٔخ‪٫‬ص‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬ػ٘ي ح‪ٓ٫‬ظـخرش ُٔؼ‪ٓ َ٤‬ؼ‪ٝ ،ٖ٤‬حَُٔػش ‪ٝ‬حُٔ‪ُٜٞ‬ش ك‪ ٢‬ط‪٤ُٞ‬ي‪ٛ‬خ‪ ٢ٛٝ .‬ك‪٢‬‬
‫ؿ‪َٛٛٞ‬خ ػِٔ‪٤‬ش حٓظيػخء‪ٝ ،‬طٌ‪ ٕٞ‬حهظزخٍ‪٣‬ش ُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‪ ،‬أ‪ ٝ‬هزَحص أ‪ٓ ٝ‬لخ‪ْ٤ٛ‬‬
‫ٓزن طؼِٔ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬هي طْ حُظ‪ َٛٞ‬اُ‪ ٠‬ػيس أٗ‪ٞ‬حع ُِط‪٬‬هش ػٖ ‪٣َ١‬ن حُظلِ‪َ٤‬‬
‫حُؼخِٓ‪٣ٝ ،٢‬ؼَك‪ٜ‬خ أ‪ً٠٣‬خ (ٓلٖٔ ػط‪٤‬ش‪ ).ٔ1 ،9..ٕ،‬رؤٗ‪ٜ‬خ اٗظخؽ أكٌخٍ ػي‪٣‬يس‬
‫ك‪ٜٔٓ ٍٞ‬ش ٓؼ‪٘٤‬ش‪.‬‬
‫ًٔخ إٔ "ؿ‪ِ٤‬ل‪ٍٞ‬ى" هي ‪٘ٛ‬ل‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬أٍرؼش أٗ‪ٞ‬حع‪ ،‬ػِ‪ ٠‬حُ٘ل‪ ٞ‬حُظخُ‪:٢‬‬
‫أ‪ -‬ال ‪.‬اح اللدظ٘ح أّ ؽ‪.‬اح الكلواخ ‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬حُويٍس ػِ‪َٓ ٠‬ػش اٗظخؽ أًزَ ػيى ٖٓ حٌُِٔخص‪ ،‬حُظ‪ ٢‬طٔظ‪ٞ‬ك‪ً١َٝٗ ٢‬خ‬
‫ٓؼ‪٘٤‬ش ك‪ ٢‬ر٘‪٤‬ش حُِلع‪ّ .‬هي هِاواذِا‪ً :‬ظخرش أًزَ ػيى ٖٓ حٌُِٔخص حُظ‪ ٢‬طزيأ‬
‫رلَف ٓؼ‪ً ،ٖ٤‬ظخرش أًزَ ػيى ٖٓ حٌُِٔخص حُظ‪٣ ٢‬ظ‪ٓٞ‬ط‪ٜ‬خ كَف ٓؼ‪ً ،ٖ٤‬ظخرش‬
‫أًزَ ػيى ٖٓ حٌُِٔخص حُظ‪ ٢‬طزيأ رٔوطغ ٓؼ‪ٝ ،ٖ٤‬ط٘ظ‪ ٢ٜ‬ر٘لْ حُٔوطغ‪ ،‬حًٔخٍ‬
‫حُلَ‪ٝ‬ف حُ٘خه‪ٜ‬ش؛ ُظ‪٤ُٞ‬ي ٓ٘‪ٜ‬خ ًِٔخص ًحص ٓؼ٘‪ ،٠‬حٗظوخم أًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ‬
‫حٌُِٔخص حْٓ أ‪ ٝ‬كؼَ‪.‬‬
‫ب– ؽ‪.‬اح ذداػٖ الوؼاًٖ‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬اٗظخؽ أًزَ ػيى ٖٓ ح‪ُ٧‬لخظ‪ ،‬طظ‪ٞ‬كَ ك‪ٓ ١َٝٗ ٚ٤‬ؼ‪٘٤‬ش ٖٓ ك‪٤‬غ‬
‫حُٔؼ٘‪ ٠‬ك‪ٓ ُٖٓ ٢‬ليى‪ّ .‬هي هِاواذِا‪ً :‬ظخرش أًزَ ػيى ٖٓ حٌُِٔخص حُظ‪ ٢‬طيٍ‬
‫ػِ‪ُ ٠‬لع ٓؼ‪( ٖ٤‬حُٔظَحىكخص)‪ً ،‬ظخرش أًزَ ػيى ٖٓ حٌُِٔخص حُظ‪ ٢‬طؼزَ ػٖ أًؼَ‬
‫ٖٓ ٓؼ٘‪( ٠‬حُٔ٘ظَى حُِلظ‪ً ،)٢‬ظخرش أًزَ ػيى ٖٓ حٌُِٔخص حُظ‪ ٢‬طؼزَ ػٖ‬
‫ػٌْ حٌُِٔش (حُٔظ‪٠‬خىحص)‪ ،‬حَُر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حٌُِٔش‪ٓٝ ،‬يُ‪٫ٞ‬ص أهَ‪ً ٟ‬حص ػ‪٬‬هش‬
‫ر‪ٜ‬خ‪ ،‬ط‪٤ٜ٘‬ق حٌُِٔخص ك‪ ٢‬كجخص ٓظؼيىس‪.‬‬
‫ض‪ -‬ال ‪.‬اح الدكرٗح‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬حُويٍس ػِ‪ ًًَ ٠‬أًزَ ػيى ٖٓ ح‪٧‬كٌخٍ ك‪ٓ ُٖٓ ٢‬ليى ك‪ٞٓ ٍٞ‬هق‪،‬‬
‫أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع ٓؼ‪ّ .ٖ٤‬هي هِاواذِا‪ً :‬ظخرش أًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ حُؼ٘خ‪ٖ٣ٝ‬‬
‫ُٔ‪ٟٞٞ‬ع ٓليى‪ ،‬ط‪٤ُٞ‬ي أًزَ هيٍ ٌٖٓٔ ٖٓ ح‪٧‬كٌخٍ ػٖ ‪ٌٛ‬ح حُٔ‪ٟٞٞ‬ع ك‪٢‬‬
‫كظَس ُٓ٘‪٤‬ش ٓليىس‪ ،‬حُظ٘زئ رخُ٘ظخثؾ‪ ،‬ر٘خ ًء ػِ‪ٓ ٠‬ويٓخص ٓليىس‪ً ،‬ظخرش ٓويٓخص‬
‫ٓظؼيىس ُ٘‪ٜ‬خ‪٣‬ش ‪ٝ‬حكيس‪ً ،‬ظخرش أًزَ ػيى ٖٓ حُؼوي حُو‪٤ٜٜ‬ش ُو‪ٜ‬ش ُ‪ٜ‬خ ريح‪٣‬ش‬
‫‪ٜٗٝ‬خ‪٣‬ش ٓليىس‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ -‬ال ‪.‬اح الرؼث٘رٗح‪:‬‬


‫‪ ٢ٛ‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪٧‬كٌخٍ رط‪٬‬هش‪٤ٛٝ ،‬خؿظ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ػزخٍحص ٓل‪٤‬يس؛‬
‫‪ٝ‬ه‪ٞ‬حٓ‪ٜ‬خ حُظلٌ‪ َ٤‬حَُٔ‪٣‬غ ك‪ ٢‬حهظ‪٤‬خٍ حٌُِٔخص حَُٔطزطش رٔ‪ٞ‬هق ٓؼ‪ٞٛٝ ،ٖ٤‬ؿ‪ٜ‬خ‬
‫ك‪ٝ ٢‬كيحص‪ُ -‬ـ‪٣ٞ‬ش ِٓ‪ٔ٤‬ش‪ -‬أًزَ ٖٓ حٌُِٔخص (طَحً‪٤‬ذ‪ -‬ؿَٔ‪ -‬كوَحص)‪٣ٝ ،‬ؼظٔي‬
‫ك‪ ٢‬ه‪٤‬خّ ‪ ٌٙٛ‬حُويٍس رخُ‪ٞ‬كَس‪ٝ ،‬حُظ٘‪ٞ‬ع ك‪ ٢‬ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬طوظِق "حُط‪٬‬هش‬
‫حُظؼز‪٣َ٤‬ش" ػٖ "حُط‪٬‬هش حُلٌَ‪٣‬ش" ك‪ ٢‬إٔ "حُلٌَ‪٣‬ش" ٓؼ٘‪٤‬ش رٌْ ح‪٧‬كٌخٍ‪ ،‬أٓخ‬
‫"حُظؼز‪٣َ٤‬ش" كظئًي ػِ‪ٞٗ ٠‬ػ‪٤‬ش ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬هيٍس حُظؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬آ ٍٕ ‪ٝ‬حكي ّهي‬
‫هِاواذِا‪ :‬ط‪٤ُٞ‬ي ٖٓ ٓـٔ‪ٞ‬ػش كَ‪ٝ‬ف أًزَ ػيى ٖٓ حٌُِٔخص‪ً ،‬ظخرش أًزَ ػيى‬
‫ٖٓ حُـَٔ ٖٓ ًِٔخص هِ‪ِ٤‬ش‪ ،‬حَُر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُـَٔ؛ ُظٌ‪ ٖ٣ٞ‬أًؼَ ٖٓ ٓ‪ٟٞٞ‬ع‪،‬‬
‫‪ٝ‬حًظ٘خف حَُ‪ٝ‬حر‪ ٢‬حُٔوظِلش ر‪ ٖ٤‬حُـَٔ (ػ‪٬‬هش ٓزذ‪ٗٝ ،‬ظ‪٤‬ـش‪ ،‬ػخّ ‪ٝ‬هخ‪،ٙ‬‬
‫ًَ ‪ٝ‬ؿِء‪ ،‬ط٘خه‪.)ٞ‬‬
‫ُـ ‪ -‬ؽ‪.‬اح األشكا ‪:‬‬
‫ً‬
‫ٌٗ‪ ٬‬ػِ‪٠‬‬ ‫‪ ٢ٛ‬ح‪ٗ٩‬ظخؽ حُظزخػي‪ُٞ ١‬كيحص ح‪ٌٗ٧‬خٍ؛ ك‪٤‬غ ‪٣‬ؼط‪ ٠‬حُطخُذ‬
‫‪ٍٞٛ‬س ًَس‪ ،‬ػْ ‪٣‬طِذ اُ‪ ٚ٤‬اؿَحء ا‪ٟ‬خكش رٔ‪٤‬طش‪ ،‬رل‪٤‬غ ‪ َٜ٣‬اُ‪ ٠‬أٌٗخٍ‬
‫ٓظؼيىس‪ّ .‬هي هِاواذِا‪ :‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬أًزَ هيٍ ٌٖٓٔ ٖٓ ح‪ٌٗ٧‬خٍ أ‪ ٝ‬ح‪٤ٗ٧‬خء‬
‫رخٓظويحّ حُي‪ٝ‬حثَ حُٔـِوش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔؼِؼخص‪ ،‬أ‪ ٝ‬حَُٔرؼخص‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُوط‪ ١ٞ‬حُٔظ‪ٞ‬حُ‪٣‬ش‪،‬‬
‫طٌ‪ ٖ٣ٞ‬أًزَ هيٍ ٌٖٓٔ ٖٓ ح‪ٌٗ٧‬خٍ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٤ٗ٧‬خء رخٓظويحّ حُ٘وخ‪ٝ ،١‬حُلَ‪ٝ‬ف‪،‬‬
‫ٍْٓ هط‪ ١ٞ‬رؤهَ هيٍ ٖٓ ح‪ٟ٩‬خكخص ُِ‪ ٍٞٛٞ‬اُ‪ ٠‬أٌٗخٍ ٓظؼيىس‬
‫‪ٝ‬كو‪٤‬و‪٤‬ش‪ٓ(.‬ؼ‪٤‬ي ػزي حُؼِ‪)9..ٔ٘9،ٕ،ِ٣‬‬
‫شاًً٘ا‪ :‬الورًّح‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬ط‪٤ُٞ‬ي أكٌخٍ ٓظ٘‪ٞ‬ػش‪ٝ ،‬ط‪ٞ‬ؿ‪ٔٓ ٚ٤‬خٍ حُظلٌ‪ َ٤‬أ‪ ٝ‬طل‪ٓ ِٚ٣ٞ‬غ طـ‪َ٤‬‬
‫حُٔؼ‪ ،َ٤‬أ‪ٓ ٝ‬ظطِزخص حُٔ‪ٞ‬هق‪ٗ ٢ٛٝ ،‬و‪ ٞ٤‬حُظ‪ِٜ‬ذ‪ٝ ،‬حُـٔ‪ٞ‬ى حٌُ‪٢٘ٛ‬؛ حٌُ‪١‬‬
‫‪٣‬ظز٘‪ ٠‬ك‪ ٚ٤‬حُلَى أٗٔخ‪ً١‬خ ً‪٤٘ٛ‬ش ٓليىس ِٓلًخ‪ٝ ،‬ؿ‪ َ٤‬هخرِش ُِظـ‪ َ٤‬كٔزٔخ طٔظيػ‪٢‬‬
‫حُلخؿش‪٣ًَُ(.‬خ حَُ٘ر‪٣َٔ٣ ،٢٘٤‬ش ‪ٛ‬خىم‪ٓ( ًٌَ٣ٝ .)ٔٔ1 ،ٕ..ٕ،‬خ‪ َٛ‬ػزي‬
‫حُزخٍ‪ ).ٕ.ٔ،.ٔٙ،١‬رؤٗ‪ٜ‬خ حُويٍس ػِ‪ ٠‬طـ‪ َ٤٤‬حُظلٌ‪ َ٤‬حٌُ‪ ِ٤ٔ٣ ١‬ح‪ٗ٧‬وخ‪ٙ‬‬
‫حُٔزظٌَ‪ ٖ٣‬ػٖ ح‪ٗ٧‬وخ‪ ٙ‬حُؼخى‪ ،ٖ٤٣‬حٌُ‪٣ ٖ٣‬ـٔي طلٌ‪ َْٛ٤‬ك‪ ٢‬حطـخ‪ٓ ٙ‬ؼ‪ٖٓٝ .ٖ٤‬‬
‫أٌٗخُ‪ٜ‬خ‪ :‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش حُظٌ‪٤‬ل‪٤‬ش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش حُظِوخث‪٤‬ش‪َٗٝٓٝ ،‬ش اػخىس حُظؼَ‪٣‬ق أ‪ٝ‬‬
‫حُظوِ‪ ٢‬ػٖ ٓل‪ ّٜٞ‬أ‪ ٝ‬ػ‪٬‬هش هي‪ٔ٣‬ش ُٔؼخُـش ٌِٓ٘ش ؿي‪٣‬يس‪( .‬كظل‪٢‬‬
‫ؿَ‪ٝ‬حٕ‪ٌٛ.)99-ٔ999،ٙ9،‬ح ‪ٝ‬ط٘ؤْ حَُٔ‪ٗٝ‬ش ٖٓ ‪ٝ‬ؿ‪ٜ‬ش ٗظَ ؿ‪ِ٤‬ل‪ٍٞ‬ى اُ‪٠‬‬
‫هٔٔ‪ٔٛٝ ،ٖ٤‬خ‪:‬‬
‫‪ -1‬الورًّح الرلقا ٘ح‪:‬‬

‫‪31‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ ٢ٛ‬كَ‪٣‬ش حٌُ‪ ٖٛ‬ك‪ ٢‬حُظل‪ ٍٞ‬ك‪ ٢‬حطـخ‪ٛ‬خص ٓوظِلش ٗل‪ ٞ‬ا‪٣‬ـخى كِ‪ٓ ٍٞ‬وظِلش‬
‫ُٔ‪ٞ‬حهق‪ ،‬أ‪٬ٌ٘ٓ ٝ‬ص ٓليىس؛ رل‪٤‬غ ‪٣‬ظٌٖٔ حٌُ‪ ٖٓ ٖٛ‬طـ‪ٝ َ٤٤‬ؿ‪ٜ‬ظ‪ٓ ٖٓ ٚ‬ـخٍ‬
‫اُ‪ ٠‬آهَ ى‪ ٕٝ‬ه‪٤‬ي‪ٝ ،‬رٌَ٘ ٓ‪٣َٓٝ َٜ‬غ‪ٝ .‬طؼ٘‪ – ٢‬أ‪ً٠٣‬خ ‪ -‬ا‪ٛ‬يحٍ أًزَ ػيى‬
‫ٌٖٓٔ ٖٓ ح‪٧‬كٌخٍ حُظ‪ ٢‬طَطز‪ ٢‬رٌِٔ٘ش‪ ،‬أ‪ٞٓ ٝ‬هق ٓؼ‪ٓٞ٣(.َ٤‬ق هطخٓ‪ٗٝ ،٢‬خ‪٣‬لش‬
‫هطخٓ‪ٝ ٢‬آهَ‪ّ .)1،ٕٕ..ٕ،ٕٝ‬هي هِاواذِا‪ً :‬ظخرش أكٌخٍ ٓظؼيىس ‪ٓٝ‬ظ٘‪ٞ‬ػش‬
‫ُِٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ ،‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظؼخَٓ ٓغ ٓ‪ٞ‬هق‪ ،‬أ‪ ٝ‬طـَرش ٗؼ‪٣ٍٞ‬ش رظِوخث‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬ظ‪٠‬ق حُظٔ‪٘ٛ ِ٤٤‬خ ر‪ ٖ٤‬ػخِٓ‪ ٢‬حُط‪٬‬هش حُلٌَ‪٣‬ش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش حُظِوخث‪٤‬ش ك‪ ٢‬إٔ‬
‫حُط‪٬‬هش حُلٌَ‪٣‬ش طظٔؼَ ك‪ ٢‬هيٍس حُ٘و‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬اٗظخؽ أًزَ ػيى ٖٓ ح‪٧‬كٌخٍ ك‪٢‬‬
‫ُٖٓ ٓليى‪ ،‬أٓخ حَُٔ‪ٗٝ‬ش حُظِوخث‪٤‬ش كظظ‪ َٜ‬ك‪ ٢‬هيٍس حُ٘و‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ح‪ٗ٫‬ظوخٍ‬
‫حُٔٔظَٔ ٖٓ كجش اُ‪ ٠‬أهَ‪ ٟ‬ه‪ ٍ٬‬حُظلٌ‪.َ٤‬‬
‫‪ -2‬الورًّح الرك٘د٘ح‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬كَ‪٣‬ش حٌُ‪ ٖٛ‬ك‪ ٢‬حُلًَش رخُظؼي‪ َ٣‬أ‪ ٝ‬حُظـ‪ َ٤٤‬ك‪ٞٓ ٢‬هق‪ ،‬أ‪ٌِ٘ٓ ٝ‬ش؛‬
‫‪٩‬ػطخء كِ‪ٓ ٍٞ‬وظِلش ك‪ُٜٞ‬خ‪ٝ .‬ط٘‪ َ٤‬اُ‪ ٠‬هيٍس حُلَى ػِ‪ ٠‬طـ‪ َ٤٤‬حُ‪ٞ‬ؿ‪ٜ‬ش‬
‫حٌُ‪٤٘ٛ‬ش ك‪ٓ ٢‬ؼخُـش حٌُِٔ٘ش ‪ٞٓٝ‬حؿ‪ٜ‬ظ‪ٜ‬خ‪ ٌٕٞ٣ٝ ،‬رٌُي هي طٌ‪٤‬ق ٓغ أ‪ٟٝ‬خع‬
‫حٌُِٔ٘ش‪ٓٝ ،‬غ حُ‪ ٍٜٞ‬حُظ‪ ٢‬طؤهٌ‪ٛ‬خ‪ ،‬أ‪ ٝ‬طظ‪ َٜ‬ر‪ٜ‬خ حٌُِٔ٘ش‪ٓٞ٣(.‬ق هطخٓ‪،٢‬‬
‫‪ٗٝ‬خ‪٣‬لش هطخٓ‪ٝ ٢‬آهَ‪ّ )1،ٕٕ..ٕ،ٕٝ‬هي هِاواذِا‪ً :‬ظخرش أكٌخٍ ٓظؼيىس‪،‬‬
‫‪ٓٝ‬ظ٘‪ٞ‬ػش ُِٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ ،‬ح‪ٗ٫‬ظوخٍ ٖٓ كٌَس ‪٧‬هَ‪ ٟ‬رٌَ٘ ٓظَِٔٔ‪ٓٝ ،‬ظَحر‪،٢‬‬
‫ط٘‪ٞ‬ع حُـَٔ حُٔؼزَس ػٖ ‪ ٌٙٛ‬ح‪٧‬كٌخٍ‪ ،‬آٌخٗ‪٤‬ش طـ‪ ٌٙٛ َ٤٤‬ح‪٧‬كٌخٍ ػ٘ي حُلخؿش‪،‬‬
‫كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص رؤكٌخٍ ٓوظِلش‪.‬‬
‫‪ٝ‬حُلَم حُـ‪ ١َٛٞ‬ر‪ ٖ٤‬حُط‪٬‬هش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش ‪ ٞٛ‬إٔ حُط‪٬‬هش طوخّ رؼيى‬
‫ح‪ٓ٫‬ظـخرخص‪َٓٝ ،‬ػظ‪ٜ‬خ ك‪ٝ ٢‬كيس ُٓ٘‪٤‬ش ٓليىس‪ ،‬أٓخ حَُٔ‪ٗٝ‬ش كظوخّ رٌ‪٤‬ل‪٤‬ش‬
‫ح‪ٓ٫‬ظـخرخص‪ٝ ،‬ط٘‪ٞ‬ػ‪ٜ‬خ ُي‪ ٟ‬حُلَى‪.‬‬
‫شالصًا‪ :‬األطالح‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬اٗظخؽ أكٌخٍ طظْٔ رخُـيس‪ٝ ،‬حُظلَى ‪ٝ‬حُطَحكش ‪ٝ‬حُوزو‪ٍٞ‬؛ ػِو‪٠‬‬
‫إٔ طٌ‪ ٌٙٛ ٕٞ‬ح‪٧‬كٌخٍ ؿ‪ٔٓ َ٤‬ز‪ٞ‬هش‪ٝ ،‬ؿ‪ٓ َ٤‬ؤُ‪ٞ‬كش ‪٘٣‬يٍ ‪ٝ‬ه‪ٞ‬ػ‪ٜ‬خ ٓوٖ ٗظوَحء‬
‫حُٔلل‪(.ٙٞ‬كٔوو٘‪ ٢‬ػزووي حُزووخٍ‪ ١‬ػ‪ٜ‬ووَ‪ٝ )9ٙ ،ٔ991،‬طؼ٘وو‪ – ٢‬أ‪ً٠٣‬ووخ ‪-‬‬
‫حُويٍس ػِ‪ ٠‬اٗظخؽ أكٌخٍ‪ ،‬أ‪٘ٛ ٝ‬غ أٗ‪٤‬خء‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُو‪٤‬خّ رؤػٔخٍ ُ‪ ْ٤‬كي‪ٝ‬ػ‪ٜ‬خ ‪ٛ‬و‪ٞ‬‬
‫حُٔٔش حُـخُزش أ‪ ٝ‬حُٔظٌٍَس ر‪ ٖ٤‬حُـٔ‪ ٍٜٞ‬أ‪ ٝ‬حُلجوش حُظو‪٣ ٢‬ؼظزوَ حُلوَى ػ‪٠‬و ً‪ٞ‬ح‬
‫ك‪ٜ٤‬ووخ كووبٕ ح‪٩‬روويحع ‪٣‬ؼ٘وو‪ ٢‬حُوِوون‪ٝ ،‬ح‪٫‬رظٌخٍ‪(.‬أكٔووي حُٔ‪ٜ‬ووي‪،)ٔ99٘،19،١‬‬
‫‪ٓ(ًٌَ٣ٝ‬خ‪ َٛ‬ػزي حُزخٍ‪ ).ٔٙٔ،ٕ.ٔ،١‬رؤٗ‪ٜ‬خ‪ :‬ح‪ٗ٩‬ظخؽ ؿ‪ َ٤‬حُٔؤُ‪ٞ‬ف حٌُ‪ُْ ١‬‬
‫‪ٔ٣‬زن اُ‪ ٚ٤‬أكي‪ٝ ،‬طٔٔ‪ ٠‬حُلٌَس أ‪ِ٤ٛ‬ش اًح ًخٗض ‪ ٫‬طو‪٠‬غ ُ‪٨‬كٌخٍ حُ٘خثؼش‪،‬‬

‫‪30‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬طظ‪ٜ‬ووق رووخُظٔ‪ٝ ،ِ٤‬حُ٘ووو‪ٛ ٚ‬ووخكذ حُلٌووَ ح‪ٛ٧‬وو‪ٛ َ٤‬وو‪ ٞ‬حُووٌ‪ٔ٣ ١‬ووَ ٓووٖ‬
‫حٓظويحّ ح‪٧‬كٌخٍ حُٔظٌٍَس‪ٝ ،‬حُلِ‪ ٍٞ‬حُظوِ‪٤‬ي‪٣‬وش ُِٔ٘وٌ‪٬‬ص‪ًٔ .‬وخ إٔ ح‪ٛ٧‬وخُش‬
‫كوو‪ ٢‬حٌُظخرووش ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ووش طؼ٘وو‪ ٢‬ا‪ٟ‬ووخكش حُٔزوويع ٗظَطوو‪ ٚ‬اُوو‪ ٠‬حُل‪٤‬ووخس‪ٝ ،‬طلٔوو‪َٙ٤‬‬
‫حُ٘و‪ٜ‬وووو‪ُٜ ٢‬ووووخ كوووو‪ٛ ٢‬وووو‪ٍٞ‬س ه‪ٜ‬وووو‪ٝ ٚ‬كٌخ‪٣‬ووووخص‪ٗٝ ،‬ووووؼَ‪ٓٝ ،‬وووووخ‪٫‬ص‪،‬‬
‫‪ٔٓٝ‬ووَك‪٤‬خص‪( .‬ػِوو‪ٓ ٢‬وويً‪ّ .)ٙ..ٕ1ٙ،ٕ،ٍٞ‬هةةي هِاواذِةةا‪ :‬حُظلووَى رٌظخرووش‬
‫ػ٘ووخ‪ً ٖ٣ٝ‬حص ‪ٛ‬ووِش رٔ‪ٟٞ‬وو‪ٞ‬ع حٌُظخرووش ُووْ ‪٣‬ووًٌَ‪ٛ‬خ ؿ‪٤‬ووَ‪ً ،ٙ‬ظخرووش أكٌووخٍ ًحص‬
‫‪ٛ‬ووِش رخُٔ‪ٟٞ‬وو‪ٞ‬ع ُووْ طووَى ا‪ ٫‬كوو‪ٟٞٓ ٢‬وو‪ٞ‬ػ‪ ،ٚ‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ووق حٌُِٔووخص‪ٝ ،‬حُـٔووَ‬
‫ر‪ٍٜٞ‬س ؿ‪ َ٤‬طوِ‪٤‬ي‪٣‬ش‪ ،‬حَُر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬أكٌخٍ حُٔ‪ٟٞٞ‬ع ر‪ٍٜٞ‬س ؿي‪٣‬يس‪.‬‬
‫ًٔخ ‪٣‬ظلن (ٓخ‪ َٛ‬ػزي حُزخٍ‪ٓ ).ٙٔ،ٕ.ٔ،١‬غ (ا‪ٔ٣‬خٕ ‪ٛ‬زَ‪ )ٖ..ٔ.٘،ٕ،١‬ك‪ ٢‬إٔ‬
‫ح‪ٛ٧‬خُش طوظِق ػٖ حُط‪٬‬هش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش ٖٓ ك‪٤‬غ إ ح‪ٛ٧‬خُش ‪ ٫‬ط٘‪ َ٤‬اُ‪٠‬‬
‫ًٔ‪٤‬ش ح‪٧‬كٌخٍ ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش حُظ‪٣ ٢‬وظَك‪ٜ‬خ حُٔظؼِْ؛ ‪ٝ‬اٗٔخ طؼظٔي ػِ‪ ٠‬ه‪ٔ٤‬ش طِي‬
‫ح‪٧‬كٌخٍ‪ٞٗٝ ،‬ػ‪٤‬ظ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬ؿيط‪ٜ‬خ‪ٌٛٝ ،‬ح ٓخ ‪ِٛ٤ٔ٣‬خ ػٖ حُط‪٬‬هش‪ٝ ،‬أٗ‪ٜ‬خ طلظَم ػٖ‬
‫حَُٔ‪ٗٝ‬ش ك‪ ٢‬إٔ حُلَى حُٔزيع ‪٘٣‬لَ ٖٓ طٌَحٍ ٓخ ‪٣‬لؼِ‪ ٚ‬ؿ‪.َٙ٤‬‬
‫وات ًؼا‪ :‬الؽطاض٘ح للوشك‪.‬خ‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬هيٍس حُلَى ػِ‪ٍ ٠‬إ‪٣‬ش ًؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُو‪٠‬خ‪٣‬خ‪ٝ ،‬حٌُٔ٘‪٬‬ص ك‪ٞٓ ٢‬هق ٓخ‪ ،‬هي ‪٫‬‬
‫‪ َٟ٣‬ك‪ٓ ٚ٤‬ظؼِْ آهَ أ‪٣‬ش ٗ‪ٞ‬حه‪ ٚ‬طًٌَُ؛ كخُٔظؼِْ حُلٔخّ ٌُِٔ٘‪٬‬ص ‪٣‬ظٔ‪ِ٤‬‬
‫رخُٔ‪٬‬كظش‪ُٝ ،‬ي‪ ٚ٣‬ك‪٢ٗ ١٧ ٍٞ٠‬ء ‪٣‬زَُ أٓخٓ‪ ،ٚ‬ك‪٘٤‬ظَ اُ‪ ٚ٤‬ػِ‪ ٠‬أٗ‪٢ٗ ٚ‬ء‬
‫ؿ‪ َ٤‬ػخى‪ٝ ،١‬طزي‪ ٝ‬ح‪٤ٗ٧‬خء أٓخٓ‪ًٔ ٚ‬خ ُ‪ً ٞ‬خٗض ؿ‪ٓ َ٤‬ؤُ‪ٞ‬كش‪ٝ .‬طظ‪ َٜ‬ؿخُزًخ ك‪٢‬‬
‫ٌَٗ ‪ٝ‬ػ‪ ٢‬رخُ٘وخث‪ ٞ‬أ‪ ٝ‬حُؼ‪ٞ٤‬د ك‪ ٢‬ح‪٤ٗ٧‬خء‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق؛ ٓٔخ ‪٣‬ئى‪ ١‬اُ‪٠‬‬
‫ح‪٩‬كٔخّ رخُلخؿش اُ‪ ٠‬حُظـ‪ َ٤٤‬أ‪ ٝ‬اؿَحء ٓٔخٍٓخص‪ ،‬أ‪ ٝ‬ك‪ َ٤‬ؿي‪٣‬يس ٓزيػش؛ اً‬
‫‪ٓ ٫‬ز‪ َ٤‬اُ‪ ٠‬أ‪ ١‬اٗظخؽ اريحػ‪ ٢‬ري‪ ٕٝ‬ح‪٩‬كٔخّ رٌٔ٘‪٬‬ص طئٍم ‪ٛ‬خكز‪ٜ‬خ ك‪٢‬‬
‫ٓـخٍ اريحػ‪ٚ‬؛ ح‪ َٓ٧‬حٌُ‪٣ ١‬يكؼ‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬طـخ‪ ٌٙٛ ُٝ‬حٌُٔ٘‪٬‬ص ربٗظخؿخص‬
‫اريحػ‪٤‬ش‪٣ٝ )Armstrong,1998,122(.‬ؼَك‪ٜ‬خ ؿ‪ِ٤‬ل‪ٍٞ‬ى رؤٗ‪ٜ‬خ‪ :‬هيٍس حُ٘و‪ٚ‬‬
‫ػِ‪ٍ ٠‬إ‪٣‬ش حٌُٔ٘‪٬‬ص ك‪ ٢‬أٗ‪٤‬خء أ‪ ٝ‬أى‪ٝ‬حص أ‪ٗ ٝ‬ظْ حؿظٔخػ‪٤‬ش‪ ،‬هي ‪َ٣ ٫‬ح‪ٛ‬خ‬
‫ح‪٥‬هَ‪ ٕٝ‬ك‪ٜ٤‬خ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُظلٌ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬اىهخٍ طلٔ‪٘٤‬خص ‪ ٌٖٔ٣‬اىهخُ‪ٜ‬خ ػِ‪ ٌٙٛ ٠‬حُ٘ظْ‬
‫أ‪ ٝ‬ح‪٤ٗ٧‬خء‪٣ٝ .‬ؼَك‪ٜ‬خ أ‪ً٠٣‬خ (ٓخ‪ َٛ‬ػزي حُزخٍ‪ ).ٖٔٙ،ٕ.ٔ،١‬رؤٗ‪ٜ‬خ حُويٍس ػِ‪٠‬‬
‫اىٍحى ٓ‪ٞ‬ح‪ ٖ١‬حُ‪٠‬ؼق‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ٘و‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬هق حُٔؼ‪َ٤‬؛ كخُ٘و‪ ٚ‬حُٔزيع‬
‫‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ ٍإ‪٣‬ش حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حٌُٔ٘‪٬‬ص ك‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬هق حُ‪ٞ‬حكي‪ ،‬ك‪٣ ٜٞ‬ؼ‪ٞٗ ٢‬حك‪٢‬‬
‫حُ٘و‪ٞٓٝ ،ٚ‬ح‪ ٖ١‬حُو‪ ٍٜٞ‬رٔزذ ٗظَط‪ٌُِِ٘ٔ ٚ‬ش ٗظَس ؿ‪ٓ َ٤‬ؤُ‪ٞ‬كش‪ّ .‬هي‬
‫هِاواذِا‪ :‬ح‪٩‬كٔخّ حُؼخّ رؤٕ ٓ‪ٞ‬هق حٌُظخرش ‪ٔ٣‬ؼَ ٌِٓ٘ش ُي‪ ٟ‬حُلَى طظطِذ‬
‫ك‪ ،٬‬ح‪٩‬كٔخّ ر‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى ه‪ ،ٍٜٞ‬أ‪ٗ ٝ‬و‪ ٚ‬ك‪ٟٞٞٓ ٢‬ع ٓخ‪ٝ ،‬حُظلي‪٣‬ي حُيه‪٤‬ن‬ ‫ً‬
‫ٌُِِٔ٘ش حُظ‪ ٢‬طؼظَ‪ ٝ‬حُلَى‪ ،‬طلي‪٣‬ي أرؼخى ‪ ٌٙٛ‬حٌُِٔ٘ش‪ ،‬حُزلغ ػٖ حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‪،‬‬

‫‪31‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬حُٔؼخٍف حَُٔطزطش ر‪ ٌٜٙ‬حٌُِٔ٘ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬رؤكي أرؼخى‪ٛ‬خ‪ٟٝ ،‬غ حُلَ‪ُ ٝٝ‬لَ ‪ٌٙٛ‬‬
‫حٌُِٔ٘ش‪ ،‬حهظزخٍ ‪ٛ‬لش حُلَ‪ ،ٝٝ‬حَُر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُ٘ظخثؾ‪ ،‬اػخىس حهظزخٍ حُلَ‪.ٝٝ‬‬
‫طا‪ :‬ئشرا الرداط٘م‪:‬‬
‫خاه ً‬
‫طؼَك‪ٜ‬خ (ػ٘خء ػزي حُٔ٘ؼْ‪ )1،ٕٔ٘..ٕ،‬رؤٗ‪ٜ‬خ هويٍس حُظِٔ‪٤‬وٌ ػِو‪ ٠‬ا‪ٟ‬وخكش أكٌوخٍ ؿي‪٣‬ويس‪،‬‬
‫ٖٓ أؿَ طـٔ‪ َ٤‬كٌَس ٓؼ‪٘٤‬ش‪ُٝ ،‬هَكظ‪ٜ‬وخ رظ‪ٟٞ‬و‪٤‬ق‪ٝ ،‬حُٔزخُـوش كو‪ ٢‬طل‪ٜ‬و‪ِٜ٤‬خ‪ٝ ،‬ؿؼِ‪ٜ‬وخ‬
‫ؿٔخ‪٫‬؛ ػٖ ‪٣َ١‬ن حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ٓؼ٘خ‪ٛ‬خ رظ‪٤ٟٞ‬ق ‪ٝ‬آ‪ٜ‬خد‪ٝ ،‬ػٔن‪ٝ ،‬طٌخَٓ‪ًٔ .‬خ‬ ‫ً‬ ‫أًؼَ‬
‫طؼوووَف رؤٗ‪ٜ‬وووخ‪ :‬هووويٍس حُٔوووظؼِْ ػِووو‪ ٠‬ط٘وووو‪٤‬ق حُلٌوووَس رطَ‪٣‬ووووش طوووئى‪ ١‬اُووو‪ ٠‬طلٔووو‪ٜ٘٤‬خ‪،‬‬
‫‪ٝ‬طط‪َٛ٣ٞ‬ووخ‪ٝ ،‬ا‪ٟ‬ووخكش ا‪٠٣‬ووخكخص اُ‪ٜ٤‬ووخ؛ ٓٔووخ ‪ٔ٣‬ووخػي ػِوو‪ ٠‬ارووَحُ حُلٌووَس ح‪ٛ٧‬ووِ‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٛٝ‬وِ‪ٜ‬خ‪ٝ .‬طُويٍ رٔوخ ‪٣‬ويٓو‪ ٚ‬حُٔوظؼِْ ٓوٖ طلٔو‪٘٤‬خص ‪ٝ‬ا‪ٟ‬وخكخص ‪ٝ‬ط٘و‪٤‬لوخص ػِو‪ ٠‬حُلٌوَس‬
‫ح‪ٓ٧‬خٓوو‪٤‬ش؛ اً ‪ ٫‬طوظ‪ٜ‬ووَ ػِوو‪ٓ ٠‬ـووَى طؼووي‪٬٣‬ص كوو‪ ٢‬حُوو٘‪ ٚ‬ح‪ٛ٧‬ووِ‪ .٢‬أ‪ ١‬حُز٘ووخء ػِوو‪٠‬‬
‫أٓخّ ٖٓ حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُٔؼطخس؛ ُظٌِٔش ر٘خء ٓوٖ ٗ‪ٞ‬حك‪٤‬و‪ ٚ‬حُٔوظِلوش‪ ،‬كظو‪ٜ٣ ٠‬و‪ َ٤‬أًؼوَ‬
‫طل‪ٜ‬و ً‬
‫ووووو‪ٝ ٬٤‬أ‪ٛ‬ووووووق ر‪٤‬خًٗووووووخ‪ ،‬أ‪ ٝ‬طٔي‪٣‬ووووووي حُؼٔووووووَ كوووووو‪ ٢‬حطـخ‪ٛ‬ووووووخص ؿي‪٣‬وووووويس‪( .‬كٔووووووٖ‬
‫‪٠‬ووخ (ٓووخ‪ َٛ‬ػزووي حُزووخٍ‪ )ٖٔٙ،ٕ.ٔ ،١‬رؤٗوو‪ ٚ‬حُز٘ووخء‬ ‫ػ‪ٔ٤‬وو‪٣ٝ .)٘ٙ،ٔ99ٖ،٠‬ؼَك‪ٜ‬ووخ أ‪ً ٣‬‬
‫ػِ‪ ٠‬أٓوخّ حُٔؼِ‪ٓٞ‬وخص حُٔؼطوخس ُظٌِٔوش ر٘وخء ٓوخ‪ٓ ،‬وٖ ٗ‪ٞ‬حك‪٤‬و‪ ٚ‬حُٔوظِلوش كظو‪ٜ٣ ٠‬و‪َ٤‬‬
‫طل‪ ،٬٤ٜ‬أ‪ ٝ‬حُؼَٔ ػِ‪ ٠‬حٓظيحى‪ ٙ‬ك‪ ٢‬حطـخ‪ٛ‬وخص ؿي‪٣‬ويس‪ ،‬أ‪ٛ ٝ‬و‪ ٞ‬هويٍس حُٔوظؼِْ ػِو‪٠‬‬ ‫ً‬ ‫أًؼَ‬
‫طوي‪ ْ٣‬ا‪ٟ‬وخكخص ؿي‪٣‬ويس ُلٌوَس ٓؼ‪٘٤‬وش‪ًٔ ،‬وخ ‪ٌ٘ٔ٣‬و‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬ظ٘وخ‪ ٍٝ‬كٌوَس رٔو‪٤‬طش‪ ،‬أ‪ٍٓ ٝ‬و ًٔخ‪،‬‬
‫أ‪ٓ ٝ‬وططًخ رٔ‪٤‬طًخ ُٔ‪ٟٞٞ‬ع ٓخ‪ ،‬ػْ ‪٣‬وو‪ ّٞ‬رظ‪ٓٞ‬و‪٤‬ؼ‪ٍٓٝ ،ٚ‬وْ هط‪ٞ‬حطو‪ ٚ‬حُظو‪ ٢‬طوئى‪ ١‬اُو‪٠‬‬
‫ًووخٓ‪ّ .٬‬هةةي هِاواذِةةا‪ً :‬ظخرووش أكٌووخٍ ٓظؼوويىس ُو‪ٜ‬ووش ‪ٝ‬حكوويس‪ ،‬ا‪ٟ‬ووخكش‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫ػٔوو‪٬‬‬ ‫ً‪ٗٞ‬وو‪ٚ‬‬
‫ٗو‪ٜ‬وو‪٤‬خص طؼوو‪ ٖ٤‬كوو‪ ٢‬طـ‪٣ٞ‬ووي حُؼٔووَ حُو‪ٜٜ‬وو‪ ،٢‬اىٍحى حُؼٔووَ ح‪٩‬روويحػ‪ٓ ٫ٝ ٢‬وو‪ٔ٤‬خ‬
‫حُو‪ ٚ٘ٓ ٢ٜٜ‬رخُؼي‪٣‬ي ٖٓ حٌُٔ٘‪٬‬ص حُؼخٗ‪٣ٞ‬ش حُظ‪ ٢‬طزَُ حُلزٌش حُل٘‪٤‬ش ُِو‪ٜ‬ش‪ ،‬ا‪ٟ‬خكش‬
‫أرؼخى ُٔل‪ ّٜٞ‬رٔو‪ ،٢٤‬حٓوظؼخٍس ػي‪٣‬وي ٓوٖ حُٔؼوخٗ‪ ٢‬حَُٔطزطوش رٔ‪ٟٞ‬و‪ٞ‬ع حٌُظخروش‪ً ،‬ظخروش‬
‫ػ٘خ‪ٓ ٖ٣ٝ‬ظؼيىس طَطز‪ ٢‬رٔ‪ٟٞٞ‬ع ٓليى‪.‬‬
‫‪ٝ‬رخٓظوَحء ح‪٧‬ىد حُظَر‪ ١ٞ‬حُٔخرن ‪ َٟ٣‬حُٔئُلخٕ أٗ‪ٝ ٚ‬كوًخ ُٔلخ‪ٌٗٞٓ ْ٤ٛ‬خص ح‪٩‬ريحع‬
‫‪ٝ‬طلي‪٣‬ي حُٔ‪ٜ‬خٍحص حٌُظخر‪٤‬ش ‪٣‬ظٔ٘‪ُٜٔ ٠‬خ ر٘خء ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪.٢‬‬
‫الرؼث٘ر الكراتٖ االتداػٖ‪:‬‬
‫‪٣‬ؼي حُظؼز‪ ٖٓ َ٤‬أ‪ ْٛ‬كَ‪ٝ‬ع حُِـش حُؼَر‪٤‬ش؛ ‪ٗ ِّٕٞ ٌُ٣ ٚٗ٧‬و‪٤ٜ‬ش حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬حُِـ‪٣ٞ‬ش‪،‬‬
‫‪٣ٝ‬ظَؿْ أكٌخٍ‪٘ٓٝ ْٛ‬خػَ‪ ٖٓ ْٛ‬ه‪ٓ ٍ٬‬ـخ‪٫‬ص حُظؼز‪ َ٤‬حُٔوظِلش؛ ُظ٘ٔ‪٤‬ش هيٍحط‪ْٜ‬‬
‫ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش ٖٓ أ‪ٛ‬خُش‪٬١ٝ ،‬هش‪َٗٝٓٝ ،‬ش‪ٝ ،‬كٔخٓ‪٤‬ش ٌُِٔ٘‪٬‬ص‪ٝ ،‬اىٍحى ُِظلخ‪.َ٤ٛ‬‬
‫هاُ٘ح الرؼث٘ر الكراتٖ االتداػٖ‪:‬‬
‫طْ طَط‪٤‬ذ حُظؼَ‪٣‬لخص طَط‪٤‬زًخ ُٓ٘‪ً٤‬خ ٖٓ ح‪٧‬هيّ اُ‪ ٠‬ح‪٧‬كيع؛ ُِ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ٓ ٠‬ي‪ ٟ‬طط‪ٍٞ‬‬
‫حُظؼَ‪٣‬لخص ‪ٝ‬حٓظ‪٤‬لخث‪ٜ‬خ ُ‪ ٍٜٞ‬اريحع حُٔظؼِْ‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬هي ػَك‪ٓ( ٚ‬لٔي ك‪ َ٠‬هللا‪ )ٖ،ٕ1..ٕ،‬رؤٗ‪" ٚ‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُ‪ ١‬طظ‪ ٖٓ َٜ‬ه‪ُٚ٬‬‬


‫حُٔ٘خػَ‪٣ٝ ،‬ل‪ٜ‬ق ر‪ ٚ‬حُلَى ػٖ ػ‪ٞ‬ح‪١‬ل‪ٝ ،ٚ‬هِـخص ٗلٔ‪٣ٝ ،ٚ‬ظَؿْ أكخٓ‪ٚٔ٤‬‬
‫رؼزخٍحص ٓ٘ظوخس ًحص ُـش ‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪ٝ ،‬رطَ‪٣‬وش ٓ٘‪ٞ‬هش‪ٓٝ ،‬ؼ‪َ٤‬س طئػَ ك‪ ٢‬حُٔٔظٔغ‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬حُوخٍة‪ٝ ،‬طٔظل‪ ًٞ‬ػِ‪ ٢‬حٗظزخ‪ٝ ،ٚٛ‬طيكؼ‪ ٚ‬اُ‪ ٢‬حُٔ٘خًٍش حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪٤‬ش ُِٔظٌِْ‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬حٌُخطذ ‪ٝ‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪٩‬كٔخّ رٔخ ‪٣‬لٔ‪".ٚ‬‬
‫ً‬
‫ٗخٓ‪ ًًَ ٬‬ك‪ ٚ٤‬إٔ حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ٞٛ ٢‬‬ ‫ًٔخ ‪ٟٝ‬غ (ػِ‪ٓ ٢‬يً‪ )ٙ..ٕ٘1،ٕ،ٍٞ‬طؼَ‪٣‬لًخ‬
‫"حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬ح‪٧‬كخٓ‪ٝ ،ْ٤‬ح‪ٗ٫‬لؼخ‪٫‬ص‪ٝ ،‬حُؼ‪ٞ‬ح‪١‬ق‪٘ٓٝ ،‬خػَ حُلِٕ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُلَف‪ٝ ،‬ح‪ٛٝٝ ،ُْ٧‬ق ٓظخ‪ َٛ‬حُطز‪٤‬ؼش‪ٝ ،‬أك‪ٞ‬حٍ حُ٘خّ‪ًٝ ،‬ظخرش حُ٘ؼَ‪ٝ ،‬حُو‪ٜ‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔوخُش‪ٝ ،‬حُوطزش‪ٝ ،‬حَُٔٔك‪٤‬ش‪ٓ ًَٝ ،‬خ ‪ ٞٛ‬ؿٔ‪ َ٤‬رؤِٓ‪ٞ‬د ؿٔ‪.َ٤‬‬
‫‪ٝ‬أ‪ً٠٣‬خ ػَك‪ٓ( ٚ‬لٔ‪ٞ‬ى حُ٘خهش‪ )ٙ،ٕ9..ٕ،‬رؤٗ‪" ٚ‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُ‪٣ ١‬لَؽ ك‪ ٚ٤‬حٌُخطذ‬
‫ٓ٘خػَ‪ٝ ،ٙ‬أكخٓ‪ٝ ،ٚٔ٤‬ػ‪ٞ‬ح‪١‬ل‪ٝ ،ٚ‬طـخٍر‪ ٚ‬حُـَ‪٣‬زش‪ٝ ،‬أكٌخٍ‪ ٙ‬حُٔزظٌَس‪ٍٝ ،‬إح‪ٙ‬‬
‫م ؿٔ‪ٝ ،َ٤‬رطَ‪٣‬وش ٗخثوش"‪.‬‬
‫حُـي‪٣‬يس‪ٝ ،‬ه‪ٞ‬ح‪ َٙ١‬حُزي‪٣‬ؼش‪ ،‬ك‪ ٢‬أِٓ‪ٞ‬د ُـ‪ٍ ١ٞ‬ح ٍ‬
‫‪ٛٝٝ‬ل‪ٓ( ٚ‬لٖٔ ػط‪٤‬ش‪ )1..ٕٕ9،ٕ،‬رؤٗ‪ٞٗ ٚ‬ع ٖٓ حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٣ ٢‬و‪ٜ‬ي‬
‫ر‪ ٚ‬اظ‪ٜ‬خٍ حُٔ٘خػَ‪ٝ ،‬ح‪٧‬كخٓ‪ٝ ،ْ٤‬حُؼ‪ٞ‬ح‪١‬ق حُـ‪٤‬خٗش‪ٝ ،‬حُو‪٤‬خٍ حُٔـ٘ق‪ ،‬رؼزخٍحص‬
‫ٓ٘ظوخس ريهش طظْٔ رخُـٔخٍ‪ٝ ،‬حُٔ‪ٓ٬‬ش‪ٝ ،‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬ح‪٩‬ػخٍس‪ٝ ،‬اكيحع ح‪٧‬ػَ ك‪٢‬‬
‫حُوخٍة‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔخٓغ‪ ،‬أ‪ ٝ‬اػخٍس حَُؿزش ُي‪ُِ ٚ٣‬ظؼخَٓ ٓغ ٓ‪ٟٞٞ‬ػ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ٝ‬أًي (ٓخ‪ َٛ‬ػزي حُزخٍ‪ ).ٔ٘،ٕ.ٔ،١‬رؤٗ‪ ٚ‬طؼز‪ َ٤‬حُـَ‪ ٚ٘ٓ ٝ‬اظ‪ٜ‬خٍ حُٔ٘خػَ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٩‬ك‪ٜ‬خف ػٖ حُؼ‪ٞ‬ح‪١‬ق‪ٝ ،‬هِـخص حُ٘لْ‪ٝ ،‬طَؿٔش ح‪٧‬كخٓ‪ ْ٤‬حُٔوظِلش رؼزخٍحص‬
‫ٓ٘ظوخس حُِلع‪ ،‬ؿ‪٤‬يس حُ٘ٔن ًٌظخرش حُٔوخ‪٫‬ص‪ٝ ،‬طؤُ‪٤‬ق حُو‪ٗٝ ،ٜٚ‬ظْ حُ٘ؼَ‪.‬‬
‫‪ٝ‬رخٓظوَحء ح‪٧‬ىد حُظَر‪ ١ٞ‬حُٔخرن ‪ ٌٖٔ٣‬حُو‪ ٍٞ‬رؤٕ ‪ ٌٙٛ‬حُظؼَ‪٣‬لخص طظلن ك‪٢‬‬
‫ٓ‪ٜٗٞٔ٠‬خ‪ٝ ،‬طوظِق ك‪ ٢‬ػَ‪ٜٟ‬خ‪ٝ ،‬هي أؿٔؼض ك‪ٔ٤‬خ ر‪ٜ٘٤‬خ ػِ‪ ٠‬إٔ حُـَ‪ٖٓ ٝ‬‬
‫حُظؼز‪ َ٤‬طَؿٔش حُٔ٘خػَ‪ٝ ،‬ح‪٧‬كخٓ‪ٝ ،ْ٤‬حُؼ‪ٞ‬ح‪١‬ق ر‪ٓ ٍٜٞ‬زظٌَس‪ًُٝ ،‬ي ٖٓ ه‪ٍ٬‬‬
‫ٓـخ‪٫‬ص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪.٢‬‬
‫أُو٘ح ذدوٗص الرؼث٘ر الكراتٖ االتداػٖ‪:‬‬
‫‪( َ٤٘٣‬ػزي حُلظخف حُزلش‪ )ٕٙ،...ٕ،‬اُ‪ ٠‬أٗ‪َٓ ٢ٔ٘٣ ٚ‬ػش حُظلٌ‪ َ٤‬ػ٘ي حُظ‪،ٌ٤ٓ٬‬‬
‫‪ٔ٘٣ٝ‬ن أكٌخٍ‪َ٣ٝ ،ْٛ‬طز‪ٜ‬خ رَٔػش‪٣ٝ ،‬طَف حُلٌَس ٖٓ ؿٔ‪٤‬غ ؿ‪ٞ‬حٗز‪ٜ‬خ رؼٔن ‪٘٣‬خٓذ‬
‫ٓٔظ‪ٞ‬ح‪ٔ٣ٝ ،ْٛ‬خػي‪ ْٛ‬ػِ‪ ٠‬طـٔ‪٤‬غ ػ٘خ‪ َٛ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع حٌُ‪٣َ٣ ١‬ي‪ ٕٝ‬حٌُظخرش ك‪،ٚ٤‬‬
‫ك‪ ٬٠‬ػٖ‬‫ً‬ ‫‪ ٖٓ ٌْٜ٘ٔ٣ٝ‬حهظ‪٤‬خٍ ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ حُِـ‪٣ٞ‬ش حَُحه‪٤‬ش ‪ٝ‬ط٘و‪٤‬ل‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬ط‪٣ٌٜ‬ز‪ٜ‬خ‪،‬‬
‫حهظيحٍ‪ ٍُِٞٛٞ ْٛ‬اُ‪َٓ ٠‬كِش ح‪٩‬ريحع‪.‬‬
‫‪ٔ٣ٝ‬ظخُ حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬رؼٔن حُلٌَس‪ٝ ،‬ه‪ٜ‬ذ حُو‪٤‬خٍ‪ٝ ،‬اطوخٕ ح‪ِٞٓ٧‬د‪،‬‬
‫‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ىس حُ‪٤ٜ‬خؿش‪ٝ ،‬ط‪ٞ‬حكَ ػ٘‪ ١َٜ‬حُؼخ‪١‬لش‪ٝ ،‬ح‪ٛ٧‬خُش‪ٝ ،‬ر٘خء ح‪٧‬كٌخٍ ك‪ ٢‬ؿَٔ‬
‫ٓظَحرطش ٓ٘طو‪ًّ٤‬خ‪ٝ ،‬اؿخىس حُ٘وي ‪ٝ‬حُظلِ‪ٓ( .َ٤‬ؼخى حُيُ‪ ٚ١ٝ ،٢ٔ٤‬حُ‪ٞ‬حثِ‪)٘..ٖ1،ٕ،٢‬‬

‫‪33‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬طئًي (ِٓ‪ ٟٞ‬ر‪ )٘،ٕ٘..ٕ،َٜ‬أٗ‪٣ِ٣ ٚ‬ي ٖٓ هيٍس حُظِٔ‪ ٌ٤‬ػِ‪ ٠‬حُظيه‪٤‬ن حُِـ‪،١ٞ‬‬
‫ٓؼخٕ ؿي‪٣‬يس‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫رخُظلٌ‪ َ٤‬هزَ حهظ‪٤‬خٍ حُِلع‪ٝ ،‬حرظٌخٍ‬
‫‪٣ٝ‬ئًي (ػِ‪ٓ ٢‬يً‪ )ٙ،ٖ1..ٕ،ٍٞ‬إٔ طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٣ ٢‬ظ‪٤‬ق ُِظ‪ٌ٤ٓ٬‬‬
‫حُٔـخٍ ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ ٓ٘خػَ‪ٝ ،ْٛ‬أكٌخٍ‪ٝ ،ْٛ‬ه‪٤‬خ‪٫‬ط‪ٝ ،ْٜ‬أٗ‪ ٚ‬كَ‪ٛ‬ش ؿ‪٤‬يس ٌُِ٘ق ػٖ‬
‫حُٔ‪ٞٛٞ‬ر‪ٝ ،ٖ٤‬اػخٍس كٔخٓ‪ٝ ،ْٜ‬ط٘ـ‪٤‬ؼ‪ ْٜ‬ػِ‪ٔٓ ٠‬خٍٓش حٌُظخرش ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ط‪ٞ‬ؿ‪ْٜٜ٤‬‬
‫اُ‪ ٠‬أُ‪ٞ‬حٕ ح‪٧‬ىد حُـ‪٤‬ي حٌُ‪ٜ٣ ١‬وَ ٓ‪ٞ‬ح‪ٛ‬ز‪٠٘٣ٝ ،ْٜ‬ـ‪ٜ‬خ‪٣ٝ .‬ظلن ٓؼ‪ َ٤ٔٓ( ٚ‬ػزي‬
‫حُ‪ٛٞ‬خد‪ )ٕ،ٕ19..ٕ،‬ك‪ ٢‬أٗ‪ٌ٘٣ ٚ‬ق ػٖ حُٔ‪ٞٛٞ‬ر‪ ،ٖ٤‬ك٘ؤهٌ رؤ‪٣‬ي‪ ْٜ٣‬اُ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش‬
‫ٌِٓخط‪ٗٝ ،ْٜ‬لٌ هيٍحط‪ٝ ،ْٜ‬حُؼَٔ ػِ‪ ٠‬طلظل‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ط‪٤٠‬ق (ٍ‪ ْ٣‬ػزي حُؼظ‪ )9،٘ٗ..ٕ،ْ٤‬اُ‪ ٠‬أٗ‪٘ٓ ٚ‬لٌ أٓخٓ‪٬١٩ ٢‬م حُطخهخص‬
‫ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُظؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ٜ‬خ ك‪ٍٞٛ ٢‬س ٌٓظ‪ٞ‬رش‪ًٔ ،‬خ أٗ‪ ٢ٔ٘٣ ٚ‬حُؼَ‪ٝ‬س حُِـ‪٣ٞ‬ش ُي‪ٟ‬‬
‫حُظ‪ِٝ٣ٝ ،ٌ٤ٓ٬‬ى‪ ْٛ‬رٔخ ‪٣‬لظخؿ‪ٓ ٖٓ ٚٗٞ‬لَىحص‪ٝ ،‬طَحً‪٤‬ذ‪ٝ ،‬أٓخُ‪٤‬ذ ُـ‪٣ٞ‬ش‪ٝ ،‬اىٍحى‬
‫حُ‪ٞ‬ػ‪ُ ٢‬ظِي حُٔلَىحص‪ٝ ،‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ‪ ،‬رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش حٌُ‪ٝ‬م ح‪٧‬ىر‪ٝ ،٢‬اٍ‪ٛ‬خف‬
‫كخٓش حُـٔخٍ ُي‪ٝ ،ْٜ٣‬ط‪٤ٓٞ‬غ ه‪٤‬خ‪٫‬ط‪ٝ ،ْٜ‬طو‪٣ٞ‬ش ُـظ‪ ْٜ‬حُوخ‪ٛ‬ش‪ٝ ،‬ىكؼ‪ ْٜ‬اُ‪ ٠‬ح‪٩‬هزخٍ‬
‫ػِ‪ ٠‬حٌُظخرش‪ٝ ،‬حُٔ٘خًٍش ك‪ ٢‬ؿٔ‪٤‬غ حُٔـخ‪٫‬ص‪.‬‬
‫كخُٔـِ‪ ٖٓ ٟ‬طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ ٞٛ َ٤‬إٔ ‪٣‬ـ‪٤‬ي حُظِٔ‪ ٌ٤‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٔخ ‪٣‬ـ‪ ٍٞ‬ك‪ٗ ٢‬لٔ‪ٓٝ ،ٚ‬خ‬
‫‪٘٣‬خ‪ٛ‬ي‪ ٙ‬ك‪ ٢‬ك‪٤‬خط‪ٓٝ ،ٚ‬خ ‪ٔٔ٣‬ؼ‪ ٚ‬رٔ‪ُٜٞ‬ش‪ٝ ،‬رؤِٓ‪ٞ‬د ٍ‪ ،ٖ٤ٛ‬ا‪ٟ‬خكش اُ‪ ٠‬هيٍط‪ ٚ‬ػِ‪٠‬‬
‫حُظلٌ‪ َ٤‬حُِٔ‪ْ٤‬؛ ٌُح ػِ‪ ٠‬حُٔؼِْ إٔ ‪٬٣‬كع حُظِٔ‪ ٌ٤‬ك‪ٜ٤‬لق ُ‪ ٚ‬أكٌخٍ‪ٝ ،ٙ‬ػ‪ٞ‬ح‪١‬ل‪،ٚ‬‬
‫‪ٜ٣ٝ‬وَ طـخٍر‪ٝ ،ٚ‬أ‪ً٠٣‬خ ػِ‪ ٠‬حُٔؼِْ إٔ ‪٣‬ظليع رخُِـش حُؼَر‪٤‬ش حُزٔ‪٤‬طش؛ ُ‪ُْٜ ٌٕٞ٤‬‬
‫هي‪ٝ‬س كٔ٘ش ك‪ ٢‬حهظ‪٤‬خٍ ح‪ُ٧‬لخظ‪ٝ ،‬حُؼزخٍحص‪ٝ ،‬حُظَحً‪٤‬ذ حُِـ‪٣ٞ‬ش حُٔل‪٤‬يس حَُ‪٘٤ٛ‬ش حُظ‪٢‬‬
‫طؼَ‪ ١‬طلٌ‪ٝ ،َْٛ٤‬ط٘ٔ‪ ٢‬ه‪٤‬خُ‪ٝ ،ْٜ‬طٔخػي‪ ْٛ‬ػِ‪ ٠‬ح‪٩‬ريحع‪ٓ(.‬خُْ أر‪٣ُ ٞ‬ي‪،ٕ.ٖٔ،‬‬
‫‪)ٕٔ1-ٕٔ1‬‬
‫‪ٝ‬طٌٖٔ أ‪٤ٔٛ‬ش حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬ك‪ ٢‬أٗ‪ ٚ‬حُوخُذ حٌُ‪ٜ٣ ١‬ذ ك‪ ٚ٤‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ أكٌخٍ‪ٙ‬‬
‫ٖٓ ه‪ ُٚ٬‬أكخٓ‪٘ٓٝ ،ٚٔ٤‬خػَ‪ٝ ،ٙ‬آٍحث‪ ٞٛٝ ،ٚ‬حُـخ‪٣‬ش ٖٓ طيٍ‪ ْ٣‬رخه‪ ٢‬كَ‪ٝ‬ع حُِـش‬
‫حُؼَر‪٤‬ش‪ ،‬ك‪ ٜٞ‬ر‪ ٖ٤‬ك٘‪ ٕٞ‬حُِـش حُز‪ٞ‬طوش حُظ‪ ٢‬طظ‪ َٜ‬ك‪ٜ٤‬خ آػخٍ ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُٔظؼِوش‬
‫رخُل٘‪ ٕٞ‬حُؼ‪٬‬ػش ح‪٧‬هَ‪ ٖٓ ٟ‬حٓظٔخع ‪ٝ ،ّ٬ًٝ‬هَحءس‪٠ٓ ،‬خكًخ اُ‪ ٚ٤‬حُظلٌ‪ َ٤‬حٌُ‪٣ ١‬ؼي‬
‫هخْٓ ‪ ٌٙٛ‬حُل٘‪ًٔ ،ٕٞ‬خ إٔ ػ‪٬‬هظ‪ ٚ‬رخ‪٬ٓ٩‬ء ‪ٝ‬حُو‪ ،٢‬ػ‪٬‬هش حٌَُ رؤؿِحث‪ ،ٚ‬كٔ‪ٓ٬‬ش‬
‫حٌُظخرش ‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ىس حُو‪ ،٢‬طٔؼَ رؼ‪ٜٓ ٞ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ٝ(.٢‬ؿ‪ ٚ٤‬أر‪ُ ٞ‬زٖ‪،ٕ.ٔٙ ،‬‬
‫‪)ٕٙ1‬‬
‫‪ٝ‬حٌُظخرش ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش ُْ طؼي هخ‪َٛ‬س ػِ‪ ٠‬حُٔ‪ٞٛٞ‬ر‪ٝ ،ٖ٤‬حُٔزيػ‪ ٖ٤‬كو‪ ٢‬رَ طٔظي اُ‪ًَ ٠‬‬
‫حُظ‪ ،ٌ٤ٓ٬‬ك‪ْ ٣ ٫ ْٜ‬‬
‫ُطَِذُ ٓ٘‪ ْٜ‬إٔ ‪٘٣‬ظـ‪ٞ‬ح ًظخرخص أىر‪٤‬ش طل‪ٞ‬م ‪١‬خهخط‪ٝ ،ْٜ‬هيٍحط‪ ،ْٜ‬رَ‬
‫‪ٌ٣‬ل‪ ٢‬إٔ ‪٣‬ؼزَ‪ٝ‬ح ػٔخ ‪٣‬ـ‪ ٍٞ‬ك‪ٗ ٢‬ل‪ٝ ،ْٜٓٞ‬أً‪ٛ‬خٗ‪ٓ ْٜ‬غ ط‪ٞ‬ؿ‪ ْٜٜ٤‬اُ‪٤ً ٠‬ل‪٤‬ش ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق‬
‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش ك‪ ٢‬أػ٘خء حٌُظخرش ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُطَحثن‪ٝ ،‬ح‪٘ٗ٧‬طش‪ٝ ،‬أٓخُ‪٤‬ذ حُظو‪ْ٣ٞ‬‬
‫حُٔوظِلش‪ًُٝ ،‬ي رٔخ ‪٘٣‬خٓذ هيٍحط‪ٝ ،ْٜ‬حٓظؼيحىحط‪ ْ٣ٍ(.ْٜ‬ػزي حُؼظ‪)9،٘ٗ..ٕ،ْ٤‬‬

‫‪34‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٌٛ‬ح ؿ‪ َ٤‬ػي‪٣‬ي ٖٓ حُيٍحٓخص حُؼَر‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬ط٘خ‪ُٝ‬ض أ‪٤ٔٛ‬ش طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪٢‬‬
‫ح‪٩‬ريحػ‪ٓ ،٢‬ؼَ‪ :‬ىٍحٓش (ٓلٔي ٍٗ‪٤‬ي حُلَر‪( ،).ٕ.ٔ،٢‬ػِ ٓلٔي‪،)ٕ.ٔٔ،‬‬
‫(آٔخػ‪ َ٤‬كـخؽ‪( ،)ٕ.ٖٔ،‬كخطٖ ٓلٔ‪ٞ‬ى‪( ،)ٕ.ٔٗ،‬أًَّ رَ‪٤ٌ٣‬ض‪( ،)ٕ.ٔٗ،‬ػزي‬
‫حٌَُ‪ ْ٣‬حُليحى‪ٓٝ ،‬لٔي كٖٔ‪( ،)ٕ.ٔٗ،‬أى‪٣‬ذ كٔخىٗش‪ٝ ،‬ػ‪٬‬ء ًخظْ‪،)ٕ.ٔ٘ ،‬‬
‫(كـخؽ ٓلٔي‪ٝ( ،)ٕ.ٔ٘،‬ؿ‪ ٚ٤‬أر‪ُ ٞ‬زٖ‪( ،)ٕ.ٔٙ ،‬أرَحٍ حُـز‪ٍٞٗ( ،)ٕ.ٔٙ ،١ٍٞ‬‬
‫ػزي حَُك‪( )ٕ.ٔ1،ْ٤‬ط‪ٓ َ٤ٔ٤‬لٔي‪( ،)ٕ.ٔ1،‬أٓٔخء ػطخ هللا‪( ،)ٕ.ٔ1،‬أكٔي‬
‫ح‪٧‬ك‪.)ٕ.ٔ1،ٍٞ‬‬
‫‪ٝ‬طؤٓ‪ًٔ٤‬خ ػِ‪ٓ ٠‬خ حٗظ‪ٜ‬ض اُ‪ ٚ٤‬حُيٍحٓخص حُٔخروش ‪ ٌٖٔ٣‬حُو‪ ٍٞ‬رؤٕ حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪٢‬‬
‫ح‪٩‬ريحػ‪٣ ٢‬يكغ حُظِٔ‪ٗ ٌ٤‬ل‪ ٞ‬حُظلٌ‪ َ٤‬رٌَ أٗ‪ٞ‬حػ‪ُ ٢ٔ٘٣ٝ ،ٚ‬ي‪ ٚ٣‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظو‪،َ٤‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٩‬ريحع‪ٝ ،‬ح‪٫‬رظٌخٍ‪ٝ ،‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُ٘وي حُزّ٘خء‪.‬‬
‫أُداف ذدوٗص الرؼث٘ر الكراتٖ االتداػٖ‪:‬‬
‫حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ػَٔ اريحػ‪ ٢‬رخُيٍؿش ح‪ٝ ،٠ُٝ٧‬حُ‪ٜ‬يف ٓ٘‪ ٚ‬طلٔ‪ٔٓ ٖ٤‬ظ‪ٟٞ‬‬
‫حُٔظؼِٔ‪ٝ ،ٖ٤‬اػَحء حُط‪٬‬هش حُِـ‪٣ٞ‬ش‪ٝ ،‬حُظؼز‪٣َ٤‬ش ُي‪ٌُ .ْٜ٣‬ح ‪٣‬ـذ ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍس حُظ‪ٌ٤ٓ٬‬‬
‫ػِ‪ ٠‬ح‪٩‬ريحع ك‪.ٚ٤‬‬
‫‪ٌٛ‬ح ‪ٝ‬هي كيى ًٌَ ٖٓ (كظل‪ٓ(ٝ )ٕ11،ٔ..ٕ،ْٗٞ٣ ٢‬لٔي ك‪ َ٠‬هللا‪)ٔٗٗ،ٖ..ٕ،‬‬
‫ػيس أ‪ٛ‬يحف ُظيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ٝ ،َ٤‬طظٔؼَ ك‪ ٢‬ح‪٥‬ط‪ :٢‬حٓظويحّ حُظَحً‪٤‬ذ حُِـ‪٣ٞ‬ش حٓظويح ًٓخ‬
‫‪ٛ‬ل‪٤‬لًخ‪ٝ ،‬حُظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪ ٠‬طلي‪٣‬ي حُٔؼ٘‪ ٠‬طلي‪٣‬يًح ىه‪٤‬وًخ‪ٝ ،‬حُيهش ك‪ ٢‬حٓظويحّ أى‪ٝ‬حص‬
‫حَُر‪ ٝ ،٢‬ط٘ظ‪ ْ٤‬حُـَٔ ىحهَ حُلوَس‪ ،‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ حُٔؼ٘‪ ٠‬حُ‪ٞ‬حكي رؤٓخُ‪٤‬ذ ٓظؼيىس‪،‬‬
‫‪ٝ‬ط٘ظ‪ ْ٤‬حُلوَحص ىحهَ حُٔ‪ٟٞٞ‬ع حُ‪ٞ‬حكي‪ٝ ،‬كٖٔ ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ ،ْ٤‬حُظؼز‪َ٤‬‬
‫ػٖ حُ٘لْ طؼز‪ًَ٤‬ح أىر‪ًّ٤‬خ‪ٝ ،‬طؼ‪٣ٞ‬ي حُظِٔ‪ ٌ٤‬حُظؼز‪ َ٤‬حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ػٖ أكخٓ‪ٝ ،ٚٔ٤‬أكٌخٍ‪ ٙ‬ك‪٢‬‬
‫أِٓ‪ٞ‬د ‪ٝ‬ح‪ٟ‬ق‪ٝ ،ْ٤ِٓٝ ،‬طؼ‪٣ٞ‬ي حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬حُظلٌ‪ َ٤‬حُ٘و‪ ٢ٜ‬حُلَ‪ٝ ،‬حُ٘وي حٌُحط‪،٢‬‬
‫‪ٝ‬حًظ٘خف حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬حُٔ‪ٞٛٞ‬ر‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬ح‪٧‬ىد‪ٛٝ ،‬وَ ‪ ٌٙٛ‬حُٔ‪ٛٞ‬زش‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬ؤْ (ٓلٔي ُه‪ٞ‬ص‪ )ٔ99،ٔ999،‬أ‪ٛ‬يحف حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬اُ‪ ٠‬أ‪ٛ‬يحف‬
‫كٌَ‪٣‬ش‪ٝ ،‬أ‪ٛ‬يحف ِٓ‪٤ًٞ‬ش‪ٝ ،‬أ‪ٛ‬يحف ‪ٝ‬ؿيحٗ‪٤‬ش‪.‬‬
‫األُداف الدكرٗح‪ :‬طَ٘ٔ طِ‪٣ٝ‬ي حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬رخُوزَحص‪ٝ ،‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُ‪ُٓ٬‬ش ‪٘ٗ٩‬خء‬
‫حٌُ‪ ّ٬‬ك‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬حهق حُِـ‪٣ٞ‬ش حُٔوظِلش‪ٝ ،‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُويٍس ُي‪ ْٜ٣‬ػِ‪ٔٓ ٠‬خٍٓش أُ‪ٞ‬حٕ ٗ٘خ‪١‬‬
‫حُظؼز‪ َ٤‬ك‪ٗ ٢‬ظ‪ ٠‬حُٔ‪٤‬خى‪ٝ ،ٖ٣‬اًًخء هيٍحط‪ ْٜ‬حُؼوِ‪٤‬ش ػٖ ‪٣َ١‬ن حُظًٌَ‪ٝ ،‬حُظو‪،َ٤‬‬
‫‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظي‪ٝ ،ٍ٫‬ح‪ٓ٫‬ظوَحء‪ٝ ،‬حُٔ‪ٞ‬حُٗش‪ٝ ،‬حُلٌْ‪ٝ ،‬ؿٔغ أًزَ هيٍ ٌٖٓٔ ٖٓ حُؼَ‪ٝ‬س‬
‫حُِـ‪٣ٞ‬ش طؼ‪ ْٜ٘٤‬ػِ‪ ٠‬حُلي‪٣‬غ ‪ٝ‬حٌُظخرش ك‪ ٢‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُٔوظِلش‪.‬‬
‫األُداف الطلْك٘ح‪ :‬طَ٘ٔ ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش حُ‪ُٓ٬‬ش ُِظؼز‪ٓ ،َ٤‬ؼَ‪ :‬حٗظوخء‬
‫ح‪ُ٧‬لخظ ريهش‪٘ٓٝ ،‬خٓزظ‪ٜ‬خ ُِٔ‪ٞ‬هق حُظؼز‪ٝ ،١َ٤‬ر٘خء حُـَٔ‪ٝ ،‬حُؼزخٍحص ر‪ٍٜٞ‬س‬
‫‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪ٔ٤ِٓٝ ،‬ش ُـ‪ًّ٣ٞ‬خ ‪ٗٝ‬ل‪ًّ٣ٞ‬خ‪ٓٝ ،‬لخ‪ُٝ‬ش ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ٓخ طؼِٔ‪ ٚ‬حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬ك‪٤ٓ ٢‬خى‪ٖ٣‬‬

‫‪35‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُل‪٤‬خس حُٔوظِلش‪ٝ ،‬حٓظيػخث‪ ٚ‬ػ٘ي حُلخؿش‪ًٌُٝ ،‬ي حُويٍس ػِ‪ ٠‬ح‪٤ٔٗ٫‬خد ك‪ ٢‬حُلي‪٣‬غ‬
‫رط‪٬‬هش‪ٟٞٝٝ ،‬ف‪.‬‬
‫األُداف الْظداً٘ح‪ :‬طَ٘ٔ ح‪ٛ٧‬يحف حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪٤‬ش؛ ُظيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ٓ ،َ٤‬ؼَ‪ :‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُلْ‬
‫حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪ُ ٢‬ي‪ ٟ‬حُظ‪ٝ ،ٌ٤ٓ٬‬ط٘ٔ‪٤‬ش طٌ‪ٝ‬ه‪ُِ ْٜ‬ـش‪ٓ ،‬لَىحط‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬طَحً‪٤‬ز‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ُْٜٞ٤‬‬
‫حُوَحث‪٤‬ش‪ٝ ،‬طلز‪٤‬ز‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬حُوَحءس حُلَس‪ٝ ،‬ح‪٬١٫‬ع ػِ‪ٗ ٠‬ظ‪ٞ٘ٛ ٠‬ف حُٔؼَكش‪ٝ ،‬ك‪ْٜ‬‬
‫حُٔوَ‪ٝ‬ء‪ٓٝ ،‬لخ‪ُٝ‬ش طلِ‪ٗٝ ،ِٚ٤‬وي‪ ٙ‬ر‪ٍٜٞ‬س ٓ‪ٟٞٞ‬ػ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪٤٠٣ٝ‬ق أ‪ً٠٣‬خ (كٖٔ ٗلخط‪ )ٕٖٗ-ٕٕٗ،...ٕ،ٚ‬أ‪ٛ‬يحكًخ أهَ‪ٜ٘ٓٝ ٟ‬خ‪:‬‬
‫‪ -‬طٌٔ‪ ٖ٤‬حُظ‪ ٖٓ ٌ٤ٓ٬‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُز‪٬‬ؿ‪٤‬ش ك‪ً ٢‬ظخرخط‪.ْٜ‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش كذ حُوَحءس‪ٝ ،‬ح‪٬١٫‬ع ك‪ٗ ٢‬ل‪ ّٞ‬حُطِزش‪.‬‬
‫‪ٔٓ -‬خػيس حُطخُذ ك‪ ٢‬طلو‪٤‬ن ًحط‪ٝ ،ٚ‬حُ٘ؼ‪ ٍٞ‬رخكظَحّ ح‪٥‬هَ‪.ُٚ ٖ٣‬‬
‫‪ -‬طؼ‪٣ٞ‬ي حُطخُذ ػِ‪ ٠‬ىهش حُٔ‪٬‬كظش‪٘ٓٝ ،‬طو‪٤‬ش حُظلٌ‪ٝ ،َ٤‬ػيّ طوِ‪٤‬ي ح‪٥‬هَ‪.ٖ٣‬‬
‫‪ -‬حُؼَٔ ػِ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٞ‬ح‪ٛ‬ذ حُٔ‪ٞٛٞ‬ر‪ ٖٓ ٖ٤‬حُطِزش‪ٝ ،‬ط٘ـ‪٤‬ؼ‪ٝ ،ْٜ‬ط‪ٞ‬ؿ‪ْٜٜ٤‬‬
‫حُظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ٤‬حُِٔ‪ْ٤‬؛ ُ‪ٜ‬وَ ٓ‪ٞ‬ح‪ٛ‬ز‪.ْٜ‬‬
‫ًٔخ أ‪ٟ‬خف (كظل‪ )ٔ11-ٕ،ٔ11..ٕ،ْٗٞ٣ ٢‬أ‪ٛ‬يحكًخ أهَ‪ ٟ‬طظٔؼَ ك‪ ٢‬ح‪٥‬ط‪:٢‬‬
‫‪ -‬أًخد حُطخُذ حُويٍس ػِ‪ً ٠‬ظخرش ٓوخٍ ك‪ ٢‬حُٔ‪٤‬خٓش‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٧‬ىد‪ ،‬أ‪ٝ‬‬
‫ح‪٫‬ؿظٔخع‪.‬‬
‫‪ -‬طؼَف حُطخُذ ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُل٘‪ ٕٞ‬ح‪٧‬ىر‪٤‬ش حُٔوظِلش ٖٓ ه‪ٜ‬ش‪َٔٓٝ ،‬ك‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٓٝ‬وخُش‪ٝ ،‬ؿ‪ًُ َ٤‬ي ٖٓ حُل٘‪ ٕٞ‬حُٔوظِلش‪.‬‬
‫‪ -‬طؼز‪ َ٤‬حُطخُذ ػٖ ٗلٔ‪ ٚ‬اريحػ‪ًّ٤‬خ ك‪ ٢‬حٌُظخرش‪.‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُويٍس ػِ‪ ٠‬حٗظوخء ح‪ُ٧‬لخظ‪ٝ ،‬حُظَحً‪٤‬ذ‪ٝ ،‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬حُـَٔ؛ ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ‬
‫حُٔؼ٘‪ ٠‬ريهش‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬ظلن (ارَح‪ ْ٤ٛ‬ػطخ‪ٓ )ٕٔ٘-ٔ،ٕٔٗ..ٕ،‬غ ٓخرو‪ ٚ٤‬ك‪ٔٓ ٢‬خٍٓش ‪ٟٞ‬حر‪ ٢‬حُظؼز‪َ٤‬‬
‫حٌُظخر‪ٓ٬ًٔ ،٢‬ش حُـِٔش‪ٝ ،‬طؤ‪ ْ٤‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع اُ‪ ٠‬كوَحص‪ٝ ،‬حٓظويحّ ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪،ْ٤‬‬
‫‪ ٍْٓٝ‬حُلَ‪ٝ‬ف‪ٝ ،‬حٌُظخرش حُٔؼزَس‪.‬‬
‫‪ ٝ‬أ‪ٟ‬خكض (ا‪ٔ٣‬خٕ ‪ٛ‬زَ‪ٛ )ٖ،ٔ.ٔ..ٕ،١‬يكًخ آهَ ‪٣‬وظِق ػٖ ٓخرو‪ٜ٤‬خ‪ " ٞٛٝ ،‬ط٘ٔ‪٤‬ش‬
‫كٔخٓ‪٤‬ش حُطخُذ ُِٔ‪ٞ‬حهق ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش حُٔوظِلش حُظ‪ ٢‬طظطِذ ٓ٘‪ً ٚ‬ظخرش ٍٓخُش‪ ،‬أ‪ٝ‬‬
‫رطخهش ط‪ٜ٘‬جش ُ‪ٜ‬ي‪٣‬ن‪ ،‬أ‪ً ٝ‬ظخرش ه‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ًٌَٓ ٝ‬س ُ٘‪٢‬ء رؼ‪."ٚ٘٤‬‬
‫‪ٝ‬أ‪ٟ‬خكض (ٓؼخى حُ‪ٞ‬حثِ‪ )ٗ..9ٗ،ٕ،٢‬رؼ‪ ٞ‬أ‪ٛ‬يحف طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬
‫ك‪ ٢‬حُ٘وخ‪ ١‬حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫‪37‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٔ‪ -‬أًخد حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ حُٔؼخٗ‪ٝ ،٢‬ح‪٧‬كٌخٍ رؤُلخظ‬
‫ك‪٤ٜ‬لش‪ٝ ،‬طَحً‪٤‬ذ ُـ‪٣ٞ‬ش ِٓ‪ٔ٤‬ش‪.‬‬
‫ٕ‪ -‬أًخد حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬حُويٍس ػِ‪ِِٔٓ ٠‬ش ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬ر٘خء رؼ‪ٜ٠‬خ ػِ‪ ٠‬رؼ‪ ٞ‬ك‪٢‬‬
‫ؿَٔ ٓظَحرطش طَحرطًخ ٓ٘طو‪ً٤‬خ‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬طِ‪٣ٝ‬ي حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬رخُؼَ‪ٝ‬س حُِـ‪٣ٞ‬ش حُظ‪ ٢‬طٔخػي‪ ْٛ‬ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬حُ‪ٞ‬ح‪ٟ‬ق حُِٔ‪.ْ٤‬‬
‫ٗ‪ -‬طيٍ‪٣‬ذ حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ػِ‪ٓ ٠‬ـخ‪ُٝ‬س حُظؼز‪ َ٤‬حُٔزخَٗ اُ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬حُل٘‪ ٢‬حُٔـخُ‪،١‬‬
‫‪ٔ٤ٓ ٫ٝ‬خ حُٔ‪ٞٛٞ‬ر‪.ْٜ٘ٓ ٖ٤‬‬
‫٘‪ -‬أًخد حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬ط‪ٞ‬ه‪ ٢‬حُٔؼخٗ‪ ٢‬حُـي‪٣‬يس‪.‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ‪ٜ‬يى ‪( َ٤٘٣‬ػِ‪ٓ ٢‬يً‪ )ٙ..ٕ٘1،ٕ،ٍٞ‬اُ‪ ٠‬ػيى ٖٓ ح‪ٛ٧‬يحف حُوخ‪ٛ‬ش‬
‫‪٣‬ـذ إٔ ‪٠٣‬ؼ‪ٜ‬خ حُٔؼِْ ٗ‪ٜ‬ذ ػ‪ ٚ٤٘٤‬ػ٘ي طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ٝ .َ٤‬أ‪ ٌٙٛ ْٛ‬ح‪ٛ٧‬يحف ٓخ ‪:٢ِ٣‬‬
‫ٔ‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍس حُٔظؼِْ ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬ح‪٧‬كخٓ‪ٝ ،ْ٤‬ح‪ٗ٫‬لؼخ‪٫‬ص‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُؼ‪ٞ‬ح‪١‬ق‪ٛٝٝ ،‬ق ٓظخ‪ َٛ‬حُطز‪٤‬ؼش‪ٝ ،‬أك‪ٞ‬حٍ حُ٘خّ‪ًٝ ،‬ظخرش حُ٘ؼَ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬حُٔوخُش‪ٝ ،‬حُوطزش‪ٝ ،‬حَُٔٔك‪٤‬ش‪ٓ ًَٝ ،‬خ ‪ ٞٛ‬كٌَ ؿي‪٣‬ي رؤِٓ‪ٞ‬د‬
‫ؿٔ‪.َ٤‬‬
‫ٕ‪ -‬طيٍ‪٣‬ذ حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬حَُؿ‪ٞ‬ع اُ‪ٜٓ ٠‬خىٍ حُٔؼَكش‪ٝ ،‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‪،‬‬
‫‪ٝ‬طؼ‪٣ٞ‬ي‪ ْٛ‬ػِ‪ ٠‬حٍط‪٤‬خى حٌُٔظزخص‪ٝ ،‬حُزلغ ػٖ حٌُظذ‪ٝ ،‬حَُٔحؿغ‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬طؼ‪٣ٞ‬ي حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬حٓظويحّ حُٔ‪ٞ‬حى ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬ك‪ ٢‬حُظؼز‪ .َ٤‬كٔيٍّ حُِـش‬
‫حُ٘خر‪ ٞٛ ٚ‬حٌُ‪٣ ١‬ل‪ َ٤‬ط‪ ٌٙ٤ٓ٬‬اُ‪ٟٞٞٓ ٠‬ػخص ك‪ً ٢‬ظذ ح‪٧‬ىد‪ٝ ،‬حُوَحءس‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حى ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ ،‬كل‪ٜ٤‬خ حٌُؼ‪ٔٓ َ٤‬خ ‪٘ٓ ٌٖٔ٣‬خه٘ظ‪ ،ٚ‬أ‪ ٝ‬حُظؼِ‪٤‬ن ػِ‪،ٚ٤‬‬
‫أ‪ ٝ‬طِو‪ٝ ٜٚ٤‬ك‪ٜ٤‬خ – أ‪ً٠٣‬خ ‪ٓ -‬خ ‪٣‬ؼ‪ ٖ٤‬حُظِٔ‪ ٌ٤‬ػِ‪ ٠‬حٌُظخرش ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي ًًَ (ٓخ‪ َٛ‬ػزي حُزخٍ‪ )ٖ1،.ٕ.ٔ،١‬أ‪ٛ‬يحف طؼِ‪ ْ٤‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬ك‪٢‬‬
‫َٓحكَ حُظؼِ‪ ْ٤‬حُؼخّ‪ٝ ،‬طظٔؼَ ك‪ ٢‬ح‪٥‬ط‪:٢‬‬
‫ٔ‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظلٌ‪ َ٤‬رٌَ أٗ‪ٞ‬حػ‪ ٖٓ :ٚ‬حٓظوَحث‪ٝ ،٢‬حٓظ٘زخ‪ٗٝ ،٢١‬خهي‪،‬‬
‫‪ٝ‬طؤِٓ‪٢‬؛ ك‪ٜ٘‬خى ػ‪٬‬هش ه‪٣ٞ‬ش ر‪ ٖ٤‬حُظؼز‪ٝ َ٤‬حُظلٌ‪.َ٤‬‬
‫ٕ‪ -‬طؼ‪٣ٞ‬ي حُط‪٬‬د ػِ‪ ٠‬حٌُظخرش حُظؼز‪٣َ٤‬ش ك‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬حهق حُٔوظِلش‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬طَر‪٤‬ش حُٔ‪ٛٞ‬زش ح‪٧‬ىر‪٤‬ش‪ٝ ،‬حًظ٘خك‪ٜ‬خ ػٖ ‪٣َ١‬ن حٌُظخرخص ح‪٧‬ىر‪٤‬ش‪ًٌ ،‬ظخرش حُٔوخٍ‬
‫ح‪٧‬ىر‪ ،٢‬أ‪ ٝ‬حُو‪ٜ‬ش حُو‪َ٤ٜ‬س‪ٝ ،‬حَُ‪ٝ‬ح‪٣‬ش‪ٝ ،‬حُ‪ٛٞ‬ق‪ٝ ،‬حًٌَُٔحص‪ٝ ،‬حُٔ‪.َ٤‬‬
‫م‪.‬‬
‫ٗ‪ -‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٔخ ك‪ٗ ٢‬لٔ‪ ٚ‬ربٗظخؽ أىر‪ٍ ٢‬ح ٍ‬
‫٘‪ -‬طيٍ‪٣‬ذ حُط‪٬‬د ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ آٍحث‪ٝ ،ْٜ‬أكٌخٍ‪ ْٛ‬رلَ‪٣‬ش ى‪ ٕٝ‬طـَ‪٣‬ق أ‪ٝ‬‬
‫ا‪ٛ‬خٗش‪.‬‬

‫‪38‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ -ٙ‬اطوخٕ حُِـش حُؼَر‪٤‬ش اطوخًٗخ ِٓ‪ًٔ ٤‬خ؛ ‪ ٕ٧‬حُـخ‪٣‬ش ٖٓ طؼِ‪ٝ ،ْ٤‬طؼِْ حُِـش ‪ ٞٛ‬ط٘ٔ‪٤‬ش‬
‫حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ٝ ،َ٤‬حُظ‪ٞ‬ح‪ٗ َٛ‬ل‪ًّ٣ٞ‬خ‪ٝ ،‬طلَ‪ًّ٣َ٣‬خ‪.‬‬
‫‪ -1‬ط٘ٔ‪٤‬ش ً‪ٝ‬م حُٔظؼِٔ‪ ٖٓ ٖ٤‬ه‪ ٍ٬‬طؼز‪َ٤‬حط‪.ْٜ‬‬
‫‪ -1‬أًخد حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬هزَحص ٓظؼيىس ٗظ‪٤‬ـش حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ٓ‪ٟٞٞ‬ػخص ٓوظِلش‪.‬‬
‫‪ -9‬ط٘ٔ‪٤‬ش ه‪ٞ‬س حُٔ‪٬‬كظش‪ٝ ،‬طؼ‪٣ٞ‬ي حُط‪٬‬د ػِ‪ ٠‬حُيهش ك‪ ٢‬حُظؼز‪.َ٤‬‬
‫‪ٌٛ‬ح ‪ٝ‬هي أٗخٍ (‪ٝ‬ؿ‪ ٚ٤‬أر‪ُ ٞ‬زٖ‪ )ٕ.ٔٙ،ٕٙ1،‬اُ‪ ٠‬إٔ طيٍ‪ ْ٣‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬
‫‪ٜ٣‬يف اُ‪ ٠‬طوي‪ ْ٣‬حُطخُذ ‪٧‬كٌخٍ‪ ٙ‬رٌَ٘ ‪٣‬ـؼِ‪ٜ‬خ ٓل‪ٜ‬لش ػٔخ ‪٣َ٣‬ي حُظؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ٖٓ ٚ‬‬
‫ٓ٘خػَ‪ٝ ،‬أكخٓ‪ٝ ْ٤‬كوخثن‪ًٔ ،‬خ ‪٣‬ؼَٔ ػِ‪ ٠‬أًخر‪ ٚ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حٌُظخر‪٤‬ش ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٓٝ‬خ ط٘ظَٔ ػِ‪٬١ ٖٓ ٚ٤‬هش كٌَ‪٣‬ش ‪َٗٝٓٝ‬ش طِوخث‪٤‬ش‪َٗٝٓٝ ،‬ش طٌ‪٤‬ل‪٤‬ش‪ٝ ،‬أ‪ٛ‬خُش‪ٝ ،‬ىهش‬
‫طلخ‪ٝ ،َ٤ٛ‬حُلٔخٓ‪٤‬ش ٌُِٔ٘‪٬‬ص ‪ًُٝ‬ي ٖٓ ه‪:ٍ٬‬‬
‫‪ -‬طؼز‪ َ٤‬حُطخُذ ػٖ ًَ كٌَس ٍث‪ٔ٤‬ش رؤًزَ ػيى ٖٓ حُـَٔ‪ٝ ،‬حُؼزخٍحص‬
‫حُٔ٘خٓزش‪.‬‬
‫‪ -‬طلٔ‪ َ٤‬حُطخُذ ٓ‪ٞ‬هق ٓؼ‪ ،ٖ٤‬أ‪ٌِ٘ٓ ٝ‬ش ٓؼ‪٘٤‬ش ر‪ٞ‬ؿ‪ٜ‬ظ‪ٗ ٢‬ظَ ٓوظِلظ‪ٓ ٖ٤‬غ‬
‫طوي‪ ْ٣‬حُزَح‪ٝ ٖ٤ٛ‬ح‪٧‬ىُش حُظ‪ ٢‬طُئًي أػ٘خء ًظخرش أكي ٓ‪ٟٞٞ‬ػخص حُظؼز‪.َ٤‬‬
‫‪ -‬طوي‪ ْ٣‬حُطخُذ كِ‪ ٍٞ‬ؿي‪٣‬يس‪ٝ ،‬ؿ‪ٓ َ٤‬ؤُ‪ٞ‬كش ٌُِٔ٘ش ‪٣‬ؼَ‪ٜٟ‬خ ك‪ ٢‬أكي‬
‫ٓ‪ٟٞٞ‬ػخص حُظؼز‪ َ٤‬حُظ‪ٌ٣ ٢‬ظز‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ً -‬ظخرش حُطخُذ ػٖ ًَ كٌَس ٓ‪ٟٞ‬لًخ أًزَ ػيى ٖٓ حُظلخ‪ َ٤ٛ‬حُظ‪ ٢‬طَطز‪٢‬‬
‫ر‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬ا‪ٟ‬خكش حُظِٔ‪ ٌ٤‬حُظلخ‪ َ٤ٛ‬ػِ‪ ٠‬ح‪٤ٗ٧‬خء حُظ‪٣ ٢‬ؼَ‪ٜٟ‬خ؛ ُظ‪٤ٟٞ‬ل‪ٜ‬خ ؿ‪٤‬يًح ُٖٔ‬
‫‪٣‬وَأ ًظخرخط‪.ٚ‬‬
‫‪ -‬طؼو‪٤‬ذ حُطخُذ ػِ‪ٓ ًَ ٠‬زذ ‪ٌ٣‬ظز‪ ٚ‬رخُ٘ظخثؾ حُٔظَطزش ػِ‪.ٚ٤‬‬
‫‪ -‬طؼِ‪ ِ٣‬ػوش حُطخُذ حٌُحط‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪٫‬ػظِحُ رخٌُظخرش حُظؼز‪٣َ٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬رؼي حٓظوَحء ح‪٧‬ىد حُظَر‪ ١ٞ‬حُٔخرن ‪ ٌٖٔ٣‬حُو‪ ٍٞ‬رؤٕ حُزخكؼ‪ ٖ٤‬هي حطلو‪ٞ‬ح ك‪ ٢‬رؼ‪ٞ‬‬
‫ح‪ٛ٧‬يحف ٓؼَ‪ :‬حًظ٘خف حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬حُٔ‪ٞٛٞ‬ر‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬ح‪٧‬ىد‪ٛٝ ،‬وَ ٓ‪ٞ‬ح‪ٛ‬ز‪ ،ْٜ‬ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍس‬
‫حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬ػِ‪ ٠‬حُ٘وي حٌُحط‪ٗٝ ٢‬وي ح‪٥‬هَ‪ ٖ٣‬ر‪ٍٜٞ‬س رَّ٘خءس‪ ،‬كٖٔ ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق أى‪ٝ‬حص حَُر‪،٢‬‬
‫‪ًٝ‬ظخرش طَحً‪٤‬ذ ُـ‪٣ٞ‬ش ‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪ٝ ،‬ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍس حُطخُذ ك‪ ٢‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ حُ٘لْ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ٘خػَ‪ٝ ،‬ح‪٥‬هَ‪ ٌُْٜ٘ٝ .ٖ٣‬حهظِل‪ٞ‬ح ك‪ ٢‬ط٘خ‪ ٍٝ‬رؼ‪ ٞ‬ح‪ٛ٧‬يحف ٓؼَ‪ :‬طيٍ‪٣‬ذ‬
‫حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ػِ‪ٓ ٠‬ـخ‪ُٝ‬س حُظؼز‪ َ٤‬حُٔزخَٗ اُ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬حُل٘‪ ٢‬حُٔـخُ‪ٔ٤ٓ٫ٝ ،١‬خ‬
‫حُٔ‪ٞٛٞ‬ر‪ ،ْٜ٘ٓ ٖ٤‬ط٘ٔ‪٤‬ش كٔخٓ‪٤‬ش حُطخُذ ُِٔ‪ٞ‬حهق ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش حُٔوظِلش حُظ‪ ٢‬طظطِذ‬
‫ٓ٘‪ً ٚ‬ظخرش ٍٓخُش‪ ،‬أ‪ ٝ‬رطخهش ط‪ٜ٘‬جش ُ‪ٜ‬ي‪٣‬ن‪ ،‬أ‪ً ٝ‬ظخرش ه‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ًٌَٓ ٝ‬س ُ٘‪٢‬ء رؼ‪ٚ٘٤‬‬
‫أًخد حُطخُذ حُويٍس ػِ‪ً ٠‬ظخرش ٓوخٍ ك‪ ٢‬حُٔ‪٤‬خٓش‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٧‬ىد‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخع‪ ،‬طؼَف‬

‫‪39‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُطخُذ ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُل٘‪ ٕٞ‬ح‪٧‬ىر‪٤‬ش حُٔوظِلش ٖٓ ه‪ٜ‬ش‪َٔٓٝ ،‬ك‪٤‬ش‪ٓٝ ،‬وخُش‪ٝ ،‬ؿ‪ًُ َ٤‬ي‬
‫ٖٓ حُل٘‪ ٕٞ‬حُٔوظِلش‪ ،‬طٌٔ‪ ٖ٤‬حُظ‪ ٖٓ ٌ٤ٓ٬‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُز‪٬‬ؿ‪٤‬ش ك‪ً ٢‬ظخرخط‪.ْٜ‬‬
‫هعاالخ الرؼث٘ر الكراتٖ االتداػٖ‪:‬‬
‫طظؼووووويى ٓـوووووخ‪٫‬ص حُظؼز‪٤‬وووووَ حٌُظوووووخر‪ ٢‬ح‪٩‬رووووويحػ‪ًٔ ،٢‬وووووخ كووووويى‪ٛ‬خ (كٔوووووٖ‬
‫ٗووولخط‪ٓ ).ٕ1،...ٕ،ٚ‬ـوووخ‪٫‬ص أهوووَ‪ ٟ‬طظٔؼوووَ كووو‪ً ٢‬ظخروووش ح‪ٓ٥‬وووخٍ‪ٝ ،‬حُظطِؼوووخص‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُطَحثوووق ح‪٧‬ىر‪٤‬ووووش‪ٝ ،‬حُظؼز‪٤‬وووَ ػووووٖ حُٔؼووووخٗ‪ٝ ،٢‬حُوووو‪ ْ٤‬ح‪ٔٗ٩‬ووووخٗ‪٤‬ش‪ٓٝ ،‬ؼخُـووووش‬
‫حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُ٘وي‪٣‬ش‪ًٔ .‬وخ ‪٠٣‬و‪٤‬ق (ٓلٔوي ك‪٠‬وَ هللا‪)ٖ،ٙ1..ٕ،‬‬
‫ػيس ٓـخ‪٫‬ص ٓ٘‪ٜ‬خ‪ً :‬ظخروش حُٔووخٍ‪ً ،‬ظخروش حٌُِٔوخص ح‪٫‬كظظخك‪٤‬وش‪ٝ ،‬حُوظخٓ‪٤‬وش‪ً ،‬ظخروش‬
‫حُو‪ٞ‬ح‪.َ١‬‬
‫‪٣ٝ‬ووًٌَ (كوووَ حُووي‪ ٖ٣‬ػووخَٓ‪ )ٗ٘،...ٕ،‬إٔ ك٘وو‪ ٕٞ‬حُظؼز‪٤‬ووَ حٌُظووخر‪ ٢‬ح‪٩‬روويحػ‪٢‬‬
‫طظؼوويى‪ٝ ،‬طظٔؼووَ كوو‪ً ٢‬ظخرووش حُٔوووخ‪٫‬ص ح‪٧‬ىر‪٤‬ووش كوو‪ٟٞٓ ٢‬وو‪ٞ‬ع حطٔووخم حؿظٔووخػ‪،٢‬‬
‫أ‪ ٝ‬أه‪٬‬هووووو‪ ،٢‬أ‪٤ٓ ٝ‬خٓووووو‪ٝ ،٢‬طوووووؤُ‪٤‬ق حُو‪ٜ‬ووووو‪ٝ ٚ‬حُلٌخ‪٣‬وووووخص‪ٝ ،‬حُظٔؼ‪٤ِ٤‬وووووخص‪،‬‬
‫‪ٝ‬حَُٔٔك‪٤‬خص‪ٝ ،‬ط‪ َ٣ٜٞ‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪ٝ ،‬طوي‪ ٖ٣ٝ‬حُٔوًٌَحص حُ٘و‪ٜ‬و‪٤‬ش‪ٝ ،‬حَُ‪ٝ‬ح‪٣‬وخص‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔوو‪ َ٤‬حٌُحط‪٤‬ووش (حُظووَحؿْ)‪ٝ ،‬ح‪ٗ٧‬ووؼخٍ‪ٝ ،‬حُ‪ٛٞ‬ووق ح‪٧‬ىروو‪ ٢‬ك‪٤‬ووغ إ ؿَ‪ٟ‬وو‪ٜ‬خ‬
‫حُظؼز‪٤‬ووَ ػووٖ ح‪٧‬كخٓوو‪ ْ٤‬حٌُحط‪٤‬ووش‪ٝ ،‬حُووو‪ٞ‬ح‪ َ١‬حُ٘لٔوو‪٤‬ش‪" .‬رووَ إ أُوو‪ٞ‬حٕ حُظؼز‪٤‬ووَ‬
‫حُ‪ٞ‬ظ‪٤‬ل‪ ٌٖٔ٣ ٢‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬طؼز‪ًَ٤‬ح اريحػ‪ًّ٤‬خ‪ ،‬اًح ًوخٕ حُظؼز‪٤‬وَ حُ٘و‪ٜ‬و‪ٝ ،٢‬ح‪ٛ٧‬وخُش‬
‫ك‪ٔٛ ٚ٤‬خ حُؼ٘‪َٜ‬حٕ حُـخُزخٕ"‪( .‬ػِو‪ٓ ٢‬و‪ُ .)ٔ11 ،ٔ99٘،ّ٬‬وٌح ‪٣‬وَ‪ ١‬حُٔئُلوخٕ‬
‫إٔ طِي حُٔـخ‪٫‬ص طظٔن ٓغ أ‪ٛ‬يحف حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪.٢‬‬
‫‪ٓ( َ٤٘٣ٝ‬خ‪ َٛ‬ػزي حُزخٍ‪ )ٔٙٗ،.ٕ.ٔ،١‬اُ‪ ٠‬إٔ حُٔزيع رؼي طـَرظ‪ٚ‬‬
‫ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش ‪ٔ٣‬ؼ‪ ٠‬إٔ ‪ُٞ٣‬ي ػِ‪٣ ٠‬ي‪ٓ ٚٗ ٚ٣‬خ‪ٌٛ ،‬ح حُ٘‪ ٚ‬هي ‪ ٌٕٞ٣‬ه‪٤ٜ‬يس ٖٓ‬
‫حُ٘ؼَ‪ ،‬أ‪ٓ ٝ‬وخُش أىر‪٤‬ش ٍحه‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬ه‪ٜ‬ش ه‪َ٤ٜ‬س‪ ،‬أ‪ٍٝ ٝ‬ح‪٣‬ش‪ ،‬أ‪َٔٓ ٝ‬ك‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬كظ‪٠‬‬
‫طَؿٔش ؿ‪٣َ٤‬ش أ‪ً ٝ‬حط‪٤‬ش‪٣ٝ .‬ئًي (‪ٝ‬ؿ‪ ٚ٤‬أر‪ُ ٞ‬زٖ ‪ٝ‬آهَ‪ ).ٕٖ ،.ٕ.ٔ،ٕٝ‬إٔ‬
‫ٓـخ‪٫‬ص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬طؼظٔي ػِ‪ ٠‬حُظلٌ‪ َ٤‬حُٔ٘طو‪ ٢‬حُٔوَ‪ٕٝ‬‬
‫رخُ‪ ٍٜٞ‬حُو‪٤‬خُ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪ِٞٓ٧‬د حُزِ‪٤‬ؾ حٌُ‪٠٣ ١‬ل‪ ٢‬ػِ‪ ٚ٤‬حُـٔخٍ ‪ٝ‬حَُ‪ٗٝ‬ن‬
‫ح‪٩‬ريحػ‪.٢‬‬
‫‪٤٠٣ٝ‬ق (ٓ٘‪ َ٤‬حُيٍحؿ‪ٓ )ٕ.ٔ1،1،٢‬ـخ‪٫‬ص أهَ‪ٝ ،ٟ‬ط٘ظَٔ ػِ‪ ٠‬ح‪٥‬ط‪:٢‬‬
‫ًظخرش ح‪٧‬هزخٍ‪ً ،‬ظخرش حَُٓخثَ رٌَ أٗ‪ٞ‬حع ‪ٓٝ‬لخ‪ َٟ‬حُـِٔخص‪ ،‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ‬
‫حُ‪ ،ٍٜٞ‬طؤُ‪٤‬ق حُو‪ٝ ٜٚ‬حُو‪ٞ‬ح‪ٝ َ١‬ح‪ٗ٧‬ؼخٍ‪ ،‬حُيػ‪ٞ‬حص‪ً ،‬ظخرش حًٌَُٔحص‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُ‪٤ٓٞ٤‬خص‪ً ،‬ظخرش حُظوخٍ‪.َ٣‬‬
‫‪ٝ‬طؤٓ‪ًٔ٤‬خ ػِ‪ٓ ٠‬خ حٗظ‪ٜ‬ض اُ‪ ٚ٤‬حُيٍحٓخص حُٔخروش ‪ َٟ٣‬حُٔئُلخٕ أٗ‪ٗ ٚ‬ظ‪٤‬ـش‬
‫طؼيى‪ٝ ،‬ط٘‪ٞ‬ع ٓـخ‪٫‬ص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬ططز‪٤‬ن ٓزخىة حُظؼِ‪ْ٤‬‬

‫‪41‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُٔظٔخ‪ ِ٣‬ػِ‪ ٠‬ط‪ ٌ٤ٓ٬‬حَُٔكِش ح‪٫‬رظيحث‪٤‬ش‪ًُٝ ،‬ي رؤٕ ‪٘٣‬ظو‪ ٢‬حُٔؼِْ حُٔـخ‪٫‬ص حُظ‪٢‬‬
‫‪َ٣‬ح‪ٛ‬خ ٓ٘خٓزش ُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬حُ‪ٜ‬ق حُٔخىّ ح‪٫‬رظيحث‪٢‬؛ ُٔ‪ٞ‬حؿ‪ٜ‬ش حُظزخ‪ٝ ،ٖ٣‬حُلَ‪ٝ‬م‬
‫حُلَى‪٣‬ش ر‪ ٖ٤‬حُٔظؼِٔ‪.ٖ٤‬‬
‫هِاواخ الرؼث٘ر الكراتٖ االتداػٖ‪:‬‬
‫ٗظًَح ‪٤ٔٛ٧‬ش حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬؛ كوي أٓ‪ٜ‬ذ حُزخكؼ‪ ٕٞ‬ك‪َٓ ٢‬ى‬
‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُ‪ٞ‬حؿذ ط‪ٞ‬حكَ‪ٛ‬خ؛ ك‪٤‬غ ط٘خ‪ُٞٝ‬ح ‪ ٌٙٛ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ٖٓ ؿ‪ٞ‬حٗذ ٓوظِلش‪ ،‬كوي‬
‫ًٍِص ىٍحٓش (ٗخًَ ػزي حُؼظ‪ )ٔ99ٖ،ْ٤‬ػِ‪ ٠‬طلي‪٣‬ي هط‪ٞ‬حص اػيحى ٓو‪٤‬خّ‬
‫ُِظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٤ًٝ ،٢‬ل‪٤‬ش ‪٤ٛ‬خؿش ر٘‪ٞ‬ى‪ ،ٙ‬ك‪٤‬غ طٌ َّ‪ ٖٓ ٕٞ‬هٔٔش ٓلخ‪ٍٝ‬‬
‫ٍث‪ٔ٤‬ش ‪ :٢ٛٝ‬ط‪ ٖ٤ٔ٠‬حَُإ‪٣‬ش حُوخ‪ٛ‬ش‪ٝ ،‬ط‪ ٍٜٞ‬حَُإ‪٣‬ش حُٔٔظوزِ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُٔويٍس ػِ‪٠‬‬
‫حٓظويحّ حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش ُِؼَٔ ح‪٧‬ىر‪ ٢‬حٓظويح ًٓخ ‪ٝ‬حػ‪ً٤‬خ‪ٝ ،‬ط‪ ٖ٤ٔ٠‬حُو‪ ْ٤‬حُل٘‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬طَ٘ٔ ‪ ٌٙٛ‬حُٔلخ‪ ٍٝ‬ػِ‪ ٠‬حُٔظخ‪ٝ ،َٛ‬حُؼِٔ‪٤‬خص حُٔٔؼِش ُؼ٘خ‪ َٛ‬حُويٍس ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‬
‫ك‪ ٢‬حُظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪ًٔ ،٢‬خ ‪ٓ ًَ َٔ٘٣‬ل‪ ٍٞ‬ػيىًح ٖٓ حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُظ‪ ٢‬طٔؼَ ػ‪٘٤‬خص‪،‬‬
‫‪ٛٝ‬لخص ُِ٘خطؾ ح‪٩‬ريحػ‪ٝ .٢‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬ح‪ٛ‬ظٔخٓ‪ٜ‬خ رخُو‪ ْ٤‬حُل٘‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُـٔخُ‪٤‬ش حُٔظ‪٘ٔ٠‬ش ُِويٍحص ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪ٟٝٝ ،‬غ ط‪َُِ ٍٜٞ‬إ‪٣‬ش حُٔٔظوزِ‪٤‬ش ك‪٢‬‬
‫ح‪٩‬ريحع ح‪٧‬ىر‪ ٢‬ح‪ َٓ٧‬حٌُ‪ ١‬أى‪ ٟ‬اُ‪ُٜٞٔٗ ٠‬خ ٌُخكش ػ٘خ‪ َٛ‬ح‪٩‬ريحع‪.‬‬
‫أٓخ ىٍحٓش (كخ‪ِ٣‬س ػ‪ )ٕ..ٕ،ٝٞ‬كوي ط٘خ‪ُٝ‬ض ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪ُ ٢‬ظ‪ٌ٤ٓ٬‬‬
‫حُ‪ٜ‬ق ح‪ ٍٝ٧‬حُؼخٗ‪١ٞ‬؛ ك‪٤‬غ هخٓض رظؤ‪ ْ٤‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص اُ‪ٞٗ ٠‬ػ‪ٔٛٝ ،ٖ٤‬خ‪ٜٓ :‬خٍحص‬
‫حٌَُ٘‪ٜٓٝ ،‬خٍحص حُٔ‪ٝ .ٕٞٔ٠‬طظٔؼَ ٓ‪ٜ‬خٍحص حٌَُ٘ ك‪ :٢‬كٖٔ حٓظويحّ ػ‪ٓ٬‬خص‬
‫حُظَه‪ٝ ،ْ٤‬حطزخع ه‪ٞ‬حػي حُ‪ٜ‬ـخء‪ٝ ،‬ؿ‪ٞ‬ىس حُو‪ًٝ ،٢‬ظخرش حُٔ‪ٟٞٞ‬ع ك‪ ٢‬كوَحص‬
‫ٓ٘ظٔش‪ٝ ،‬حُط‪ ٍٞ‬حُٔ٘خٓذ ؿ‪ َ٤‬حُٔوَ‪ٝ ،‬كٖٔ حُظ٘ظ‪ .ْ٤‬أٓخ ٓ‪ٜ‬خٍحص حُٔ‪ٕٞٔ٠‬‬
‫كظٔؼِض ك‪ :٢‬حهظ‪٤‬خٍ حُٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ًٝ ،‬ظخرش ٓويٓش ٓ٘خٓزش ط٘‪ َ٤‬اُ‪ ٠‬أ‪ ْٛ‬ح‪٧‬كٌخٍ‬
‫حُٔظ‪٘ٔ٠‬ش‪ٝ ،‬طظٔ‪ ِ٤‬رخُـخًر‪٤‬ش‪ٝ ،‬طظ٘خ‪ِٛ ٍٝ‬ذ حُٔ‪ٟٞٞ‬ع ريهش‪ٟٞٝٝ ،‬ف‪ٝ ،‬طَِٔٔ‬
‫ٓ٘طو‪ًٝ ،٢‬ظخرش هخطٔش ُِٔ‪ٟٞٞ‬ع طِو‪ ٚ‬أ‪ ْٛ‬أكٌخٍ‪ٓٝ ٙ‬خ ‪ٔ٣‬ظلخى ٓ٘‪ٝ ،ٚ‬طلي‪٣‬ي‬
‫ح‪٧‬كٌخٍ حَُث‪ٔ٤‬ش‪ٝ ،‬حُلَػ‪٤‬ش ر‪ٟٞٞ‬ف‪ٝ ،‬ط٘ظ‪ ْ٤‬ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬ػَ‪ٜٟ‬خ ك‪ ٢‬طَط‪٤‬ذ‬
‫ٓ٘طو‪ٛٝ ،٢‬لش حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‪ٝ ،‬ىهظ‪ٜ‬خ‪٘ٓٝ ،‬خٓزش حٌُ‪ُٔ ّ٬‬وظ‪ ٠٠‬حُلخٍ‪ٝ ،‬طؤ‪٤٣‬ي‬
‫ح‪٧‬كٌخٍ رخ‪٧‬ىُش‪ٝ ،‬حُ٘‪ٞ‬ح‪ٛ‬ي؛ ‪٩‬ه٘خع حُوخٍة‪ٝ ،‬ؿ‪ٞ‬ىس ح‪ِٞٓ٧‬د ‪ٓ٬ٓٝ‬ش حُٔؼ٘‪.٠‬‬
‫‪ٝ‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٢‬حُـخٗز‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ٝ ،٢‬حٌُِ٘‪ُِ ٢‬ظؼز‪.َ٤‬‬
‫ك‪ ٢‬ك‪ ٖ٤‬إٔ ىٍحٓش (ا‪ٔ٣‬خٕ ‪ٛ‬زَ‪ )ٖ..ٕ،١‬هيٓض هخثٔش رٔ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪َ٤‬‬
‫حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ٝ ٢‬حٗظِٔض ػِ‪ ٠‬ػٔخٗ‪ ٢‬ػَ٘س ٓ‪ٜ‬خٍس‪٘ٛٝ ،‬لظ‪ٜ‬خ ًخُظخُ‪ٜٓ :٢‬خٍحص‬
‫ُِ‪٤ٜ‬خؿش‪ٜٓٝ ،‬خٍحص ُ‪ٗ٪‬ظخؽ‪ٜٓٝ ،‬خٍحص ٌَُِ٘ حُظ٘ظ‪ٝ ،٢ٔ٤‬حٓظويٓض هيٍحص‬
‫ح‪٩‬ريحع ُز٘خء هخثٔش ُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ٝ .٢‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش‬

‫‪40‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫اُ‪ ٠‬طًَ‪ِٛ٤‬خ ػِ‪ٍَٟٝ ٠‬س طٌخَٓ ك٘‪ ٕٞ‬حُِـش ٖٓ ك‪٤‬غ‪ :‬حُ‪٤ٜ‬خؿش‪ٝ ،‬ح‪ٗ٩‬ظخؽ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حٌَُ٘ حُظ٘ظ‪.٢ٔ٤‬‬
‫‪ٝ‬ػَ‪ٟ‬ض ىٍحٓش (أٓخٗ‪ ٢‬ػزي حُٔو‪ٜٞ‬ى‪ٌٗٞٓ )ٗ..ٕ،‬خص ح‪٩‬ريحع ح‪٧‬ىر‪٠ٛٝ ٢‬‬
‫هيٍحص‪ :‬ح‪ٛ٧‬خُش‪ٝ ،‬حُط‪٬‬هش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش‪ٝ ،‬حُلٔخٓ‪٤‬ش ٌُِٔ٘‪٬‬ص‪ٝ ،‬ح‪ٍ٫‬طوخء‬
‫رخُليع‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُلٌَس‪ ،‬ػْ كيىص ٓ‪ٜ‬خٍحص ٌُِظخرش ح‪٧‬ىر‪٤‬ش ًخٓظويحّ حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش‬
‫ُِؼَٔ ح‪٧‬ىر ‪ٝ ،٢‬ط‪ ٖ٤ٔ٠‬حُو‪ ْ٤‬حُل٘‪٤‬ش ُِؼَٔ ح‪٧‬ىر‪ٝ ،٢‬طؤػ‪ٗ َ٤‬و‪٤ٜ‬ش حُٔزيع‪ ،‬ػْ‬
‫حٗظوض ٖٓ ‪ ٌٙٛ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص ؿِث‪٤‬ش طظلن ٓغ هيٍحص ح‪٩‬ريحع‬
‫حُؤٔش ٓؼَ‪ :‬طٌ‪ٝ ،ٖ٣ٞ‬ط‪٤ُٞ‬ي أكٌخٍ ؿي‪٣‬يس‪ٝ ،‬طيحػ‪ ٢‬ح‪٧‬كٌخٍ رٌَ٘ ِْٓ‪ٝ ،‬حًظٔخٍ‬
‫أًٍخٕ حُـِٔش‪ٝ ،‬حٗظوخء ح‪ُ٧‬لخظ‪ٝ ،‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ ْ٤‬ر‪ٍٜٞ‬س ‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪،‬‬
‫‪ٝ‬ط٘‪ٞ‬ع ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ ح‪٧‬ىر‪٤‬ش‪ٝ .‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص ح‪٩‬ريحع‬
‫ح‪٧‬ىر‪ ٢‬ك‪ٟٞ ٢‬ء ٓ‪ٜ‬خٍحص ح‪ٛ٧‬خُش‪ٝ ،‬حُط‪٬‬هش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش‪ٝ ،‬اىٍحى حُظلخ‪،َ٤ٛ‬‬
‫‪ٝ‬حُلٔخٓ‪٤‬ش ٌُِٔ٘‪٬‬ص‪.‬‬
‫‪ٝ‬ىٍحٓش (ك‪٤‬خس ح‪٧‬ؿخ‪ )٘..ٕ،‬حُظ‪ ٢‬ط٘خ‪ُٝ‬ض أٍرغ ٓ‪ٜ‬خٍحص ‪ :٢ٛٝ‬ػ‪ٓ٬‬خص‬
‫حُظَه‪ٝ ،ْ٤‬أى‪ٝ‬حص حَُر‪ٝ ،٢‬حًظٔخٍ أًٍخٕ حُـِٔش‪ٗٝ ،‬ظخّ حُلوَحص‪٬ُ٣ٝ .‬كع ػِ‪٠‬‬
‫‪ ٌٙٛ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص أٗ‪ٜ‬خ ًٍِص ػِ‪ ٠‬حٌَُ٘ ‪ٝ‬أؿلِض ؿ‪ َٛٞ‬حُظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪ًٌُٝ ،٢‬ي‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص ط‪ ٖ٤ٔ٠‬حُـ‪ٞ‬حٗذ‪ٝ ،‬حُو‪ ْ٤‬حُل٘‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔ‪ ِ٤‬حُظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪ٝ .٢‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش‬
‫‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ٜٓ ٠‬خٍحص حٌَُ٘‪ ٌُٖٝ ،‬أؿلِض ط‪ ٖ٤ٔ٠‬حُو‪ ْ٤‬حُل٘‪٤‬ش‬
‫ُِظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪.٢‬‬
‫‪ٝ‬هي أٗخٍص ىٍحٓش (ٓلٔي ُطل‪ )٘..ٕ،٢‬اُ‪ٜٓ ٠‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬
‫ٖٓ ُ‪ٝ‬ح‪٣‬خ ٓوظِلش طظِو‪ ٚ‬ك‪ٜٓ :٢‬خٍحص هخ‪ٛ‬ش رخٌَُ٘ (حُظ٘ظ‪ٜٓٝ ،)ْ٤‬خٍحص‬
‫هخ‪ٛ‬ش رخُٔ‪( ٕٞٔ٠‬ح‪٧‬كٌخٍ)‪ٜٓٝ ،‬خٍحص هخ‪ٛ‬ش رخ‪ِٞٓ٧‬د‪ٝ .‬هي أٗخٍ اُ‪ ٠‬إٔ ‪ٌٙٛ‬‬
‫‪٠‬خ‪ ،‬كخ‪٧‬كٌخٍ ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬إٔ طظ‪٠‬ق ا‪ ٖٓ ٫‬ه‪ٍ٬‬‬ ‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص ٓظيحهِش ٓغ رؼ‪ٜ٠‬خ رؼ ً‬
‫ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ حُِـ‪٣ٞ‬ش حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش‪ٝ ،‬حُلوَس ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬إٔ طل‪ ْٜ‬ؿ‪٤‬يًح ا‪ ٖٓ ٫‬ه‪ ٍ٬‬ػ‪٬‬هظ‪ٜ‬خ‬
‫رٔخ هزِ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬رٔخ رؼي‪ٛ‬خ‪ ٖٓٝ ،‬ه‪ ٍ٬‬ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ ْ٤‬حُظ‪ ٢‬حٗظِٔض ػِ‪ٜ٤‬خ‪ٝ .‬طَؿغ‬
‫أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬ط٘خ‪ُٜٝ‬خ ُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٖٓ ٢‬ك‪٤‬غ‪ :‬حٌَُ٘‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٝ ،ٕٞٔ٠‬ح‪ِٞٓ٧‬د‪.‬‬
‫‪ٝ‬ىٍحٓش (ٓلٔي حُ٘خكؼ‪ )ٙ..ٕ،٢‬حُظ‪ ٢‬ط٘خ‪ُٝ‬ض ٓ‪ٜ‬خٍحص ًظخرش حُو‪ٜ‬ش ُي‪ ٟ‬ط‪ٌ٤ٓ٬‬‬
‫حُ‪ٜ‬ق حُٔخىّ ح‪٫‬رظيحث‪ٜ٘ٓٝ ،٢‬خ‪َ١ :‬حكش حُلٌَس ‪ٝ‬ؿيط‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬طَط‪٤‬ذ ح‪٧‬كٌخٍ طَط‪٤‬زًخ‬
‫ٓ٘طو‪ً٤‬خ‪ٝ ،‬حط‪ٜ‬خٍ ح‪٧‬كٌخٍ ر‪ِٜ‬ذ حُٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ٝ ،‬ط٘‪ٞ‬ع ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬طٔخٌٓ‪ٜ‬خ‪ًٝ ،‬ظخرش‬
‫ًَ كٌَس ك‪ ٢‬كوَس‪ٝ ،‬حًظٔخٍ أًٍخٕ حُـِٔش‪ٝ ،‬حٓظويحّ حٌُِٔخص حُل‪٤ٜ‬لش‪ٓ٬ٓٝ ،‬ش‬
‫حٌُظخرش آ‪٬‬ث‪ًّ٤‬خ‪ٝ ،‬حٓظويحّ ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ٝ ،ْ٤‬حَُر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُـَٔ‪ٝ .‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ٌٙٛ‬‬
‫حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬ح‪ٛ‬ظٔخٓ‪ٜ‬خ رٔ‪ٜ‬خٍحص حٌَُ٘ رويٍ أًزَ ٖٓ ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪.٢‬‬

‫‪41‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ك‪ ٢‬ك‪ ٖ٤‬إٔ ىٍحٓش (حُٔ‪٤‬ي ؿٔؼش‪ )1..ٕ،‬هي ط٘خ‪ُٝ‬ض ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬
‫ٓؤٔش اُ‪ٜٓ ٠‬خٍحص ط٘ظ‪ٝ ،ْ٤‬اهَحؽ‪ً :‬ؼ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ٝ ،ْ٤‬ه‪ٞ‬حػي حُ‪ٜ‬ـخء‪ٝ ،‬حُو‪،٢‬‬
‫‪ٝ‬حَُر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُـَٔ‪ٝ ،‬حًظٔخٍ أًٍخٕ حُـِٔش‪ٜٓٝ ،‬خٍحص حُظـَرش حُلٌَ‪٣‬ش ٓؼَ‪ً :‬ظخرش‬
‫ػ٘‪ٞ‬حٕ ؿٌحد‪ًٝ ،‬ظخرش ٓويٓش ٓ٘خٓزش‪ًٝ ،‬ظخرش هخطٔش ٓؼزَس‪ٝ ،‬حُظَط‪٤‬ذ‪ٝ ،‬حُظ٘ظ‪ْ٤‬‬
‫حُٔ٘طو‪٨ُ ٢‬كٌخٍ‪ٜٓٝ ،‬خٍحص هخ‪ٛ‬ش رخُظـَرش حُِلظ‪٤‬ش ٓؼَ‪ :‬ح‪٧‬هٌ ر٘ظخّ حُلوَحص‪،‬‬
‫‪ٝ‬حٓظويحّ حُٔلَىحص‪ٝ ،‬حُـَٔ حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش‪ٝ ،‬حٓظويحّ حُو‪ٞ‬حػي حُ٘ل‪٣ٞ‬ش‪ٜٓٝ ،‬خٍحص‬
‫حُظـَرش حُ٘ؼ‪٣ٍٞ‬ش ‪ٜ٘ٓٝ‬خ‪ٛ :‬يم حُؼخ‪١‬لش‪ٝ ،‬ؿٔخٍ حُلٌَس‪ٝ ،‬ػٔن حُو‪٤‬خٍ‪ٝ .‬طَؿغ‬
‫أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬طًَ‪ِٛ٤‬خ ػِ‪ٜٓ ٠‬خٍحص حٌَُ٘ ‪ٝ‬حُظ٘ظ‪ٜٓٝ ،ْ٤‬خٍحص‬
‫حُظـَرش حُلٌَ‪٣‬ش‪ٜٓٝ ،‬خٍحص حُظـَرش حُِلظ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬ىٍحٓش (أٓخٓش ػزي حُ‪ :).ٕ.ٔ،ٙ٬‬حُظ‪ ٢‬ط٘خ‪ُٝ‬ض ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬
‫ُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬حَُٔكِش ح‪٩‬ػيحى‪٣‬ش ‪ٜٓ :٢ٛٝ‬خٍس ر٘خء حُٔ‪ٜٓٝ ،ٕٞٔ٠‬خٍس ر٘خء حُـِٔش‪،‬‬
‫‪ٜٓٝ‬خٍس ر٘خء حُلوَس‪ٜٓٝ ،‬خٍس ر٘خء حُٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ٜٓٝ ،‬خٍس حُ‪ٜ‬ـخء‪ٜٓٝ ،‬خٍس حُو‪،٢‬‬
‫‪ٝ‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬ح‪ٛ‬ظٔخٓ‪ٜ‬خ رخُٔؼِْ‪ٝ ،‬طلي‪٣‬ي ح‪٧‬ىحءحص حُظيٍ‪٤ٔ٣‬ش‬
‫ُ‪ٝ ٚ‬كوًخ ُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪.٢‬‬
‫‪ٝ‬ىٍحٓش (ٓلٔي حُلَر‪ ).ٕ.ٔ،٢‬حُظ‪ ٢‬طظلن ٓغ ىٍحٓش (‪ٝ‬ؿ‪ ٚ٤‬حَُٔٓ‪،٢‬‬
‫‪ ٌُٚ٘ٝ ،)ٕ.ٔٙ‬أ‪ٟ‬خف هْٔ ٓ‪ٜ‬خٍحص ٍث‪ٔ٤‬ش‪ :٢ٛٝ ،‬حُط‪٬‬هش‪ٝ ،‬هٔٔ‪ٜ‬خ اُ‪٠‬‬
‫‪٬١‬هش كٌَ‪٣‬ش‪٬١ٝ ،‬هش طؼز‪٣َ٤‬ش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش‪ٝ ،‬هٔٔ‪ٜ‬خ اُ‪ ٠‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش حُظٌ‪٤‬ل‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش حُظِوخث‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪ٛ٧‬خُش ‪ٝ‬ىهش حُظلخ‪ٝ ،َ٤ٛ‬حُلٔخٓ‪٤‬ش ٌُِٔ٘‪٬‬ص‪ٓ ،‬يٍؿًخ‬
‫طلض ًَ ٓ‪ٜ‬خٍس ٍث‪ٔ٤‬ش ػيس ٓ‪ٜ‬خٍحص كَػ‪٤‬ش‪ٝ .‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪٠‬‬
‫حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬ط‪٤ٜ٘‬ق حُٔ‪ٜ‬خٍحص حَُث‪ٔ٤‬ش‪ٝ ،‬اىٍحؽ ٓ‪ٜ‬خٍحص كَػ‪٤‬ش ك‪ٟٞ ٢‬ء‬
‫ًَ ط‪٤ٜ٘‬ق‪.‬‬
‫ر‪ٔ٘٤‬خ ط٘خ‪ُٝ‬ض ىٍحٓش (ػِ ٓلٔي‪ )ٕ.ٔٔ،‬طٔؼش ٓٔظ‪٣ٞ‬خص ٓؼ‪٤‬خٍ‪٣‬ش طظ‪:ٖٔ٠‬‬
‫ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ٓ‪ٜ‬خٍحص حٌُظخرش ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش‪ ،‬حُظيه‪٤‬ن ك‪ ٢‬ح‪ِٞٓ٧‬د حٌُظخر‪َٓ ،٢‬حػخس‬
‫طَحر‪ ٢‬أؿِحء حُٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ٟٞٝ ،‬ف ح‪٧‬كٌخٍ‪ ،‬ػَ‪ ٝ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع ك‪ ٢‬طَط‪٤‬ذ‬
‫ٓ٘طو‪ ،٢‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ًحط‪ٝ ،ٚ‬ظ‪ٗ ٍٜٞ‬و‪٤ٜ‬ش حٌُخطذ حُٔزيع ك‪ ٢‬حٌُظخرش‪ ،‬ارَحُ‬
‫‪ٝ‬كيس حُـ‪ ٞ‬حُ٘لٔ‪ُِٟٞٞٔ ٢‬ع‪ ،‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ٓ‪ٜ‬خٍحص حُزلغ‪ٜٓٝ ،‬خىٍ حُٔؼَكش‪،‬‬
‫حُظ٘‪ٞ‬ع ك‪ ٢‬ططز‪٤‬وخص حٌُظخرش طؼز‪ًَ٤‬ح ػٖ حُ٘لْ‪ٝ .‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪٠‬‬
‫ط٘خ‪ ٍٝ‬حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬ك‪ٟٞ ٢‬ء حُٔٔظ‪٣ٞ‬خص حُٔؼ‪٤‬خٍ‪٣‬ش‪.‬‬
‫أٓخ ىٍحٓش (ػخىٍ ػـ‪ )ٕ.ٔٔ،ِ٤‬كوي كيىص ػَ٘ ٓ‪ٜ‬خٍحص‪ٝ ،‬طظ‪:ٖٔ٠‬‬
‫طًَ‪٤‬ذ حُـِٔش رطَ‪٣‬وش ِٓ‪ٔ٤‬ش رؼ‪٤‬يس ػٖ ح‪٧‬هطخء حُِـ‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬ح‪٬ٓ٩‬ث‪٤‬ش‪ ،‬أىحء‬
‫حُـِٔش ُٔؼ٘‪ٓ ٠‬ل‪٤‬ي ك‪ ٢‬حُٔ‪٤‬خم حُؼخّ ُِٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ ،‬ػيّ كٌف ٗ‪٢‬ء ٖٓ حُـِٔش‬
‫‪٣‬وَ رخُٔ‪٤‬خم حُؼخّ‪ٝ ،‬أ‪ٛ‬خُظ‪ ،ٚ‬ىهش حٓظؼٔخٍ أى‪ٝ‬حص حَُر‪ٝ ٢‬ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪،ْ٤‬‬

‫‪42‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُظَط‪٤‬ذ حُٔ٘طو‪ ٢‬ىحهَ حُلوَس‪ٟٞٝ ،‬ف حُـِٔش ‪ٝ‬رُؼي‪ٛ‬خ ػٖ حُظؼو‪٤‬ي‪ ،‬ط٘‪ٞ‬ع ٗظخّ‬
‫حٌُِٔش ك‪ ٢‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ ،‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬ط٘ظ‪ ْ٤‬حُـَٔ‪ٝ ،‬ح‪ً٩‬ؼخٍ ٖٓ ح‪٧‬كٌخٍ حُٔظ‪ِٜ‬ش‬
‫رزؼ‪ٜ٠‬خ‪ ،‬ح‪٩‬ريحع ك‪ ٢‬حٓظويحّ ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ ح‪٧‬ىر‪٤‬ش‪ ،‬ح‪٩‬ريحع ك‪ ٢‬حٓظويحّ ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ‬
‫حُز‪٬‬ؿ‪٤‬ش ًخ‪ٓ٫‬ظؼخٍس‪ٝ ،‬حُظ٘ز‪ٝ ،ٚ٤‬حُظو‪.َ٤‬‬
‫ر‪ٔ٘٤‬خ كيىص ىٍحٓوش (كوخطٖ ٓلٔوي‪ )ٕ.ٔٗ،‬هٔوْ ٓ‪ٜ‬وخٍحص ٍث‪ٔ٤‬وش ُ‪٪‬رويحع‪،‬‬
‫‪ٛٝ‬وووو‪ :٢‬ح‪ٛ٧‬ووووخُش‪ٝ ،‬حُط‪٬‬هووووش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ووووش‪ٝ ،‬حُلٔخٓوووو‪٤‬ش ُِٔ٘ووووٌ‪٬‬ص‪ٝ ،‬اىٍحى‬
‫حُظلخ‪ٛ‬وو‪ٝ .َ٤‬هووي ػٔوويص ‪ٛ‬ووٌ‪ ٙ‬حُيٍحٓووش اُوو‪ ٠‬طؤوو‪ٛ ْ٤‬ووٌ‪ ٙ‬حُٔ‪ٜ‬ووخٍحص اُوو‪ٜٓ ٠‬ووخٍحص‬
‫ٍث‪ٔ٤‬ش‪ٝ ،‬ط٘يٍؽ طلظ‪ٜ‬خ ٓ‪ٜ‬خٍحص كَػ‪٤‬ش طظٔؼَ ك‪ :٢‬ارَحُ ‪ٝ‬ؿ‪ٜ‬ش حُ٘ظوَ‪ٝ ،‬ط٘ظو‪ْ٤‬‬
‫ح‪٧‬كٌخٍ ك‪ ٌَٗ ٢‬ؿ‪ َ٤‬طوِ‪٤‬ي‪ٝ ،١‬ط‪ٗ ٍٜٞ‬ظوخثؾ ٓلظِٔوش ُِٔ‪ٞ‬حهوق حُظو‪ٔ٣ ٢‬وَ ر‪ٜ‬وخ‪،‬‬
‫‪ٟٝٝ‬غ كَ‪٤ًً ٝٝ‬وش ُِ٘ظوخ ثؾ‪ًٝ ،‬ظخروش كو‪ٞ‬حٍ ٓوٖ طو‪ِ٤‬و‪٣ٝ ،ٚ‬ظـوخ‪ ُٝ‬كو‪ً ٢‬ظخرخطو‪ٚ‬‬
‫حُ‪ٞ‬حهووغ اُوو‪ ٠‬حُو‪٤‬ووخٍ‪ٝ .‬طَؿووغ أ‪٤ٔٛ‬ووش ‪ٛ‬ووٌ‪ ٙ‬حُيٍحٓووش اُوو‪ ٠‬ح‪ٛ‬ظٔخٓ‪ٜ‬ووخ رووبػَحء طلٌ‪٤‬ووَ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ه‪٤‬خٍ حُظ‪ٝ ،ٌ٤ٓ٬‬ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍحط‪ ْٜ‬ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬ىٍحٓش (أرَحٍ حُـز‪ )ٕ.ٔٙ،١ٍٞ‬حُظ‪ ٢‬ط٘خ‪ُٝ‬ض ك‪ٜ٤‬خ حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظخُ‪٤‬ش‪ً :‬ظخرش‬
‫ٗ‪ٜ‬خ‪٣‬خص ؿي‪٣‬يس ُٔ‪ٟٞٞ‬ع ٓخ ر‪ٍٜٞ‬س ٓو٘ؼش‪ٌ٣ ،‬ظذ أًزَ ػيى ٖٓ ح‪٧‬كيحع ك‪٢‬‬
‫ه‪ٜ‬ش ٓؼ‪٘٤‬ش‪ ،‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ٓ٘ظَ ٖٓ ٓ٘خظَ حُطز‪٤‬ؼش طؼز‪ًَ٤‬ح ىه‪٤‬وًخ‪ٛ ،‬ل‪٤‬لًخ ٖٓ‬
‫ٗخك‪٤‬ش حُِـش‪ ،‬طوي‪ ْ٣‬كِ‪ ٍٞ‬ؿي‪٣‬يس ‪ٝ‬ؿ‪ٓ َ٤‬ؤُ‪ٞ‬كش ٌُِٔ٘ش ‪٣‬ؼَ‪ٜٟ‬خ ك‪ ٢‬أكي‬
‫ٓ‪ٟٞٞ‬ػخص حُظؼز‪ ،َ٤‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ًَ كٌَس ‪ٌ٣‬ظز‪ٜ‬خ رؤًزَ ػيى ٖٓ حُظلخ‪.َ٤ٛ‬‬
‫‪ٝ‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬ح‪ٛ‬ظٔخٓ‪ٜ‬خ رخُٔ‪ٜ‬خٍحص حُلَػ‪٤‬ش‪ٌُٜ٘ٝ ،‬خ ُْ طيٍؽ‬
‫ُ‪ٜ‬خ حُٔ‪ٜ‬خٍحص حَُث‪ٔ٤‬ش‪ٜ٘ٓٝ ،‬خ‪ :‬ح‪ٛ٧‬خُش‪ٝ ،‬اىٍحى حُظلخ‪ٝ ،َ٤ٛ‬كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُط‪٬‬هش‪.‬‬
‫أٓخ ىٍحٓش (‪ٝ‬ؿ‪ ٚ٤‬أر‪ُ ٞ‬زٖ‪ )ٕ.ٔٙ،‬كوي ط٘خ‪ُٝ‬ض أٍرغ ٓ‪ٜ‬خٍحص ٍث‪ٔ٤‬ش ُِظؼز‪َ٤‬‬
‫حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬؛ ك‪٤‬غ ًًَ حُط‪٬‬هش‪ٝ ،‬هٔٔ‪ٜ‬خ اُ‪٬١ ٠‬هش كٌَ‪٣‬ش‪٬١ٝ ،‬هش‬
‫طؼز‪٣َ٤‬ش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش ‪ٝ‬هٔٔ‪ٜ‬خ اُ‪ ٠‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش حُظٌ‪٤‬ل‪٤‬ش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش حُظِوخث‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪ٛ٧‬خُش‬
‫‪ٝ‬ىهش حُظلخ‪ٓ ،َ٤ٛ‬يٍؿًخ طلض ًَ ٓ‪ٜ‬خٍس ٍث‪ٔ٤‬ش ػيس ٓ‪ٜ‬خٍحص كَػ‪٤‬ش‪ٝ .‬طَؿغ‬
‫أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬طًَ‪ِٛ٤‬خ ػِ‪ٜٓ ٠‬خٍحص حُط‪٬‬هش‪ٝ ،‬ح‪ٛ٧‬خُش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٗٝ‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬ىهش حُظلخ‪ َ٤ٛ‬ى‪ ٕٝ‬ط٘خ‪ٜٓ ٍٝ‬خٍحص حُلٔخٓ‪٤‬ش ٌُِٔ٘‪٬‬ص‪.‬‬
‫‪ٝ‬ىٍحٓش (ك‪ ١ُٞ‬هخُي‪ )ٕ.ٔٙ،‬حُظ‪ ٢‬ط٘خ‪ُٝ‬ض ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪٢‬‬
‫ح‪٩‬ريحػ‪ًٔ ٢‬خ ‪ :٢ِ٣‬طلي‪٣‬ي حُؼ٘‪ٞ‬حٕ حُٔ٘خٓذ ُِٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ً ،‬ظخرش ٓويٓش طظٔن‬
‫رخُٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ ،‬حٓظويحّ ح‪٧‬ىُش‪ٝ ،‬حُزَح‪ ٖ٤ٛ‬حُٔ٘خٓزش‪ ،‬كٖٔ ح‪ٗ٫‬ظوخٍ ٖٓ كوَس اُ‪٠‬‬
‫كوَس‪ ،‬حٓظويحّ حُٔلٔ٘خص حُزي‪٣‬ؼ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُ‪ ٍٜٞ‬حُز‪٬‬ؿ‪٤‬ش‪ ٍْٓ ،‬حٌُِٔخص ‪ٝ‬حُـَٔ‬
‫ٍٓ ًٔخ آ‪٬‬ث‪ًّ٤‬خ ‪ٛ‬ل‪٤‬لًخ‪ ،‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ ْ٤‬رٌَ٘ ‪ٛ‬ل‪٤‬ق‪ ،‬هظخّ‬

‫‪43‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُٔ‪ٟٞٞ‬ع روخطٔش ٓ٘خٓزش‪ٝ .‬طَؿغ أ‪٤ٔٛ‬ش ‪ ٌٙٛ‬حُيٍحٓش اُ‪ ٠‬طًَ‪ِٛ٤‬خ ػِ‪٠‬‬


‫ٓ‪ٜ‬خٍحص حٌَُ٘‪ٝ ،‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُؼخٓش ُِظؼز‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪.٢‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ٌٛ ٢‬ح ح‪٫‬طـخ‪ ٙ‬كيىص ىٍحٓش (كخ‪ٔ١‬ش أكٔي‪ٜٓ )ٕ.ٔ1،‬خٍحص حُظؼز‪َ٤‬‬
‫حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬ػَ٘س ٓ‪ٜ‬خٍحص طظِو‪ ٚ‬ك‪ :٢‬إٔ ‪٣‬زَُ ‪ٝ‬ؿ‪ٜ‬ش ٗظَ‪ ٙ‬ك‪٢‬‬
‫حُٔ‪ٟٞٞ‬ع حٌُ‪ٌ٣ ١‬ظز‪٘٣ٝ ،ٚ‬ظؾ ػيىًح ًز‪ًَ٤‬ح ٖٓ ح‪٧‬كٌخٍ حَُٔطزطش رخُٔ‪ٟٞٞ‬ع‪،‬‬
‫‪٣ٝ‬ظ‪ٗ ٍٜٞ‬ظخثؾ ٓلظِٔش ُِٔ‪ٞ‬حهق‪ٌ٣ٝ ،‬ظذ ٗ‪ٜ‬خ‪٣‬ش ٓ٘‪ٞ‬هش‪ٓٝ ،‬ويٓش ٓو٘ؼش‪٣ٝ ،‬ئ‪٣‬ي‬
‫ح‪٧‬كٌخٍ رخ‪٧‬ىُش‪ٝ ،‬حُ٘‪ٞ‬ح‪ٛ‬ي‪ٔ٣ٝ ،‬ظويّ حُو‪ٞ‬حػي ح‪٬ٓ٩‬ث‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُ٘ل‪٣ٞ‬ش رطَ‪٣‬وش‬
‫‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪ٔ٣ٝ ،‬ظويّ ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ ْ٤‬ر‪ٍٜٞ‬س ‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪ٌ٣ٝ ،‬ظذ رظَِٔٔ ُٓ٘‪،٢‬‬
‫‪٘ٓٝ‬طو‪٨ُ ٢‬كيحع‪ٜ٣ٝ ،‬ق كخىػش‪ ،‬أ‪ٍٞٛ ٝ‬س‪َ٣ٝ ،‬حػ‪ ٢‬ػ٘خ‪ َٛ‬حُو‪ٜ‬ش‪،‬‬
‫‪ ًٌَ٣ٝ‬حُيٍ‪ ّٝ‬حُٔٔظلخىس ٖٓ حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬أ‪ً٠٣‬خ ىٍحٓش (ط‪ٓ َ٤ٔ٤‬لٔي‪ )ٕ.ٔ1،‬حُظ‪ ٢‬كيىص ك‪ٜ٤‬خ أٍرغ ػَ٘س ٓ‪ٜ‬خٍس‬
‫طظِو‪ ٚ‬ك‪ً :٢‬ظخرش ٓويٓش‪ًٝ ،‬ظخرش ح‪٧‬كٌخٍ حَُث‪ٔ٤‬ش ‪ٝ‬حُلَػ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ط٘‪ٞ‬ع ح‪٧‬كٌخٍ‪،‬‬
‫‪ٝ‬طَط‪٤‬ذ ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬طيػ‪ ْ٤‬ح‪٧‬كٌخٍ رخ‪٧‬ىُش ‪ٝ‬حُ٘‪ٞ‬ح‪ٛ‬ي‪ًٝ ،‬ظخرش هخطٔش ٓ٘خٓزش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حهظ‪٤‬خٍ حُِلع حُٔؼزَ‪ٝ ،‬حَُْٓ حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ٌُِِٔخص‪ٓ٬ٓٝ ،‬ش حُظًَ‪٤‬ذ حُ٘ل‪١ٞ‬‬
‫‪ٝ‬حُزُؼي ػٖ ح‪ُ٧‬لخظ حُؼخٓ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حطزخع ٗظخّ حُلوَحص‪ٝ ،‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق أى‪ٝ‬حص حَُر‪،٢‬‬
‫‪ٝ‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪.ْ٤‬‬
‫‪ٝ‬أه‪ًَ٤‬ح ىٍحٓش (أكٔي ح‪٧‬ك‪ )ٕ.ٔ1،ٍٞ‬كوي ‪٘ٛ‬ق ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪٢‬‬
‫ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬اُ‪ ٠‬ػ‪٬‬ع ٓ‪ٜ‬خٍحص ٍث‪ٔ٤‬ش‪ٜٓ :٢ٛٝ ،‬خٍحص ط٘ظ‪٤ٔ٤‬ش أ‪٤ٌِٗ ٝ‬ش‪،‬‬
‫‪ٜٓٝ‬خٍحص حُٔ‪ ٕٞٔ٠‬أ‪ ٝ‬حُلٌَ‪٣‬ش‪ٜٓٝ ،‬خٍحص ح‪ِٞٓ٧‬د‪ٝ ،‬حُِـش‪٘٣ٝ ،‬يٍؽ طلظ‪ٜ‬خ‬
‫طٔغ ػَ٘س ٓ‪ٜ‬خٍس كَػ‪٤‬ش ك‪ ٢‬أٍرؼش ٓـخ‪٫‬ص‪ :‬حُ٘ؼَ‪ٝ ،‬حُو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬حَُٔٔك‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔوخٍ‪ ،‬كل‪ٓ ٢‬ـخٍ حُو‪ٜ‬ش ؿخءص حُٔ‪ٜ‬خٍحص ًخُظخُ‪ً :٢‬ظخرش أًزَ ػيى ٌٖٓٔ‬
‫ٖٓ حُٔويٓخص حُٔظ٘‪ٞ‬ػش‪ٝ ،‬حُٔوظِلش حُظ‪ ٢‬ط‪ِٜ‬ق إٔ طزيأ ر‪ٜ‬خ حُو‪ٜ‬ش‪ً ،‬ظخرش‬
‫ٗ‪ٜ‬خ‪٣‬خص ؿي‪٣‬يس‪ٝ ،‬ؿ‪ٓ َ٤‬ؤُ‪ٞ‬كش ُِو‪ٜ‬ش‪ً ،‬ظخرش أًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ حُؼ٘خ‪ٖ٣ٝ‬‬
‫حُٔ٘خٓزش ُِو‪ٜ‬ش‪ ،‬طوي‪ ْ٣‬أًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ ح‪٧‬كٌخٍ حَُث‪ٔ٤‬ش‪ ،‬ط‪٤ٜ٘‬ق حُلٌَس‬
‫حَُث‪ٔ٤‬ش ‪ً٧‬زَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ ح‪٧‬كٌخٍ حُلَػ‪٤‬ش‪ ،‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ًَ كٌَس ٍث‪ٔ٤‬ش‬
‫رؤًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ حُـَٔ‪ٝ ،‬حُؼزخٍحص حُٔ٘خٓزش‪ ،‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ حُٔ٘خػَ طـخ‪ٙ‬‬
‫ٓ‪ٞ‬هق ٓؼ‪ ٖ٤‬رؤًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ حُظؼز‪َ٤‬حص ًحص حُٔؼ٘‪ ،٠‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ًَ‬
‫كٌَس رؤًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ حُظلخ‪ َ٤ٛ‬حُظ‪ ٢‬ط‪ٟٞ‬ق ٓؼ٘خ‪ٛ‬خ‪ ،‬ا‪ٟ‬خكش أىم‬
‫حُظلخ‪ َ٤ٛ‬حُظ‪٣ ٢‬ؼَ‪ٜٟ‬خ؛ ُظ‪٤ٟٞ‬ل‪ٜ‬خ ؿ‪٤‬يًح ُِوخٍة‪ ،‬حُظؼو‪٤‬ذ ػِ‪ٓ ًَ ٠‬زذ‬
‫‪ٌ٣‬ظز‪ ٚ‬رخُ٘ظخثؾ حُٔظَطزش ػِ‪.ٚ٤‬‬

‫‪44‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ُ ا ّفٖ ػْ الؼرع الطاتق لوِاواخ الرؼث٘ر الكراتٖ االتداػٖ‪ -‬فٖ‬


‫هراؼم ػورٗح هرثاٌٗح‪ -‬هي ّظِح ًظر تؼغ الثاؼص٘ي ّالور ظظ٘ي‪،‬‬
‫ً‪.‬ؼظ ها ٗلٖ‪:‬‬
‫‪ -‬طٌَحٍ ًؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ك‪ ٢‬أًؼَ ٖٓ هخثٔش ٖٓ ه‪ٞ‬حثْ‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪.٢‬‬
‫‪ -‬ط‪٤ٜ٘‬ق رؼ‪ ٞ‬حُزخكؼ‪ُٜٔ ٖ٤‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬اُ‪٠‬‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص ٍث‪ٔ٤‬ش‪ٝ ،‬كَػ‪٤‬ش ط٘يٍؽ طلظ‪ٜ‬خ‪ٓ ،‬ؼَ ىٍحٓش‪ٗ( :‬خًَ ػزي‬
‫حُؼظ‪ٝ ،)ٔ99ٖ،ْ٤‬ىٍحٓش (كخ‪ِ٣‬س ػ‪ٝ ،)ٕ..ٕ،ٝٞ‬ىٍحٓش (ا‪ٔ٣‬خٕ‬
‫‪ٛ‬زَ‪ٝ ،)ٖ..ٕ،١‬ىٍحٓش (أٓخٗ‪ ٢‬ػزي حُٔو‪ٜٞ‬ى‪ٝ ،)ٗ..ٕ،‬ىٍحٓش‬
‫(ٓلٔي ُطل‪ٝ ،)٘..ٕ،٢‬ىٍحٓش (كخطٖ ٓلٔي‪ٝ ،)ٕ.ٔٗ،‬ىٍحٓش (‪ٝ‬ؿ‪ٚ٤‬‬
‫حَُٔٓ‪ٝ ،)ٕ.ٔٙ،٢‬ىٍحٓش (أكٔي ح‪٧‬ك‪٣ٝ .)ٕ.ٔ1،ٍٞ‬ئ‪٣‬ي حُزلغ ‪ٌٛ‬ح‬
‫ح‪٫‬طـخ‪ٙ‬؛ كٔ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬طلظخؽ اُ‪ ٠‬ط‪٤ٜ٘‬ق‪ٝ ،‬كوًخ‬
‫ُؼ٘خ‪ َٛ‬ح‪٩‬ريحع؛ كظ‪ ٢‬طظطخرن حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُلَػ‪٤‬ش ٓغ حُٔ‪ٜ‬خٍحص‬
‫حَُث‪ٔ٤‬ش‪ًٔ ،‬خ إٔ ‪ٌٛ‬ح ح‪٫‬طـخ‪٣ ٙ‬ظلن ٓغ ‪١‬ز‪٤‬ؼش حَُٔكِش حُؼَٔ‪٣‬ش حُظ‪٢‬‬
‫طُـَ‪ ٟ‬ػِ‪ٜ٤‬خ حُيٍحٓش‪ -‬حُطل‪ُٞ‬ش حُٔظؤهَس‪ -‬حُظ‪ ٢‬طوخرَ حُ‪ٜ‬ق حُٔخىّ‬
‫ح‪٫‬رظيحث‪.٢‬‬
‫‪ -‬ا‪َ٣‬حى رؼ‪ ٞ‬حُزخكؼ‪ُٜٔ ٖ٤‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬
‫ٓزخَٗس‪ ،‬ى‪ ٕٝ‬ط‪٤ٜ٘‬ل‪ٜ‬خ اُ‪ٜٓ ٠‬خٍحص ٍث‪ٔ٤‬ش ‪ٝ‬كَػ‪٤‬ش ط٘يٍؽ طلظ‪ٜ‬خ‪ٓ ،‬ؼَ‬
‫ىٍحٓش‪ٓ( :‬لٔي حُ٘خكؼ‪ٝ ،)ٙ..ٕ،٢‬ىٍحٓش (أٓخٓش ػزي حُ‪،).ٕ.ٔ،ٙ٬‬‬
‫‪ٝ‬ىٍحٓش (ػخىٍ ػـ‪ٝ ،)ٕ.ٔٔ،ِ٤‬ىٍحٓش (أرَحٍ حُـز‪،)ٕ.ٔٙ ،١ٍٞ‬‬
‫‪ٝ‬ىٍحٓش (ك‪ ١ُٞ‬هخُي‪ٝ ،)ٕ.ٔٙ،‬ىٍحٓش (ط‪ٓ َ٤ٔ٤‬لٔي‪)ٕ.ٔ1،‬‬
‫‪ٝ‬ر٘خ ًء ػِ‪ٓ ٠‬خ ٓزن ًًَ‪ ٖٓ ٙ‬ه‪ٞ‬حثْ ُٔ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ ٢‬ح‪٩‬ريحػ‪٢‬‬
‫َُٔحكَ ػَٔ‪٣‬ش ٓوظِلش‪ ،‬كبٗ‪ ٌٖٔ٣ ٚ‬حُو‪ ٍٞ‬إ‪ٜٓ :‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪٢‬‬
‫ح‪٩‬ريحػ‪ ٢‬هي طٔؼِض ك‪ٜٓ ٢‬خٍحص حٌَُ٘‪ٜٓٝ ،‬خٍحص حُٔ‪ٜٓٝ ،ٕٞٔ٠‬خٍحص‬
‫ح‪ِٞٓ٧‬د ‪ٝ‬حُِـش‪.‬‬
‫الوؽْو الصاًٖ‪ :‬هعا القظح‪:‬‬
‫هاُ٘ح القظح‪:‬‬
‫طؼيىص طؼَ‪٣‬لخص حُو‪ٜ‬ش حٗط‪٬‬هًخ ٖٓ ػَحهظ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬أ‪ٛ‬خُظ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬ػظْ ى‪ٍٛٝ‬خ‬
‫حٌُ‪ ١‬طِؼز‪ ٚ‬ك‪ ٢‬طَر‪٤‬ش‪ٝ ،‬ط‪٣ٌٜ‬ذ ح‪١٧‬لخٍ اُ‪ ٠‬كي حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍط‪ْٜ‬‬
‫ػِ‪ ٠‬حُظلٌ‪ٝ ،َ٤‬حُ٘وي‪ٝ ،‬ح‪٩‬ريحع‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪٣‬ؼَك‪ٜ‬خ (ٍٗي‪١ ١‬ؼ‪ٔ٤‬ش‪ )ٔ..ٕٕٗ،ٕ،‬رؤٗ‪ٜ‬خ "ًَ ٓخ ‪ٌُ٣‬ظذ ُ‪١٨‬لخٍ ٗؼَ‪ً٣‬خ‬


‫هخٍؽ حُٔ٘‪ٜ‬ؾ حُٔيٍٓ‪ ،٢‬رو‪ٜ‬ي ح‪ٓ٩‬ظخع‪ٝ ،‬حُظِٔ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُظؼو‪٤‬ق‪ٝ ،‬طَ‪ ١ٝ‬أكيحػًخ‬
‫‪ٝ‬هؼض ُ٘و‪٤ٜ‬خص ٓؼ‪٘٤‬ش ٓ‪ٞ‬حء ًخٗض ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬ه‪٤‬خُ‪٤‬ش‪ٞٓٝ ،‬حء ًخٗض ط٘ظٔ‪٢‬‬
‫اُ‪ ٠‬ػخُْ حٌُخث٘خص حُل‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُـٔخى‪٣ٝ ،‬ؤهٌ ٌَٗ ًظخد ٓٔظوَ ٓطز‪ٞ‬ع‪ٝ ،‬طَ٘ٔ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٧‬كيحع حُظ‪ ٢‬طي‪ ٍٝ‬ك‪ٌِ٘ٓ ٍٞ‬ش‪ ،‬ػْ ط‪ َٜ‬ك‪ ٢‬حُ٘‪ٜ‬خ‪٣‬ش اُ‪٠‬‬
‫كَ ُ‪ٜ‬خ‪ ٌَُٝ ،‬ه‪ٜ‬ش ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُؼ٘خ‪ :٢ٛ َٛ‬حُلزٌش أ‪ ٝ‬حُؼويس‪،‬‬
‫حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ ،‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع‪ ،‬حُز‪٤‬جش‪ ،‬حٌَُ٘ حُؼخّ حٌُ‪ ١‬طوَؽ ك‪."ٚ٤‬‬
‫‪ٝ‬طًٌَ (‪ٛ‬ي‪ ٟ‬ه٘خ‪ )ٖ..ٕ،.ٔٗ،١ٝ‬رؤٗ‪ٜ‬خ "كٖ ٖٓ ك٘‪ ٕٞ‬ح‪٧‬ىد ُ‪ ٚ‬ه‪ٜ‬خث‪ٜٚ‬‬
‫‪ٝ‬ػ٘خ‪ َٛ‬ر٘خث‪ ٚ‬حُظ‪ ٖٓ ٢‬ه‪ُٜ٬‬خ ‪٣‬ظؼِْ حُطلَ كٖ حُل‪٤‬خس‪ٝ ،‬طٔخػي ك‪ ٢‬ر٘خء‬
‫ٗو‪٤ٜ‬ش حُطلَ"‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬ئًي (ًٔخٍ حُي‪ ٖ٣‬كٔ‪ )9..ٙ،ٕ،ٖ٤‬رؤٗ‪ٜ‬خ "ٌَٗ ٖٓ أٌٗخٍ حُظؼز‪ َ٤‬ح‪٧‬ىر‪٢‬‬
‫ط‪ٜ‬يف اُ‪ٗ ٠‬وَ حُوزَس ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش ‪ٝ‬ط‪ُ٘ ٍٜٞ‬خ ح‪ٔٗ٩‬خٕ ك‪ٓ ٢‬ظخ‪ َٛ‬حُل‪٤‬خس‬
‫حُ‪٤ٓٞ٤‬ش‪ ٖٓ ٫ ،‬أؿَ حُظٔـ‪ َ٤‬حُظخٍ‪٣‬و‪ ،٢‬رَ ٖٓ أؿَ حُٔؼَكش‪ٝ ،‬ح‪ٓ٫‬ظلخىس ٖٓ‬
‫‪ ٌٙٛ‬حُوزَحص‪ ،‬حُظ‪ ٢‬طؼَٔ ػِ‪ ٠‬اػخىس ٍْٓ ح‪ٔٗ٩‬خٕ ُ‪ٍٜٞ‬ط‪ ٚ‬ك‪ً ٍٞ‬حط‪ٝ ،ٚ‬إٔ‬
‫‪٣‬ط‪ ٍٞ‬أِٓ‪ٞ‬د ط‪ٞ‬ح‪ٔ٣ٝ ،ِٚٛ‬ظٌَٔ هزَحط‪٣ٝ ،ٚ‬ط‪ٗ ٖٓ ٍٞ‬ظَط‪ ٚ‬طـخ‪ ٙ‬حُؼخُْ"‪.‬‬
‫‪ٝ‬طُؼ ََّف رؤٗ‪ٜ‬خ " كٖ ىٍحٓ‪ ٢‬أىحط‪ ٚ‬حُِـش‪٣ٝ ،‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬أكيحع طٌ٘ق ػٖ‬
‫‪َٛ‬حع‪ٝ ،‬هي طٌ‪ُِٔ ٕٞ‬ظؼش حُـٔخُ‪٤‬ش‪ٔ٣ ٫ٝ ،‬ظزؼي إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ك‪ ٢‬ػ٘خ‪٣‬خ‪ٛ‬خ ‪ٛ‬يف‬
‫أه‪٬‬ه‪ ٢‬أ‪ ٝ‬ػوخثي‪٣َٗ ١‬طش إٔ ‪ًٔ ٤ِٓ ٌِٕ٣‬خ ‪ ٫‬ط‪٣َٜ‬لًخ‪ٝ ،‬ط‪ًَ٣ٜٞ‬ح ‪ ٫‬طوَ‪ًَ٣‬ح‬
‫"‪ٓ( .‬لٔي ك‪ٝ٬‬س‪)ٖ،ٔٔ..ٕ،‬‬
‫‪ َ٤٘٣ٝ‬اُ‪ٜ٤‬خ "ٓخٗلَ‪٣‬ي" رؤٗ‪ٜ‬خ "ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٧‬كيحع حُٔظِِٔٔش حُظ‪٢‬‬
‫طلظ‪ ١ٞ‬ػِ‪ٗ ٠‬و‪٤ٜ‬خص‪ٝ ،‬طَ٘ٔ ‪ ٌٙٛ‬ح‪٧‬كيحع حُل‪ٞ‬حىع حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ‪ٝ‬ؿ‪َ٤‬‬
‫حُطز‪٤‬ؼ‪٤‬ش ٓؼَ‪ :‬حُل‪٠٤‬خٗخص‪ ،‬أ‪ ٝ‬ك‪ٞ‬حىع حُٔ‪٤‬خٍحص‪ُِ٘ ٌٖٔ٣ٝ ،‬و‪٤ٜ‬خص حُيه‪ٍٞ‬‬
‫ك‪ ٢‬ح‪٧‬كيحع ًؼ٘خ‪ َٛ‬طو‪ ّٞ‬رخُليع‪ ،‬أ‪ ٝ‬طظؤػَ ر‪ٝ ،ٚ‬اًح ًخٕ ‪٘ٛ‬خى ‪ٍٞٛ‬س ًٔخ‬
‫ك‪ ٢‬كخُش حُو‪ ٜٚ‬حُو‪٤‬خُ‪٤‬ش‪٣ ،‬ـذ إٔ طٔظي ًِٔش ٗو‪٤ٜ‬خص ُظَ٘ٔ حُؼ٘خ‪َٛ‬‬
‫ؿ‪ َ٤‬ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش ٓؼَ‪ :‬حُل‪ٞ٤‬حٗخص حُ٘خ‪١‬وش"‪)Manfred,2..3,1-77( .‬‬
‫‪ٝ‬طؼَك‪ٜ‬خ أ‪ً٠٣‬خ ؿ‪٤ُٞ‬خ ؿ‪ )Gelmini,2..4,1-5( ٢٘٤ِٔ٤‬رؤٗ‪ٜ‬خ "ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ‬
‫حُوزَحص‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٧‬كيحع حُظ‪ ٢‬طظؼخهذ ك‪ ٢‬حُِٖٓ‪ٝ ،‬طلَٔ رؼ‪ ٞ‬حُٔؼخٗ‪ ٢‬حُظ‪ ٢‬هي‬
‫طٌ‪ ٕٞ‬ه‪٤‬خُ‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ٝ ٖٓ ٝ‬حهغ ح‪٧‬كيحع حُ‪٤ٓٞ٤‬ش"‪.‬‬
‫‪ٝ‬رخُ٘ظَ اُ‪ ٠‬حُظؼَ‪٣‬لخص حُٔخروش ‪ ٌٖٔ٣‬حُو‪ ٍٞ‬رؤٕ ‪٘ٛ‬خى أٓ‪ًٍٞ‬ح ٓ٘ظًَش ر‪ٖ٤‬‬
‫طؼَ‪٣‬لخص حُزخكؼ‪ ،ٖ٤‬طظلن ك‪ٜٗٞٔ٠ٓ ٢‬خ‪ٝ ،‬طوظِق ك‪ ٢‬ػَ‪ٜٟ‬خ‪ ،‬ك‪٤‬غ طظلن ك‪٢‬‬
‫إٔ حُو‪ٜ‬ش كٖ ىٍحٓ‪ٝ ،٢‬طؼز‪ َ٤‬أىر‪٘٣ ٢‬وَ اُ‪ ٠‬حُوخٍة هزَحص‪ٝ ،‬أكيحع طي‪ٍٝ‬‬

‫‪47‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ك‪َٛ ٍٞ‬حع ٓخ‪ ُٚٝ ،‬ه‪ٜ‬خث‪ٝ ٚ‬ػ٘خ‪ َٛ‬ر٘خء طظٔؼَ ك‪ ٢‬حُلزٌش‪ٝ ،‬حُز‪٤‬جش‬
‫حٌُٔخٗ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُِٓخٗ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُلٌَس‪ٝ ،‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪.‬‬
‫أُو٘ح القظح ل ؽدا ‪:‬‬
‫طؼي حُو‪ٜ‬ش حُ‪ِ٤ٓٞ‬ش حُل٘‪٤‬ش حُٔؼخُ‪٤‬ش‪ ،‬حُظ‪ٗ ٢‬ويّ ػٖ ‪٣َ١‬و‪ٜ‬خ ٓخ َٗ‪٣‬ي طوي‪ٚٔ٣‬‬
‫ُ‪١٨‬لخٍ‪ٞٓ ،‬حء ًخٕ ًُي ه‪ًٔ ٤‬خ ى‪٤٘٣‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬أه‪٬‬ه‪٤‬ش‪ٓ ،‬ؼِ‪ٓٞ‬خص ػِٔ‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬طخٍ‪٣‬و‪٤‬ش‪،‬‬
‫أ‪ ٝ‬ؿـَحك‪٤‬ش‪ ،‬ط‪ٞ‬ؿ‪ٜ٤‬خص ِٓ‪٤ًٞ‬ش أ‪ ٝ‬حؿظٔخػ‪٤‬ش‪٣( .‬ؼو‪ٞ‬د حُ٘خٍ‪)٘..ٕ،.ٖ،٢ٗٝ‬‬
‫"‪ٝ‬طلظ‪ ٠‬حُو‪ٜ‬ش ٖٓ ر‪ ٖ٤‬ك٘‪ ٕٞ‬ح‪٧‬ىد رٌٔخٗش ٓظٔ‪ِ٤‬س ك‪ ٢‬ك‪٤‬خس ح‪١٧‬لخٍ؛‬
‫ك‪ ٖٓ ٢ٜ‬أًؼَ حُل٘‪ ٕٞ‬ح‪٧‬ىر‪٤‬ش ٓ‪٬‬ءٓش ُٔ‪ ٖٓٝ ُْٜٞ٤‬أٗي‪ٛ‬خ طؤػ‪ًَ٤‬ح ك‪،ًِْٜٞٓ ٢‬‬
‫‪ٝ‬أه‪ٞ‬ح‪ٛ‬خ اػخٍس ُظلٌ‪ٝ َْٛ٤‬حٓظؼخٍس ُؼ‪ٞ‬ح‪١‬ل‪ ٢ٛٝ ،ْٜ‬رٔخ طلِٔ‪ ٖٓ ٚ‬أكٌخٍ ٓظؼيىس‪،‬‬
‫‪ٝ‬هزَحص ٓظ٘‪ٞ‬ػش‪ٓٝ ،‬خ طيػ‪ ٞ‬اُ‪ ٖٓ ٚ٤‬ه‪ٝ ْ٤‬طوخُ‪٤‬ي أ‪ِ٤ٛ‬ش‪ ،‬رؤِٓ‪ٞ‬د ؿ‪ٓ َ٤‬زخَٗ‬
‫طيكغ رخُطلَ اُ‪٣َ١ ٠‬ن حُظ٘٘جش حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش‪ٝ ،‬ط‪٠‬غ حُِز٘خص ح‪ ٠ُٝ٧‬ك‪ ٢‬ر٘خء‬
‫ٗو‪٤ٜ‬ش حُطلَ‪ٝ ،‬طلي‪٣‬ي ‪٣ٞٛ‬ظ‪ٚ‬؛ ٌُح كبٗ‪ٜ‬خ طؼي اكي‪ ٟ‬حُ‪ٓٞ‬خثَ حُٔ‪ٜٔ‬ش ك‪ ٢‬طٌ‪ٖ٣ٞ‬‬
‫ػوخكظ‪ٝ ،ٚ‬أكي حَُ‪ٝ‬حكي ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬ػ‪ َ٤ٔٓ( ."ٚ٤‬ػزي‬
‫حُ‪ٛٞ‬خد‪)ٕٔ٘-ٙ،ٕٔٗ..ٕ،‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ‪ٜ‬يى ‪ )Parent,2..3,1-4( َ٤٘٣‬اُ‪ ٠‬إٔ حُو‪ٜ‬ش طٔخػي ح‪١٧‬لخٍ‬
‫ػِ‪ ٠‬ح‪٬١٫‬ع ػِ‪ ٠‬أٗلٔ‪ٓٝ ،ْٜ‬خ ريحهِ‪ٜ‬خ‪ٓٝ ،‬لخ‪ُٝ‬ش ك‪ٜٜٔ‬خ‪ٝ ،‬طلٔ‪٘ٓ َ٤‬خػَ‪ْٛ‬‬
‫رطَ‪٣‬وش أًؼَ ٗ‪٠‬ـًخ ‪ٟٞٝٝ‬كًخ؛ ‪ٜٗ٧‬خ ُحهَس رخُٔ٘خػَ‪ٔٓ ،‬خ ‪ٔ٣‬خػي ح‪١٧‬لخٍ‬
‫ػِ‪ ٠‬طوزَ ٓ٘خػَ‪ٝ ْٛ‬ك‪ٜٜٔ‬خ‪ًٔ .‬خ طٔخػي‪ ْٛ‬أ‪ً٠٣‬خ ػِ‪ ٠‬ك‪٘ٓ ْٜ‬خػَ ح‪٥‬هَ‪ٖ٣‬‬
‫‪ٝ‬طوي‪َٛ٣‬خ‪ٝ ،‬ح‪٩‬كٔخّ ر‪ٝ ،ْٜ‬حُظؼخ‪١‬ق ٓؼ‪ٝ ،ْٜ‬طٌٔ٘‪ ٖٓ ْٜ‬حٓظٔخع ًَ ٓ٘‪ْٜ‬‬
‫ُو‪ ٜٚ‬ح‪٥‬هَ‪ٌُ )Campbell,2..3,1-2( .‬ح ك‪ ٢ٜ‬طٔي ح‪١٧‬لخٍ رخُوزَحص حُظ‪٢‬‬
‫‪ٔ٣‬ظط‪٤‬ؼ‪ ٕٞ‬حٓظيػخء‪ٛ‬خ ‪ٝ‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬ك‪٤‬خط‪ ْٜ‬رٌَ٘ ا‪٣‬ـخر‪ٝ ،٢‬ط‪ٓٞ‬غ آكخه‪،ْٜ‬‬
‫‪ٝ‬طلظق أٓخٓ‪ٓ ْٜ‬يحٍى أًزَ رٌؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬كَ‪ٛ‬خ ُ‪ ْٜ‬حُل‪٤‬خس‪ٝ ،‬رخُظخُ‪٢‬‬
‫طٔخػي‪ ْٛ‬ػِ‪ ٠‬طـ٘ذ طٌَحٍ ح‪٧‬هطخء‪ ،‬ك‪٤‬غ اٗ‪ٜ‬خ طل‪ ١ٞ‬حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُيٍ‪ّٝ‬‬
‫ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬ئًي (ٓلٔ‪ٞ‬ى آٔخػ‪ )ٗ..ٕ،.ٕٔ،َ٤‬إٔ ه‪ٜ‬ش حُطلَ طلون ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ‬
‫ح‪ٛ٧‬يحف ٓؼَ‪ :‬أًخد حُطلَ كٖ حُل‪٤‬خس‪ٝ ،‬ط٘ٔ‪٤‬ش ه‪٤‬خُ‪ًٝٝ ،ٚ‬ه‪ ٚ‬حُل٘‪ٝ ،٢‬كذ‬
‫حُوَحءس‪ٔٓٝ ،‬خػيط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬حُ٘ٔ‪ ٞ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪ٝ ،٢‬آظخػ‪ٝ ٚ‬آؼخى‪ٝ ،ٙ‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُؼَ‪ٝ‬س‬
‫حُِـ‪٣ٞ‬ش ُي‪.ٚ٣‬‬
‫‪ٌٛ‬ح‪ ٌٖٔ٣ٝ ،‬ك‪ َٜ‬ح‪٤ٔٛ٧‬ش حُظَر‪٣ٞ‬ش ُِو‪ٜ‬ش ًٔخ ًًَ‪ٛ‬خ ًَ ٖٓ (آخّ‬
‫كٔ‪٤‬يس ‪ٝ‬آهَ‪(ٝ ،)ٕٔٗ-ٕٕٔ،...ٕ ،ٕٝ‬آٔخػ‪ َ٤‬ػزي حُلظخف‪ )٘..٘9،ٕ،‬ك‪٢‬‬
‫حُ٘وخ‪ ١‬حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬

‫‪48‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ -‬طِ‪٣ٝ‬ي حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬رخُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُؼخٓش‪ٝ ،‬حُلوخثن حُٔوظِلش ػٖ حُٔـظٔغ‬


‫حٌُ‪٣ ١‬ؼ‪ ٕٞ٘٤‬ك‪ٝ ،ٚ٤‬ػٖ حُؼخُْ ٖٓ ك‪ٝ ،ُْٜٞ‬حُو‪ٞ‬حٗ‪ ٖ٤‬حُؼِٔ‪٤‬ش‪ٍٝ ،‬رط‪ْٜ‬‬
‫رخُظط‪ٍٞ‬حص حُؼِٔ‪٤‬ش حُٔوظِلش‪.‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُويٍس ُي‪ ٟ‬حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬ػِ‪ ٠‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق حُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬حُلوخثن‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُظ‪ ٢‬ط٘ظَٔ ػِ‪ٜ٤‬خ حُو‪ٜ‬ش ك‪ٞٓ ٢‬حهق ؿي‪٣‬يس‪.‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍس ا‪ٛ‬يحٍ ح‪٧‬كٌخّ حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ػِ‪ ٠‬حُٔ‪ٞ‬حهق‪ٝ ،‬ح‪٧‬كيحع‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُو‪٠‬خ‪٣‬خ‪ٝ ،‬حٌُٔ٘‪٬‬ص حُل‪٤‬خط‪٤‬ش‪ ،‬رٌَ٘ ‪٣‬ظ٘خٓذ ٓغ ٓٔظ‪ٞ‬ح‪.ْٛ‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍس حُظِٔ‪ ٌ٤‬ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ ،َ٤‬ك‪ٔ٘٤‬خ ‪ُ٣‬طِذ ٓ٘‪ ٚ‬اػخىس َٓى حُو‪ٜ‬ش‬
‫ػِ‪٬ُٓ ٠‬ث‪.ٚ‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ ٍٞ٤‬حُظ‪ٗ ٌ٤ٓ٬‬ل‪ ٞ‬أ‪ٝ‬ؿ‪ ٚ‬حُ٘٘خ‪ ١‬حُـٔخػ‪ٝ ،٢‬حُؼَٔ ٓغ ح‪٥‬هَ‪،ٖ٣‬‬
‫‪ٝ‬حُظؼخ‪ٓ ٕٝ‬ؼ‪.ْٜ‬‬
‫‪ -‬ط‪ٞ‬ؿ‪ ٍٞ٤ٓ ٚ٤‬حُظ‪ٗ ٌ٤ٓ٬‬ل‪ ٞ‬حهظ‪٤‬خٍ حُوي‪ٝ‬س حُ‪ٜ‬خُلش‪ٝ ،‬حُٔؼَ حُؼِ‪٤‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬ح‪ٜٓ٩‬خّ ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُؼوِ‪٤‬ش ُي‪ ٟ‬حُظ‪ٓ ٌ٤ٓ٬‬ؼَ‪ :‬حُظلٔ‪،َ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُظلِ‪ٝ ،َ٤‬حُظ‪٤ٜ٘‬ق‪ٝ ،‬حُٔوخٍٗش‪ٝ ،‬ح‪ٓ٫‬ظ٘ظخؽ‪ٍٝ ،‬ر‪ ٢‬ح‪ٓ٧‬زخد‬
‫رخُ٘ظخثؾ‪ٝ ،‬ا‪ٛ‬يحٍ حُوَحٍ‪.‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ٓؼَ‪ :‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُؼَٔ حُـٔخػ‪ٝ ،٢‬طوزَ‬
‫حَُأ‪ ١‬ح‪٥‬هَ‪ٝ ،‬حُظؼخ‪ٓ ٕٝ‬غ ح‪٥‬هَ‪ ٌٖٔ٣ٝ ،ٖ٣‬ػٖ ‪٣َ١‬ن حُو‪ٜ‬ش طوي‪ْ٣‬‬
‫أرطخٍ حُو‪ٜ‬ش ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬ه‪ ٜٚ‬حُزط‪٫ٞ‬ص حُ‪٤٘١ٞ‬ش ًوي‪ٝ‬س‬
‫ُِظ‪٬ُ ٌ٤ٓ٬‬كظٌحء ر‪.ْٜ‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش ػي‪٣‬ي ٖٓ حُٔ‪ٜ‬خٍحص ُي‪ ٟ‬حُظِٔ‪ٓ ٌ٤‬ؼَ‪ٜٓ :‬خٍس كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص‪،‬‬
‫‪ٝ‬طلي‪٣‬ي حٌُٔخٕ‪ٝ ،‬حُظلِ‪ٝ ،َ٤‬حُظ٘ظ‪ ٖٓ ،ْ٤‬ه‪ٓ ٍ٬‬ؼخ‪٘٣‬ش حُظ‪ٌ٤ٓ٬‬‬
‫ُِو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬اىٍحى حُؼ‪٬‬هخص حُوخثٔش ر‪ٗ ٖ٤‬و‪٤ٜ‬خط‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬طلِ‪ٞٓ َ٤‬حهل‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ط‪٤٠‬ق (ٓؼخى حُ‪ٞ‬حثِ‪ )ٗ،91..ٕ،٢‬رؼ‪ ٞ‬حُل‪ٞ‬حثي حُظَر‪٣ٞ‬ش ُو‪ ٜٚ‬ح‪١٧‬لخٍ‪،‬‬
‫‪ٝ‬طظٔؼَ ك‪:٢‬‬
‫‪ -‬طلو‪٤‬ن حُٔظؼش‪ٝ ،‬حٌُِس حُظ‪ ٢‬طِ‪٣‬ي ٖٓ ح‪٩‬هزخٍ ػِ‪ ٠‬حُظؼِْ‪.‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُؼَ‪ٝ‬س حُِـ‪٣ٞ‬ش ُِطلَ‪ٝ ،‬اؿ٘خء ٓؼـٔ‪ ٚ‬حُِـ‪ ١ٞ‬رٔخ طظ‪ٖٓ ٚ٘ٔ٠‬‬
‫ٓلَىحص ‪ٝ‬طؼخر‪ٝ َ٤‬طَحً‪٤‬ذ ُـ‪٣ٞ‬ش‪.‬‬
‫‪ٍ -‬ر‪ ٢‬حُطلَ رؼخىحص‪ٝ ،‬طوخُ‪٤‬ي‪ٝ ،‬ه‪ ْ٤‬حُٔـظٔغ حٌُ‪٣ ١‬ؼ‪ ٖ٤‬ك‪.ٚ٤‬‬

‫‪49‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ -‬ط٘ٔ‪٤‬ش ه‪٤‬خٍ حُطلَ‪ٝ ،‬رغ ٍ‪ٝ‬ف حُ٘ـخػش؛ ُٔ‪ٞ‬حؿ‪ٜ‬ش حُظلي‪٣‬خص‪.‬‬


‫‪ٝ‬طؤٓ‪ًٔ٤‬خ ػِ‪ٓ ٠‬خ ٓزن ‪ ٌٖٔ٣‬حُو‪ ٍٞ‬رؤٕ حُو‪ ٜٚ‬طؼَٔ ػِ‪ ٠‬آؼخى حُطلَ‬
‫‪ٝ‬آظخػ‪ٝ ،ٚ‬ط‪٣ٌٜ‬ذ ِٓ‪ٝ ،ًٚٞ‬ط‪ٞ‬ؿ‪ٝ ،ٜٚ٤‬ك‪ً ْٜ‬حط‪٘ٓٝ ٚ‬خػَ‪ًٌُٝ ،ٙ‬ي ٓ٘خػَ‬
‫ح‪٥‬هَ‪ٝ ،ٖ٣‬ط٘ٔ‪ ٢‬ه‪٤‬خُ‪ٝ ،ٚ‬حُظٌ‪ٝ‬م ح‪٧‬ىر‪ٝ ،٢‬حُط‪٬‬هش حُظؼز‪٣َ٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬طؼَ‪ُ ١‬ـظ‪ ٚ‬ريح‪٣‬ش ٖٓ طؼِْ حُِـش‪ٜٓٝ ،‬خٍحط‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬حًظٔخد هزَحص ػي‪٣‬يس ٖٓ‬
‫حُل‪٤‬خس؛ ٌُح كبٕ حُو‪ٜ‬ش ‪ِ٤ٓٝ‬ش ‪٬١٩‬م ح‪٩‬ريحع ح‪٧‬ىر‪ٝ ،٢‬حُِـ‪ُ ١ٞ‬ي‪١ ٟ‬لَ‬
‫حَُٔكِش ح‪٫‬رظيحث‪٤‬ش؛ ‪ٗ٩‬ظخؽ طؼز‪ً َ٤‬ظخر‪ ٢‬اريحػ‪ً َٔ٘٣ ٢‬خكش ػ٘خ‪ َٛ‬ح‪٩‬ريحع‪.‬‬
‫األُداف الررتْٗح للقظح ّأشرُا فٖ ذؼل٘ن اللاح‪:‬‬
‫‪ٓ(ًٌَ٣‬لٔ‪ٞ‬ى آٔخػ‪(ٝ ،)ٗ..ٕ،.ٕٔ،َ٤‬ػِ‪ٓ ٢‬يً‪،)ٕٖٔ-.ٙ،ٕٖ..ٕ،ٍٞ‬‬
‫‪(ٝ‬ػزي حَُكٖٔ حُ‪ٜ‬خٗٔ‪ )9..ٕٕٗ،ٕ،٢‬إٔ حُو‪ٜ‬ش ‪ِ٤ٓٝ‬ش كؼخُش ٖٓ ‪ٓٝ‬خثَ‬
‫حُظَر‪٤‬ش حُلي‪٣‬ؼش؛ ٌُح ‪٘٣‬زـ‪ ٢‬إٔ ‪٣‬ظؼِٔ‪ٜ‬خ ح‪١٧‬لخٍ‪ٜٗ٧ ،‬خ طلون أ‪ٛ‬يحكًخ طَر‪٣ٞ‬ش ًؼ‪َ٤‬س‬
‫ٓ٘‪ٜ‬خ‪:‬‬
‫‪ -‬طظ‪٤‬ق حُو‪ٜ‬ش ُ‪١٨‬لخٍ كَ‪ٛ‬ش ُِل‪ٝ ،ْٜ‬ح‪ٓ٫‬ظ‪٤‬ؼخد رٔخ ‪٣‬ل‪ ٚ٣ٞ‬أِٓ‪ٞ‬ر‪ٜ‬خ ٖٓ‬
‫اؿَحء ‪٘٣‬ـْ ػ٘‪ٗ ٞٔٗ ٚ‬و‪٤ٜ‬ش حُطلَ‪ٝ ،‬طط‪ٍٛٞ‬خ ك‪ ٢‬حُـ‪ٞ‬حٗذ حُؼوِ‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُوِو‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش رٔخ طِ٘ٔ‪ ٌٙٛ ٚ‬حُو‪ٓ ٖٓ ٜٚ‬ؼخٍف‪ٝ ،‬ػِ‪.ّٞ‬‬
‫‪ -‬طل‪٤‬ي ك‪ ٢‬ارَحُ ًؼ‪ٞٓ ٖٓ َ٤‬ح‪ٛ‬ذ ح‪١٧‬لخٍ‪ٜٓٝ ،‬خٍحط‪ْٜ‬؛ ‪ٜٗ٧‬خ طٔٔ‪ ٞ‬رو‪٤‬خُ‪ْٜ‬‬
‫ك‪ٜ٤‬خ ٖٓ ػ٘‪ َٜ‬حُو‪٤‬خٍ‪ًٔ ،‬خ أٗ‪ٜ‬خ طؼ‪ٞ‬ى‪ ْٛ‬حُ٘ـخػش ك‪ٞٓ ٢‬حؿ‪ٜ‬ش ح‪٥‬هَ‪.ٖ٣‬‬
‫‪ -‬طؼ‪ ٖ٤‬حُطلَ ػِ‪ ٠‬ك‪ً ْٜ‬ؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُلوخثن حُؼِٔ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طَ‪ٜ٣ٝ‬خ‪ٝ ،‬رخُظخُ‪٣ ٢‬وزَ‬
‫ػِ‪ٜ٤‬خ‪ُٔ ،‬خ ك‪ٜ٤‬خ ٖٓ ػ٘خ‪ َٛ‬حُظ٘‪٣ٞ‬ن‪ٝ ،‬ح‪٩‬ؿَحء‪ٝ ،‬كٖٔ ح‪ٓ٫‬ظٔخع‪.‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪ُ ٢‬ـش حُطلَ‪ٝ ،‬ط‪ٌٜ‬د أِٓ‪ٞ‬ر‪ٝ ،ٚ‬طَه‪ًُٝ ،ٚ٤‬ي ٖٓ ه‪َٓ ٍ٬‬ى حُٔؼِْ‬
‫حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬ا‪ٛ‬ـخث‪ ُٚ ْٜ‬رخٗظزخ‪ٗ ٙ‬ي‪٣‬ي‪ ،‬ك‪٤‬وظٔٔ‪ ٖٓ ٕٞ‬أُلخظ‪ٝ ٚ‬ؿِٔ‪ٔ٤ٓ٫ٝ ،ٚ‬خ‬
‫ػ٘يٓخ ‪٣‬ؼَك‪ ٕٞ‬أٗ‪ٓ ْٜ‬طخُز‪ ٕٞ‬ربػخىس َٓى‪ٛ‬خ ٗل‪ً٣ٞ‬خ‪ ،‬أ‪ً ٝ‬ظخرظ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬طزلَ رخ‪١٧‬لخٍ ك‪ ٢‬أَٓحٍ حُؼخُْ‪ ،‬كظ٘زغ كخؿخط‪ ٖٓ ْٜ‬حُ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ ٠‬ػخىحص‬
‫حُٔـظٔؼخص ‪ٝ‬طوخُ‪٤‬ي‪ٛ‬خ‪ٓٝ ،‬خ ك‪ٜ٤‬خ ٖٓ ٌٓ٘‪٬‬ص‪ٔٓ ،‬خ ‪ٓٞ٣‬غ ىحثَس ٓؼخٍك‪،ْٜ‬‬
‫‪ٝ‬ػوخكظ‪.ْٜ‬‬
‫‪ -‬ط٘ـؼ‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬حُظؼ‪ٞ‬ى ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬حُ٘ل‪ٝ ،١ٞ‬حٓظؼٔخٍ ح‪ُ٧‬لخظ حُظ‪ ٢‬ط٘زغ‬
‫أٓٔخػ‪ٝ ،ْٜ‬طو‪ٌِٓ ١ٞ‬ش ُٔخٗ‪ًُٝ ،ْٜ‬ي رظؼ‪٣ٞ‬ي‪ ْٛ‬ػِ‪ ٠‬حَُٔى‪ٝ ،‬حُظِو‪،ٚ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُظٔؼ‪ ،َ٤‬رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحط‪ ٚ‬ك‪ً ٢‬ظخرش حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ -‬طلزذ ُي‪ ٚ٣‬حُٔيٍٓش‪ٝ ،‬حُٔؼِْ‪ ،‬كٖٔ ه‪ُٜ٬‬خ طظ‪ٞ‬ػن حُ‪ِٜ‬ش ر‪ ٖ٤‬حُظِٔ‪،ٌ٤‬‬


‫‪ٝ‬حُٔؼِْ‪ٝ ،‬طز٘‪ ٠‬حُؼ‪٬‬هش ر‪ٜٔ٘٤‬خ ػِ‪ ٠‬حُلذ‪ٝ ،‬ح‪٫‬كظَحّ ‪ ٫‬حَُ‪ٛ‬زش‪ٝ ،‬حُو‪ٞ‬ف‪.‬‬
‫‪ -‬ط٘ٔ‪ٓ ٢‬يحًٍ‪ٝ ،ٚ‬ط٘لٌ ػوِ‪ٝ ،ٚ‬كٌَ‪ ٙ‬رٔخ طلظ‪ ١ٞ‬ػِ‪ ٖٓ ٚ٤‬ك‪ٞ‬حٍ‪٘ٓٝ ،‬خه٘ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ٝ ،َ٤‬هط‪ٝ ٢‬ه‪٠‬خ‪٣‬خ‪.‬‬
‫‪ٌٛ‬ح ‪ٝ‬هي ىػخ ػي‪٣‬ي ٖٓ حُٔئطَٔحص حُؼِٔ‪٤‬ش اُ‪ ٠‬ح‪ٛ٫‬ظٔخّ رٔـخٍ أىد ح‪١٧‬لخٍ‬
‫ػخٓش‪ٝ ،‬حُو‪ٜ‬ش هخ‪ٛ‬ش؛ ‪٩‬ػَحء ح‪٩‬ريحع ُي‪ ٟ‬حُطلَ؛ ُٔخ ُِو‪ٜ‬ش ٖٓ ػيس أ‪ٛ‬يحف‬
‫طَر‪٣ٞ‬ش‪ ٌٙٛ ٖٓٝ ،‬حُٔئطَٔحص ٓخ ‪:٢ِ٣‬‬
‫‪ٓ -‬ئطَٔ أىد ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬حُٔ٘ؼوي ك‪ٞٗ ٕٔ-.ٕ ٢‬كٔزَ(ٔٔ‪" )ٕ.‬أىد ح‪١٧‬لخٍ‬
‫ك‪ٝ َٜٓ ٢‬حُؼخُْ حُؼَر‪ ٢‬ػزَ حُؼ‪ ،"ٍٜٞ‬هخػش حُٔئطَٔحص ريحٍ حٌُظذ‪.‬‬
‫‪ -‬حُٔئطَٔ حُؼِٔ‪ ٢‬حُظخٓغ ‪٧‬ىد ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬حُٔ٘ؼوي ك‪ ٔ9 ٢‬كزَح‪)ٕ.ٔٗ( َ٣‬‬
‫طلض ػ٘‪ٞ‬حٕ "أىد ح‪١٧‬لخٍ‪ٝ ..‬حُظَحع ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪ٓ ٢‬لِ‪ً٤‬خ ‪ -‬ػَر‪ً٤‬خ ‪ -‬ػخُٔ‪ً٤‬خ"‬
‫رـخٓؼش كِ‪ٞ‬حٕ‪.‬‬
‫‪ -‬حُٔئطَٔ حُؼِٔ‪ ٢‬حُلخى‪ ١‬ػَ٘ ‪٧‬ىد ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬حُٔ٘ؼوي ك‪ ٕٕ-ٕٔ ٢‬كزَح‪َ٣‬‬
‫(‪ )ٕ.ٔٙ‬طلض ػ٘‪ٞ‬حٕ "أىد ح‪١٧‬لخٍ ر‪ ٖ٤‬حُ٘وي ‪ٝ‬حُظلِ‪ َ٤‬ػِ‪ َٓ ٠‬حُؼ‪"ٍٜٞ‬‬
‫رـخٓؼش كِ‪ٞ‬حٕ‪ٝ ،‬حٌُ‪ ١‬أ‪ ٠ٛٝ‬ر‪ٍَٝ٠‬س ط٘ٔ‪٤‬ش حُظلٌ‪ َ٤‬حُ٘وي‪ٝ ١‬حُظلِ‪٢ِ٤‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٩‬ريحػ‪ُ٘ ٢‬و‪٤ٜ‬ش حُطلَ‪.‬‬
‫‪ -‬حُٔئطَٔ حُؼِٔ‪ ٢‬حُؼخٗ‪ ٢‬ػَ٘ ‪٧‬ىد ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬حُٔ٘ؼوي ك‪ٕٖ-ٕٕ ٢‬‬
‫كزَح‪ )ٕ.ٔ1(َ٣‬طلض ػ٘‪ٞ‬حٕ "أىد ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬ط٘ٔ‪٤‬ش ح‪٩‬ريحع ٓلِ‪ً٤‬خ ‪ٝ‬ػَر‪ً٤‬خ‬
‫‪ٝ‬ػخُٔ‪ً٤‬خ" رـخٓؼش كِ‪ٞ‬حٕ‪ٝ ،‬حٌُ‪ ١‬أ‪ ٠ٛٝ‬ر‪ٍَٝ٠‬س ح‪ٛ٫‬ظٔخّ رٔـخٍ حُو‪ٜ‬ش‬
‫ك‪ ٢‬أىد ح‪١٧‬لخٍ؛ ‪٩‬ػَحء حُظلٌ‪ٝ َ٤‬حُ٘وي ‪ٝ‬حُظلِ‪ٝ َ٤‬ح‪٩‬ريحع ُي‪ ٟ‬حُطلَ‪.‬‬
‫‪ -‬حُٔئطَٔ حُٔ٘‪ ١ٞ‬حُؼخٗ‪٧ ٢‬ىد ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬حُٔ٘ؼوي ك‪ٞٗ ٕٔ-.ٕ ٢‬كٔزَ(‪)ٕ.ٔ1‬‬
‫طلض ػ٘‪ٞ‬حٕ "أىد ح‪١٧‬لخٍ ك‪ٝ َٜٓ ٢‬حُؼخُْ حُؼَر‪ ٢‬ػزَ حُؼ‪"ٍٜٞ‬‬
‫رًَِٔ ط‪ٞ‬ػ‪٤‬ن ‪ٝ‬رل‪ٞ‬ع أىد ح‪١٧‬لخٍ‪ٝ ،‬حٌُ‪ ١‬أ‪ ٠ٛٝ‬رخ‪٩‬ريحع حُو‪،٢ٜٜ‬‬
‫‪ٝ‬ط٘ـ‪٤‬غ طؤُ‪٤‬ق ‪ٝ‬طَؿٔش ‪ َ٘ٗٝ‬حُ٘‪ ٜٙٞ‬ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش ‪ٝ‬اػَحء حُو‪٤‬خٍ حُؼِٔ‪٢‬‬
‫ُي‪ ٟ‬حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬ك‪ ٢‬حَُٔحكَ حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش حُٔوظِلش‪.‬‬
‫‪ -‬حُٔئطَٔ حُؼِٔ‪ ٢‬حُؼخُغ ػَ٘ ‪٧‬ىد ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬حُٔ٘ؼوي ك‪ٕٕ-ٕٔ ٢‬‬
‫كزَح‪ )ٕ.ٔ1(َ٣‬طلض ػ٘‪ٞ‬حٕ "أىد ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬ى‪ ٍٙٝ‬ك‪ ٢‬حُظ٘ٔ‪٤‬ش حُٔٔظيحٓش‬
‫ٓلِ‪ً٤‬خ ‪ٝ‬ػَر‪ً٤‬خ ‪ٝ‬ػخُٔ‪ً٤‬خ" رـخٓؼش كِ‪ٞ‬حٕ‪.‬‬
‫‪ -‬حُٔئطَٔ حُؼِٔ‪ ٢‬حَُحرغ ػَ٘ ‪٧‬ىد ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬حُٔ٘ؼوي ك‪ٕٕٔ-.ٕ ٢‬‬
‫كزَح‪ )ٕ.ٔ9(َ٣‬طلض ػ٘‪ٞ‬حٕ "أىد ح‪١٧‬لخٍ حُؼخُٔ‪ٝ ،٢‬ى‪ ٍٙٝ‬ك‪ ٢‬حُ٘‪٠ٜ‬ش‬

‫‪50‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُل‪٠‬خٍ‪٣‬ش ٓلِ‪ً٤‬خ ‪ٝ‬ػَر‪ً٤‬خ ‪ٝ‬ػخُٔ‪ً٤‬خ" رـخٓؼش كِ‪ٞ‬حٕ‪ٝ ،‬حٌُ‪ ١‬أًي ػِ‪ ٠‬أ‪٤ٔٛ‬ش‬
‫طيٍ‪ ْ٣‬حُو‪ ٜٚ‬ك‪ ٢‬حَُٔكِش ح‪٫‬رظيحث‪٤‬ش؛ ُظ٘ٔ‪٤‬ش اريحع حُظ‪.ٌ٤ٓ٬‬‬
‫‪ٝ‬طؤٓ‪ًٔ٤‬خ ػِ‪ٓ ٠‬خ ٓزن‪ ٌٖٔ٣ ،‬حُظؤً‪٤‬ي ػِ‪ ٠‬إٔ ُِو‪ٜ‬ش أ‪ٛ‬يحكًخ ذرتْٗح‪ّ ،‬ذؼل٘و٘ح‬
‫طظٔؼَ ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓيًٍخص حُطلَ‪ٝ ،‬اػخٍس ه‪٤‬خُ‪ٝٝ ٚ‬ؿيحٗ‪ٝ ،ٚ‬ط‪٣ٌٜ‬ذ ِٓ‪،ًٚٞ‬‬
‫‪ٝ‬ط٘ٔ‪٤‬ش هيٍط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ح‪٩‬ريحع ‪ٝ‬ح‪٫‬رظٌخٍ‪ٝ ،‬أًخر‪ ٚ‬ػي‪٣‬ي ٖٓ حُو‪ٝ ،ْ٤‬حُل‪٠‬خثَ‪ًٔ .‬خ‬
‫إٔ ُ‪ٜ‬خ أ‪ٛ‬يحكًخ شقاف٘ح‪ ،‬طظٔؼَ ك‪ ٢‬أًخر‪ ٚ‬ػي‪٣‬ي ٖٓ حُلوخثن ‪ٝ‬حُٔؼخٍف‪ٝ ،‬حُٔلخ‪ْ٤ٛ‬‬
‫حُؼِٔ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ر٘خء ٗو‪٤ٜ‬ش هخىٍس ػِ‪ ٠‬حُ٘وي‪ٝ ،‬ح‪٩‬ريحع‪ٝ .‬أ‪ً٠٣‬خ ُ‪ٜ‬خ أ‪ٛ‬يحف ًدط٘ح‬
‫طظٔؼَ ك‪ ٢‬حُٔظؼش‪ٝ ،‬حَُٔ‪ٝ ،ٍٝ‬ط‪ٜ‬وَ ٓ‪ٞ‬ح‪ٛ‬ز‪ٝ ،ٚ‬طلون ًحط‪ًٌُٝ .ٚ‬ي أ‪ٛ‬يحف‬
‫اظرواػ٘ح ‪ٝ‬طظٔؼَ ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظ‪ٞ‬ح‪ٍٝٝ ،َٛ‬ف حُؼَٔ حُـٔخػ‪ٝ ،٢‬طز٘‪٢‬‬
‫ػ‪٬‬هخص هخثٔش ػِ‪ ٠‬حُلذ ‪ٝ‬ح‪٫‬كظَحّ‪.‬‬
‫أًْاع اظض األؽدا ‪:‬‬
‫طظ٘‪ٞ‬ع ه‪ ٜٚ‬ح‪١٧‬لخٍ ٖٓ ك‪٤‬غ حَُٔكِش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪ٝ ،‬حُلزٌش حُل٘‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُلـْ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حٌَُ٘‪ٝ ،‬حُٔ‪.ٕٞٔ٠‬‬
‫ً‬
‫أّال‪ :‬هي ؼ٘س الورؼلح الرؼل٘و٘ح‪:‬‬
‫‪٘ٛ‬خى ه‪١٧ ٜٚ‬لخٍ ٓخ هزَ حُٔيٍٓوش‪ٝ ،‬ه‪ٜ‬و‪١٧ ٚ‬لوخٍ حُٔيٍٓوش ح‪٫‬رظيحث‪٤‬وش‪،‬‬
‫‪ٝ‬أهووووووووووَ‪١٧ ٟ‬لووووووووووخٍ حُٔيٍٓووووووووووش ح‪٩‬ػيحى‪٣‬ووووووووووش‪ٌٛٝ .....‬ووووووووووٌح (ٓلٔوووووووووو‪ٞ‬ى‬
‫آٔخػ‪ًٔ ،)ٗ..ٖٔ1،ٕ،َ٤‬خ أًويص حُيٍحٓوخص حُ٘لٔو‪٤‬ش إٔ ُِطلوَ ٓـٔ‪ٞ‬ػوش ٓوٖ‬
‫حُو‪ٜ‬ووخث‪٣ ٚ‬ظ‪ٜ‬ووق ر‪ٜ‬ووخ كوو‪ً ٢‬ووَ َٓكِووش ٓووٖ َٓحكووَ ‪١‬ل‪ُٞ‬ظوو‪ٝ ،ٚ‬كوويىص أ‪ٛ‬ووْ‬
‫حُٔطخُذ ٌَُ َٓكِش ٗٔخث‪٤‬وش‪ًًٝ ،‬وَص حُؼي‪٣‬وي ٓوٖ حُلخؿوخص ٌُوَ َٓكِوش ٓو‪ٞ‬حء‬
‫أًخٗووض ‪ٛ‬ووٌ‪ ٙ‬حُلخؿووخص ٗلٔوو‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬ر‪ُٞٞ٤‬ؿ‪٤‬ووش‪ٛٝ ،‬ووٌ‪ ٙ‬حُو‪ٜ‬ووخث‪ٝ ،ٚ‬حُٔطخُووذ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُلخؿوووووخص طوظِوووووق روووووخُطزغ ػ٘وووووي حُطلوووووَ حُ‪ٜ‬وووووـ‪ َ٤‬ػوووووٖ حُزوووووخُؾ‪ٛ( .‬وووووي‪ٟ‬‬
‫ه٘خ‪)ٔ99ٗ،1ٗ،١ٝ‬‬
‫‪ٝ‬طظْٔ ه‪ ٜٚ‬ح‪١٧‬لخٍ ك‪ ٢‬حَُٔكِش ح‪٫‬رظيحث‪٤‬ش ربػخٍس حُظلٌ‪ٝ ،َ٤‬حُظؤَٓ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُي‪ٍٝ‬حٕ ػٖ حُ‪َٜ‬حع ر‪ ٖ٤‬حُلذ ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬حؿذ‪ٝ ،‬حُلي‪٣‬غ ػٖ ح‪ٓ٧‬خ‪ َ٤١‬حُ٘ؼز‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬طوي‪ َ٣‬حُؼِْ ‪ٝ‬حُؼِٔخء‪ِٓٝ ،‬ؽ حُو‪٤‬خٍ رخُ‪ٞ‬حهغ‪ٝ ،‬طزٔ‪ ٢٤‬حُظو٘‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼِْ‪ٝ ،‬حٓظويحّ‬
‫ػ٘خ‪ ٖ٣ٝ‬ؿخٗز‪٤‬ش‪ٝ ،‬طٌ٘‪ َ٤‬رؼ‪ ٞ‬حُلَ‪ٝ‬ف‪ٝ ،‬ػيى ‪ٛ‬للخص حُو‪ٜ‬ش ى‪ ٕٝ‬حُٔخثش‪،‬‬
‫‪ٟٝٝ‬غ ك‪ٌُِ َّٜ‬ظخد‪ٝ ،‬حٓظويحّ ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ٝ ،ْ٤‬حُِٔح‪ٝ‬ؿش ر‪ ٖ٤‬حُوزَ‬
‫‪ٝ‬ح‪٘ٗ٩‬خء‪ٝ ،‬هِش ح‪ٓ٫‬ظطَحى ك‪ ٢‬ػَ‪ ٝ‬ح‪٧‬كيحع‪ٝ ،‬هِش حُـَٔ ح‪٫‬ػظَح‪٤ٟ‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حٓظويحّ حُظؼز‪َ٤‬حص حُٔـخُ‪٣‬ش حُزٔ‪٤‬طش ‪ٝ‬حُٔلٔ٘خص حُزي‪٣‬ؼ‪٤‬ش‪( .‬كٖٔ‬
‫ٗلخط‪).ٕ-ٔ99ٗ،ٔ9،ٚ‬‬

‫‪51‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫شاًً٘ا‪ :‬هي ؼ٘س الؽثكح الدٌ٘ح (ػٌاطر القظح)‬


‫‪ٝ‬ط٘ؤْ اُ‪ ٠‬ػ‪٬‬ػش أٗ‪ٞ‬حع‪ًٔ ٢ٛٝ ،‬خ ًًَ‪ٛ‬خ (ٓلٔ‪ٞ‬ى آٔخػ‪:)ٗ..ٖٔ9،ٕ،َ٤‬‬
‫ٔ‪ -‬حُو‪ٜ‬ش حَُٔى‪٣‬ش (حُلخىػش)‪ ٢ٛٝ :‬طًَِ ػِ‪َٓ ٠‬ى ح‪٧‬كيحع‪ ،‬ى‪ ٕٝ‬ح‪ٛ٫‬ظٔخّ‬
‫رَْٓ حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪٣ٝ .‬ظٔ‪ٌٛ ِ٤‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ حُو‪" ٜٚ‬رخُلًَش"‪.‬‬
‫ٕ‪ -‬ه‪ٜ‬ش حُ٘و‪٤ٜ‬ش‪ ٢ٛٝ :‬طًَِ ػِ‪ ٠‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ٝ ،‬أى‪ٝ‬حٍ‪ٛ‬خ‪ٞٓٝ ،‬حهل‪ٜ‬خ‪،‬‬
‫‪ٓٝ‬ي‪ ٟ‬طؤػ‪ َ٤‬طِي حُ٘و‪٤ٜ‬خص ك‪ ٢‬أكيحع حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬ه‪ٜ‬ش حُلٌَس‪ ٢ٛٝ :‬طًَِ ػِ‪ ٠‬حُلٌَس ‪ٝ‬ارَحُ‪ٛ‬خ ر‪َٜ‬ف حُ٘ظَ ػٖ ى‪ٍٝ‬‬
‫حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُلًَش حُ٘خطـش ػٖ حَُٔى‪.‬‬
‫شالصًا‪ :‬هي ؼ٘س الؽعن ّالشكم‬
‫‪ٝ‬ط٘ؤْ اُ‪ ٠‬هٔٔش أٗ‪ٞ‬حع‪ًٔ ،‬خ كيى‪ٛ‬خ (ًٔخٍ حُي‪ ٖ٣‬كٔ‪:٢ٛٝ ).ٖٖ،ٕ.ٔ،ٖ٤‬‬
‫ٔ‪ -‬الٌا وج‪ ٢ٛٝ :‬أه‪ َٜ‬أٗ‪ٞ‬حع حُو‪.ٜٚ‬‬
‫ٕ‪ -‬األاظْطح‪ ٢ٛٝ :‬ػزخٍس ػٖ ه‪ٜ‬ش ‪ٛ‬ـ‪َ٤‬س ؿيًح ك‪ ٢‬حُلـْ‪ٝ ،‬أًؼَ‬
‫طًَ‪ًِ ٤‬ح‪ٝ ،‬طٌ‪ ٕٞ‬ه‪َ٤ٜ‬س حُليع‪ٝ ،‬حُؼويس‪ٝ ،‬حُ٘و‪٤ٜ‬ش‪ٝ ،‬حُٔ٘‪ٜ‬ي‪،‬‬
‫‪ٝ‬طٌ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬كي‪ٝ‬ى ‪ٛ‬للش ‪ٝ‬حكيس‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬القظح القظ٘رج‪ٝ :‬طٌ‪ً ٕٞ‬حص ػويس ‪ٝ‬حكيس‪ٗٝ ،‬و‪٤ٜ‬خص هِ‪ِ٤‬ش ‪ٝ‬أكيحع‬
‫ٓظؼيىس‪ ،‬أ‪ ٝ‬كخىػش ٓ٘لَىس‪ ،‬ػيى ‪ٛ‬للخط‪ٜ‬خ ‪ ٫‬طظـخ‪ ٖٓ ُٝ‬ػ‪٬‬ع اُ‪٠‬‬
‫أٍرغ ‪ٛ‬للخص‪.‬‬
‫ٗ‪ -‬القظح‪ٓ ٢ٛٝ :‬ظ‪ٓٞ‬طش حُط‪ٝ ،ٍٞ‬طظ٘خ‪ٓ ٍٝ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٧‬كيحع‬
‫‪ٝ‬حُ‪ٞ‬هخثغ‪ٝ ،‬طِ‪٣‬ي ك‪ٜ٤‬خ حُ٘و‪٤ٜ‬خص ػٖ هْٔ‪ٝ ،‬هي ‪ ٌٕٞ٣‬ك‪ٜ٤‬خ أًؼَ ٖٓ‬
‫ػويس‪ٝ ،‬طي‪ ٍٝ‬ك‪ ٢‬كوزش ُٓ٘‪٤‬ش ‪ٝ‬حكيس‪ٝ ،‬طٔظي ُظَ٘ٔ ػيىًح ٖٓ‬
‫حُ٘و‪٤ٜ‬خص طِ‪٣‬ي ػٖ حُؼ‪٬‬ع‪ٝ ،‬ػيى حٌُِٔخص طِ‪٣‬ي ػٖ حُؤٔٔخثش‪.‬‬
‫٘‪ -‬الرّاٗح‪ ٢ٛٝ :‬أ‪ ٍٞ١‬أٗ‪ٞ‬حع حُو‪ٝ ،ٜٚ‬أًؼَ‪ٛ‬خ أكيحػًخ‪ٗٝ ،‬و‪٤ٜ‬خص‪،‬‬
‫‪ٝ‬أ‪ٓٝ‬ؼ‪ٜ‬خ حٗظ٘خًٍح ٖٓ ك‪٤‬غ‪ :‬حُِٓخٕ ‪ٝ‬حٌُٔخٕ‪ٝ ،‬هي طٌ‪ ٖٓ ٕٞ‬ػيس‬
‫أؿِحء ًٔخ ك‪ ٢‬ػ‪٬‬ػ‪٤‬ش ٗـ‪٤‬ذ ٓلل‪ٞ‬ظ "حٌَُٔ‪٣‬ش"‪( .‬ػ‪ٞ‬ح‪١‬ق‬
‫ػِ‪)ٕ..ٕٔٔ،ٕ،٢‬‬
‫وات ًؼا‪ :‬هي ؼ٘س الوؽرْٓ ّالوؼوْى‬
‫‪ٝ‬ط٘ؤْ اُ‪ ٠‬هٔٔش أهٔخّ‪:٢ٛٝ ،‬‬
‫‪ -1‬اظض االِٗام ّال ٘ا‬
‫ح‪ٜ٣٩‬خّ ُ‪ ٖٓ ٕٞ‬أُ‪ٞ‬حٕ حُو‪٤‬خٍ ‪ٔ٣‬ظٔظغ ر‪ ٚ‬حُطلَ ك‪١ ٢‬ل‪ُٞ‬ظ‪ ٚ‬حُٔزٌَس‪ٗٝ ،‬ـي ك‪٢‬‬
‫حُو‪ ٜٚ‬حُو‪٤‬خُ‪٤‬ش طِز‪٤‬ش َُؿزخط‪ ٚ‬حُِٔلش ك‪ ٢‬اىٍحى حُل‪٤‬خس‪ ،‬كخ‪ٜ٣٩‬خّ ُ‪ٝ ٚ‬ظ‪٤‬لش‬
‫ُظ٘ظ‪ ْ٤‬حٌُؼ‪٘ٗ ٖٓ َ٤‬خ‪ٝ ،ٚ١‬أٓخّ ُٔٔخٍٓش ٓ‪ٜ‬خٍحط‪ٓٝ ،ٚ‬ز‪ َ٤‬اُ‪ ٠‬حط‪ٜ‬خ‪٫‬ط‪ٚ‬‬

‫‪52‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ٝ ٖٓٝ ،‬حؿذ حَُٔر‪ ٖ٤‬إٔ ‪ِ٣‬ز‪ٞ‬ح ‪ ٌٙٛ‬حَُؿزش حُِٔلش ػ٘ي حُطلَ ربُوخء‬
‫حُو‪ ٜٚ‬حُو‪٤‬خُ‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬ح‪١٧‬لخٍ‪ٝ ،‬ػِ‪ ْٜ٤‬حهظ‪٤‬خٍ‪ٛ‬خ حهظ‪٤‬خ ًٍح ٓ٘خٓزًخ‪ٛ(.‬ي‪ٟ‬‬
‫ه٘خ‪ٝ.)ٔ9ٖ-ٔ99ٗ،ٔ9ٕ،١ٝ‬ط٘ؤْ اُ‪:٠‬‬
‫أ‪ -‬اظض الؽْ٘اى‬
‫‪ ٢ٛ‬حُو‪ ٜٚ‬حُظ‪ ٢‬طؤٓٔض ػِ‪ ٠‬ؿَحٍ أ‪٘ٛ‬خف حُلٌخ‪٣‬خص حُ٘ؼز‪٤‬ش‪ُ ٝ ،‬ػَكض‬
‫رلٌخ‪٣‬خص حُل‪ٞ٤‬حٗخص‪ٝ ،‬ك‪ٜ٤‬خ طِؼذ حُل‪ٞ٤‬حٗخص ح‪٤ُ٧‬لش‪ٝ ،‬ؿ‪َٛ٤‬خ ح‪٧‬ى‪ٝ‬حٍ حَُث‪ٔ٤‬ش‪،‬‬
‫‪ُٞ٣ٝ‬غ ح‪١٧‬لخٍ ر‪ ٌٜٙ‬حُو‪ٍٝ ،ٜٚ‬رٔخ ‪َ٣‬ؿغ ًُي ُِٔظؼش حُظ‪٣ ٢‬ـي‪ٛ‬خ ح‪١٧‬لخٍ‬
‫ك‪ ٢‬طؤ‪ ٚ‬أى‪ٝ‬حٍ حُل‪ٞ٤‬حٗخص‪ٝ ،‬طـٌد أ‪١‬لخٍ ٖٓ حُؼخَٗس‪ٓ .‬ؼَ‪ :‬كٌخ‪٣‬خص‬
‫ا‪ٞٔ٣‬د‪٫ ،‬ك‪ٗٞ‬ظ‪ِ٤ًِ ،ٖ٤‬ش ‪ٝ‬ىٓ٘ش‪ًٔ( .‬خٍ حُي‪ ٖ٣‬كٔ‪)1..1ٔ،ٕ ،ٖ٤‬‬
‫ب‪ -‬اظض ال ْاو‬
‫ً‬
‫‪ ٢ٛ‬حُو‪ ٜٚ‬حُظ‪ ٢‬طلٌ‪ ٢‬أكيحػخ هخّ ر‪ٜ‬خ رطَ ‪٣ ٫‬ـِز‪ ٚ‬أكي ٖٓ حُزَ٘ ‪ٝ‬هخىٍ‬
‫ػِ‪ ٠‬طٔو‪ َ٤‬حُطز‪٤‬ؼش‪ٝ ،‬ح‪ٗ٫‬ظ‪ٜ‬خٍ ػِ‪ً ٠‬خث٘خط‪ٜ‬خ‪٣ٝ ،‬ؼظزَ حُزؼ‪ٌٛ ٞ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ‬
‫حُو‪ٞٗ ٜٚ‬ػًخ ٖٓ حُلٌخ‪٣‬خص حُ٘ؼز‪٤‬ش‪ٗٝ ،‬ظًَح ُٔخ طلظ‪ ٠‬ر‪ ٌٙٛ ٚ‬حُو‪ٖٓ ٜٚ‬‬
‫اهزخٍ ٗي‪٣‬ي ر‪ ٖ٤‬ح‪١٧‬لخٍ كوي حػظزَص ٗ‪ٞ‬ػًخ هخث ًٔخ رٌحط‪ َ٤ٔٓ(.ٚ‬ػزي‬
‫حُ‪ٛٞ‬خد‪)ٗ..ٔ.1،ٕ،‬‬
‫ض‪ -‬اظض الطاؼراخ ّال رافح‬
‫‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ حُو‪٣ ٜٚ‬لز‪ ٚ‬ح‪١٧‬لخٍ ًؼ‪ًَ٤‬ح؛ ‪٣ ٚٗ٧‬ز‪ َْٜٛ‬رظل‪ ٍٞ‬ح‪٤ٗ٧‬خء‪،‬‬
‫‪ٝ‬طلو‪٤‬ن حَُؿزخص‪ٝ ،‬ىكغ حَُ٘‪ ٍٝ‬ػٖ ح‪١٧‬لخٍ رلؼَ حُٔلَ‪ٓ ،‬ؼَ‪" :‬رٔخ‪١‬‬
‫حَُ‪٣‬ق‪ٜٓٝ ،‬زخف ػ‪٬‬ء حُي‪ ،ٖ٣‬حُؼ‪ٜ‬خ حُٔلَ‪٣‬ش‪ ،‬هخطْ ِٓ‪ٔ٤‬خٕ"‪ٝ .‬حُوَحكش‬
‫رٌَ٘ ػخّ طوق ر‪ ٖ٤‬حُ‪ٞ‬حهغ ‪ٝ‬حُو‪٤‬خٍ‪ ،‬ك‪ ٢ٜ‬طلٌ‪ ٢‬ػٖ طخٍ‪٣‬ن حُل‪٠‬خٍس‪ٌُٖ ،‬‬
‫رٌَ٘ ؿ‪ َ٤‬كو‪٤‬و‪( ٢‬ه‪٤‬خُ‪ًٔ ،)٢‬خ أٗ‪ٜ‬خ طو‪ ّٞ‬رٔؼخُـش أٓ‪ ٍٞ‬ؿ‪ٓ َ٤‬ؤُ‪ٞ‬كش رطَم‬
‫ٓؼويس‪ًٝ ،‬ؼ‪ًَ٤‬ح ٓخ طوَؽ ػٖ كي‪ٝ‬ى حُؼوَ ‪ٝ‬حُٔ٘طن؛ ٌُح ‪٣‬ـذ ػيّ حُٔـخ‪٫‬س ك‪ٚ٤‬‬
‫َٓحػخسً ُِ ِٔ ِٖ حُٔويّ ُ‪ٛ( .ٚ‬ي‪ ٟ‬ه٘خ‪)ٔٙٗ،ٔ99ٗ،١ٝ‬‬
‫‪ -2‬حلقظض الْااؼ٘ح‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬حُو‪ ٜٚ‬حُظ‪ ٢‬طلخً‪ ٢‬حُؼخُْ حُلو‪٤‬و‪ٝ ،٢‬طَ٘ٔ حُو‪ ٜٚ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪٤‬ش حُوي‪ٔ٣‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔؼخ‪َٛ‬س‪ًٔ ،‬خ إٔ أكيحػ‪ٜ‬خ طٌ‪ٌ٘ٔٓ ٕٞ‬ش حُلي‪ٝ‬ع‪ٗٝ ،‬و‪٤ٜ‬خط‪ٜ‬خ طظ‪َٜ‬ف‬
‫ٓؼَ‪ :‬ح‪ٗ٧‬وخ‪ ٙ‬حُلو‪٤‬و‪ٔٓ ،ٖ٤٤‬خ ‪٘٣‬ؼَ حُٔظِو‪ ٢‬رؤٗ‪٣ ٚ‬ؼَك‪ ،ْٜ‬ك‪ َٜٔ٤‬ػِ‪ٚ٤‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظلخىس ٖٓ حُوزَحص حُظ‪ َٕٝٔ٣ ٢‬ر‪ٜ‬خ‪) etal,2..2,144)Kathy,.‬‬
‫ٖ‪ -‬حُو‪ ٜٚ‬حُ٘ؼز‪٤‬ش‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬حُو‪ ٜٚ‬حُظ‪ٔ٘٣ ٢‬ـ‪ٜ‬خ حُو‪٤‬خٍ حُ٘ؼز‪ ٢‬ك‪ ٍٞ‬كيع طخٍ‪٣‬و‪ ،٢‬أ‪ ٝ‬رطَ‬
‫‪٘٣‬خٍى ك‪٘ٛ ٢‬غ حُظخٍ‪٣‬ن ُ٘ؼذ ٖٓ حُ٘ؼ‪ٞ‬د‪ٔ٣ٝ ،‬ظٔظغ حُ٘ؼذ رَ‪ٝ‬ح‪٣‬ظ‪ٜ‬خ‪،‬‬

‫‪53‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬طظ‪ٞ‬حٍػ‪ٜ‬خ ح‪٧‬ؿ‪٤‬خٍ‪ُٝ ،‬وي حطوٌص حطـخ‪ ٖ٤ٛ‬ح‪ ٍٝ٧‬ه‪ٜ‬ش حُزطَ ًو‪ٜ‬ش ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‬
‫ح‪ً٧‬زَ‪ٝ ،‬ه‪ٜ‬ش حُظخ‪ َٛ‬ر‪٤‬زَّ‪ٝ ،‬حُؼخٗ‪ ٢ٛ ٢‬حُو‪ ٜٚ‬حُوخثٔش ػِ‪ ٠‬حُٔوخرِش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُظ‪٠‬خى ‪ٝ‬حُل‪ٓ َ٤‬ؼَ ه‪ٜ‬ش ٗ‪ُ َٜ‬حى حُظ‪ ٢‬حكظخُض ػِ‪٣َٜٗ ٠‬خٍ؛ ٌُ‪٫ ٢‬‬
‫‪٣‬وظِ‪ٜ‬خ‪ٌٛٝ ،‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ حُو‪ِٜ٣ ٜٚ‬ق ُ‪١٨‬لخٍ‪ٓ( .‬لٔي ك‪ٝ٬‬س‪)ٖ..ٔٔٙ،ٕ ،‬‬
‫ٗ‪ -‬حُو‪ ٜٚ‬حُلٌخ‪٤ٛ‬ش‬
‫ً‬
‫‪ ٢ٛ‬ه‪ ٜٚ‬طَ‪ ١ٝ‬أكيحػخ طٔظؼ‪ َ٤‬حُ‪٠‬لي‪ٞٓٝ ،‬حهق حُـزخء‪ٝ ،‬حُويػش‪،‬‬
‫ُ٘و‪٤ٜ‬خص ٗؼز‪٤‬ش‪ ٖٓٝ ،‬أٓؼِش ‪ٌٛ‬ح حُ٘‪ٞ‬ع ه‪ ٜٚ‬حُـَحثذ حُظ‪ ٢‬طلٌ‪ ٢‬أكيحػًخ‬
‫ؿ‪ٓ َ٤‬ظ‪ٞ‬هؼش‪ًٔ .‬خ طظٔ‪ ِ٤‬رخُو‪ٝ َٜ‬حُزٔخ‪١‬ش‪ٝ ،‬طٌ‪ ٕٞ‬ػويط‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُ٘‪ٜ‬خ‪٣‬ش‪ٝ ،‬طٔظٔي‬
‫ٓ‪ٟٞٞ‬ػخط‪ٜ‬خ ٖٓ حُل‪٤‬خس حُ‪٤ٓٞ٤‬ش‪ٝ ،‬ك‪ ٢‬أك‪٤‬خٕ أهَ‪ ٟ‬طزظؼي ػٖ حُ‪ٞ‬حهغ‪َ٤ٔٓ(.‬‬
‫ػزي حُ‪ٛٞ‬خد‪)ٙ..ٖٔٗ،ٕ،‬‬
‫٘‪ -‬حُو‪ ٜٚ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‬
‫‪ٞٗ ٢ٛ‬ع ٖٓ حُو‪٣ ٜٚ‬ظ٘خ‪ ٍٝ‬ح‪َٓ٧‬س‪ٝ ،‬حَُ‪ٝ‬حر‪ ٢‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُؼ‪٬‬هش ر‪ٖ٤‬‬
‫ح‪٧‬د‪ٝ ،‬ح‪ٝ ّ٧‬ح‪٧‬ر٘خء‪ٝ ،‬ح‪٩‬ه‪ٞ‬س‪ٝ ،‬حُـ‪َ٤‬حٕ‪ٝ ،‬حُٔ٘خٓزخص ح‪٣َٓ٧‬ش حُٔوظِلش‪،‬‬
‫‪ٞٓٝ‬حهق حُ٘ـخف‪ٝ ،‬ح‪ٗ٩‬ـخُ‪ٞٓٝ ،‬حؿ‪ٜ‬ش حُل‪٤‬خس رَ٘ف ‪ٝ‬ؿي‪ٝ ،‬أٓخٗش‪ٜٓ(.‬طل‪٠‬‬
‫ٍؿذ‪)٘1،ٔ99٘ ،‬‬
‫‪ -ٙ‬ه‪ ٜٚ‬حُزط‪ُٞ‬ش ‪ٝ‬حُٔـخَٓس‬
‫طؼي ٖٓ أكذ حُو‪ٝ ،ٜٚ‬أهَر‪ٜ‬خ اُ‪ٗ ٠‬ل‪ ّٞ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ٜٔٓ ٢ٛٝ ،‬ش ؿيًح‬
‫ُظط‪ ْٛٞٔٗ ٍٞ‬حُ٘لٔ‪ٝ ٢‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪ٝ ،٢‬ط٘خٓذ َٓكِش حُطل‪ُٞ‬ش حُٔظؤهَس‪ -‬أ‪١‬‬
‫حُ‪ٜ‬ق حُٔخىّ ح‪٫‬رظيحث‪ٜ٘ٓٝ ،٢‬خ‪ :‬حُو‪ ٜٚ‬حُز‪٤ٔ٤ُٞ‬ش‪ٝ ،‬ه‪ ٜٚ‬ح‪٧‬رطخٍ‬
‫حُٔوخ‪ٓٝ‬ش‪ٓ(.‬لٔ‪ٞ‬ى‬ ‫‪ٝ‬ه‪ٜٚ‬‬ ‫حُـخٓ‪٤ٓٞ‬ش‪،‬‬ ‫‪ٝ‬ه‪ٜٚ‬‬ ‫حُلخطل‪،ٖ٤‬‬
‫آٔخػ‪)ٗ..ٔٗٙ،ٕ،َ٤‬‬
‫‪ -1‬حُو‪ ٜٚ‬حُؼِٔ‪٤‬ش‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ -1‬حُو‪ ٜٚ‬حُظ‪ ٢‬طظؼَ‪ ٝ‬رخَُ٘ف ُزؼ‪ ٞ‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُؼِٔ‪٤‬ش‪ٝ ،‬طلَٔ أ‪٤ٔٛ‬ش‬
‫ك‪٤‬خس ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪ ،‬أ‪ ٝ‬رؼ‪ ٞ‬حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬طلٔ‪ًَ٤‬ح ػِٔ‪ً٤‬خ ىه‪٤‬وًخ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬اريحع أىر‪٢‬‬
‫رٌَ٘ ؿ‪ٓ َ٤‬زخَٗ‪ٝ ،‬طٔظويّ ػخىس ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔؼَكش حُؼِٔ‪٤‬ش ُ‪١٨‬لخٍ‪.‬‬
‫‪٘ٛٝ‬خى ٓخ ‪ ٠ٔٔ٣‬رو‪ ٜٚ‬حُو‪٤‬خٍ حُؼِٔ‪ ٢ٛٝ ،٢‬حُو‪ ٜٚ‬حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬ظق‬
‫حُ٘ظَ‪٣‬خص حُؼِٔ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪٫‬هظَحػخص حُلي‪٣‬ؼش ك‪ ٢‬كَ حُ‪َٜ‬حع حٌُ‪٣ ١‬وغ ك‪ٚ٤‬‬
‫رطَ حُو‪ٜ‬ش أ‪ ٝ‬أرطخُ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬طؼظٔي ػِ‪ ٠‬هيٍس حُزطَ ػِ‪ ٠‬حُظلٌ‪ َ٤‬حُؼِٔ‪،٢‬‬
‫‪ٝ‬ه‪ٞ‬س حُٔ‪٬‬كظش‪ٝ ،‬حُٔؼَكش حُؼِٔ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔخػي‪ ٙ‬ؿٔ‪٤‬ؼ‪ٜ‬خ ػِ‪ ٠‬كَ حُ‪َٜ‬حع‪.‬‬
‫أٓخ ه‪( ٜٚ‬حُلخٗظخُ‪٣‬خ) حُؼِٔ‪٤‬ش‪ ،‬ك‪ ٢ٜ‬حُو‪ ٜٚ‬حُظ‪ ٢‬طلخ‪ ٍٝ‬هِن ا‪١‬خٍ‬
‫ٓزخُؾ ك‪ُ ٚ٤‬ظي‪ ٍٝ‬ه‪ ُٚ٬‬ح‪٧‬كيحع‪ٓ ،‬ؼَ ػخُْ حٌُ‪ٞ‬حًذ‪ٝ ،‬حُٔـَحص‪ ،‬أ‪ٝ‬‬
‫أػٔخم حُزلخٍ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ىحهَ ؿْٔ ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪ ،‬أ‪ ٝ‬رخُظـ‪ ٍٞ‬ك‪ ٢‬حُِٖٓ ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬ىًح‪،‬‬

‫‪54‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٛٝ‬ز‪ً١ٞ‬خ‪ٝ ،‬أكيحػًخ رؼ‪٤‬يس ػٖ حكظٔخٍ كي‪ٝ‬ػ‪ٜ‬خ رٔ٘طن حُ‪ٞ‬حهغ‪ٗٝ ،‬و‪٤ٜ‬خص‬


‫رؼ‪٤‬يس أ‪ً٠٣‬خ ػٖ حُ‪ٞ‬حهغ ٓزخُؾ ك‪ ٢‬هيٍط‪ٜ‬خ‪ًٔ( .‬خٍ حُي‪ ٖ٣‬كٔ‪-19،.ٕ.ٔ،ٖ٤‬‬
‫‪).9‬‬
‫‪ -9‬حُو‪ ٜٚ‬حُظخٍ‪٣‬و‪٤‬ش‪:‬‬
‫ٗ‪ٞ‬ع ٖٓ حُو‪٣ ٜٚ‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬كيحع‪ٝ ،‬ح‪ٗ٧‬وخ‪ ٙ‬حُظخٍ‪٣‬و‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُٔ‪ٞ‬حهغ‬
‫حُلَر‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُـِ‪ٝ‬حص‪٣ٝ ،‬ؤط‪ ٢‬رؼ‪ ٌٙٛ ٞ‬حُو‪ِٝٔٓ ٜٚ‬ؿًخ رو‪ٜ‬ش كذ طوغ ر‪ٖ٤‬‬
‫أرطخُ‪ٝ .ٚ‬هي ‪٣‬ظ‪ٌٛ ٖٔ٠‬ح حُ٘‪ٞ‬ع حَُكخُش رٔخ ك‪ٓ ٖٓ ٚ٤‬ؼِ‪ٓٞ‬خص ػٖ حُزِيحٕ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُوخٍحص‪ٝ ،‬حُٔل‪٤‬طخص‪ٝ ،‬حُ٘خّ‪٣ ٞٛٝ ،‬ظ‪ ٖٔ٠‬ػخىس ‪َ١‬حثق ٖٓ حَُ٘م‬
‫‪ٝ‬حُـَد طَٓ‪ ٢‬اُ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُو‪٤‬خٍ‪ٝ ،‬ح‪ُٔ٩‬خّ رؼوخكش حُ٘خّ ‪١ٝ‬زخثؼ‪(.ْٜ‬ػزي‬
‫حَُكٖٔ حُ‪ٜ‬خٗٔ‪ٝ ٢‬آهَ‪)9..ٕ11،ٕ،ٕٝ‬‬
‫ٓٔ‪ -‬حُو‪ ٜٚ‬حُي‪٤٘٣‬ش‪:‬‬
‫‪ٞٗ ٢ٛ‬ع ٖٓ حُو‪٣ ٜٚ‬ظ٘خ‪ٟٞٞٓ ٍٝ‬ػخص ى‪٤٘٣‬ش ٓؼَ‪ :‬حُؼزخىحص‪ٝ ،‬حُؼوخثي‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُٔؼخٓ‪٬‬ص‪ َ٤ٓٝ ،‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء‪ٝ ،‬ه‪ ٜٚ‬حُوَإٓ حٌَُ‪ٝ ،ْ٣‬حٌُظذ حُٔٔخ‪٣ٝ‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُزط‪٫ٞ‬ص‪ٝ ،‬ح‪٧‬ه‪٬‬م حُي‪٤٘٣‬ش‪ٓٝ ،‬خ أػي‪ ٙ‬هللا طؼخُ‪ُ ٠‬ؼزخى‪ ٖٓ ٙ‬ػ‪ٞ‬حد‪ ،‬أ‪ ٝ‬ػوخد‪،‬‬
‫‪ٝ‬أك‪ٞ‬حٍ ح‪ٝ ،ْٓ٧‬ػ‪٬‬هظ‪ٜ‬خ رو‪٤٠‬ش ح‪ٔ٣٩‬خٕ رخهلل طؼخُ‪ٞٓٝ ،٠‬هل‪ٜ‬خ ٖٓ حُو‪،َ٤‬‬
‫‪ٝ‬حَُ٘‪ٝ ،‬ؿِ‪ٝ‬حص حَُٓ‪(.ٍٞ‬ػزي حَُكٖٔ حُ‪ٜ‬خٗٔ‪ٝ ٢‬آهَ‪-9،ٕٕ1..ٕ،ٕٝ‬‬
‫‪)ٕٕ1‬‬
‫ػٌاطر الثٌا الدٌٖ لقظض األؽدا ‪:‬‬
‫ً‬
‫أّال‪ :‬الدكرج‪:‬‬
‫‪ ٢ٛ‬حُـِء حٌُ‪ ١‬طزيأ ٓ٘‪ ٚ‬حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬ح‪ٓ٧‬خّ حٌُ‪٣ ١‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬حُز٘خء حُل٘‪٢‬‬
‫ُِو‪ٜ‬ش‪ًٔ ،‬خ أٗ‪ٜ‬خ طٌَ٘ ٓ‪ٜ‬يًٍح ٖٓ ٓ‪ٜ‬خىٍ ح‪٩‬ػـخد‪ ٫ٝ ،‬طٔظط‪٤‬غ أ‪٣‬ش ه‪ٜ‬ش‬
‫إٔ طظليى ٓ‪ٓ٬‬ل‪ٜ‬خ‪٤ًٝ ،‬خٗ‪ٜ‬خ حُٔٔ‪ ِ٤‬حُٔئػَ ا‪ ٫‬رخٓظٌٔخٍ ػ٘‪ َٜ‬حُلٌَس‪ٓ(.‬لٔي‬
‫ك‪ٝ٬‬س‪)ٖ..ٗٗ،ٕ،‬‬
‫‪ٝ‬طَ‪( ٟ‬حَٗ٘حف حَُٔ٘ك‪ )٘..ٕ٘،ٕ،٢‬أٗ‪ ٚ‬ػ٘ي حهظ‪٤‬خٍ حُٔ‪ٟٞٞ‬ع أ‪ ٝ‬حُلٌَس‬
‫حَُث‪ٔ٤‬ش ُو‪ٜ‬ش ‪٣‬ـذ حهظ‪٤‬خٍ حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُظ‪ ٢‬طظ٘خٓذ ٓغ ح‪١٧‬لخٍ ٖٓ ك‪٤‬غ‪:‬‬
‫ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُطل‪ُٞ‬ش ك‪َٓ ٢‬حكِ‪ٜ‬خ حُ٘لٔ‪٤‬ش‪ ،‬حُؼخ‪١‬ل‪٤‬ش‪ ،‬حُؼوِ‪٤‬ش‪.‬‬
‫شاًً٘ا‪ :‬الؽثكح‪:‬‬
‫"‪ ٢ٛ‬ح‪ٓ٧‬خّ حٌُ‪٣ ١‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬ر٘خء حُو‪ٜ‬ش حُل٘‪ٝ ،٢‬طؼخىٍ رٔ‪ٟٞٞ‬ػ‪ٜ‬خ‬
‫حُلٌَس ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُ‪ٜ‬يف حٌُ‪ٔ٣ ١‬ؼ‪ ٠‬حُٔئُق ُِظؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ ٢ٛٝ ،ٚ‬أ‪ً٠٣‬خ‬
‫طَط‪٤‬ذ أكيحع حُلؼَ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ع ك‪ ٢‬حُِٖٓ‪ ،‬رٔؼ٘‪ ٠‬طَِٔٔ ح‪٧‬كيحع‪،‬‬
‫‪٘ٛٝ‬خى ه‪ ٜٚ‬طَطذ أكيحػ‪ٜ‬خ ك‪ٝ ُٖٓ ٢‬حكي ‪ َ٤ٔ٣‬ك‪ ٢‬ه‪ٔٓ ٢‬ظو‪ٝ ْ٤‬ح‪٧‬هَ‪ٟ‬‬
‫‪55‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫طظ‪ُٓ ٖٔ٠‬خٗ‪ٓ ٖ٤‬ظوخ‪١‬ؼ‪ ٖ٤‬أ‪ ٝ‬أُٓ٘ش ٓظيحهِش‪٘ٛٝ ،‬خى كٌخ‪٣‬خص ًحص ُٖٓ‬
‫ىحثَ‪ًٔ(."١‬خٍ حُي‪ ٖ٣‬كٔ‪).ٔ٘9،ٕ.ٔ،ٖ٤‬‬
‫‪ٝ‬طٔؼَ حُلزٌش حُ٘وطش حُظ‪ ٢‬طظ٘خري ػ٘ي‪ٛ‬خ أكيحع حُو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬حُظ‪ ٢‬طـؼَ‬
‫حُوخٍة ك‪ٞٗ ٢‬م ُٔؼَكش حُلَ‪ ..‬كـخُزًخ ٓخ طزيأ أكيحع حُو‪ٜ‬ش رٔويٓش ه‪َ٤ٜ‬س‬
‫ُِلٌَس ػْ طٔ‪ َ٤‬ح‪٧‬كيحع‪ٝ ،‬طظ٘خري ك‪ ٌَٗ ٢‬ػويس‪ ،‬أ‪ ٌَ٘ٓ ٝ‬ط٘لٌ حٗظزخ‪ٙ‬‬
‫حُطلَ‪ٝ ،‬طـؼِ‪٣ ٚ‬لٌَ ك‪ ٢‬كِ‪ُٜ ٍٞ‬خ‪ ،‬أ‪ ٝ‬طلٔ‪َ٤‬حص ُِٔ‪ٞ‬حهق حُـخٓ‪٠‬ش‪.‬‬
‫(‪ٛ‬ي‪ ٟ‬ه٘خ‪)ٔ99ٗ،ٔ11،١ٝ‬‬
‫شالصًا‪ :‬الش ظ٘اخ‬
‫طؼي حُ٘و‪٤ٜ‬خص ػ٘‪ًَٜ‬ح ٓ‪ًٔ ٜ‬خ ٖٓ ػ٘خ‪ َٛ‬حُز٘خء حُل٘‪ُِ ٢‬و‪ٜ‬ش‪٢ٛٝ ،‬‬
‫ٓل‪ ٍٞ‬أٓخٓ‪ ٢‬ك‪ ٢‬ه‪ ٜٚ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬كخُ٘و‪٤ٜ‬خص ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش طؼَٔ ٓـظٔؼش‬
‫‪٩‬رَحُ حُلٌَس حُظ‪ ٖٓ ٢‬أؿِ‪ٜ‬خ ُ‪ٟٝ‬ؼض حُو‪ٜ‬ش‪ٌُُٝ ،‬ي ‪ُ٣‬وخٍ‪ :‬إ حُلٌَس ك‪٢‬‬
‫حُو‪ٜ‬ش أٗز‪ ٚ‬رخُظ‪ ْ٤ٜٔ‬ك‪ ٢‬حُ٘ٔ‪٤‬ؾ‪ ،‬أٓخ حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ٝ ،‬ح‪٧‬كيحع ‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حٍ ك‪٢ٜ‬‬
‫ط٘ز‪ ٚ‬ه‪ ١ٞ٤‬حُ٘ٔ‪٤‬ؾ ك‪ ٢‬ػ‪٬‬هش رؼ‪ٜ٠‬خ رزؼ‪ٝ ،ٞ‬طَط‪٤‬ز‪ٜ‬خ‪٤ٔٗٝ ،‬ـ‪ٜ‬خ‪ٓ(.‬لٔي‬
‫ك‪ٝ٬‬س‪)ٖ،ٗٗ..ٕ ،‬‬
‫‪ٝ‬حُ٘و‪ٜ‬ووو‪٤‬خص هوووي طٌووو‪ ٕٞ‬اٗٔوووخًٗخ ٗؼَكووو‪ ،ٚ‬أ‪ ٝ‬ك‪ٞ٤‬حًٗوووخ‪ ،‬أ‪ٗ ٝ‬زخطًوووخ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ؿٔوووخىًح‪،‬‬
‫‪ٓٝ‬ؼ‪٤‬ووخٍ ٗـووخف حُ٘و‪ٜ‬وو‪٤‬خص حُز٘ووَ‪٣‬ش إٔ ط٘ٔووـْ أه‪ٞ‬حُ‪ٜ‬ووخ‪ٝ ،‬أكؼخُ‪ٜ‬ووخ ٓووغ ٓوو٘‪ٜ‬خ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ؿ٘ٔ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬ػوخكظ‪ٜ‬وخ‪ٝ ،‬هِل‪٤‬ظ‪ٜ‬وخ ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬وش‪ ،‬أٓوخ رخُ٘ٔوزش ُِل‪ٞ٤‬حٗوخص ك‪٤‬ظـِو‪ٛ ٠‬وٌح‬
‫ح‪ٔٗ٫‬ـخّ ك‪ ٢‬طٔخٗ‪ًِٜٞٓ ٢‬خ ٓغ ‪١‬زخثؼ‪ٜ‬وخ حُٔؼَ‪ٝ‬كوش ػ٘‪ٜ‬وخ ٓؼوَ‪ً :‬زَ‪٣‬وخء ح‪ٓ٧‬وي‪،‬‬
‫‪ٌٓٝ‬ووووووَ حُؼؼِووووووذ‪ٛٝ ،‬ووووووزَ حُـٔووووووَ‪ُٝٝ ،‬ووووووغ حُوووووووَى رخُظوِ‪٤‬ي‪...‬اُن‪ٓ(.‬وووووو‪َ٤ٜ‬‬
‫ٓلل‪ٞ‬ظ‪)1..ٔ1،ٕ،‬‬
‫وات ًؼا‪ :‬االؽاو‬
‫‪ٓ ٞٛ‬خ ‪ ٠ٔٔ٣‬رز‪٤‬جش حُو‪ٜ‬ش حُِٓخٗ‪٤‬ش ‪ٝ‬حٌُٔخٗ‪٤‬ش‪ ٞٛٝ ،‬حُ‪ ٢٤ٓٞ‬حُطز‪٤‬ؼ‪ ٢‬حٌُ‪١‬‬
‫طـَ‪ ١‬ك‪ ٚ٤‬أكيحع حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬طظلَى ك‪ٗ ٚ٤‬و‪٤ٜ‬خط‪ٜ‬خ‪ ،‬كؤكيحع حُو‪ٜ‬ش كيػض ك‪٢‬‬
‫ُٓخٕ ‪ٌٓٝ‬خٕ‪ُٜٔ ،‬خ ه‪ٜ‬خث‪ٜٜٔ‬خ ‪ٓٝ‬ئػَحط‪ٜٔ‬خ‪ٔٛٝ ،‬خ ري‪٫٫‬ط‪ٜٔ‬خ ‪ٔ٣‬خػيحٕ ػِ‪٠‬‬
‫طؼٔ‪٤‬ن حُلٌَس‪ٝ ،‬طلو‪٤‬ن حُ‪ٜ‬يف حٌُ‪ ٢َٓ٣ ١‬اُ‪ ٚ٤‬ح‪٧‬ى‪٣‬ذ ه‪ٜ‬ظ‪ًٔ(.ٚ‬خٍ حُي‪ٖ٣‬‬
‫كٔ‪)9..ٔٙٔ،ٕ،ٖ٤‬‬
‫‪ُٔٝ‬خ ًخٗض حُو‪ٜ‬ش ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٧‬كيحع‪ً ،‬خٕ ٖٓ حُ‪ ١ٍَٝ٠‬طلي‪٣‬ي‬
‫حٌُٔخٕ ‪ٝ‬حُِٓخٕ حٌُِ‪ٝ ٖ٣‬هؼض ك‪ٜٔ٤‬خ ‪ ٌٙٛ‬ح‪٧‬كيحع؛ ‪ ًَ ٕ٧‬ر‪٤‬جش ٌٓخٗ‪٤‬ش‪ًَٝ ،‬‬
‫كوزش ُٓ٘‪٤‬ش ك‪ ٢‬ك‪٤‬خس ح‪٧‬كَحى ‪ٝ‬حُـٔخػخص ُ‪ٜ‬خ ‪١‬ز‪٤‬ؼش هخ‪ٛ‬ش‪ ،‬أ‪ٔٓ ٝ‬خص ٓٔ‪ِ٤‬س‪،‬‬
‫‪٘ٛ ٖٓٝ‬خ ًخٗض ٓؼَكش حُز‪٤‬جش حٌُٔخٗ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُِٓخٗ‪٤‬ش أَٓ‪ٖ٤٣ٍَٟٝ ٖ٣‬؛ ‪ٖٓ ٚٗ٧‬‬

‫‪57‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ه‪ ٍ٬‬حٌُٔخٕ‪ٝ ،‬حُِٓخٕ ‪ٌ٘٘ٔ٣‬خ ك‪ ْٜ‬حُ‪ٞ‬حهغ‪ٝ ،‬ح‪٧‬كيحع‪ٝ ،‬ك‪ِٞٓ ْٜ‬ى ح‪ٗ٧‬وخ‪ٙ‬‬


‫أٗلٔ‪ٝ ،ْٜ‬طوَ‪ َ٣‬حُو‪ ْ٤‬حُظ‪ٔ٣ ٢‬ؼِ‪ٜٗٞ‬خ‪ٓ َ٤ٜٓ(.‬لل‪ٞ‬ظ‪.).1،ٕ..ٕ،‬‬
‫طا‪ :‬األضلْب‪:‬‬
‫خاه ً‬
‫‪ ٞٛ‬حُ‪٤ٜ‬خؿش حُِـ‪٣ٞ‬ش ُِليع‪ٝ ،‬طوي‪ ْ٣‬حُلٌَس حُؼخٓش رٌَ٘ ٓ٘‪ٞ‬م‪ٝ ،‬ؿ‪َ٤‬‬
‫ٓزخَٗ اُ‪ ٠‬ح‪١٧‬لخٍ‪٣ٝ ،‬ـذ إٔ ‪٣‬ظٔ‪ ِ٤‬أِٓ‪ٞ‬د حُو‪ٜ‬ش حُـ‪٤‬ي رخُويٍس ػِ‪ ٠‬اػخٍس‬
‫ػ‪ٞ‬ح‪١‬ق حُطلَ ‪ٝ‬حٗلؼخ‪٫‬ط‪ٝ ،ٚ‬إٔ ‪ٔ٣‬ظخُ رخُظ‪ٞ‬حكن حُ٘ـٔ‪ٝ ،٢‬حُظآُق حُ‪ٜٞ‬ط‪،٢‬‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ ٢‬حُٔٔظَٔس ك‪ٓ ٢‬وخ‪١‬غ حُـَٔ‪ٝ ،‬إٔ طظٔخٗ‪ ٠‬حُِـش ٓغ هخٓ‪ ّٞ‬حُطلَ‬
‫حُِـ‪ٓ(.١ٞ‬لٔي ك‪ٝ٬‬س‪)ٖ..1٘،ٕ ،‬‬
‫‪ًٔ( َ٤٘٣ٝ‬خٍ حُي‪ ٖ٣‬كٔ‪ ).ٖ1،ٕ.ٔ،ٖ٤‬اُ‪ ٠‬إٔ ‪٘ٛ‬خى ػ‪٬‬ػش ٓٔظ‪٣ٞ‬خص ٍث‪ٔ٤‬ش‬
‫‪٫‬ري ‪ٝ‬إٔ ‪٣‬ظٔ‪ ِ٤‬ر‪ٜ‬خ أِٓ‪ٞ‬د ًظخرش حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬طظٔؼَ ك‪ٔ٤‬خ ‪:٢ِ٣‬‬
‫‪ّ -‬ػةةةةةْغ األضةةةةةلْب‪ :‬أ‪ ١‬رٔوووووخ‪١‬ش ح‪ُ٧‬لوووووخظ‪ٓٝ ،‬ووووو‪ُٜٞ‬ش حُِـوووووش‬
‫ٓ‪ ٬ٜ‬ػِ‪ ٠‬حُطلَ؛ كظ‪ٔ٣ ٠‬ظط‪٤‬غ ك‪.ٜٚٔ‬‬ ‫‪ٝ‬حُظَحً‪٤‬ذ‪ ،‬رل‪٤‬غ ‪ً ٌٕٞ٣‬‬
‫‪ -‬اْج األضلْب‪ :‬أ‪ ١‬هيٍط‪ ٚ‬ػِ‪ُ ٠‬لض حٗظزخ‪ ٙ‬حُطلَ‪ٝ ،‬ؿٌر‪ٚ‬‬
‫ً‬
‫ًخٓ‪.٬‬‬ ‫‪ٝ‬اػخٍط‪ ٚ‬رل‪٤‬غ ‪ ٌٕٞ٣‬حُطلَ ٓ٘يٓـًخ ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش حٗيٓخؿًخ‬
‫‪ -‬ظوا األضلْب‪ :‬أ‪٘ٛ ٌٕٞ٣ ١‬خى ط٘خؿْ ‪ٞٛ‬ط‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حٌُِٔخص‪،‬‬
‫‪ٓٝ‬ـغ ر‪ ٖ٤‬حُـَٔ‪ ،‬رل‪٤‬غ ‪٘ٛ ٌٕٞ٣‬خى ٓ‪٤ٓٞ‬و‪ ٠‬طَر‪ ٢‬حُ٘‪ ٚ‬رزؼ‪.ٚ٠‬‬

‫هِاواخ كراتح القظح‪:‬‬


‫‪ُٔٝ‬خ ًخٗض حُو‪ٜ‬ش طَطز‪ ٢‬رخ‪٩‬ريحع كوي أؿٔغ ػي‪٣‬ي ٖٓ حُيٍحٓخص ػِ‪٠‬‬
‫حٍطزخ‪ٜ١‬خ حُ‪ٞ‬ػ‪٤‬ن ر‪ًٔ ،ٚ‬خ ك‪ ٢‬ىٍحٓش (أٓخٗ‪ ٢‬ػزي حُٔو‪ٜٞ‬ى‪ٝ ،)ٗ،11..ٕ،‬ىٍحٓش‬
‫(ٓٔ‪ َ٤‬ػزي حُ‪ٛٞ‬خد‪ٝ ،)ٙ..ٕ،..ٖ،‬ىٍحٓش (ًٔخٍ حُي‪ ٖ٣‬كٔ‪،).ٗ9،ٕ.ٔ،ٖ٤‬‬
‫‪ٝ‬طظٔؼَ ‪ ٌٙٛ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ك‪ٔ٤‬خ ‪:٢ِ٣‬‬
‫ال ‪.‬اح‪:‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪ٜٓ ٖٓٝ‬خٍحط‪ٜ‬خ حُلَػ‪٤‬ش‪:‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ؤط‪ ٢‬حُطلَ رؤًزَ ػيى ٖٓ حُؼ٘خ‪ ٖ٣ٝ‬حُٔ٘خٓزش ُو‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ٝ‬‬
‫ٓ‪ٟٞٞ‬ع ٓخ‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ظو‪ َ٤‬حُطلَ أًزَ ػيى ٖٓ حُ٘‪ٜ‬خ‪٣‬خص حُٔ٘خٓزش ُو‪ٜ‬ش ٓخ‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ؤط‪ ٢‬حُطلَ رؤًزَ ػيى ٖٓ حُظؼز‪َ٤‬حص حُٔؼزَس ػٖ أكٌخٍ‪ٙ‬‬
‫حُ‪ٞ‬حٍىس رو‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع ٓخ‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ئُق حُطلَ أًزَ ػيى ٖٓ حُو‪ ٜٚ‬رخٓظويحّ ػ٘خ‪ٖ٣ٝ‬‬
‫ٓؼطخس ُ‪.ٚ‬‬

‫‪58‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫األطالح‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ؤط‪ ٢‬حُطلَ رؼ٘خ‪٘ٓ ٖ٣ٝ‬خٓزش‪٬ٓٝ ،‬ثٔش ُو‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع؛‬
‫رل‪٤‬غ طظْٔ رخُـيس ‪ٝ‬ح‪ٛ٧‬خُش‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ظو‪ َ٤‬حُطلَ ٗ‪ٜ‬خ‪٣‬خص ٓ٘خٓزش ‪٬ٓٝ‬ثٔش ُو‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع‬
‫ٓخ رل‪٤‬غ طظْٔ رخُـيس ‪ٝ‬ح‪ٛ٧‬خُش‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ؤط‪ ٢‬رؤكٌخٍ ٓ٘خٓزش‪٬ٓٝ ،‬ثٔش ًحص ‪ِٛ‬ش رو‪ٜ‬ش ٓخ رل‪٤‬غ‬
‫طظْٔ رخُـيس ‪ٝ‬ح‪ٛ٧‬خُش‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ؤط‪ ٢‬حُطلَ رظؼز‪َ٤‬حص ُـ‪٣ٞ‬ش ٓؼزَس ػٖ أكٌخٍ ‪ٝ‬حٍىس رو‪ٜ‬ش‪،‬‬
‫أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع ٓخ‪ ،‬رل‪٤‬غ طظْٔ رخُـيس ‪ٝ‬ح‪ٛ٧‬خُش‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ئُق حُطلَ ه‪ًٜٜ‬خ رخٓظويحّ ًِٔخص‪ٝ ،‬أكٌخٍ ‪ٝ‬حٍىس رو‪ٜ‬ش‬
‫أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع ٓخ طظْٔ رخُـيس ‪ٝ‬ح‪ٛ٧‬خُش‪.‬‬

‫الورًّح‪:‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ؤط‪ ٢‬حُطلَ رؼ٘خ‪٘ٓ ٖ٣ٝ‬خٓزش‪٬ٓٝ ،‬ثٔش ُو‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع‬
‫حٓظٔغ اُ‪ٚ٤‬؛ رل‪٤‬غ طظْٔ رخَُٔ‪ٗٝ‬ش ‪ٝ‬حُظ٘‪ٞ‬ع‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ظو‪ َ٤‬حُطلَ ٗ‪ٜ‬خ‪٣‬خص ٓ٘خٓزش ‪٬ٓٝ‬ثٔش ُو‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع‬
‫ٓخ رل‪٤‬غ طظْٔ رخَُٔ‪ٗٝ‬ش ‪ٝ‬حُظ٘‪ٞ‬ع‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ؤط‪ ٢‬رؤكٌخٍ ٓ٘خٓزش‪٬ٓٝ ،‬ثٔش ًحص ‪ِٛ‬ش رو‪ٜ‬ش ٓخ‪ ،‬رل‪٤‬غ‬
‫طظْٔ رخَُٔ‪ٗٝ‬ش‪ٝ ،‬حُظ٘‪ٞ‬ع‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ؤط‪ ٢‬حُطلَ رظؼز‪َ٤‬حص ُـ‪٣ٞ‬ش ٓؼزَس ػٖ أكٌخٍ ‪ٝ‬حٍىس رو‪ٜ‬ش‬
‫أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع ٓخ‪ ،‬رل‪٤‬غ طظْٔ رخَُٔ‪ٗٝ‬ش ‪ٝ‬حُظ٘‪ٞ‬ع‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ئُق حُطلَ ه‪ًٜٜ‬خ رخٓظويحّ ًِٔخص ‪ٝ‬أكٌخٍ ‪ٝ‬حٍىس رو‪ٜ‬ش‬
‫أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع ٓخ‪ ،‬طظْٔ رخَُٔ‪ٗٝ‬ش ‪ٝ‬حُظ٘‪ٞ‬ع‪.‬‬
‫الرداط٘م‪:‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٤٠٣‬ق حُطلَ أكٌخًٍح ؿي‪٣‬يس‪٣َ١ٝ ،‬لش ُو‪ٜ‬ش أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ع‬
‫ٓخ‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ئُق حُطلَ ه‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ػًخ ٓخ ُؼيى ٖٓ حُؼ٘خ‪ٖ٣ٝ‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٧‬كٌخٍ حُٔؼطخس ُ‪.ٚ‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪ ٌَٔ٣‬حُطلَ ه‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ػًخ ٓخ ‪٣ٝ‬ؼط‪ ٠‬طلخ‪ َ٤ٛ‬ػٖ‬
‫ٗ‪ٜ‬خ‪٣‬ظ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ -‬إٔ ‪٣‬ئُق حُطلَ ه‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ٟٞٞٓ ٝ‬ػًخ ٓخ ٖٓ ه‪ٍٞٛ ٍ٬‬س أ‪ٝ‬‬
‫ٓ‪ٞ‬هق ٓؼ‪.ٖ٤‬‬

‫‪59‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ً‬
‫ٓل‪.٬ٜ‬‬ ‫‪ -‬إٔ ‪ٜ٣‬ق حُطلَ ٗو‪٤ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬كيػًخ ٓخ ك‪ ٢‬ه‪ٜ‬ش ‪ٛٝ‬لًخ‬
‫األغراع الررتْٗح فٖ القظض القرآًٔ‪:‬‬
‫ٓ‪٤‬وض حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُوَﺁٕ؛ ُظلو‪٤‬ن أؿَح‪ ٝ‬ى‪٤٘٣‬ش رلظش؛ ‪ٝ‬هي ط٘خ‪ُٝ‬ض ٖٓ ‪ٌٙٛ‬‬
‫ح‪٧‬ؿَح‪ ٝ‬ػيىًح ‪ٝ‬ك‪ًَ٤‬ح ٖٓ حُ‪ٜ‬ؼذ حٓظو‪ٜ‬خإ‪ٙ‬؛ ‪ٌ٣ ٚٗ٧‬خى ‪٣‬ظَٔد اُ‪ ٠‬ؿٔ‪٤‬غ‬
‫ح‪٧‬ؿَح‪ ٝ‬حُوَآٗ‪٤‬ش؛ كبػزخص حُ‪ٞ‬ك‪ٝ ٢‬حَُٓخُش‪ٝ ،‬اػزخص ‪ٝ‬كيحٗ‪٤‬ش هللا‪ٝ ،‬ط‪ٞ‬كي‬
‫ح‪٧‬ى‪٣‬خٕ ك‪ ٢‬أٓخٓ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬ح‪ٌٗ٩‬حٍ ‪ٝ‬حُظز٘‪ٓٝ ،َ٤‬ظخ‪ َٛ‬حُويٍس ح‪٤ُٜ٩‬ش‪ٝ ،‬ػخهزش حُو‪َ٤‬‬
‫‪ٝ‬حَُ٘‪ٝ ،‬حُؼـِش ‪ٝ‬حُظَ‪٣‬غ‪ٝ ،‬حُ‪ٜ‬زَ ‪ٝ‬حُـِع‪ٝ ،‬حٌَُ٘ ‪ٝ‬حُزطَ‪ًٝ ،‬ؼ‪ َ٤‬ؿ‪َٛ٤‬خ‬
‫ٖٓ ح‪٧‬ؿَح‪ ٝ‬حُي‪٤٘٣‬ش‪ٝ ،‬حَُٔحٓ‪ ٢‬حُوِو‪٤‬ش‪ ،‬هي ط٘خ‪ُٝ‬ظ‪ ٚ‬حُو‪ٜ‬ش‪ًٝ ،‬خٗض أىحس ُ‪ٚ‬‬
‫ً‬
‫‪ٓٝ‬ز‪ ٬٤‬اُ‪.ٚ٤‬‬
‫ٔ‪ً -‬خٕ ٖٓ أؿَح‪ ٝ‬حُو‪ٜ‬ش اػزخص حُ‪ٞ‬ك‪ٝ ،٢‬حَُٓخُش‪ٝ .‬حُوَإٓ ‪ ٚ٘٣‬ػِ‪٠‬‬
‫‪ٌٛ‬ح حُـَ‪ّٜٗ ٝ‬خ ك‪ٓ ٢‬ويٓخص رؼ‪ ٞ‬حُو‪ ٜٚ‬أ‪ ٝ‬ك‪ُٜٞ٣ً ٢‬خ ًٔخ ؿخء‬
‫‪)ٕ( ٕٞ‬‬ ‫ك‪ ٢‬أ‪ٍٞٓ ٍٝ‬س " ‪ٓٞ٣‬ق "‪ ":‬اَِّٗخ أَ ِْٗ ََُْ٘خ‪ ُٙ‬هَُْ آًَٗخ َػ ََرِ‪ًّ٤‬خ َُ َؼَِّ ٌُ ْْ طَ ْؼوُِِ َ‬
‫ي ‪ٌَ َٛ‬ح ْحُوَُْ آَ َٕ َ‪ٝ‬اِ ْٕ ًُ ْ٘ضَ‬ ‫‪ ٚ‬رِ َٔخ أَ‪َ ْٝ‬ك ْ‪َ٘٤‬خ اَُِ ْ‪َ ٤‬‬ ‫‪ِ ٜ‬‬ ‫ي أَكْ َٔ َٖ ْحُوَ َ‬ ‫َٗلْ ُٖ َٗوُ‪َ ُّٚ‬ػَِ ْ‪َ ٤‬‬
‫‪." ٖ٤‬‬ ‫ِٓ ْٖ هَ ْزِِ ِ‪ْ َٖ ِٔ َُ ٚ‬حُ َـخكِِِ َ‬
‫ي ِٓ ْٖ‬ ‫‪ٝ‬ؿخء ك‪ٍٞٓ ٢‬س " آٍ ػَٔحٕ " ك‪ ٢‬أػ٘خء ػَ‪ُ ٟٚ‬و‪ٜ‬ش َٓ‪َ ًَُِ " :ْ٣‬‬
‫‪ ٕٞ‬أَ ْه َ‪ ْْ َُٜٓ ٬‬أَ‪ٌْ َ٣ ْْ ُُّٜ٣‬لُ َُ ََْٓ ‪َٓ َٝ َْ َ٣‬خ‬ ‫ي َ‪َٓ ٝ‬خ ًُ ْ٘ضَ َُ َي ْ‪ ْْ ِٜ ٣‬اِ ًْ ‪ُِْ ٣‬وُ َ‬ ‫ذ ُٗ‪ِ ٞ‬ك‪ ِٚ ٤‬اَُِ ْ‪َ ٤‬‬ ‫أَ ْٗزَخ ِء ْحُ َـ ْ‪ِ ٤‬‬
‫‪( ." ٕٞ‬آٍ ػَٔحٕ ٗٗ)‬ ‫‪َ ُٔ ٜ‬‬ ‫ًُ ْ٘ضَ َُ َي ْ‪ ْْ ِٜ ٣‬اِ ًْ ‪ْ َ٣‬وظَ ِ‬
‫ٕ‪ًٝ -‬خٕ ٖٓ أؿَح‪ ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ر‪٤‬خٕ إٔ حُي‪ ٖٓ ًِٚ ٖ٣‬ػ٘ي هللا‪ ٖٓ ،‬ػ‪ٜ‬ي ٗ‪ٞ‬ف‬
‫اُ‪ ٠‬ػ‪ٜ‬ي ٓلٔي‪ٝ .‬إٔ حُٔئٓ٘‪ ًِْٜ ٖ٤‬أٓش ‪ٝ‬حكيس‪ٝ ،‬هللا حُ‪ٞ‬حكي ٍد حُـٔ‪٤‬غ؛‬
‫‪ًٝ‬ؼ‪ًَ٤‬ح ٓخ ‪ٍٝ‬ىص ه‪ ٜٚ‬ػيى ٖٓ ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء ٓـظٔؼش ك‪ٍٞٓ ٢‬س ‪ٝ‬حكيس‪،‬‬
‫ٓؼَ‪ٟٝ‬ش رطَ‪٣‬وش هخ‪ٛ‬ش؛ ُظئ‪٣‬ي ‪ ٌٙٛ‬حُلو‪٤‬وش‪ُٔٝ .‬خ ًخٕ ‪ٌٛ‬ح ؿَ‪ًٟ‬خ أٓخٓ‪ً٤‬خ ك‪٢‬‬
‫حُيػ‪ٞ‬س‪ ،‬كوي طٌٍَ ٓـ‪٢‬ء ‪ ٌٙٛ‬حُو‪ ،ٜٚ‬ػِ‪ٌٛ ٠‬ح حُ٘ل‪ٓ ،ٞ‬غ حهظ‪٬‬ف ك‪٢‬‬
‫حُظؼز‪ُ ،َ٤‬ظؼز‪٤‬ض ‪ ٌٙٛ‬حُلو‪٤‬وش ‪ٝ‬ط‪٤ًٞ‬ي‪ٛ‬خ ك‪ ٢‬حُ٘ل‪.ّٞ‬‬
‫ٔ‪ًٝ -‬خٕ ٖٓ أؿَح‪ ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ر‪٤‬خٕ إٔ هللا ‪ َٜ٘٣‬أٗز‪٤‬خء‪ ٙ‬ك‪ ٢‬حُ٘‪ٜ‬خ‪٣‬ش‪ِٜ٣ٝ ،‬ي‬
‫حٌٌُٔر‪ٖ٤‬؛ ‪ًُٝ‬ي طؼز‪٤‬ظًخ ُٔلٔي‪ٝ ،‬طؤػ‪ًَ٤‬ح ك‪ٗ ٢‬ل‪٣ ٖٓ ّٞ‬يػ‪ ْٛٞ‬اُ‪ ٠‬ح‪ٔ٣٩‬خٕ‪" :‬‬
‫ى كِ‪ْ ِٙ ٌِ َٛ ٢‬حُ َل ُّ‬
‫ن‬ ‫ى َ‪َ ٝ‬ؿخ َء َ‬ ‫ِّض رِ ِ‪ ٚ‬كُ َئح َى َ‬ ‫ي ِٓ ْٖ أَ ْٗزَخ ِء حَُُّ ُٓ َِ َٓخ ُٗؼَز ُ‬ ‫َ‪َٗ ٬ًّ ًُ ٝ‬وُ‪َ ُّٚ‬ػَِ ْ‪َ ٤‬‬
‫‪ٞٛ( " )ٕٔ( ٖ٤‬ى ٕٔ) ‪ٝ‬طزؼًخ ُ‪ٌٜ‬ح حُـَ‪ً ٝ‬خٗض طَى‬ ‫َ‪ِ َْٞٓ ٝ‬ػظَشٌ َ‪ْ ُٔ ِْ ُِ ََٟ ًْ ًِ ٝ‬ئ ِِٓ٘ َ‬
‫ه‪ ٜٚ‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء ٓـظٔؼش‪ٓ ،‬وظ‪ٓٞ‬ش رٔ‪ٜ‬خٍع ٖٓ ًٌر‪٣ٝ .ْٛٞ‬ظٌٍَ ر‪ٌٜ‬ح ػَ‪ٝ‬‬
‫غ‬ ‫حُو‪ًٔ ٜٚ‬خ ؿخء ك‪ٍٞٓ ٢‬س " حُؼٌ٘ز‪ٞ‬ص "‪ََُٝ ":‬وَ ْي أٍَْ َٓ َِْ٘خ ُٗ‪ٞ‬كًخ اَُِ‪ ٠‬هَ‪ ِٚ ِٓ ْٞ‬كََِزِ َ‬
‫‪ )ٔٗ( ٕٞ‬كَؤ َ ْٗ َـ ْ‪َ٘٤‬خ‪ُٙ‬‬ ‫خٕ َ‪ ْْ ُٛٝ‬ظَخُِ ُٔ َ‬ ‫حُط‪ٞ‬كَ ُ‬ ‫‪َ ٖ٤‬ػخ ًٓخ كَؤ َ َه ٌَ‪ُّ ُْ ُٛ‬‬ ‫ق ََٓ٘ ٍش اِ َّ‪ ٫‬هَ ْٔ ِٔ َ‬ ‫كِ‪ ْْ ِٜ ٤‬أَ ُْ َ‬
‫‪( " )ٔ٘( ٖ٤‬حُؼٌ٘ز‪ٞ‬ص ٗٔ ‪)ٔ٘ -‬‬ ‫خد حُ َّٔلِ‪ِ َ٘٤‬ش َ‪َ ٝ‬ؿ َؼ َِْ٘خ‪َٛ‬خ آَ‪َ٣‬شً ُِ ِْ َؼخَُ ِٔ َ‬ ‫َ‪ٝ‬أَ‪َ ْٛ‬ل َ‬

‫‪71‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٗ‪ًٝ -‬خٕ ٖٓ أؿَح‪ ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ر‪٤‬خٕ ٗؼٔش هللا ػِ‪ ٠‬أٗز‪٤‬خث‪ٝ ٚ‬أ‪ٛ‬ل‪٤‬خث‪،ٚ‬‬
‫ًو‪ٔ٤ِٓ ٜٚ‬خٕ‪ٝ ،‬ىح‪ٝ‬ى‪ٝ ،‬أ‪ٞ٣‬د‪ٝ ،‬ارَح‪ٝ ،ْ٣َٓٝ ،ْ٤ٛ‬ػ‪٣ًَُٝ ،٠ٔ٤‬خ‪،‬‬
‫‪ ،٠ٓٞٓٝ ،ْٗٞ٣ٝ‬كٌخٗض طَى كِوخص ٖٓ ه‪ٛ ٜٚ‬ئ‪٫‬ء ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء طزَُ ك‪ٜ٤‬خ‬
‫حُ٘ؼٔش ك‪ٞٓ ٢‬حهق ٗظ‪ ٌٕٞ٣ٝ ،٠‬ارَحُ‪ٛ‬خ ‪ ٞٛ‬حُـَ‪ ٝ‬ح‪ٓٝ ،ٍٝ٧‬خ ٓ‪ٞ‬ح‪٣ ٙ‬ؤط‪٢‬‬
‫ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔ‪ٟٞ‬غ ػَ‪ًٟ‬خ‪.‬‬
‫٘‪ًٝ -‬خٕ ٖٓ أؿَح‪ ٝ‬حُو‪ٜ‬ش‪ ،‬ط٘ز‪ ٚ٤‬أر٘خء آىّ اُ‪ ٠‬ؿ‪ٞ‬ح‪٣‬ش حُ٘‪٤‬طخٕ‪ٝ ،‬ارَحُ‬
‫حُؼيح‪ٝ‬س حُوخُيس ر‪ٝ ٚ٘٤‬ر‪ ٌ٘ٓ ْٜ٘٤‬أر‪ ْٜ٤‬آىّ‪ٝ ،‬ارَحُ ‪ ٌٙٛ‬حُؼيح‪ٝ‬س ػٖ ‪٣َ١‬ن‬
‫حُو‪ٜ‬ش أٍ‪ٝ‬ع ‪ٝ‬أه‪ٝ ،ٟٞ‬أىػ‪ ٠‬اُ‪ ٠‬حُلٌٍ حُ٘ي‪٣‬ي ٖٓ ًَ ‪ٛ‬خؿٔش ك‪ ٢‬حُ٘لْ‬
‫طيػ‪ ٞ‬اُ‪ ٠‬حَُ٘‪ٝ ،‬آ٘خى‪ٛ‬خ اُ‪ٌٛ ٠‬ح حُؼي‪ ٝ‬حٌُ‪٣َ٣ ٫ ١‬ي رخُ٘خّ حُو‪ُٔٝ ،َ٤‬خ‬
‫ًخٕ ‪ٌٛ‬ح ٓ‪ٟٞٞ‬ػًخ هخُيًح‪ ،‬كوي طٌٍَص ه‪ٜ‬ش آىّ ك‪ٞٓ ٢‬ح‪ٟ‬غ ٗظ‪.٠‬‬

‫‪ -ٙ‬ر‪٤‬خٕ هيٍس هللا ػِ‪ ٠‬حُو‪ٞ‬حٍم‪ً :‬و‪ٜ‬ش هِن آىّ‪ٝ .‬ه‪ٜ‬ش ٓ‪ُٞ‬ي ػ‪ٝ .٠ٔ٤‬ه‪ٜ‬ش‬
‫ارَح‪ٝ ْ٤ٛ‬حُط‪ َ٤‬حٌُ‪ ١‬آد اُ‪ ٚ٤‬رؼي إٔ ؿؼَ ػِ‪ ًَ ٠‬ؿزَ ٓ٘‪ ٚ‬ؿِ ًءح‪ٝ .‬ه‪ٜ‬ش‬
‫" حٌُ‪ َٓ ١‬ػِ‪ ٠‬هَ‪٣‬ش ‪ ٢ٛٝ‬هخ‪٣ٝ‬ش ػِ‪ ٠‬ػَ‪ٜٗٝ‬خ "‪ٝ.‬هي أك‪٤‬خ‪ ٙ‬هللا رؼي ٓ‪ٞ‬ط‪ٚ‬‬
‫ٓجش ػخّ‪.‬‬
‫‪ٝ -1‬ر‪٤‬خٕ ػخهزش حُط‪٤‬زش ‪ٝ‬حُ‪٬ٜ‬ف‪ٝ ،‬ػخهزش حَُ٘ ‪ٝ‬ح‪٩‬كٔخى‪ً .‬و‪ٜ‬ش حر٘‪ ٢‬آىّ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ه‪ٜ‬ش ‪ٛ‬خكذ حُـ٘ظ‪ٝ .ٖ٤‬ه‪ ٜٚ‬ر٘‪ ٢‬آَحث‪ َ٤‬رؼي ػ‪٤ٜ‬خٗ‪ٝ .ْٜ‬ه‪ٜ‬ش ٓي‬
‫ٓؤٍد‪ٝ .‬ه‪ٜ‬ش أ‪ٛ‬لخد ح‪٧‬هي‪ٝ‬ى‪.‬‬
‫‪ٝ‬ر‪٤‬خٕ حُلخٍم ر‪ ٖ٤‬حُلٌٔش ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش حُوَ‪٣‬زش حُؼخؿِش‪ٝ ،‬حُلٌٔش حٌُ‪٤ٗٞ‬ش‬
‫حُزؼ‪٤‬يس ح‪٥‬ؿِش‪ً .‬و‪ٜ‬ش ٓ‪ٓ ٠ٓٞ‬غ حُو‪ "َ٠‬كَ َ‪َ ٞ‬ؿ َيح َػ ْزيًح ِٓ ْٖ ِػزَخ ِىَٗخ آَطَ ْ‪َ٘٤‬خ‪ٍَ ُٙ‬كْ َٔشً‬
‫ِٓ ْٖ ِػ ْ٘ ِيَٗخ َ‪َ ٝ‬ػَِّ َْٔ٘خ‪ُ َُ ْٖ ِٓ ُٙ‬يَّٗخ ِػ ِْ ًٔخ (٘‪ " )ٙ‬حٌُ‪ٜ‬ق ٘‪ٙ‬‬
‫شاًً٘ا‪ :‬الْااؼ٘ح فٖ القظض القرآًٔ‪:‬‬
‫حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ ًِٚ ٢‬كن ‪ٛٝ‬يم‪ًٌ ٫ ،‬د ك‪ ٫ٝ ٚ٤‬حكظَحء‪ٓ ٫ٝ .‬ـخٍ ك‪ٚ٤‬‬
‫ي‬ ‫خص َّ‬
‫هللاِ َٗ ْظُِ‪َٛٞ‬خ َػَِ ْ‪َ ٤‬‬ ‫ُِو‪٤‬خٍ أ‪ ٝ‬حُ‪ْٛٞ‬؛ ‪ ّ٬ً ٖٓ ٚٗ٧‬حُلٌ‪ ْ٤‬حُوز‪( :َ٤‬طِ ِْ َ‬
‫ي آَ‪ُ َ٣‬‬
‫ي ِٓ ْٖ َٗزَب ِ‬ ‫‪( ))ٕٕ٘( ٖ٤‬حُزوَس‪ْ َٗ(،)ٕٕ٘ :‬ظُِ‪ٞ‬ح َػَِ ْ‪َ ٤‬‬ ‫ي َُ ِٔ َٖ ْحُ َُْٔ َِِٓ َ‬ ‫رِ ْخُ َل ِّ‬
‫ن َ‪ٝ‬اَِّٗ َ‬
‫‪( ) )ٖ( ٕٞ‬حُو‪)ٖ :ٜٚ‬‬ ‫ُٓ‪َٝ ٠َٓ ٞ‬كَِْ ػَ‪ َٕ ْٞ‬رِ ْخُ َل ِّ‬
‫ن ُِوَ‪ُْ ٣ ٍّ ْٞ‬ئ ُِٓ٘ َ‬
‫ًُي إٔ ٖٓ حُو‪ ٜٚ‬حُزَ٘‪ٓ ١‬خ ‪٣‬لٌ‪ٝ ٢‬حهؼًخ ‪ ٍٜٞ٣ٝ‬كوخثن ػزض‬
‫‪ٝ‬ؿ‪ٞ‬ى‪ٛ‬خ‪ٓ ٚ٘ٓٝ ،‬خ ‪ٔٗ ٞٛ‬ؾ ه‪٤‬خٍ ٓئُل‪ٝ .ٚ‬حُو‪ ٜٚ‬حُو‪٤‬خُ‪ ٢‬اٗٔخ ‪ِ٣‬ـؤ اُ‪ٖٓ ٚ٤‬‬
‫‪ٟ‬خهض ر‪ ٚ‬حُلوخثن‪ ،‬أ‪ ٝ‬ػـِ ػٖ ط‪َٛ٣ٜٞ‬خ‪ ،‬طؼخُ‪ ٢‬هللا ػٖ ًُي ػِ ً‪ٞ‬ح ًز‪ًَ٤‬ح‪.‬‬
‫‪ٝ‬حُلو‪٤‬وش ‪ -‬حُظ‪٣ٍ ٫ ٢‬ذ ك‪ٜ٤‬خ ‪ -‬إٔ حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬ر٘‪٤‬ض ر٘خ ًء‬
‫ٓلٌ ًٔخ ػِ‪ ٢‬حُلوخثن حُؼخرظش حُوخُ‪ٜ‬ش ٖٓ ُهَف حُو‪ٝ ٍٞ‬رخ‪ٔٗٝ ِٚ١‬ؾ حُو‪٤‬خٍ‪.‬‬

‫‪70‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬أٓٔض ػِ‪ ٢‬حُلن ‪ٝ‬حُ‪ٜ‬يم ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬حهغ‪ُِ ٌٖ٣ ُْٝ .‬و‪٤‬خٍ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ‪ ،ْٛٞ‬أ‪ ٝ‬حُٔزخُـش‬
‫ن َ‪َٓ ٝ‬خ ِٓ ْٖ اَُِـ ٍ‪ ٚ‬اِ‪ّ َّ٫‬‬
‫هللاُ َ‪ٝ‬اِ َّٕ‬ ‫‪ْ ُٜٚ‬حُ َل ُّ‬ ‫ٓيهَ اُ‪ٜ٤‬خ‪ .‬هخٍ طؼخُ‪( :٢‬اِ َّٕ ‪َٛ‬ـ ٌَح َُ‪ْ َٞ ُٜ‬حُوَ َ‬
‫هللاَ َُ‪ْ َٞ ُٜ‬حُ َؼ ِِ‪ْ ُِ ٣‬حُ َل ٌِ‪( )ُْ ٤‬آٍ ػَٔحٕ‪ )ٖٙ :‬ك‪ ٜٞ‬ه‪ٜ‬ش ‪ٝ‬هؼض ك‪ ٢‬ؿخرَ ح‪ُٓ٧‬خٕ‬ ‫ّ‬
‫رؤٗوخ‪ٜٛ‬خ‪ٝ ،‬أكيحػ‪ٜ‬خ‪ُٓٝ ،‬خٗ‪ٜ‬خ‪ٌٓٝ ،‬خٗ‪ٜ‬خ‪٬ٓٝ ،‬رٔخط‪ٜ‬خ‪ ،‬ػْ ‪٣‬ـت حُوَإٓ حٌَُ‪ْ٣‬‬
‫ك‪٤‬و‪ٜٜ‬خ أكٖٔ حُو‪ .ٜٚ‬أِٓ‪ٞ‬رًخ ٓلٌ ًٔخ‪ٝ .‬ػَ‪ًٟ‬خ ٓؼـ ًِح‪ٝ .‬كوًخ ػخرظًخ‪ٍٜٞ٣ٝ .‬‬
‫حُلوخثن ر‪ٜ‬يم ٓ‪ٜ‬ل‪ٗ ًَ ٖٓ ٢‬خثزش ك‪ٜ٤‬خ طـ‪ ،َ٤٤‬أ‪ ٝ‬طلَ‪٣‬ق ُِلو‪٤‬وش ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬حهغ‪:‬‬
‫ى اِ‪ُٓ َّ٫‬زَ ًَِّ٘ح َ‪ًَ٣ٌِ َٗٝ‬ح)‪( .‬ح‪َٓ٩‬حء‪:‬‬ ‫ن َٗ َِ ٍَ َ‪َٓ ٝ‬خ أٍَْ َٓ َِْ٘خ َ‬ ‫ن أَِٗ ََُْ٘خ‪َٝ ُٙ‬رِ ْخُ َل ِّ‬ ‫( َ‪ٝ‬رِ ْخُ َل ِّ‬
‫٘ٔ‪).‬‬
‫‪٬ٗٝ‬كع ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش ٖٓ ه‪ٝ ٍ٬‬ؿ‪ٞ‬ى ٗو‪٤ٜ‬خص ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش "رؤٕ‬
‫‪ ٌٕٞ٣‬ط‪َٜ‬ف ًَ ٗو‪٤ٜ‬ش ٓ٘‪ٜ‬خ ٓطخروًخ طٔخ ًٓخ ُٔخ ‪٣‬ليع ك‪ٝ ٢‬حهغ حُل‪٤‬خس‪...‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬ه‪ٝ ٍ٬‬حهؼ‪٤‬ش حُل‪ٞ‬حٍ حُٔظزخىٍ ر‪ٗ ٖ٤‬و‪٤ٜ‬خص حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬حٌُ‪ ُٚ ١‬أ‪٤ٔٛ‬ش‬
‫ه‪ ٟٜٞ‬ك‪ ٢‬حُٔيٍٓش حُ‪ٞ‬حهؼ‪٤‬ش"‪.‬‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش طلٌ‪ٝ ٢‬هخثغ طخٍ‪٣‬و‪٤‬ش ػخرظش‪ٝ ،‬إ ًخٗض ‪ ٫‬طَٔى‬
‫‪ٝ‬هخثغ حُو‪ٜ‬ش رؤًِٔ‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬اٗٔخ هي طٔو‪ ٢‬رؼ‪ ٞ‬حُظل‪٬٤ٜ‬ص؛ ‪ ٕ٧‬حُو‪ٜ‬ي ٖٓ ا‪َ٣‬حى‬
‫حُو‪ٜ‬ش ‪ ٞٛ‬ح‪٫‬ػظزخٍ‪ٝ ،‬ح‪٫‬طؼخظ‪ٝ ،‬حٓظ٘ظخؽ حُٖٔ٘ ‪ٝ‬حُو‪ٞ‬حٗ‪ ٖ٤‬حُظ‪ ٢‬طلٌْ حُ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى‬
‫ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪.٢‬‬
‫د َٓخ‬ ‫‪ِ ْْ ِٜ ٜ‬ػ ْز ََسٌ ِ‪ْ ٢ُُِٝ٧‬ح‪ُْ َ٧‬زَخ ِ‬ ‫‪ِ ٜ‬‬ ‫خٕ كِ‪ ٢‬هَ َ‬ ‫‪ٝ‬ك‪ًُ ٢‬ي ‪٣‬و‪ ٍٞ‬هللا طؼخُ‪َُ :٠‬وَ ْي ًَ َ‬
‫‪ٍ ٢ْ َٗ َِّ ًُ ََ ٤ٜ‬ء َ‪ُٛٝ‬يً‪ٟ‬‬ ‫ن حَُّ ٌِ‪ ١‬رَ‪َ َ٣ َْٖ ٤‬ي ْ‪َٝ ِٚ ٣‬طَل ِ‬
‫ْ‬ ‫خٕ َك ِي‪٣‬ؼًخ ‪ْ ُ٣‬لظَ ََ‪ ْٖ ٌِ ََُٝ ٟ‬طَ‪ِ ْٜ‬ي‪َ ٣‬‬ ‫ًَ َ‬
‫َ‪ٍَ ٝ‬كْ َٔشً ُِوَ‪ُْ ٣ ٍّ ْٞ‬ئ ُِٓ٘‪ٓٞ٣[ٕٞ‬ق‪" ]ٔٔٔ :‬ك‪ ٢ٜ‬أكيحع طظلخػَ ‪ٝ‬طظلَى ‪ٝ‬طِي‬
‫حُؼزَ ‪ٝ‬حُؼظخص"‪.‬‬
‫‪ٝ‬طظ‪ٝ َٜ‬حهؼ‪٤‬ش حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش ٖٓ ه‪ٍ ٍ٬‬ر‪ ٢‬حُليع ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش رِٓخٕ‬
‫‪ٓٞ٣[ٕٞ‬ق‪،]ٔٙ :‬‬ ‫ٓؼ‪ٓ ٖٓ ٖ٤‬ؼَ ه‪ ُٚٞ‬طؼخُ‪َ َٝ  :٠‬ؿخ ُء‪ٝ‬ح أَرَخ‪ِ ْْ ُٛ‬ػ َ٘خ ًء ‪ْ َ٣‬ز ٌُ َ‬
‫‪َ ٤ْ ٜ‬لشُ ُٓ ْ٘ َِهِ‪[ٖ٤‬حُلـَ‪ًٌُٝ ]1ٖ :‬ي طَر‪٢‬‬ ‫‪ٝ‬ه‪ ُٚٞ‬طؼخُ‪ :٠‬كَؤ َ َه ٌَ ْط‪ ُْ ُٜ‬حُ َّ‬
‫‪َٗ ْٖ ِٓ ١‬خ ِ‪ِ ١‬ت‬ ‫حُليع رؼ٘‪ َٜ‬حٌُٔخٕ ك‪ٓ ٢‬ؼَ ه‪ ُٚٞ‬طؼخُ‪ :٠‬كََِ َّٔخ أَطَخ‪َٛ‬خ ُٗ‪ِ ٞ‬ى َ‬
‫ْحُ َ‪ٞ‬ح ِى ْح‪ ِٖ َٔ ٣ْ َ٧‬كِ‪ْ ٢‬حُزُ ْو َؼ ِش ْحُ ُٔزَخ ٍَ ًَ ِش ِٓ َٖ حُ َّ٘ َـ ََ ِس‪[‬حُو‪ٝ ].ٖ :ٜٚ‬ك‪ٓ ٢‬ؼَ ه‪ٍٞ‬‬
‫‪َ٘٤ْ ٠‬خ اَُِ‪ْ ٠َٓ ُٞٓ ٠‬ح‪َٓ َٝ ََ ْٓ َ٧‬خ ًُ ْ٘ضَ‬ ‫ذ ْحُـََْ رِ ِّ‪ ٢‬اِ ًْ هَ َ‬ ‫هللا طؼخُ‪َٓ َٝ  :٠‬خ ًُ ْ٘ضَ رِ َـخِٗ ِ‬
‫‪[ ٖ٣‬حُو‪.]ٗٗ :ٜٚ‬‬ ‫ِٓ َٖ حُ َّ٘خ ِ‪ِ ٛ‬ي َ‬
‫‪ُٜٝ‬ــٌ‪ ٙ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش ٓٔ‪ٞ‬ؿخص ػوِ‪٤‬ــش ٓ٘طو‪٤‬ش؛ ‪ ٕ٧‬حُو‪ٜ‬ش‬
‫ً‪ ّ٬‬هللا‪ٝ ،‬هللا ‪ ٞٛ‬حُلن‪٣ ٞٛٝ ،‬و‪ ٚ‬حُلن‪ ،‬كٌ‪٣ ٫ ٚٓ٬‬ؤط‪ ٚ٤‬حُزخ‪ َ١‬أريًح‪،‬‬
‫‪َٝ ‬اَِّٗ‪ٌِ َُ ُٚ‬ظَخدٌ َػ ِِ‪َ٣ ٫َ * ٌِ ٣‬ؤْطِ‪ْ ِٚ ٤‬حُزَخ ِ‪ ْٖ ِٓ َُ ١‬رَ ْ‪َ َ٣ ِٖ ٤‬ي ْ‪ ْٖ ِٓ ٫َ َٝ ِٚ ٣‬ه َِْلِ ِ‪ ٚ‬طَ ْ٘ ِِ‪ْٖ ِٓ ٌَ ٣‬‬
‫َك ٌِ ٍ‪َ ْ٤‬ك ِٔ‪ٍ ٤‬ي‪[ ‬ك‪ِٜ‬ض‪.]ٕٗ - ٗٔ :‬‬

‫‪71‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬اًح ًخٗض أٓخٗش حٌُِٔش ‪ٛٝ‬يم حُظ‪ ٍٜٞ‬حُ‪ٞ‬حهؼ‪ٔٓ ٢ٛ ٢‬ش حُؼِْ حُ٘خكغ‪،‬‬
‫كبٕ حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُوَإٓ طٔؼَ ًُي‪ً ُٞٝ ،‬خٕ ؿ‪ًُ َ٤‬ي ُلويص حُو‪ٜ‬ش ه‪ٔ٤‬ظ‪ٜ‬خ‪ُٔٝ ،‬خ‬
‫ًخٗض ٓ‪ٟٞ‬غ حُؼوش ٖٓ حُ٘خّ‪.‬‬

‫شالصا‪ :‬تٌا الش ظ٘ح فٖ القظح القرآً٘ح‪:‬‬


‫ش ظ٘ح األًث٘ا ّالوإهٌ٘ي‪:‬‬
‫‪٣‬و‪ ّٞ‬ر٘خء ٗو‪٤ٜ‬ش ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء ػِ‪ ٠‬حُؼو‪٤‬يس‪ ،‬اً إ ػو‪٤‬يس ط‪ٞ‬ك‪٤‬ي هللا رخ‪٤ُٛٞ٧‬ش‬
‫‪ٝ‬طلَ‪٣‬ي‪ ٙ‬رخَُر‪ٞ‬ر‪٤‬ش ‪ٓٝ‬خ ‪٣‬ظ‪ َٜ‬رٌُي ٖٓ أٓٔخء هللا ‪ٛٝ‬لخط‪ ٢ٛ ،ٚ‬حُز٘خء حٌُ‪١‬‬
‫ٗخٍى ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء ك‪ ٢‬ط٘‪٤‬ي أًٍخٗ‪ ،ٚ‬ػٖ أر‪َ٣َٛ ٠‬س ػٖ حُ٘ز‪( ٠‬ﷺ) هخٍ‪ " :‬إ‬
‫ٓؼِ‪ ٢‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء ٖٓ هزَ ًٔؼَ ٍؿَ ر٘‪ ٠‬ر‪٤‬ظًخ كؤكٔ٘‪ٝ ٚ‬أؿِٔ‪ ،ٚ‬ا‪ٟٞٓ ٫‬غ ُز٘ش ٖٓ‬
‫ُح‪٣ٝ‬ش‪ ،‬كـؼَ حُ٘خّ ‪٣‬ط‪ٞ‬ك‪ ٕٞ‬ر‪٣ٝ ٚ‬ؼـز‪٣ٝ ،ُٚ ٕٞ‬و‪ٟٝ ٬ٛ :ُٕٞٞ‬ؼض ‪ٌٙٛ‬‬
‫حُِز٘ش‪ ،‬هخٍ‪ :‬كؤٗخ حُِز٘ش ‪ٝ‬أٗخ هخطْ حُ٘ز‪ٛ( "ٖ٤٤‬ل‪٤‬ق حُزوخٍ‪ًُ )ٖٖ٘٘ :١‬ي إٔ‬
‫‪ ٌٙٛ‬حُؼو‪٤‬يس طظلن ٓغ ح‪ٔٗ٩‬خٕ ك‪ُٓ ًَ ٢‬خٕ ك‪ٞٓ ٢‬حكوش ؿَ‪ِ٣‬س حُظي‪ ٖ٣‬حُظ‪ ٢‬طوٍَ‬
‫ػـِ‪ٝ ٙ‬كخؿظ‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬حُوخُن حُٔيرَ‪.‬‬
‫‪ٝ‬حُٔظؤَٓ ُٔ‪ٍٞ‬س ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء ‪٣‬ـيى ر‪٤‬خًٗخ ‪ٛ‬خىهًخ ُ‪ٌٜ‬ح حُظ‪ٞ‬كي حُؼوي‪ ،١‬اً حٗظِٔض‬
‫ػِ‪ ٠‬أهزخٍ حػ٘‪ ٢‬ػَ٘ ٗز‪ً٤‬خ؛ ٓ‪ٝ ،٠ٓٞ‬ارَح‪ٝ ،١ُٞٝ ،ْ٤ٛ‬ىح‪ٝٝ‬ى‪ٔ٤ِٓٝ ،‬خٕ‪،‬‬
‫‪ٝ‬أ‪ٞ٣‬د‪ٝ ،‬آٔخػ‪ٝ ،َ٤‬اىٍ‪ ١ًٝ ،ْ٣‬حُ٘‪٣ًَُٝ ،ٕٞ‬خ‪ٝ ،‬ػ‪ ٠ٔ٤‬ػِ‪ ْٜ٤‬حُٔ‪،ّ٬‬‬
‫‪ٝ‬ؿخء حُظؼو‪٤‬ذ ػِ‪ ٠‬أهزخٍ‪ٝ ْٛ‬ه‪ ْٜٜٜ‬رآ‪٣‬ش طلَٔ ‪ٌٛ‬ح حُظ‪ٞ‬كي ك‪ ٢‬حُظ‪ٞ‬ك‪٤‬ي ك‪٢‬‬
‫ه‪ ُٚٞ‬طؼخُ‪  :٠‬اِ َّٕ ‪ ِٙ ٌِ ٛ‬أُ َّٓظُ ٌُ ْْ أُ َّٓشّ َ‪ٝ‬ح ِك ِيسً َ‪ٝ‬أََٗخ ٍَرُّ ٌُ ْْ كَخ ْػزُ ُي‪(  ِٕ ٝ‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء‪:‬‬
‫ٕ‪.)ٔ9‬‬
‫‪ٝ‬هي أرخٕ ٗ‪ٞ‬ف ‪ُ‬و‪ ٚٓٞ‬إٔ طٔ‪ٗ ِّ٤‬و‪ّ٤ٜ‬ش حُِْٔٔ ه‪ َٜ‬ػِ‪ ٠‬حُي‪ٝ ٖ٣‬حُؼو‪٤‬يس‬
‫ى‪ ٕٝ‬حُ‪ٍٞ‬حػش‪ٝ ،‬حُ٘ٔذ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُـخ‪ٝ ،ٙ‬حُـ٘‪ٝ ،٠‬حُٔخٍ‪ٝ ،‬إٔ حُ‪ٜ٘‬خػش ‪ٝ‬حٓظ‪ٜ‬خٕ‬
‫ي ح‪َ ًَُُ ٍَْ٧‬‬
‫‪ ،ٕٞ‬هَخ ٍَ َ‪َٓ ٝ‬خ‬ ‫حُلَف ‪ ١ٍِ٣ ٫‬رخُي‪٣‬خٗش‪  ،‬هَخُُ‪ٞ‬ح أَُٗ ْئ ِٓ ُٖ َُ َ‬
‫ي َ‪ٝ‬حطَّزَ َؼ َ‬
‫طخٍ ِى‬ ‫‪ .ٕٞ‬اِ ْٕ ِك َٔخرُ‪ ْْ ُٜ‬اِ‪َ ٫‬ػَِ‪ٍَ ٠‬رِّ‪ َُْٞ ٢‬طَ ْ٘ ُؼَ َ‬
‫ُ‪َٓ َٝ .ٕٝ‬خ رِ ِ‬ ‫ِػ ِْ ِٔ‪ ٢‬ر َٔخ ًَخُٗ ْ‬
‫‪ٞ‬ح ‪ْ َ٣‬ؼ َُِٔ َ‬
‫‪( . ٖ٤‬حُ٘ؼَحء‪)ٔٔ٘ :ٔٔٔ :‬‬ ‫‪ .ٖ٤‬اِ ْٕ أََٗخ ا‪ُٓ ٌَ ٣ٌِ َٗ َّ٫‬زِ ٌ‬‫ْحُ ُٔ ْئ ِِٓ٘ َ‬
‫ًٍ‪،٫‬‬‫‪ٝ‬هي ه‪ٜ‬ي ٗ‪ٞ‬ف ‪ ‬رٌُي " ٍى حػظوخى‪ٝ ْٛ‬اٌٗخٍ إٔ ‪ ٠ٔٔ٣‬حُٔئٖٓ ً‬
‫‪ٝ‬إ ًخٕ أكوَ حُ٘خّ ‪ٝ‬أ‪ٟٝ‬ؼ‪ٔٗ ْٜ‬زًخ‪ ،‬كبٕ حُـ٘‪ ٠‬ؿ٘‪ ٠‬حُي‪ٝ ،ٖ٣‬حُ٘ٔذ ٗٔذ‬
‫حُظو‪ٟٞ‬؛ ‪٣ ُْ ْٜٗ٧‬ؼِٔ‪ٞ‬ح ا‪ ٫‬ظخ‪ًَٛ‬ح ٖٓ حُل‪٤‬خس حُيٗ‪٤‬خ‪ ،‬اً ًخٕ ح‪َٗ٧‬ف ػ٘ي‪ْٛ‬‬
‫ح‪ً٧‬ؼَ كظًّخ ٓ٘‪ٜ‬خ ‪ٝ‬ح‪ ٖٓ ًٍٍ٧‬كَٓ‪ ،ٚ‬هخ‪ٛ‬ش إٔ أطزخع ٗ‪ٞ‬ف ػِ‪ ٚ٤‬حُٔ‪ً ّ٬‬خٗ‪ٞ‬ح‬
‫كوَحء ‪٣ٝ‬لظَك‪ ٕٞ‬حُل‪٤‬خًش‪ٝ ،‬حُلـخٓش‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬حُ٘لْ ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش ‪ ٫‬طٔظط‪٤‬غ إٔ طظوِ‪ٟ ٖٓ ٚ‬ؼل‪ٜ‬خ‪ ،‬كظ‪ٝ ٠‬إ ًخٗض ‪ٌٙٛ‬‬


‫حُ٘لْ ٗز‪٣ٞ‬ش‪ ،‬كخُو‪ٞ‬ف ٓظ‪ٓ ٖٓ َٜ‬ظخ‪ َٛ‬ؿَ‪ِ٣‬س حُزوخء‪ ٞٛٝ ،‬كظٔ‪ ٢‬حُ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى‪،‬‬
‫‪ٝٝ‬ؿ‪ٞ‬ى‪ ٙ‬كطَس ك‪ ٢‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪٣ ٫ٝ ،‬ظ‪ َٜ‬ا‪ ٫‬رؼخَٓ ‪٣‬ؼ‪ٗٝ ،َٙ٤‬ؤٕ حُو‪ٞ‬ف ٗؤٕ‬
‫حُ٘‪ٞ‬حُع حُ٘لٔ‪٤‬ش ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬ك‪ ٢‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ ك‪ ٢‬حُي‪ُ٫‬ش ػِ‪ ٠‬حُ٘لْ حُٔ‪٣ٞ‬ش ًحص حُؼوَ‬
‫حُٔٔ‪ٝ ِ٤‬حُلط٘ش حُٔلٌَس‪.‬‬
‫كوي أػخٍ ح‪ٛ‬ظِحُ حُؼ‪ٜ‬خ ٓ‪ )( ٠ٓٞ‬اً أَٓ‪ ٙ‬هللا ربُوخث‪ٜ‬خ‪ ،‬ك‪ٓ ٠ُٞ‬يرًَح‬
‫ى كََِ َّٔخ ٍَآ‪ٛ‬خ طَ ْ‪ٜ‬ظ َُِّ ًَؤََّٗ‪َٜ‬خ َؿ ٌّ‬
‫خٕ َ‪ْ ُٓ ٠َُّٝ‬يرًََح َ‪َ ُ٣ ْْ َُٝ‬ؼوّذْ ‪٣‬خ‬ ‫‪ٜ‬خ َ‬
‫ن َػ َ‬ ‫هخثلًخ} َ‪ٝ‬أَ ْٕ أَ ُْ ِ‬
‫‪(ٖ٤‬حُو‪.)ٖٔ :ٜٚ‬‬ ‫َوق اَّٗي ِٓ َٖ ح‪َ ِِ٘ٓ ٥‬‬ ‫ُٓ‪ ٠َٓ ٞ‬أَ ْهزَِْ َ‪ َ٫ٝ‬ط ْ‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٞ‬ف ‪٣‬ظ٘خٓذ ٗ‪ٞ‬ػ‪ً٤‬خ ٓغ ح‪ٓ٫‬ظـخرش حُ٘لٔ‪٤‬ش ُ‪٨‬ػَ حُٔو‪٤‬ق طزؼًخ ُـَحرظ‪ٚ‬‬
‫‪َٟٝ‬ح‪ٝ‬ط‪ٝ ٚ‬أ‪َٟ‬حٍ‪ٙ‬؛ ‪ٌُُٝ‬ي طَحؿغ حُو‪ٞ‬ف ػٖ ٓ‪ )( ٠ٓٞ‬كظ‪ً ٠‬خى‬
‫‪٣‬ظ‪ ،٠ٗ٬‬رؼي إٔ أ‪ٟ‬ل‪ُ ٠‬ي‪ ٚ٣‬هزَس ‪ٝ‬اُق ُِؼ‪ٜ‬خ حُٔؼـِس‪ً ،‬خٕ ًُي ‪ ّٞ٣‬حُِٗ‪٤‬ش‬
‫‪ ٕٞ‬أَ َّ‪ْ ْٖ َٓ ٍَ ٝ‬أُو‪ .٠‬هَخ ٍَ رََْ أَ ُْوُ‪ٞ‬ح كبًح‬
‫ك‪  ٖ٤‬هَخُُ‪ٞ‬ح ‪َ٣‬خ ُٓ‪ ٠َٓ ٞ‬ا َّٓخ أَ ْٕ طُ ِْوِ َ‪َٝ ٢‬ا َٓخ َٗ ٌُ َ‬
‫ْ ك‪ْ َٗ ٢‬ل ِٔ ِ‪ِ ٚ‬ه‪٤‬لَشً‬ ‫‪َ ُ٣ ْْ ُُّٜ٤ٜ‬و‪ َُ َّ٤‬اَُ ْ‪ِٓ ْٖ ِٓ ِٚ ٤‬لْ َ ِ‪ ْْ ٛ‬أَّٗ‪ٜ‬خ طَ ْٔ َؼ‪ ٠‬كَؤَ‪َ ْٝ‬ؿ َ‬‫ِكزَخُُ‪ِ َٝ ْْ ُٜ‬ػ ِ‬
‫َق اِّٗي أَ ْٗضَ ح‪ْ َ٧‬ػَِ‪( .٠‬ح‪٧‬ػَحف‪)ٔٔٙ :‬‬ ‫ُٓ‪ .٠َٓ ْٞ‬هُ ِْ٘خ ‪ ٫‬طَو ْ‬
‫ٕ‪ -‬ش ظ٘ح الكافرٗي‪:‬‬
‫‪ٗٝ‬و‪٤ٜ‬ش حٌُخكَ‪ ٖ٣‬ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش حُوَﺁٗ‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬حَُؿْ ٖٓ ‪ٛ‬ي‪ٍٛٝ‬خ ػٖ‬
‫‪ٛ‬لش ٓظ‪ٞ‬كيس رخٌُلَ ‪ٝ‬حُؼ٘خى ‪ٝ‬حٌُٔخرَس رخ‪٩‬ػْ ‪ٝ‬حُزخ‪ ،َ١‬كبٗ‪ٜ‬خ طٔؼَ ٓٔظ‪٣ٞ‬خص‬
‫حؿظٔخػ‪٤‬ش ٓ٘‪ٞ‬ػش‪ ،‬كل‪ٜ٤‬خ حُِٔ‪ٞ‬ى ‪ٝ‬حُِػٔخء‪ٓ ،‬ؼَ‪ :‬كَػ‪ٛ َٙ٣ُٝٝ ٕٞ‬خٓخٕ‪،‬‬
‫‪ٝ‬هخٍ‪ٝ ،ٕٝ‬هي ؿٔؼ‪ ْٜ‬هللا ك‪ ٢‬ه‪ٜ‬ش ‪ٝ‬حكيس‪ٓ ٕ٧ ،‬يحٍ حُظير‪ َ٤‬ك‪ ٢‬ػيح‪ٝ‬س ٓ‪٠ٓٞ‬‬
‫ًخٕ ػِ‪ ٕ٧ٝ ،ْٜ٤‬ػِٔ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬حُظٌٌ‪٣‬ذ ‪ٝ‬حٌُلَ ٓظلي ٓظ‪ٞ‬كي‪ٝ ،‬ك‪ٜ٤‬خ ح‪٧‬ه‪ٞ‬حّ‬
‫‪ٔ٘٣‬ز‪ ٕٞ‬اُ‪ ٠‬أٗز‪٤‬خث‪ ،ْٜ‬ه‪ٞٗ ّٞ‬ف‪ ْٗٞ٣ٝ ١ُٞٝ ،‬أ‪ ًٌَٕٝ٣ ٝ‬رؤٓٔخث‪ٓ ْٜ‬ؼَ‪:‬‬
‫ػٔ‪ٞ‬ى‪ٝ ،‬ػخى ‪ٓٝ‬ي‪ٝ ،ٖ٣‬ك‪ٜ٤‬خ ح‪٧‬كَحى ‪٣‬و‪ ٕٜٞ‬ر‪ٛٞ‬ق ًخٕ أؿِذ ػِ‪ ْٜ٤‬ك‪٢‬‬
‫حُو‪ٜ‬ش‪ٓ ،‬ؼَ‪ٛ :‬خكذ حُـ٘ظ‪ٝ ،ٖ٤‬أ‪ٛ‬لخد حُـ٘ش‪ ،‬أٓخ حُ٘ٔخء كٔ٘ٔ‪ٞ‬رخص اُ‪٠‬‬
‫أُ‪ٝ‬حؿ‪ٓ ،ٖٜ‬ؼَ حَٓأس حُؼِ‪ٝ ِ٣‬حَٓأس ُ‪ٌٛٝ ،١ٞ‬ح حُظ٘‪ٞ‬ع ك‪ ٢‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص ‪٣‬ؼط‪٢‬‬
‫ًَ ‪ٝ‬حكي ٓ٘‪ٜ‬خ ٗٔ‪ًٞ‬ؿًخ ك‪ ٢‬حُٔـخٍ حُلَى‪ ،١‬أ‪ ٝ‬حُـٔخػ‪.٢‬‬
‫ٓـخ‪ ٌُٜٙ ٫‬حُ٘ٔخًؽ ٖٓ ه‪ ّٜٞ‬حُلن‪ٝ ،‬ىػخس‬‫ً‬ ‫‪ٝ‬حُوَﺁٕ اً ‪٣‬لٔق ك‪ ٢‬ه‪ٜٜٚ‬‬
‫حُزخ‪ٝ َ١‬حُلظ٘ش ‪ٝ‬حُ‪ ،ٍ٬٠‬اٗٔخ ‪ٌ٘٣‬ق ػٖ حٗلَحف ٗو‪٤ٜ‬خط‪ ْٜ‬رلٔخى ر٘خث‪ٜ‬خ‬
‫حُلٌَ‪ٝ ١‬حُ٘لٔ‪ٝ ،٢‬حهظ‪ ٍ٬‬ط‪ٞ‬حُٗ‪ٜ‬خ حُِٔ‪ ،٢ًٞ‬ػِ‪ ٠‬إٔ ًُي ‪ِ٣ ٫‬ـ‪ ٢‬طل‪ٍٞ‬‬
‫رؼ‪ ٌٙٛ ٞ‬حُ٘ٔخًؽ ٖٓ حٌُلَ اُ‪ ٠‬ح‪ ّ٬ٓ٩‬رلٌْ ح‪ٓ٫‬ظؼيحى حُلطَ‪ُِ ١‬ظي‪ٖ٣‬‬
‫‪ٝ‬ح‪ٔ٣٩‬خٕ‪ ،‬حُوخىٍ ػِ‪ٍ ٠‬ك‪ ٞ‬حُٔؼخٗيس ‪ٝ‬حٌُٔخرَس ‪ٝ‬حُـ‪ٝ ،َٜ‬ك‪ ٢‬ه‪ٜ‬ش ٌِٓش ٓزؤ‬
‫‪ٝ‬أ‪ٛ‬لخد حُـ٘ش ػَ‪ ٝ‬ه‪٣َٛ ٢ٜٜ‬ق حُي‪ُ٫‬ش ػِ‪ًُ ٠‬ي‪.‬‬

‫‪73‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ ٍٞٛ‬حُوَإٓ كَػ‪ ٖٓ ٕٞ‬ه‪ ٍ٬‬كَحؽ ػوِ‪ ٖٓ ٚ‬حُؼو‪٤‬يس‪ٝ ،‬ه‪ٞ‬حء ٗلٔ‪ٖٓ ٚ‬‬


‫ٗ‪ ٍٞ‬حُ‪٤‬و‪ ،ٖ٤‬كخٗلَف ‪ ،َٟٝ‬رَ أ‪ َٟ‬ؿ‪ َٙ٤‬رخٗلَحك‪ٝ ٚ‬كٔخى‪ ،ٙ‬اً حٗل‪َٜ‬‬
‫طلٌ‪ َٙ٤‬ك‪ٗ ٢‬طخم ‪٤ٟ‬ن ٖٓ حُٔخىس رٔؼخ‪َٛ٤٣‬خ حُلٔ‪ّ٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُٔ٘طو‪ّ٤‬ش‪.‬‬
‫ض َُ ٌُ ْْ ِٓ ْٖ اُ ٍ‪ٚ‬‬ ‫كوي ح ّىػ‪ ٠‬كَػ‪ ٕٞ‬ح‪٤ُٛٞ٧‬ش ك‪ ٖ٤‬هخٍ ‪َ٣‬خ أَ‪ُّٜ٣‬خ حُ َٔ‪َٓ ُ٨‬خ َػِِ ْٔ ُ‬
‫َؿ‪( ١َْ٤‬حُو‪ ،)ٖ1 :ٜٚ‬كخٗلَف ػٖ كطَط‪ٓٝ ٚ‬ل‪ٍٛٞ‬خ حُـَ‪ ١ِ٣‬رخُلخؿش‬
‫اُ‪ ٠‬حُوخُن حُٔيرَ‪ ُٚ ٖ٣ُٝ ،‬حُ٘‪٤‬طخٕ ًُي حُِػْ ‪ٝ‬ح‪٫‬ىػخء رَٔطٌِحص حٌُِٔ‪٤‬ش‬
‫‪ٞ‬ح‪ ٫‬ك‪٢‬‬ ‫‪َ٘٣ُِ َُٙ٨َٓ َٝ ٕٞ‬شً َ‪ٝ‬أَ ْٓ ً‬ ‫خٍ ُٓ‪ٍَ ٠َٓ ٞ‬رََّ٘خ اَِّٗي آطَ‪ْ٤‬ضَ كَِْ َػ َ‬ ‫حُٔخى‪٣‬ش حُيٗ‪٣ٞ٤‬ش ‪َٝ ‬هَ َ‬
‫ي ‪ًٝ ،)ٖ1 :ْٗٞ٣( ‬خٕ ُـ‪ٞ‬ء كَػ‪ٕٞ‬‬ ‫‪ُِّٞ٠‬ح َػ ْٖ َٓزِ‪َ ِِِ٤‬‬ ‫حُ َل‪َ٤‬خ ِس حُ ُي ْٗ‪٤‬خ ٍَرََّ٘خ ُِ‪ِ ُ٤‬‬
‫ي‬ ‫ْ‬
‫ْْ ُ‪ُ ُِٓ ٢‬‬ ‫َ‬
‫اُ‪ٜ٤‬خ طـَ‪ًَ٣‬ح رو‪ََٗٝ  :ٚٓٞ‬خ َى‪ ٟ‬كَِْ ػَ‪ ُٕ ْٞ‬ك‪ ٢‬هَ‪ ِٚ ِٓ ْٞ‬هَخ ٍَ ‪َ٣‬خ هَ‪ ِّ ْٞ‬أَُ‪َ ٤‬‬
‫َ‪( .)ٕٝ‬حُِهَف‪)ٔ٘ :‬‬ ‫‪َ ٜ‬‬ ‫ِٓ‪ ِٙ ٌِ َٛٝ ََ ْٜ‬ح‪َْٜٗ َ٧‬خ ٍُ طَـْ َ‪ ْٖ ِٓ ١‬طَلْ ظِ‪ ٢‬أَكَ‪ ٬‬طُ ْز ِ‬
‫‪ٝ‬آؼخًٗخ ٓ٘‪ ٚ‬ر‪ ٌٜٙ‬حُو٘خػش حُؼوِ‪ّ٤‬ش حُوخثٔش ػِ‪ ٠‬حُلٌَس حُٔخى‪٣‬ش‪ ،‬كوي أؿَ‪ٟ‬‬
‫ٓ‪ٞ‬حُٗش ر‪ٝ ٚ٘٤‬ر‪( ٠ٓٞٓ ٖ٤‬ػِ‪ ٚ٤‬حُٔ‪ )ّ٬‬ك‪ٓ ٢‬ظطِزخص حُِٔي ‪ٝ‬حَُثخٓش‪ٖٓ ،‬‬
‫حُل‪ٜ‬خكش‪ٝ ،‬ح‪ٗ٩‬خرش‪ًٝ ،‬ؼَس حُؼيى‪ٝ ،‬آ‪٫‬ص حُٔ‪٤‬خٓش‪ٝ ،‬طوخُ‪٤‬ي‪ٛ‬خ ٖٓ ح‪ٓ٧‬خ‪ٍٝ‬‬
‫‪ ٖ٤‬كََِ‪ ٫ ْٞ‬أُ ُْو َ‪َ ٢‬ػَِ ْ‪ِٚ ٤‬‬ ‫حٌُ‪ٛ‬ز‪ّ٤‬ش)‪‬أَ ّْ أََٗخ َه ْ‪ٌٛ ْٖ ِٓ ٌَ ٤‬ح حٌَُّ‪ٌَ٣ َ٫َٝ ٌْٖ ٤ِٜ َٓ َٞ ُٛ ١‬خ ُى ‪ُ٣‬زِ ُ‬
‫‪( .)ٖ٤‬حُِهَف‪)ٖ٘ :‬‬ ‫ذ أَ‪َ ْٝ‬ؿخ َء َٓ َؼ‪ ُٚ‬حُ َٔ‪٬‬ثِ ٌَشُ ُٓ ْوظ ََِِٗ َ‬
‫أَٓ ِْ‪ٍَ ٞ‬سٌ ِٓ ْٖ ًَ‪ٍ َٛ‬‬
‫‪ٝ‬حُ٘و‪٤ٜ‬ش ‪ٓ ٢ٛ‬ل‪ ٍٞ‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ ،٢‬أ‪ ٝ‬رٔؼ٘‪ ٠‬ﺁهَ ‪ٓ ٢ٛ‬ل‪ٍٞ‬‬
‫ح‪٧‬كيحع‪ ،‬طظؤػَ ر‪ٜ‬خ ‪ٝ‬طئػَ ك‪ٜ٤‬خ‪ ٕ٧ ،‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ ‪٘ٓ ٞٛ‬خ‪ ١‬حُظٌِ‪٤‬ق ‪ٓٝ‬ؼظٔي حُظـ‪َ٤٤‬‬
‫‪ٝ‬أٓخّ حُظ‪ٞ‬ؿ‪ ،ٚ٤‬ؿ‪ َ٤‬إٔ حُ٘و‪ّ٤ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش رٔ‪٤‬طش ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لش‪ ،‬رؼ‪٤‬يس‬
‫ػٖ حُـٔ‪ٝ ٝٞ‬حُظؼو‪٤‬ي‪ٛ ٢ٛٝ ،‬لش آ‪٤ٓ٬‬ش ك‪ ٢‬ر٘خء ح‪ٔٗ٩‬خٕ حُِْٔٔ ػِ‪ٝ ٠‬ؿ‪ٚ‬‬
‫حُؼٔ‪ٝ ،ّٞ‬هي رَُص ك‪ ٢‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ ٢‬رٌَ٘ ‪ٝ‬ح‪ٟ‬ق‪ٞٓ ،‬حء أًخٗض حُو‪ٜ‬ش‬
‫‪ِ٣ٞ١‬ش أ‪ ٝ‬ه‪َ٤ٜ‬س‪.‬‬
‫‪ٔٓ ٫ٝ‬خّ ُ‪ ٌٜٙ‬حُزٔخ‪١‬ش ‪ٌٛٝ‬ح حُ‪ٟٞٞ‬ف رو‪ٔ٤‬ش حُليع ٖٓ ك‪٤‬غ حُظٌخَٓ‬
‫‪ٝ‬حُظيٍؽ ‪ٝ‬حُ٘ٔخء‪ ،‬كظ‪ ٠‬أه‪ َٜ‬حُٔ‪ٞ‬حهق حُو‪٤ٜٜ‬ش‪ ٫ٝ .‬ط‪٠‬خى ر‪ ٖ٤‬حُو‪ٍٞ‬‬
‫رزٔخ‪١‬ش حُ٘و‪ّ٤ٜ‬ش ‪ٟٞٝٝ‬ك‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬حُو‪ ٍٞ‬إ ػَ‪ ٝ‬حُ٘و‪ّ٤ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش‬
‫حُوَآٗ‪٤‬ش ًخٕ رطَ‪٣‬ن ؿ‪ٓ َ٤‬زخَٗ‪ ،‬اً ًخٕ ػَ‪ ٝ‬حُ٘و‪ ٖٓ ٙٞ‬ه‪ ٍ٬‬طلٌ‪َْٛ٤‬‬
‫‪ٝ‬أػٔخُ‪ٝ ْٜ‬كًَخط‪ ،ْٜ‬ػٖ ‪٣َ١‬ن حُل‪ٞ‬حٍ حٌُخٗق ػٖ ؿ‪ٞ‬حٗذ حُ٘و‪٤ٜ‬ظ‪ٖ٤‬‬
‫حُٔئٓ٘ش ‪ٝ‬حٌُخكَس‪ٝ ،‬حُزخػغ ُِليع ‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬هق ػِ‪ ٠‬حُ٘ٔخء‪ٔٓ ،‬خ أًٔذ‬
‫حُ٘و‪ّ٤ٜ‬ش ك‪٣ٞ٤‬ش‪ٝ ،‬ؿ٘ذ حُٔ‪ٞ‬هق حَُٔى حُٔـَى ػٖ حُلخػِ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼَحء حُلٌَ‪.١‬‬
‫‪ٝ‬رؼي‪ ،‬كبٕ ‪ ٌٙٛ‬حُٔٔ‪ِ٤‬حص حُظ‪ ٢‬حهظ‪ٜ‬ض ر‪ٜ‬خ ر٘خء حُ٘و‪ّ٤ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش‬
‫حُوَآٗ‪٤‬ش‪ ،‬طظَ ٓظل ََىس ك‪ ٢‬ػٔو‪ٜ‬خ‪ٍ ،‬ك‪٤‬ؼش ك‪ ٢‬ه‪ٔ٤‬ظ‪ٜ‬خ‪ ،‬ػِ‪ِ٣‬س حُٔ٘خٍ ك‪ِ١ ٢‬ز‪ٜ‬خ‬
‫‪ٓٝ‬لخًخط‪ٜ‬خ‪ٞٓ ،‬حء أ‪ٝ‬حكوض ٓوخ‪ ْ٤٣‬حُ٘وي حُلي‪٣‬غ ك‪ٍٝ ٢‬حؿ‪ٜ‬خ‪ًٔٝ ،‬خى‪ٛ‬خ‪ ،‬أّ‬

‫‪74‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫هخُلظ‪ٜ‬خ؛ ‪ ٌٙٛ ٕ٧‬حُٔٔ‪ِ٤‬حص ر‪ٌٜ‬ح حُز٘خء هخُيس هِ‪ٞ‬ى ًظخد هللا (ػِ ‪ٝ‬ؿَ)‪،‬‬
‫ٓخ‪٤ٟ‬ش ك‪ ٢‬هِو‪ٓ ٚ‬خ ىحٓض حُٔٔ‪ٞ‬حص ‪ٝ‬ح‪.ٍٝ٧‬‬
‫وات ًؼا‪ :‬الؽْاو فٖ القظض القرﺁًٖ‪:‬‬
‫ٓٔخ ‪٣‬يٍ ػِ‪ ٠‬ح‪ٛ‬ظٔخّ حُوَإٓ رخُل‪ٞ‬حٍ‪ٝ ،‬كَ‪ ٚٛ‬ػِ‪ ٠‬ح‪ِٞٓ٧‬د حٌُ‪٣ ١‬ئ َّى‪١‬‬
‫إٔ حُوَإٓ حٌَُ‪َ٣ ُْ ْ٣‬و‪ َُٜ‬ػِٔ‪٤‬ش حُل‪ٞ‬حٍ ػِ‪ٓ ٠‬ـخر‪ٜ‬ش ح‪٧‬ػيحء ‪ٝ‬حُظ‪ٜ‬ي‪١‬‬ ‫ر‪ّ ،ٚ‬‬
‫ُِٔوخُل‪ٝ ،ٖ٤‬اٗٔخ ؿؼِ‪ٜ‬خ ك‪ً ٢‬ؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُٔ‪ٞ‬ح‪ٟ‬غ ٗٔخًؽ ُِظَر‪٤‬ش ‪ُِٝ‬ظؼِ‪ْ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُظ‪ٞ‬ؿ‪ً ،ٚ٤‬خُل‪ٞ‬حٍ ر‪ ٖ٤‬ارَح‪ٝ ْ٤ٛ‬حر٘‪ ٚ‬آٔخػ‪( َ٤‬ػِ‪ٜٔ٤‬خ حُٔ‪ٝ ،)ّ٬‬ر‪٠ٓٞٓ ٖ٤‬‬
‫‪ٝ‬أه‪ٛ ٚ٤‬خٍ‪( ٕٝ‬ػِ‪ٜٔ٤‬خ حُٔ‪ٝ ،)ّ٬‬ر‪ٝ ٠ٓٞٓ ٖ٤‬أٓظخً‪ ٙ‬حُو‪ٝ ،َ٠‬ر‪ْ٣َٓ ٖ٤‬‬
‫‪ٝ‬حر٘‪ٜ‬خ حَُ‪٤ٟ‬غ‪ ْ٤ُٝ .‬ؿَ‪٣‬زًخ ْ‬
‫إٔ ‪٣‬ؼط‪ ٢‬حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬حُل‪ٞ‬حٍ ًَ ‪ ٌٙٛ‬ح‪٤ٔٛ٧‬ش‪،‬‬
‫كبٕ حُل‪ٞ‬حٍ رخُلـش ‪ ٞٛ‬حُطَ‪٣‬ن ح‪ٓ٧‬ؼَ؛ رَ حُ‪ٞ‬ك‪٤‬ي‪٪ُ ،‬ه٘خع حُؼوِ‪ٝ ،٢‬ح‪٩‬ه٘خع‬
‫إ ُْ ‪ ٌٖ٣‬ح‪ٔ٣٩‬خٕ ٗلٔ‪ٝ .ٚ‬أ‪ ١‬ى‪ ٖ٣‬أ‪ٌٛٓ ٝ‬ذ ‪ ٫‬ري ‪٫‬ػظ٘خه‪ٖٓ ٚ‬‬ ‫أٓخّ ح‪ٔ٣٩‬خٕ ْ‬
‫حهظ٘خع‪ٝ ،‬ا ًًح كخُل‪ٞ‬حٍ ُ‪ ٌٙٛ ٚ‬ح‪٤ٔٛ٧‬ش ك‪ ٢‬حُيػ‪ٞ‬س اُ‪ ٠‬أ‪ ١‬ى‪ ٖ٣‬أ‪ٌٛٓ ٝ‬ذ‪.‬‬
‫‪٘ٛ ٖٓٝ‬خ كوي َكَ‪ ٙ‬حُوَﺁٕ حٌَُ‪ ْ٣‬ػِ‪ ٠‬حُطَ‪٣‬وش حُظ‪٣ ٢‬ـَ‪ ١‬ر‪ٜ‬خ حُل‪ٞ‬حٍ‪،‬‬
‫‪ًٝ‬خٕ ًؼ‪ًَ٤‬ح ٓخ ‪ُٞ٣‬ؿِّ‪ٗ ٚ‬ل‪ ٞ‬حٌُِٔش حُط‪٤‬زش ‪ٝ‬حُو‪ ٍٞ‬حُ َل َٖٔ‪ .‬هخٍ طؼخُ‪ ﴿ :٠‬أََُ ْْ طَ ََ‬
‫ض َ‪ٝ‬كََْ ُػ‪َٜ‬خ كِ‪ ٢‬حُ َّٔ َٔخء‬ ‫هللاُ َٓؼَ ً‪َٔ ًَِِ ٬‬شً ‪ِّ٤َ١‬زَشً ًَ َ٘ َـَ ٍس ‪ِّ٤َ١‬زَ ٍش أَ‪َُِٜ ْٛ‬خ ػَخرِ ٌ‬ ‫د ّ‬ ‫‪َ ََ ٟ‬‬ ‫ْق َ‬ ‫ًَ‪َ ٤‬‬
‫َّ‬
‫خّ َُ َؼِ‪َ٣ ْْ ُٜ‬ظَ ٌَ ًََّ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ُ‪ٕٝ‬‬ ‫* طُ ْئطِ‪ ٢‬أ ًَُِ‪َٜ‬خ ًُ ََّ ِك‪ ٍٖ ٤‬رِبًِ ِٕ ٍَرِّ‪َٜ‬خ َ‪َِ ْ٠َ٣ٝ‬دُ هللاُ ح‪ْٓ ٧‬ؼَخ ٍَ َُِِّ٘ ِ‬
‫حٍ *‬ ‫‪َٓ ٝ‬خ َُ‪َٜ‬خ ِٖٓ هَ ََ ٍ‬ ‫م ح‪ِ ٍَْ٧‬‬ ‫ض ِٖٓ كَ‪ِ ْٞ‬‬ ‫* َ‪َٓ ٝ‬ؼ َُ ًَِِ َٔ ٍش َهزِ‪٤‬ؼَ ٍش ًَ َ٘ َـ ََ ٍس َهزِ‪٤‬ؼَ ٍش حؿْ ظُؼَّ ْ‬
‫هللاُ‬ ‫‪ّ َُّ٠‬‬ ‫ض كِ‪ْ ٢‬حُ َل‪َ٤‬خ ِس حُ ُّي ْٗ‪َ٤‬خ َ‪ٝ‬كِ‪ ٢‬ح‪ِ ٥‬ه ََ ِس َ‪ِ ُ٣ٝ‬‬ ‫‪ٞ‬ح رِ ْخُوَ‪ ٍِ ْٞ‬حُؼَّخرِ ِ‬ ‫‪ ٖ٣‬آ َُٓ٘ ْ‬ ‫ِّض ّ‬
‫هللاُ حَُّ ٌِ َ‬ ‫‪ُ٣‬ؼَز ُ‬
‫هللاُ َٓخ ‪َ٘ َ٣‬خء﴾ (ارَح‪).ٖ – ٕ1 :ْ٤ٛ‬‬ ‫‪ْ َ٣َٝ ٖ٤‬ل َؼ َُ ّ‬‫حُظَّخُِ ِٔ َ‬
‫كخٌُِٔش حُط‪٤‬زش ٗللش ٍ‪ٝ‬كخٗ‪٤‬ش ط‪ٓ َٜ‬خ ر‪ ٖ٤‬حُوِ‪ٞ‬د ‪ٝ‬طَرط‪ٜ‬خ رَرخ‪ ١‬حُٔ‪ّ ٞ‬ىس‬
‫‪ٝ‬حُظآُق‪ .‬أٓخ حٌُِٔش حُوز‪٤‬ؼش ك‪ٓ ٢ٜ‬ؼ‪ُِٜ ٍٞ‬يّ ‪ٝ‬حُظلَ‪٣‬ن‪٣ ،‬ؼَٔ طوَ‪٣‬زًخ ك‪٢‬‬
‫أ‪ٛٝ‬خٍ حُٔـظٔغ ك‪ّ ٜ٤‬ي ً‪٤‬خٗ‪.ٚ‬‬
‫كٖ‬ ‫إٔ ‪٣‬ظوٖ َّ‬ ‫‪ُ ٝ‬كْٖٔ ح‪ٓ٫‬ظٔخع أىدٌ ‪ ٫‬ري ٖٓ َٓحػخط‪٧ ٌٖٔ٣ ٫ٝ ،ٚ‬ك ٍي ْ‬
‫كٖ ح‪ٓ٫‬ظٔخع‪ٝ .‬هي‪ًٔ ٣‬خ هخٍ أكي حُلٌٔخء ‪٫‬ر٘‪٣ :ٚ‬خ ر٘‪ ٢‬طَ َؼَِّْ‬ ‫حٌُ‪ٓ ّ٬‬خ ُْ ‪٣‬ظوٖ َّ‬
‫ُكٔ َْٖ ح‪ٓ٫‬ظٔخع ًٔخ طظؼِْ كٖٔ حُلي‪٣‬غ‪ٝ .‬هي ٗزَّ‪ ٚ‬حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬اُ‪ٍَٟٝ ٠‬س‬
‫ي‬ ‫ُ‪ ٕٞ‬أَكْ ََٔ٘‪ ُٚ‬أُ‪َُ ْٝ‬جِ َ‬ ‫ُ‪ْ ٕٞ‬حُوَ‪ ٍَ ْٞ‬كَ‪َ٤‬ظَّزِؼ َ‬
‫‪ْٔ َ٣ ٖ٣‬ظَ ِٔؼ َ‬ ‫كُٖٔ ح‪ٓ٫‬ظٔخع‪ .‬هخٍ طؼخُ‪﴿ :٠‬حَُّ ٌِ َ‬
‫د﴾‪( :‬حَُِٓ‪)ٔ1 :‬‬ ‫ح‪ُ٧‬زَخ ِ‬ ‫ي ‪ ْْ ُٛ‬أُ‪ُُٞ ْٝ‬ح ْ‬ ‫هللاُ َ‪ٝ‬أُ‪َُ ْٝ‬جِ َ‬
‫‪َ َٛ ٖ٣‬يح‪َّ ُْ ُٛ‬‬‫حَُّ ٌِ َ‬
‫كخ‪ٛ٩‬ـخء ‪ٝ‬كُٖٔ ح‪ٓ٫‬ظٔخع ٓ‪ٜ‬خٍس ‪٫‬ري ٖٓ اطوخٗ‪ٜ‬خ‪ُٔ ،‬خ ُ‪ٜ‬خ ٖٓ أ‪٤ٔٛ‬ش ًزَ‪ٟ‬‬
‫ك‪ ٢‬ر٘خء حُؼ‪٬‬هخص ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش ر‪ ٖ٤‬ح‪٧‬كَحى ‪ٝ‬حُـٔخػخص‪ِ٤ٓٝ ٢ٛٝ ،‬ش ُٓـي‪٣‬ش ك‪٢‬‬
‫ا‪٣‬ـخى حُل‪ ْٜ‬حُٔظزخىٍ ر‪ ٖ٤‬حُ٘خّ‪ٔٓٝ ،‬خػيط‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬ك َِّ ٌٓ٘‪٬‬ط‪ٝ ،ْٜ‬حُظول‪٤‬ق ٖٓ‬
‫ن ‪ٝ‬كِٕ‪.‬‬ ‫آ‪ٓٝ ،ْٜٓ٫‬خ ‪٣‬لٔ‪ ٕٞ‬ر‪ٍ ٤ٟ ٖٓ ٚ‬‬
‫‪75‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ ٖٓٝ‬أىد حُل‪ٞ‬حٍ إٔ ‪٣‬ظـ٘ذ حُٔلخ‪ ٍٝ‬حُلي‪٣‬غ ػٖ ٗلٔ‪ ،ٚ‬أ‪ ٝ‬ػٖ أ‪٫ٝ‬ى‪،ٙ‬‬


‫أ‪ ٝ‬ػٖ أػٔخُ‪ٝ ٚ‬اٗـخُحط‪ٚ‬؛ ‪ َّ ٗ ٕ٧‬حُٔظليػ‪ ٖٓ ٖ٤‬آػَ حُلي‪٣‬غ ػٖ أك‪ٞ‬حُ‪ٚ‬‬
‫‪ٝ‬أًؼَ حٌُ‪ ّ٬‬ػٖ ٗلٔ‪ ،ٚ‬كبٕ كؼَ ًُي كبٗ‪٣ ٚ‬لوي َٗ‪ ١‬حُل‪ٞ‬حٍ حُ٘خؿق‪ .‬كخُلي‪٣‬غ‬
‫حٌُ‪ٜٓ ٌٕٞ٣ ١‬ل‪ٞ‬رًخ رظًِ‪٤‬ش حُ٘لْ ‪ٓٝ‬يف حٌُحص ‪٣‬ظَى حٗطزخػًخ ِٓز‪ً٤‬خ ُي‪ٟ‬‬
‫حُٔخٓغ‪٣ ،‬ـؼِ‪٘٣ ٚ‬لَ ٓ٘‪ِٛ٣ٝ ٚ‬ي ك‪ ٢‬ح‪ٓ٫‬ظٔخع اُ‪٘ٛ ٖٓٝ .ٚ٤‬خ كوي ٗ‪ ٠ٜ‬حُٔ‪٠ُٞ‬‬
‫ػِ ‪ٝ‬ؿَ ػٖ طًِ‪٤‬ش حُ٘لْ؛ كوخٍ‪﴿ :‬كَ‪ ٬‬طُ َِ ًُّ‪ٞ‬ح أَٗلُ َٔ ٌُ ْْ ‪ َٞ ُٛ‬أَ ْػَِ ُْ رِ َٔ ِٖ حطَّوَ‪﴾٠‬‬
‫(حُ٘ـْ‪)ٖٕ :‬‬
‫‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حٍ ك‪ ٢‬حُوَإٓ حٌَُ‪٣ ْ٣‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬حُؼوَ ‪ٝ‬حُٔ٘طن‪٣ ٫ٝ ،‬ظؤػَ رؤ‪١‬‬
‫ػخَٓ هخٍؿ‪ً ٢‬خُ٘ز‪ٞ‬س ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬ك‪ٗ ٫ٝ .٢‬ي إٔ حُل‪ٞ‬حٍ حٌُ‪٣ ١‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬حُلـش‬
‫حُ‪ٞ‬ح‪ٟ‬لش ‪ٝ‬حُيُ‪ َ٤‬حُٔ٘طو‪ ٢‬حُو‪٤ٓ ١ٞ‬ئى‪ ١‬ك‪ ٢‬حُ٘‪ٜ‬خ‪٣‬ش اُ‪ ٠‬حُلَ‪٣‬ش ك‪ ٢‬حُظلٌ‪،َ٤‬‬
‫‪ٝ‬حُظوِ‪ ٖٓ ٚ‬حُظؼ‪ٜ‬ذ ‪ٝ‬ح‪ٗ٫‬ل‪٤‬خُ‪.‬‬
‫‪ٛٝ‬خ ‪ ٞٛ‬ارَح‪ )( ْ٤ٛ‬ك‪ ٢‬ك‪ٞ‬حٍ‪ٓ ٙ‬غ هللا ػِ ‪ٝ‬ؿَ‪٣ ،‬و ّيّ ٗلٔ‪ًٝ ٚ‬ؤٗ‪ٚ‬‬
‫ٓظـَى ٖٓ حُ٘ز‪ٞ‬س‪ ،‬رَ ٖٓ ح‪ٔ٣٩‬خٕ‪ٝ﴿ :‬اً هخٍ ارَح‪ٍ ْ٤ٛ‬دَّ أٍٗ‪٤ً ٢‬ق طل‪٢٤‬‬
‫حُٔ‪ٞ‬ط‪ ٠‬هخٍ أ‪ ُْٝ‬طئٖٓ هخٍ رِ‪٤ُ ٌُٖٝ ٠‬طٔجٖ هِز‪ .﴾٢‬كبرَح‪– ْ٤ٛ‬ػِ‪ ٚ٤‬حُٔ‪-ّ٬‬‬
‫‪٣َ٣‬ي ‪٘ٛ‬خ حُظلخ‪ ٖٟٔ ٍٝ‬ه‪ٞ‬حػي حُؼوَ ‪ٝ‬حُٔ٘طن‪َ٣ٝ ،‬ك‪ٝ ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى أ‪ٓ ١‬ئػَ ك‪٢‬‬
‫حُل‪ٞ‬حٍ ؿ‪ َ٤‬حُؼوَ‪.‬‬
‫طا‪ :‬الرهس فٖ اظح ض٘دًا ْٗضف (‪)‬‬ ‫خاه ً‬
‫ٌَٗ حُؤ‪ًِ ٍٓ ٚ٤‬ح ى‪ً٤ُ٫‬خ رؼ‪٤‬ي حُي‪ُ٫‬ش‪ ،‬كوي ٌَٗ ٗوخ‪ ١‬طل‪ ٍٍ ٞ‬رخُو‪ٜ‬ش‬
‫ه‪ ٜٚ‬ؿِث‪٤‬ش ٖٓ ه‪ٜ‬ش ‪ٓٞ٣‬ق‪ٍ ٖٓ ،‬إ‪٣‬خ‪ ٙ‬ح‪٠ُٝ٧‬‬ ‫ٍ‬ ‫ًخِٓش‪ٝ ،‬طٌٍَ ك‪ ٢‬ػ‪٬‬ع‬
‫اُ‪ ٠‬طلوو‪ٜ‬خ رٔـ‪ٞ‬ى أر‪ٞٓٝ .ُٚ ٚ٣ٞ‬ف ٗظظزغ حُٔ‪ٞ‬حهق حُظ‪ ٢‬ظ‪ َٜ‬ر‪ٜ‬خ حُؤ‪.ٚ٤‬‬
‫ح‪ :ٍٝ٧‬ك‪ ٢‬حُٔئحَٓس حُظ‪ ٢‬كخً‪ٜ‬خ أه‪ٞ‬ط‪ٟ ٚ‬ي‪ ٚ٤ٍٓ ٢ٛٝ ٙ‬رخُـذ‪ٝ ،‬ػ‪ٞ‬ىط‪ْٜ‬‬
‫اُ‪ ٠‬أر‪٣ ْٜ٤‬لِٔ‪ ٕٞ‬هٔ‪ٝ ،ٜٚ٤‬ػِ‪ ٚ٤‬ى ٌّ ًٌدٌ ‪ ،‬كخُؤ‪ ٚ٤‬حُِٔطن رخُيّ ‪ٓ ًَ ٞٛ‬خ‬
‫طزو‪ٓٞ٣ ٖٓ ٠‬ق حُـخثذ ‪ٌُ ،‬ح كَٔ ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔ‪ٞ‬هق " ٍِٓ حُـ‪٤‬خد "؛ ‪ٍٝ‬رٔخ‬
‫كَٔ ى‪ُ٫‬ش ح‪٫‬كظ‪٤‬خٍ ‪ٝ‬حٌٌُد؛ كوي حٓظويّ ‪ٌٛ‬ح حُؤ‪ ٚ٤‬حُِٔطن رخُيّ حٌٌُد ك‪٢‬‬
‫حُي‪ُ٫‬ش ػِ‪ ٠‬حٌٌُد؛ كـخء ك‪ ٢‬حُ٘ؼَ حُؼَر‪:٢‬‬
‫ة‬
‫الك ٘ ِ‬ ‫تالقلة‬ ‫ل٘ص‬ ‫ّالثك‬ ‫ذعْ فِ٘ا‬ ‫ّالدهْع‬ ‫ظدًْك‬
‫ب‬
‫كّ ِ‬ ‫تدم‬ ‫لثاذَ‬ ‫ػلٔ‬ ‫ًظ٘ر او٘ض ْٗضف ْٗم ظا ّا‬

‫حُؼخٗ‪ًُٝ :٢‬ي ك‪ٔ٘٤‬خ كخ‪ُٝ‬ض حَٓأس حُؼِ‪ ِ٣‬حُيكخع ػٖ ٗلٔ‪ٜ‬خ‪َٛٝ ،‬ف حُظ‪ٜٔ‬ش‬
‫ص حُزَحء ِس ٗ‪َ ٜ‬ي‬ ‫ػ٘‪ٜ‬خ رخىػخث‪ٜ‬خ إٔ ‪ٓٞ٣‬ق ‪ ٞٛ‬حُ ُٔ ُ‬
‫يحٕ‪ ،‬ربٍحىط‪ ٚ‬حُٔ‪ٞ‬ء ر‪ٜ‬خ؛ ‪ُٝ‬ؼز‪ِ ٞ‬‬

‫‪77‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٗخ‪ٌ ٛ‬ي ٖٓ أ‪ِٜٛ‬خ‪ ،‬رؤٕ هٔ‪ ٜٚ٤‬اًح هُ َّي ٖٓ أٓخّ ك‪ٛ ٢ٜ‬خىهش‪ً ٞٛٝ ،‬خًد‪ٝ ،‬إ ًخٕ‬
‫هِق كبٗ‪ٛ ٚ‬خىم ‪ً ٢ٛٝ‬خًرش‪ .‬هخٍ طؼخُ‪ ﴿ :٠‬هَخ ٍَ ِ‪ٍَ ٢َ ٛ‬ح َ‪َ ٝ‬ى ْطِ٘‪٢‬‬ ‫ٍ‬ ‫هٔ‪ ٜٚ٤‬هُ َّي ٖٓ‬
‫ض َ‪َٖ ِٓ َٞ ُٛٝ‬‬ ‫‪َ ٜ‬يهَ ْ‬ ‫‪ ُٜٚ‬هُ َّي ِٖٓ هُزُ ٍَ كَ َ‬ ‫خٕ هَ ِٔ‪ُ ٤‬‬ ‫َػٖ َّٗ ْل ِٔ‪َ ِٜ َٗ َٝ ٢‬ي َٗخ ِ‪ٌ ٛ‬ي ِّٓ ْٖ أَ ْ‪َِِٜٛ‬خ إِ ًَ َ‬
‫‪ٓٞ٣( ﴾ ٖ٤‬ق‪:‬‬ ‫ض َ‪ ِٖٓ َٞ ُٛٝ‬حُ‪َّٜ‬خ ِىهِ َ‬ ‫‪ ُٜٚ‬هُ َّي ِٖٓ ُىر ٍَُ كَ ٌَ ٌَرَ ْ‬ ‫خٕ هَ ِٔ‪ُ ٤‬‬ ‫‪َٝ * ٖ٤‬اِ ْٕ ًَ َ‬ ‫حُ ٌَخ ًِرِ َ‬
‫‪ )ٕ1‬ك‪ٜ‬خٍ ‪ٌٛ‬ح حُؤ‪ ٞٛ ٚ٤‬حُوخػيس ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬ر٘‪ ٢‬ػِ‪ٜ٤‬خ حُلٌْ‪.‬‬
‫حُؼخُغ‪ :‬ك‪ ٖ٤‬ػخى‪ٝ‬ح رؤ‪ٓٞ٣ ٚ٤‬ق اُ‪٣ ٠‬ؼو‪ٞ‬د ػِ‪ٜٔ٤‬خ حُٔ‪ ّ٬‬؛ كوي كَ‬
‫حُؤ‪ٓ ٚ٤‬لَ ‪ٓٞ٣‬ق‪ ،‬كخُؤ‪ ٞٛ ٚ٤‬حٌُ‪َ٣ ١‬ى حُز‪ َٜ‬اُ‪٣ ٠‬ؼو‪ٞ‬د ػِ‪ ٚ٤‬حُٔ‪.ّ٬‬‬
‫‪٢ٜ‬‬ ‫ُ‪ٞ‬ح رِوَ ِٔ‪ِ ٤‬‬ ‫ك‪ ٖٓ ٜٞ‬ه‪ٌٛ ٍ٬‬ح حُؤ‪٣ٍ ْ٘٣ ٚ٤‬ق ‪ٓٞ٣‬ق‪ ،‬هخٍ طؼخُ‪ْ ﴿ :٠‬حً‪َٛ‬ز ْ‬
‫‪ِ َ ِٜ‬‬
‫ض‬ ‫‪َّٔ ََُٝ * ٖ٤‬خ كَ َ‬ ‫‪ًَ٤ٜ‬ح َ‪ٝ‬أْطُ‪ ٢ِٗٞ‬رِؤ َ ْ‪ ْْ ٌُ ِِٛ‬أَؿْ َٔ ِؼ َ‬ ‫ص رَ ِ‬ ‫‪ٌَ َٛ‬ح كَؤ َ ُْوُ‪َ ُٙٞ‬ػَِ‪َٝ ٠‬ؿْ ِ‪ ٚ‬أَرِ‪َ٣ ٢‬ؤْ ِ‬
‫ي َُلِ‪٢‬‬ ‫‪ٞ‬ح ط ّ‬
‫َخهللِ اَِّٗ َ‬ ‫ُق َُ‪ َ٫ ْٞ‬إَٔ طُلَِّ٘ ُي‪ * ِٕ ٝ‬هَخُُ ْ‬ ‫ْحُ ِؼ‪ َُ ٤‬هَخ ٍَ أَرُ‪ ْْ ُٛٞ‬اِِّٗ‪ِ َ٧َ ٢‬ؿ ُي ٍِ‪َ ٣‬ق ‪َ ُٓٞ٣‬‬
‫‪ًَ٤ٜ‬ح هَخ ٍَ أََُ ْْ أَهَُ‬ ‫ي ْحُوَ ِي ِ‪ * ْ٣‬كََِ َّٔخ إَٔ َؿخء ْحُزَ ِ٘‪ َُ ٤‬أَ ُْوَخ‪َ ُٙ‬ػَِ‪َٝ ٠‬ؿْ ِ‪ ِٚ ٜ‬كَخٍْ طَ َّي رَ ِ‬ ‫‪َ َُِ٬ٟ‬‬ ‫َ‬
‫‪ٓٞ٣( .﴾ ٕٞ‬ق‪.)ٔ9ٙ – ٔ9ٖ :‬‬ ‫ُ َ‬ ‫ٔ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬
‫ؼ‬ ‫َ‬ ‫ط‬ ‫َ‬ ‫‪٫‬‬ ‫خ‬ ‫ٓ‬ ‫ّ‬
‫هللا‬
‫ُ ِ َ ِ َ‬‫ٖ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬
‫ػ‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫‪٢‬‬ ‫ِّ‬ ‫ٗ‬‫َُّ ٌُ ْ ِ‬
‫ا‬ ‫ْ‬
‫أشر اظح ْٗضف فٖ األ ب ّالشؼر‬
‫ًخٗض ه‪ٜ‬ش ‪ٓٞ٣‬ق ٓطٔق أٗظخٍ حٌُظخد ‪ٝ‬حُ٘ؼَحء هي‪ًٔ ٣‬خ ‪ٝ‬كي‪٣‬ؼًخ‪٘ٓٝ ،‬زؼًخ‬
‫‪ٔ٣‬ظ‪ٞ‬ك‪ ٚ٘ٓ ٕٞ‬ه‪٤‬خ‪٫‬ط‪ٝ ْٜ‬اريحػخط‪ ْٜ‬؛ كوخٍ أر‪ ٞ‬حُط‪٤‬ذ حُٔظ٘ز‪:٢‬‬
‫ب‬‫الثاع ٗؼثْ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْٗم‬
‫رض ك ِّم ؽ ِ‬ ‫هػ ؼا ِهلَ ِهي ض ِ‬ ‫ٗ ِؽؾَّ ك َّم ؽْٗ ِم الر ِ‬
‫ب‬
‫كأىَّ ك َّم ضإا فٖ هطا ِه ِؼ َِ او٘ض ْٗضف فٖ أظدا ِى ٗؼقْ ِ‬
‫‪ٌٛٝ‬ح حُؼزخّ رٖ ح‪٧‬ك٘ق ‪ٔ٣‬ظ٘‪ٜ‬ي ربكي‪ ٟ‬ى‪٫٫‬ص هٔ‪ٓٞ٣ ٚ٤‬ق ‪ ٢ٛٝ‬حُزَحءس‬
‫ٓٔخ حط‪ٜٔ‬ظ‪ ٚ‬ر‪ ٚ‬حَٓأس حُؼِ‪ ،ِ٣‬كوخٍ ‪:‬‬
‫ثم‬
‫خ ِهي الٌ ِ‬
‫ضِاهَ تكٔ لٖ ّشام الثااِ٘ا ِ‬‫وهاًٖ فلــ ّوا أاظدذٌٖ ِ‬
‫ّاد زػود ٗــوي تِأًّٖ أو ذِاػلٔ ًد ِ‬
‫طِا ذثًّا لِ لِك ِهي فِؼ ِم‬
‫ضلْا ػي او٘ظٖ ِهصم شا ُِ ِد ْٗضف فاِىَّ او٘ظٖ لن ٗكي ا َّد ِهي اث ِم‬
‫أٓخ أٓ‪ َ٤‬حُ٘ؼَحء أكٔي ٗ‪ٞ‬ه‪ ٢‬كوي حٓظل‪ َ٠‬هٔش حُلٖٔ حُظ‪ٓٞ٤ُ ٢‬ق‪،‬‬
‫‪ًٌُٝ‬ي حٓظل‪ َ٠‬حُليع حٌُ‪ٝ ١‬هغ ػ٘ي هَ‪ٝ‬ؽ ‪ٓٞ٣‬ق ػِ‪ ٚ٤‬حُٔ‪ ّ٬‬ػِ‪ٞٔٗ ٠‬س‬
‫حُٔي‪٘٣‬ش حُ‪٬‬ط‪ ٢‬هطؼٖ أ‪٣‬ي‪٣ ،ٖٜ٣‬و‪ٞٗ ٍٞ‬ه‪:٢‬‬

‫الؽطي ؼلدد تْ٘ضدَ ّالظْوج أًك هدر ٍ‬


‫ٗدُا لْ ذ ْثؼس ذشِدٍ‬ ‫ئا ّ َّخْ ك ُّم هق ِّؼح‬

‫‪78‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬هخٍ حرٖ ػزي ٍر‪ ٚ‬ح‪ٗ٫‬ئُ‪:٢‬‬


‫لْص‬
‫ْ‬ ‫تك٘د ؼرَّٔ لن أ ْع ػثرجً ئِ ْا ؼولْا الِْ ض فْ الق‬
‫و٘ض‬
‫ْ‬ ‫تكا ٗؼقْب ػلٔ ْٗضف ؼرَّٔ شدٔ غلَّرَ تالق‬
‫ضا‪ :‬خلق الؼلن فٖ القظض القرآًٔ (هصا ‪ :‬اظح ض٘دًا ال ؼر هغ‬ ‫ضا ً‬
‫ض٘دًا هْضٔ)‬
‫‪ /1‬أًْاع الؼلن‪:‬‬
‫إ حُؼِْ حٌُ‪٣ ١‬ؼِٔ‪ ٚ‬هللا ُِؼزي ٗ‪ٞ‬ػخٕ‪ -ٔ:‬ػِْ ٌٓظٔذ ‪٣‬يًٍ‪ ٚ‬حُؼزي رطِز‪ٝ ٚ‬كي‪.ٙ‬‬
‫ٕ‪ٝ-‬ػِْ اُ‪ٜ٣ ٢ٜ‬ز‪ ٚ‬هللا ُٖٔ ‪ ٖٔ٣‬ػِ‪ ٖٓ ٚ٤‬ػزخى‪ٙ‬؛ ُو‪ ُٚٞ‬طؼخُ‪َ َٝ ( :٠‬ػَِّ َْٔ٘خ‪ُ َُ ْٖ ِٓ ُٙ‬يَّٗخ‬
‫ِػ ِْ ًٔخ) (حٌُ‪ٜ‬ق‪ )ٙ٘ :‬؛ كخُو‪ َ٠‬أػط‪ٌٛ ٖٓ ٢‬ح حُ٘‪ٞ‬ع حُلع ح‪ٝ٧‬كَ‪.‬‬
‫‪ /2‬الرأ ب هغ الوؼلن‪:‬‬
‫ػِ‪١ ٠‬خُذ حُؼِْ إٔ ‪٣‬ظؤىد ٓغ ٓؼِٔ‪ٝ ،ٚ‬إٔ ‪٣‬ظِطق ك‪ ٢‬هطخر‪ُ ٚ‬و‪ٍٞ‬‬
‫ي َػَِ‪ ٠‬أَ ْٕ طُ َؼِِّ َٔ ِٖ ِٓ َّٔخ ُػِِّ ْٔضَ ٍُ ْٗيًح (‪))ٙٙ‬‬
‫ٓ‪(:٠ٓٞ‬هَخ ٍَ َُ‪ ََْٛ ٠َٓ ُٞٓ ُٚ‬أَطَّزِ ُؼ َ‬
‫(حٌُ‪ٜ‬ق‪ ،)ٙٙ :‬كؤهَؽ حٌُ‪ ّ٬‬ر‪ٍٜٞ‬س حُٔ‪١٬‬لش‪ٝ ،‬حُٔ٘خ‪ٍٝ‬س‪ٝ ،‬حظ‪ُٚ َٜ‬‬
‫كخؿظ‪ُِ ٚ‬ظؼِْ ٓ٘‪ ،ٚ‬ك‪ٌٜ‬ح ٓٔخ ‪٘٣‬لغ حُٔظؼِْ إٔ ‪٣‬ظ‪ َٜ‬كخؿظ‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬ػِْ ٓؼِٔ‪ٚ‬‬
‫‪ ٌَٙٗٝ‬ػِ‪ ٠‬طؼِ‪.ٚٔ٤‬‬
‫‪ /3‬ذؼلن الؼالن الداػم هوي أام هٌَ‪:‬‬
‫طؼِْ حُؼخُْ حُلخ‪ُِ َٟ‬ؼِْ حٌُ‪ ١‬أكخ‪ ١‬ر‪ ٞٛ ٖٓ ٚ‬أهَ ٓ٘‪ ٚ‬ػِ ًٔخ أ‪ ٝ‬ىٍؿش‬
‫‪ُِ٘ٓٝ‬ش‪ ،‬كبٕ ٓ‪ ٖٓ ٠ٓٞ‬أًخرَ أ‪ ٢ُٝ‬حُؼِّ ٖٓ حََُٓ حٌُ‪٘ٓ ٖ٣‬ل‪ ْٜ‬هللا‪،‬‬
‫‪ٝ‬أػطخ‪ ٖٓ ْٛ‬حُؼِ‪ٓ ّٞ‬خ ُْ ‪٣‬ؼ‪ٞٓ ٢‬ح‪ ٌُٖٝ ،ْٛ‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُؼِْ حُوخ‪ً ٙ‬خٕ ػ٘ي‬
‫حُو‪ٓ َ٠‬خ ُ‪ ْ٤‬ػ٘ي‪ ،ٙ‬كِ‪ٌٜ‬ح حٗظي كَ‪ ٚٛ‬ػِ‪ ٠‬حُظؼِْ ٓ٘‪.ٚ‬‬
‫‪ /4‬الرأًٖ ّالرصثد ّػدم ئؽ‪ .‬الؽكن هثاشرج‪:‬‬
‫حُظؤٗ‪ٝ ٢‬حُظؼزض ‪ٝ‬ػيّ حُٔزخىٍس ػِ‪ ٠‬حُلٌْ ػِ‪ ٠‬ح‪٤ٗ٧‬خء كظ‪٣ ٠‬ؼَف ٓخ ‪َ٣‬حى‬
‫ٓ٘‪ٓٝ ٚ‬خ ‪ ٞٛ‬حُٔو‪ٜٞ‬ى‪ ،‬كٌؼ‪ ٖٓ َ٤‬ح‪٣ ٍٞٓ٧‬زَُ ُ٘خ ظخ‪َٛٛ‬خ أًَٓح ٓـخ‪ًَ٣‬ح ُ‪َٓ٨‬‬
‫حَُٔحى ٓ٘‪ٜ‬خ‪ًٔ ،‬خ ك‪ ٢‬ح‪٧‬كيحع حُؼ‪٬‬ػش حُظ‪ٝ ٢‬هؼض ُٔ‪ ٠ٓٞ‬ك‪ٍ ٢‬كِظ‪ٓ ٚ‬غ‬
‫حُو‪.َ٠‬‬
‫‪ /5‬الرؼلح فٖ ؽلة الؼلن‪:‬‬

‫‪79‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٖٓ ح‪ ٍٞٓ٧‬حَُٔؿ‪ٞ‬د ك‪ٜ٤‬خ َٗػًخ ‪ِ١‬ذ حُؼِْ‪ٝ ،‬ح‪ٓ٫‬ظِحىس ٓ٘‪ً ُٞٝ ،ٚ‬خٗض ‪ٌٙٛ‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظِحىس ػٖ ‪٣َ١‬ن حَُكِش‪ٝ ،‬هي ًًَٗخ ٖٓ هزَ ٍكِش ٓ‪٬ُٔ ٠ٓٞ‬هخس‬
‫حُو‪ٛٝ ،َ٠‬لزظ‪ٚ‬؛ ُ‪٤‬ظؼِْ ٓ٘‪ًٔ ٚ‬خ ر‪٘٤‬خ ًُي‬
‫‪ /6‬ذؽوم الوشقح فٖ ؽلة الؼلن‪:‬‬
‫إ طل‪ َ٤ٜ‬حُؼِْ ك‪ ٢‬حُـخُذ ‪٣ ٫‬ظْ ا‪ ٫‬رظلَٔ حُٔ٘وش‪ٝ ،‬حُ‪ٜ‬زَ‪ ،‬كؼِ‪ ٠‬حُيحػ‪٤‬ش‬
‫إٔ ‪٣‬ؼِْ ًُي اًح هيٍ ُ‪ ٚ‬حُظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ‬اُ‪ِ١ ٠‬ذ ػِْ ٓؼ‪٤ُٝ ،ٖ٤‬ظًٌَ ٓخ ُو‪،٠ٓٞٓ ٚ٤‬‬
‫‪٘ٓ ٖٓ ْ٣ًَ ٍٍٞٓ ٞٛٝ‬وش حُٔلَ اُ‪٬ُٔ ٠‬هخط‪ٝ ،ٚ‬حُظِو‪ ٢‬ػ٘‪ ٚ‬رؼ‪ٓ ٞ‬خ ػ٘ي‪ٙ‬‬
‫ٖٓ حُؼِْ‪.‬‬
‫‪ /7‬الرْاػغ فٖ ؽلة الؼلن‪:‬‬
‫إ ٖٓ ح‪ ٍٞٓ٧‬حُٔؼ‪٘٤‬ش ػِ‪ِ١ ٠‬ذ حُؼِْ ‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظَٔحٍ ػِ‪ ٞٛ ٚ٤‬حُظ‪ٞ‬ح‪ٟ‬غ ك‪٢‬‬
‫‪ِ١‬ذ حُؼِْ‪ٜٔٓ ،‬خ ًخٗض ُِٓ٘ش ‪ٌٛ‬ح حُطخُذ ‪ٌٓٝ‬خٗظ‪ ،ٚ‬ك‪٤‬ـذ ػِ‪ ٚ٤‬إٔ ‪٣‬ظ‪ٞ‬ح‪ٟ‬غ‪،‬‬
‫كخُظ‪ٞ‬ح‪ٟ‬غ ‪ُ ١ٍَٟٝ‬ظل‪ َ٤ٜ‬حُؼِْ؛ ‪٣ ٚٗ٧‬لَٔ ‪ٛ‬خكز‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ح‪٩‬هزخٍ ػِ‪٠‬‬
‫حُؼخُْ ‪ٝ‬حُظِو‪ٝ ،ٚ٘ٓ ٢‬هي ٍأ‪٘٣‬خ ط‪ٞ‬ح‪ٟ‬غ ٓ‪ ٠ٓٞ‬ك‪ِ١ ٢‬ز‪ ٚ‬حُؼِْ ٖٓ حُو‪،َ٠‬‬
‫‪ٍٝ‬ؿزظ‪ ٚ‬ك‪ٜٓ ٢‬خكزظ‪ٝ ٚ‬اظ‪ٜ‬خٍ ػِٓ‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬اطزخع أَٓ‪ٝ ٙ‬ػيّ ػ‪٤ٜ‬خٗ‪ ٚ‬ك‪ٔ٤‬خ‬
‫‪ٞ٣‬ؿ‪ ٜٚ‬اُ‪.ٚ٤‬‬
‫‪ /8‬الْلد ٗؽدظ تظ‪.‬غ أتَ٘‪:‬‬
‫كؼِ‪ ٠‬حُيحػ‪٤‬ش إٔ ‪٣‬ـؼَ ‪ٌٛ‬ح حُٔؼ٘‪( ٠‬حُ‪ُٞ‬ي ‪٣‬للع ر‪٬ٜ‬ف أر‪ٟٞٞٓ )ٚ٤‬ػًخ‬
‫ُيٍٓ‪ٝ ٚ‬هطزظ‪٣ٝ ،ٚ‬ز‪ُِ٘ ٖ٤‬خّ رؤٕ كلع ح‪٫ٝ٧‬ى ر‪٬ٜ‬ف ح‪٥‬رخء ‪ ٖ٘ٓ ٖٓ ٞٛ‬هللا‬
‫ك‪ ٢‬هِو‪ٝ ،ٚ‬ك‪ٍ ٢‬ر‪ ٢‬حُٔٔززخص رؤٓزخر‪ٜ‬خ حُظ‪ ٢‬ؿؼِ‪ٜ‬خ هللا أٓزخرًخ‪٣ ،‬و‪٤ُ ُْٜ ٍٞ‬ؼ‪َ٤‬‬
‫ك‪ ْٜ٤‬حَُؿزش ‪ٝ‬حُؼِ‪ٔ٣‬ش ػِ‪ ٠‬كؼَ حُ‪ٜ‬خُلخص‪٘٤ُ ،‬ظلغ أ‪٫ٝ‬ى‪ ْٛ‬ر‪٬ٜ‬ك‪ٕ٧ ،ْٜ‬‬
‫ٖٓ ؿَ‪ِ٣‬س ح‪ٔٗ٩‬خٕ كز‪٫ٝ٧ ٚ‬ى‪ٝ ٙ‬كَ‪ ٚٛ‬ػِ‪ٗ ٠‬لؼ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬حُلخ‪ٝ َٟ‬حُٔٔظوزَ‪.‬‬
‫‪ /9‬هي أ ب الرؼلن‪:‬‬
‫حُظِطق ك‪ ٢‬حُطِذ‪ٌٛٝ ،‬ح ك‪ ٢‬طِطق ٓ‪ ٠ٓٞ‬ك‪ ٢‬ػَ‪ ٟٚ‬حُطِذ ر‪٤ٜ‬ـش‬
‫ح‪ٓ٫‬ظل‪ٜ‬خّ ؟ كظ‪٣ ٠‬ظَى حُٔـخٍ ُِو‪ٞ٣ َٛ ،َ٠‬حكن إٔ ‪ٜ٣‬لز‪ٓ ٚ‬ؼ‪ ٚ‬أّ ‪.٫‬‬
‫ؿؼَ ٗلٔ‪ ٚ‬طخرؼًخ‪ ،‬ك‪ٓ ٖ٤‬ؤٍ‪ َٛ ‬أطزؼي ‪ ‬كخُظِٔ‪٣ ٌ٤‬ظزغ أٓظخً‪ ٙ‬ك‪ٓ ٢‬خ ‪٣‬ؤَٓ‪ٙ‬‬
‫ر‪ٞ٣ٝ ٚ‬ؿ‪ ٜٚ‬اُ‪.ٚ٤‬‬
‫حُؼِْ ‪َ٣‬كغ ‪ٛ‬خكز‪ٌٛٝ ،ٚ‬ح ٓخ ر‪ُِ  ٠ٓٞٓ ٚ٘٤‬و‪ َ٠‬ػ٘يٓخ ػَ‪ ٝ‬ػِ‪ ٚ٤‬إٔ‬
‫‪٣‬ظخرؼ‪ ١َٗ ٚ‬إٔ ‪٣‬ؼِٔ‪ ٌٙٛٝ ،ٚ‬حُظزؼ‪٤‬ش طَكغ حُٔظؼِْ‪.‬‬

‫‪81‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُ‪ٞ‬حهؼ‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُطِذ‪ ،‬كٔ‪ِ١ ٠ٓٞ‬ذ حُو‪ َ٠‬إٔ ‪٣‬ؼِٔ‪٤ٗ ٚ‬جًخ ٖٓ ػِٔ‪ُْٝ ،ٚ‬‬
‫‪٣‬طِذ ٓ٘‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬ؼِٔ‪٢ٗ ًَ ٚ‬ء؛ كظ‪ٌِ٣ ٫ ٠‬ل‪ٓ ٚ‬خ ‪٣ ٫‬ط‪٤‬ن‪.‬‬
‫‪ِ١‬ذ حُ٘ل‪ ٖٓ ْ٤‬حُؼِْ‪ ،‬كخهلل ػِْ حُو‪ َ٠‬ػِ ًٔخ ٗل‪ًٔ٤‬خ ‪٣َ٣‬ي ٓ‪ ٠ٓٞ‬رؼ‪ُْٝ ،ٚ٠‬‬
‫‪٣‬طِذ حُؼِْ حُيٗ‪ٝ ،١ٞ٤‬إ ًخٕ ٓل‪٤‬يًح‪ٝ ،‬كيى ٗ‪ٞ‬ع حُؼِْ ٓٔخ ػِٔض ٍٗيًح ‪ٟٝ‬ي‬
‫حَُٗي حُ‪ٝ ٟٜٞ‬حُ‪.ٍ٬٠‬‬
‫‪ / 1‬االضروراو فٖ ؽلة الؼلن‪:‬‬
‫ٓغ إٔ ٓ‪ً ٠ٓٞ‬خٕ ٗز‪ٝ ،٢‬أ‪ٝ‬ط‪ ٖٓ ٢‬حُؼِْ ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬ك‪ٓ ٢‬خ ُْ ‪٣‬ئص أكي ؿ‪ ،َٙ٤‬ا‪ ٫‬أٗ‪ٚ‬‬
‫ٓخ ُحٍ ‪ٔ٣‬ظِ‪٣‬ي‪٣ٝ ،‬طِذ حُؼِْ‪َ٣ٝ ،‬كَ ٖٓ أؿِ‪ٝ ،ٚ‬ك‪ًُ ٢‬ي كخثيس ػظ‪ٔ٤‬ش ُ٘خ‪،‬‬
‫كٔ‪ٜٔ‬خ رِؾ ح‪ٔٗ٩‬خٕ ػِٔ‪ ،ٚ‬كبٗ‪ِ٣ ٫ ٚ‬حٍ ك‪ ٢‬ؿ‪ َٜ‬رـخٗذ ػِْ هللا (ٓزلخٗ‪ٚ‬‬
‫‪ٝ‬طؼخُ‪ ،)٠‬كٌَ ٓخ ك‪ٌٛ ٢‬ح حُ‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى كٌْ ‪ٝ‬أَٓحٍ طول‪ ٠‬ػِ‪٘٤‬خ‪ٌُُ ،‬ي كَ‪ ١‬ر٘خ إٔ‬
‫ٗطِذ حُؼِْ ‪ٝ‬إٔ ٗٔظَٔ ك‪٥ ٚ٤‬هَ ٗلْ ُ٘خ ك‪ ٢‬حُل‪٤‬خس‪.‬‬

‫ضات ًؼا‪ :‬اظض هي القرآى ػلٔ لطاى ال ٘ر ّالؽْ٘اى‪:‬‬


‫القظح األّلٔ‪ :‬اظح ؼشرج (الٌولح) هغ ًثٔ هللا ضل٘واى (ػلَ٘ الط‪.‬م)‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ؿَص ٓغ ٗز‪ ٠‬هللا ِٓ‪ٔ٤‬خٕ (ػِ‪ ٚ٤‬حُٔ‪ٌٛ )ّ٬‬ح حُ٘ز‪ ٠‬حٌُ‪ً ٟ‬خٕ ‪٣‬ؼَف‬
‫ٓ٘طن حُط‪ٝ َ٤‬حُل‪ٞ٤‬حٕ ‪ٝ‬حُلَ٘حص ‪ٝ‬حُـٖ‪ٝ ،‬ك‪ ٠‬حُو‪ٜ‬ش ٓؼخٕ ًؼ‪َ٤‬س ‪ٝ‬اٗخٍحص‬
‫ض َٗ َِْٔشٌ ‪َ٣‬خ أَ‪َُّٜ٣‬خ حَُّ٘ ْٔ َُ ح ْى ُهُِ‪ٞ‬ح‬
‫ىه‪٤‬وش‪ ،‬هخٍ طؼخُ‪َ :٠‬كظَّ‪ ٰ٠‬اِ ًَح أَطَ‪ ْٞ‬ح َػَِ‪َٝ ٰ٠‬ح ِى حَُّ٘ ْٔ َِ هَخَُ ْ‬
‫‪ٟ‬خ ِك ًٌخ‬ ‫ُ‪ ﴾ٔ1﴿ ٕٝ‬كَظَزَ َّٔ َْ َ‬ ‫خٕ َ‪ُ ٝ‬ؿُ٘‪ُ ٞ‬ى‪ُ ْ٘ َ٣ ٫َ ْْ َُٛٝ ُٙ‬ؼَ َ‬ ‫َٓ َٔخ ًَِ٘ ٌُ ْْ َ‪َ٣ ٫‬لْ ِط ََّٔ٘ ٌُ ْْ َُِٓ ْ‪ُ َٔ ٤‬‬
‫‪َ َٝ ٢‬ػَِ‪َٝ ٰ٠‬حُِ َي َّ‬
‫‪١‬‬ ‫ي حَُّظِ‪ ٢‬أَ ْٗ َؼ ْٔضَ َػَِ َّ‬‫ِّٖٓ هَ‪َُِٜ ْٞ‬خ َ‪ٝ‬هَخ ٍَ ٍَدِّ أَ‪ْ ُِ ْٝ‬ػِ٘‪ ٢‬أَ ْٕ أَ ْٗ ٌُ ََ ِٗ ْؼ َٔظَ َ‬
‫‪﴾ٔ9﴿ ٖ٤‬‬ ‫ى حُ‪َّٜ‬خُِ ِل َ‬ ‫ي كِ‪ِ ٢‬ػزَخ ِى َ‬ ‫‪ٟ‬خ‪َٝ ُٙ‬أَ ْى ِه ِِْ٘‪ ٢‬رِ ََكْ َٔظِ َ‬ ‫‪ٛ‬خُِلًخ طََْ َ‬ ‫َ‪ٝ‬أَ ْٕ أَ ْػ َٔ ََ َ‬
‫(حَُ٘ٔ ‪)ٔ9-ٔ1‬‬
‫القظح الصاً٘ح‪ :‬اظح الؽْخ هغ ًثٔ هللا ًْٗص ػلَ٘ الط‪.‬م‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ػ٘يٓخ أَٓ هللا (ٓزلخٗ‪ٝ ٚ‬طؼخُ‪ )٠‬حُل‪ٞ‬ص حٌُ‪ ٟ‬حرظِغ ‪( ْٗٞ٣‬ػِ‪ٚ٤‬‬
‫حُٔ‪ )ّ٬‬أ‪٣ ٫‬ؤًَ ُ‪ُ ٚ‬ل ًٔخ ‪ ُٚ ْٜ٘٣ ٫ٝ‬ػظ ًٔخ‪ ُٚ ْ٤ُ ٚٗ٧ ،‬رَُم‪ٝ .‬حٓظوَ‬
‫أ‪ ٫ٝ‬أٗ‪ ٚ‬هي ٓخص‪ ،‬كلَى أ‪َ١‬حك‪ٚ‬‬ ‫‪( ْٗٞ٣‬ػِ‪ ٚ٤‬حُٔ‪ )ّ٬‬ك‪ ٢‬رطٖ حُل‪ٞ‬ص‪ٝ ،‬ظٖ ً‬
‫كظلًَض‪ ،‬كبًح ‪ ٞٛ‬ك‪ًٝ ،٠‬خٕ حُظ‪ٗ ّ٬‬ي‪٣‬يًح ٖٓ ك‪ ُٚٞ‬كَحف ‪ٔ٣‬زق هللا‪٤ًٝ ،‬ق‬
‫ْ‬‫‪ٔ٘٣‬خ‪ ٞٛٝ ،ٙ‬ك‪ ٠‬ك‪ ٢‬رطٖ حُل‪ٞ‬ص‪ٓ ،‬خُحٍ ٍر‪َ٣ ٚ‬ػخ‪ .ٙ‬هخٍ طؼخُ‪َٝ ( :٠‬اِ َّٕ ‪َ ُُٗٞ٣‬‬
‫ي ْحُ َٔ ْ٘لُ‪ ﴾ٔٗٓ﴿ ِٕ ٞ‬كَ َٔخ‪ َْ َٛ‬كَ ٌَ َ‬
‫خٕ ِٓ َٖ‬ ‫ن اَُِ‪ْ ٠‬حُلُ ِْ ِ‬
‫‪ ﴾ٖٔ9﴿ ٖ٤‬اِ ًْ أَرَ َ‬‫َُ ِٔ َٖ ْحُ َُْٔ َِِٓ َ‬
‫ُ‪ٞ‬ص َ‪ ﴾ٕٔٗ﴿ ٌْ ٤ُِِٓ َٞ ُٛٝ‬كََِ‪ ٫َ ْٞ‬أََّٗ‪َ ًَ ُٚ‬‬
‫خٕ ِٓ َٖ‬ ‫‪ ﴾ٔٗٔ﴿ ٖ٤‬كَ ْخُظَوَ َٔ‪ْ ُٚ‬حُل ُ‬ ‫‪َ ٠‬‬‫ْحُ ُٔ ْي َك ِ‬

‫‪80‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫غ كِ‪ ٢‬رَ ْ‬
‫طِ٘ ِ‪ ٚ‬اَُِ‪ْ ُ٣ ِّ َْٞ٣ ٰ٠‬ز َؼؼُ َ‬
‫‪( )﴾ٔٗٗ﴿ ٕٞ‬حُ‪ٜ‬خكخص ‪-ٖٔ9‬‬ ‫ْحُ ُٔ َٔزِّ ِل َ‬
‫‪ََُِ ﴾ٖٔٗ﴿ ٖ٤‬زِ َ‬
‫ٗٗٔ)‬
‫القظح الصالصح‪ :‬اظح الد٘م هغ الكؼثح الوشرفح‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ػ٘يٓخ حهظخٍ أرَ‪ٛ‬ش أ‪ٟ‬وْ حُل‪ٞ٤‬حٗخص ‪ٝ‬أًزَ‪ٛ‬خ ‪ٝ‬أٗي‪ٛ‬خ كظ ًٌخ ك‪٢‬‬
‫ػ‪ٍٞ‬ط‪ٜ‬خ؛ ُظٌ‪ ٕٞ‬أىحط‪ ٚ‬ك‪ٛ ٢‬يّ حٌُؼزش حَُٔ٘كش (ر‪٤‬ض هللا حُلَحّ)‪ ٌُٖ ،‬هللا طؼخُ‪٠‬‬
‫‪ -‬ؿِض هيٍط‪ٍ -ٚ‬ى ً‪٤‬ي أرَ‪ٛ‬ش ‪ٝ ٌَٙٓٝ‬طير‪ َٙ٤‬رخُل‪ٞ٤‬حٕ حُ‪٠‬ؼ‪٤‬ق (حُط‪َ٤‬‬
‫ْق كَ َؼ ََ ٍَرُّ َ‬
‫ي‬ ‫حَُٔك‪ٞ‬ف) ‪٣‬لَٔ ك‪٘ٓ ٢‬وخٍ‪ ٙ‬حُٔ‪ٞ‬ص حُِإحّ‪ .‬هخٍ طؼخُ‪( :٠‬أََُ ْْ طَ ََ ًَ‪َ ٤‬‬
‫د ْحُلِ‪ ﴾ٔ﴿ َِ ٤‬أََُ ْْ ‪َ٣‬ـْ َؼَْ ًَ ْ‪َ ٤‬ي‪ ْْ ُٛ‬كِ‪ ٢‬طَ‪َٝ ﴾ٕ﴿ ٍَ ٤ِِ ْ٠‬أٍَْ َٓ ََ َػَِ ْ‪ًَ٤ْ َ١ ْْ ِٜ ٤‬ح‬‫رِؤَ‪َ ْٛ‬لخ ِ‬
‫ق َّٓؤ ًُ‪)﴾٘﴿ ٍٍ ٞ‬‬ ‫ْ‬ ‫أَرَخرِ‪ ﴾ٖ﴿ ََ ٤‬طََْ ِٓ‪ ِْٜ ٤‬رِ ِل َـخ ٍَ ٍس ِّٖٓ ِٓـِّ‪ ﴾ٗ﴿ ٍَ ٤‬كَ َـ َؼَِ‪َ ًَ ْْ ُٜ‬ؼ‪ٍ ْٜ‬‬
‫(حُل‪)٘-ٔ َ٤‬‬
‫القظح الراتؼح‪ :‬اظح الٌؽم الؽشرج الود٘دج لإلًطاى‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش طلٌ‪٤ً ٠‬ق ‪٣‬ز٘‪ ٠‬حُ٘لَ ر‪ٞ٤‬ط‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُـزخٍ ‪ٝ‬ح‪ٗ٧‬ـخٍ ‪ٝ‬ىحهَ ر‪ٞ٤‬ص‬
‫حُ٘لَ (ٖٓ ‪٘ٛ‬غ ح‪ٔٗ٩‬خٕ)‪٤ًٝ ،‬ق ‪ٜ٘٣‬غ حُ٘لَ حُؼَٔ حٌُ‪ٗ ٞٛ ٟ‬لخء ُِ٘خّ‪،‬‬
‫رؼي إٔ ‪َ٣‬ط٘ق ٍك‪٤‬ن ح‪ُٛ٧‬خٍ ٖٓ ًَ ٌٓخٕ؛ ُ‪٤‬وَؽ هللا ٖٓ رط‪ ٕٞ‬حُ٘لَ‬
‫ػٔ‪ٓ ٬‬وظِق ح‪ُٞ٧‬حٕ ٖٓ ر‪٤‬خ‪ٛٝ ٝ‬لَس ‪ٝ‬كَٔس ‪ٝ‬ؿ‪ًُ َ٤‬ي ك‪ٗ ٚ٤‬لخء ُِ٘خّ‬ ‫ً‬
‫ٖٓ ح‪َٓ٧‬ح‪ ،ٝ‬ىُ‪ َ٤‬ػِ‪ ٠‬هيٍس هللا طؼخُ‪ ٠‬ك‪ ٢‬ػـ‪٤‬ذ هِو‪ٓٝ ٚ‬وِ‪ٞ‬هخط‪ .ٚ‬هخٍ‬
‫ي اَُِ‪ ٠‬حَُّ٘لْ َِ أَ ِٕ حطَّ ِو ٌِ‪ْ َٖ ِٓ ١‬حُ ِـزَخ ٍِ رُ‪ُٞ٤‬طًخ َ‪ َٖ ِٓ ٝ‬حُ َّ٘ َـ َِ َ‪َّٔ ِٓ ٝ‬خ‬‫طؼخُ‪َٝ ( :٠‬أَ‪َ ْٝ‬ك‪ٍَ ٰ٠‬رُّ َ‬
‫ي ًُُُ ً‪ْ َ٣ ۚ ٬‬و َُ ُؽ ِٖٓ‬ ‫ص كَخ ُِْٓ ٌِ‪ُٓ ٢‬زُ ََ ٍَرِّ ِ‬ ‫‪ ﴾ٙ1﴿ ٕٞ‬ػُ َّْ ًُِِ‪ َِّ ًُ ِٖٓ ٢‬حُؼَّ َٔ ََح ِ‬ ‫َْ ُٗ َ‬‫‪َ٣‬ؼ ِ‬
‫ٰ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ُ‪ٕٝ‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ي ‪َ٣٥‬ش ُو‪َ٣ ٍّ ْٞ‬ظلٌَ َ‬ ‫ِّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫خّ ۚ إِ كِ‪َ ًُِ ٢‬‬ ‫رُطُ‪َِٜٗٞ‬خ ٗ ََحدٌ ُّٓوظِِق أُ َ‪ٞ‬حٗ‪ ُٚ‬كِ‪ِٗ ِٚ ٤‬لخ ٌء ُِ٘ ِ‬
‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫﴿‪( )﴾ٙ9‬حُ٘لَ ‪)ٙ9-ٙ1‬‬

‫القظح ال اهطح‪ :‬اظح ؽا ر الِدُد هغ ًثٔ هللا ضل٘واى (ػلَ٘ الط‪.‬م)‬


‫طلوي ِٓ‪ٔ٤‬خٕ (ػِ‪ ٚ٤‬حُٔ‪ )ّ٬‬حُط‪ًِٜ َ٤‬خ كِْ ‪٣‬ـي حُ‪ٜ‬ي‪ٛ‬ي‪ ،‬كوخٍ‪ُٞٔ :‬ف أػٌر‪ٚ‬‬
‫ً‬
‫ٓوز‪ٝ ،٫ٞ‬ؿخء‬ ‫أ‪ً٧ ٝ‬رل٘‪ ٚ‬ػوخرًخ ُ‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ػيّ ح‪ٓ٫‬ظجٌحٕ ا‪ ٫‬إٔ ‪٣‬ز‪ ٖ٤‬ػًٌٍح‬
‫حُ‪ٜ‬ي‪ٛ‬ي كوخٍ‪ُ :‬وي ً٘ض ك‪ ٢‬ر‪٬‬ى رؼ‪٤‬يس ك‪ ٢‬أٍ‪ ٝ‬حُ‪ ،ٖٔ٤‬ك‪ٌِٔٓ ٢‬ش طيػ‪ٓ ٠‬زؤ‪،‬‬
‫‪ٝ‬هي ؿجظي ‪٣‬خ ٓ‪٘ٛ ٖٓ ٟ٫ٞ‬خى ر٘زؤ ػظ‪ُ ،ْ٤‬وي ‪ٝ‬ؿيص ‪٘ٛ‬خى ِٓ ًٌخ ‪ٝ‬حٓؼًخ‪ٝ ،‬ى‪٣‬خًٍح‬
‫‪ٝ‬ك‪٠‬خٍس‪ٝٝ ،‬ؿيص ه‪ًٓ ٞ‬خ ‪٣‬ؼزي‪ ٕٝ‬حُْ٘ٔ ٖٓ ى‪ ٕٝ‬هللا طؼخُ‪ٝ ،٠‬طلٌٔ‪ ْٜ‬حَٓأس‬
‫طيػ‪ ٠‬رِو‪ُٜ ْ٤‬خ ػَٕ ػظ‪ ُْ ،ْ٤‬طوغ حُؼ‪ ٕٞ٤‬ػِ‪ٓ ٠‬ؼِ‪ ٚ‬أريًح‪ .‬كوخٍ ِٓ‪ٔ٤‬خٕ‬
‫(ػِ‪ ٚ٤‬حُٔ‪ٞٓ :)ّ٬‬ف ٗ٘ظَ ك‪ٔ٤‬خ طيػ‪ َٛ ،٠‬أٗض ‪ٛ‬خىم أّ ًخًد ؟ ػْ أَٓ‬
‫رٌظخرش ٍٓ خُش اُ‪ ٠‬رِو‪ٝ ْ٤‬ه‪ٜٓٞ‬خ‪٣ ،‬يػ‪ ْٛٞ‬ك‪ٜ٤‬خ اُ‪ ٠‬ح‪ٔ٣٩‬خٕ رخهلل‪ٝ ،‬طَى ٓخ‬
‫‪٣‬ؼزي‪ ٖٓ ٕٝ‬ى‪ ٌٍْٛ٘٣ٝ ،ٚٗٝ‬إ ُْ ‪٣‬ؤط‪ ٖ٤ِٔٔٓ ٙٞ‬كِٔ‪ٞ‬ف ‪٣‬ؤط‪ ْٜ٤‬رـ‪ ٫ ٖ٤‬هزَ‬

‫‪81‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ُ‪ ْٜ‬ر‪ٝ ،ٚ‬كَٔ حُ‪ٜ‬ي‪ٛ‬ي حٌُظخد ‪١ٝ‬خٍ ر‪ ،ٚ‬ػْ أط‪ ٠‬ى‪٣‬خٍ حُو‪ٝٝ ،ّٞ‬هق ػِ‪ٗ ٠‬خكٌس‬
‫ٓويع رِو‪ٝ ْ٤‬أُو‪ ٠‬رخٌُظخد ػِ‪َٛ٣َٓ ٠‬خ‪ ،‬هخٍ طؼخُ‪َٝ (:٠‬طَلَوَّ َي حُطَّ ْ‪ ََ ٤‬كَوَخ ٍَ َٓخ ُِ َ‪٢‬‬
‫‪َ ُ٧َ ﴾ٕٓ﴿ ٖ٤‬ػ ٌِّرََّ٘‪َ ُٚ‬ػ ٌَحرًخ َٗ ِي‪٣‬يًح أَ‪ًْ َ٧َ ْٝ‬رَ َلَّ٘‪ ُٚ‬أَ‪ْٝ‬‬ ‫خٕ ِٓ َٖ ْحُـَخثِزِ َ‬
‫َ‪ ٫‬أَ ٍَ‪ْ ٟ‬حُ‪ْ ُٜ‬ي‪َ ُٛ‬ي أَ ّْ ًَ َ‬
‫‪ ٢‬رِ ِ‪ٚ‬‬ ‫طض رِ َٔخ َُ ْْ طُ ِل ْ‬ ‫غ َؿ ْ‪ ََ ٤‬رَ ِؼ‪ٍ ٤‬ي كَوَخ ٍَ أَ َك ُ‬ ‫َُ‪َ٤‬ؤْطِ‪ ٢َِّ٘٤‬رِٔ ُِْطَخ ٍٕ ُّٓزِ‪ ﴾ٕٔ﴿ ٍٖ ٤‬كَ َٔ ٌَ َ‬
‫ض ِٖٓ ًَُِّ َٗ ْ‪ٍ ٢‬ء‬ ‫يص ح ْٓ ََأَسً طَ ِِْٔ ٌُ‪َٝ ْْ ُٜ‬أُ‪ٝ‬طِ‪ْ َ٤‬‬
‫ي ِٖٓ َٓزَب ٍ رَِ٘زَب ٍ ‪َ٣‬وِ‪ ﴾ٕٕ﴿ ٍٖ ٤‬اِِّٗ‪َ َٝ ٢‬ؿ ُّ‬ ‫َ‪ِ ٝ‬ؿ ْجظُ َ‬
‫ْ ِٖٓ ُى‪ ِٕ ٝ‬حَُِّـ ِ‪ََّٖ ٣َُ َٝ ٚ‬‬ ‫‪ِ ْٔ َّ٘ ُِِ ٕٝ‬‬‫َ‪ََُٜٝ‬خ َػَْ ٌٕ َػ ِظ‪َ َٝ ﴾ٕٖ﴿ ٌْ ٤‬ؿيطُّ‪َٜ‬خ َ‪ٝ‬هَ‪ََٜٓ ْٞ‬خ ‪ُ ْٔ َ٣‬ـ ُي َ‬
‫‪ ﴾ٕٗ﴿ ٕٝ‬أَ َّ‪ُ ْٔ َ٣ ٫‬ـ ُي‪ٝ‬ح َُِِّـ ِ‪ٚ‬‬ ‫‪َّ ٜ‬ي‪َ ْْ ُٛ‬ػ ِٖ حُ َّٔزِ‪ َِ ٤‬كَ‪ْٜ َ٣ ٫َ ْْ ُٜ‬ظَ ُي َ‬ ‫خٕ أَ ْػ َٔخَُ‪ ْْ ُٜ‬كَ َ‬
‫َُ‪ ُْ ُٜ‬حُ َّ٘ ْ‪٤‬طَ ُ‬
‫‪﴾ٕ٘﴿ ٕٞ‬‬ ‫‪َٓ َٝ ٕٞ‬خ طُ ْؼُِِ٘ َ‬ ‫‪ْ َ٣َٝ ٝ‬ؼَِ ُْ َٓخ طُ ْولُ َ‬ ‫ص َ‪ْ ٝ‬ح‪ِ ٍَْ٧‬‬ ‫حَُّ ٌِ‪ُْ ٣ ١‬و َِ ُؽ ْحُوَذْ َء كِ‪ ٢‬حُ َّٔ َٔخ َ‪ٝ‬ح ِ‬
‫‪َ ٛ‬ي ْهضَ أَ ّْ ًُ٘ضَ‬ ‫ٕ ْحُ َؼ ِظ ِ‪ ﴾ٕٙ﴿ ۩ ْ٤‬هَخ ٍَ ََٓ٘٘ظُ َُ أَ َ‬ ‫حَُِّـ‪ ٫َ ُٚ‬اَُِ ٰـ‪ َٚ‬اِ َّ‪ٍَ َٞ ُٛ ٫‬دُّ ْحُ َؼَْ ِ‬
‫‪ْ ﴾ٕ1﴿ ٖ٤‬حً‪َٛ‬ذ رِّ ٌِظَخرِ‪ٰ َٛ ٢‬ـ ٌَح كَؤ َ ُْوِ ْ‪ ٚ‬اَُِ ْ‪ ْْ ِٜ ٤‬ػُ َّْ طَ َ‪َ ٍَّ ٞ‬ػ ْ٘‪ ْْ ُٜ‬كَخٗظَُْ َٓخ ًَح‬ ‫ِٓ َٖ ْحُ ٌَخ ًِرِ َ‬
‫ُ‪ )﴾ٕ1﴿ ٕٞ‬حَُ٘ٔ(ٕ‪)ٕ1-.‬‬ ‫‪ِ ََْ٣‬ؿؼ َ‬
‫القظح الطا ضح‪ :‬اظح الكلة هغ أطؽاب الكِف‬
‫ٌٓ٘ ٓجخص حُٔ٘‪ ،ٖ٤‬ك‪ ٢‬اكي‪ ٟ‬حُٔيٕ حُظ‪ٓ ٢‬زن ‪ِٜٛ٧‬خ ح‪ٔ٣٩‬خٕ رخهلل (‪ ،)‬حٗظَ٘‬
‫ح‪ٗ٫‬لَحف ػٖ ٓ٘‪ٜ‬ؾ هللا‪ٝ ،‬حٗظَ٘ حُ‪ًٝ ،ٍ٬٠‬خٕ حُلخًْ ػِ‪ٍ ٠‬أّ حٌُلَس‬
‫حُلـَس‪ ،‬كؼْ حُلٔخى‪ ،‬ؿ‪ َ٤‬إٔ ‪١‬خثلش هِ‪ِ٤‬ش حُؼيى ٖٓ أ‪ٌٛ َٛ‬ح حُزِي أهخٓ‪ٞ‬ح ػِ‪٠‬‬
‫‪٫ٝ‬ث‪ ْٜ‬هلل ‪ٝ‬أطخ‪ ْٛ‬هللا ؿَأس ‪ٗٝ‬ـخػش‪ٝ ،‬ط‪ٜ‬ي‪ٝ‬ح ُِزخ‪ ٌُٖٝ ،َ١‬حُطخؿ‪٤‬ش أكخ‪١‬‬
‫ر‪ٛٝ ْٜ‬يى‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬ك‪٤‬خط‪ٓٝ ْٜ‬ؼخٗ‪ْٜ‬؛ كخ‪ٟ‬طَ‪ٝ‬ح اُ‪ ٠‬حػظِحٍ ه‪ ْٜٓٞ‬كَحًٍح ري‪،ْٜ٘٣‬‬
‫‪ُٝ‬ـج‪ٞ‬ح اُ‪ًٜ ٠‬ق ك‪ٓ ٢‬لق ؿزَ هَ‪٣‬ذ ٖٓ ٓي‪٘٣‬ظ‪ُٝ ،ْٜ‬لن ر‪ًِ ْٜ‬ز‪ .ْٜ‬كِٔخ‬
‫ىهِ‪ٞ‬ح ٗؼَ‪ٝ‬ح رخ‪ٓ٧‬خٕ ك٘خٓ‪ٞ‬ح‪ٝ ،‬طُِ٘ض ػِ‪ٍ ْٜ٤‬كٔش هللا (‪ٝ .)‬هؼي ًِز‪ْٜ‬‬
‫رخُ‪٤ٛٞ‬ي (رخد حٌُ‪ٜ‬ق) ‪ٔ٣‬ي ًٍحػ‪ٍ( ٚ٤‬ؿِ‪ ٚ٤‬ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ظ‪)ٖ٤‬؛ ‪ًٝ‬ؤٗ‪ ٚ‬حُلخٍّ‬
‫ح‪ .ٖ٤ٓ٧‬هخٍ طؼخُ‪َٝ ( :٠‬طَلْ َٔزُ‪ ْْ ُٜ‬أَ ْ‪٣‬وَخظًخ َ‪ٍُ ْْ ُٛٝ‬هُ‪ٌ ٞ‬ى ۚ َ‪ُٗٝ‬وَِِّزُ‪ًَ ْْ ُٜ‬حصَ ْحُ‪ًَ َٝ ِٖ ٤ِٔ َ٤‬حصَ‬
‫‪ِ ٤ٛ‬ي ۚ َُ ِ‪ ٞ‬ح‪ََِّ١‬ؼْضَ َػَِ ْ‪ْ٤ََُّٞ َُ ْْ ِٜ ٤‬ضَ ِٓ ْ٘‪ْْ ُٜ‬‬‫حُ ِّ٘ َٔخ ٍِ ۚ َ‪ِْ ًَ ٝ‬زُ‪ ُْٜ‬رَخ ِٓ‪ٍَ ًِ ٌ٢‬ح َػ ْ‪ ِٚ ٤‬رِ ْخُ َ‪ِ ٞ‬‬
‫كِ ََحًٍح َ‪ْ ُِِٔ َُٝ‬جضَ ِٓ ْ٘‪ْ ٍُ ْْ ُٜ‬ػزًخ) حٌُ‪ٜ‬ق ‪ٔ1‬‬
‫ذؼلن الوداُ٘ن الدٌٗ٘ح لل دم‪:‬‬
‫ػٔش حٍطزخ‪ً ١‬ز‪ َ٤‬ر‪ ٖ٤‬حُي‪ٝ ٖ٣‬حُظَر‪٤‬ش ٌٓ٘ هي‪ ْ٣‬حُِٓخٕ‪ ،‬ك‪ ٌٖٔ٣ ٬‬إٔ طظْ طَر‪٤‬ش‬
‫ح‪١٧‬لخٍ ى‪ ٕٝ‬حُؼ‪ٞ‬ىس اُ‪ ٠‬ى‪٣‬خٗش حُٔـظٔغ حٌُ‪٣ ٟ‬ؼ‪ ٕٞ٘٤‬ك‪ ،ٚ٤‬كخُٔزخىة ‪ٝ‬حُؼوخثي‬
‫‪ٝ‬حُو‪ ْ٤‬حُي‪٤٘٣‬ش‪ ،‬طئػَ طؤػ‪ًَ٤‬ح رخُ ًـخ ك‪ ٢‬طَر‪٤‬ظ‪َ١ٝ ْٜ‬م ط٘٘جظ‪ٓ( .ْٜ‬ؼي‬
‫َٓٓ‪ٝ )ٔ99ٕ،ٗٔ،٠‬هي ح‪ٛ‬ظْ ح‪٥‬رخء‪ٝ ،‬حُل‪ٓ٬‬لش‪ٝ ،‬حَُٔر‪ٝ ،ٕٞ‬ؿٔ‪٤‬غ حُوخثٔ‪ٖ٤‬‬
‫ػِ‪ ٠‬أَٓ حُظَر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُظؼِ‪ ْ٤‬ك‪ ٢‬حُؼ‪ ٍٜٞ‬حُٔوظِلش رظَر‪٤‬ش حُطلَ‪ٝ ،‬ىػ‪ٞ‬ح اُ‪٠‬‬
‫ٍػخ‪٣‬ظ‪ٝ ٚ‬ط‪٣ٌٜ‬ز‪ ،ٚ‬كظ‪٘٘٣ ٠‬ؤ كَىًح ٓ٘ٔـ ًٔخ ٓغ ػخىحص‪ٝ ،‬طوخُ‪٤‬ي ٓـظٔؼ‪ٝ ،ٚ‬ػخريح‬
‫ُوخُن كَى ‪ٔٛ‬ي‪٣ ،‬ؼ‪ ٚ٘٤‬ػِ‪ ٠‬حُ٘ـخف ك‪ ٢‬حُل‪٤‬خس‪ٝ ،‬ػِ‪ ٠‬حُل‪٬‬ف ك‪ ٢‬حُيحٍ ح‪٥‬هَس‪.‬‬
‫‪ٝ‬حُوطخد حُي‪ ٢٘٣‬ك‪ ٢‬ؿ‪ َٙٛٞ‬ىػ‪ٞ‬س ُِ‪ٜ‬يح‪٣‬ش‪٤ُ ،‬ل‪٤‬خ حُٔئٖٓ ك‪٤‬خس آٓ٘ش ٓطٔج٘ش‪،‬‬

‫‪82‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪٣ٝ‬ل‪ ُٞ‬رخ‪ٝ ٖٓ٧‬حُٔ‪ٓ٬‬ش ك‪ ٢‬حُيٗ‪٤‬خ‪ٝ ،‬حَُ‪ٟ‬خ ‪ٝ‬حَُ‪ٟٞ‬حٕ ك‪ ٢‬ح‪٥‬هَس‪( .‬كوَ‪ٟ‬‬


‫ٍٗ‪٤‬ي‪)ٕٔٔ ،ٕ.ٖٔ ،‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬أرَُ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُي‪٤٘٣‬ش ك‪ ٢‬حُطل‪ُٞ‬ش حُٔزٌَس‪ :‬هللا‪ ،‬حٌُظذ حُٔٔخ‪٣ٝ‬ش‪ ،‬ح‪ٔ٣٩‬خٕ‪،‬‬
‫حُٔ‪٬‬ثٌش‪ ّٞ٣ ،‬حُلٔخد‪ ،‬حُؼو‪٤‬يس‪ ،‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء‪ ،‬حََُٓ‪ ،‬أًٍخٕ ح‪ٝ ،ّ٬ٓ٩‬حُظَر‪٤‬ش‬
‫حُي‪٤٘٣‬ش ٓـٔ‪ٞ‬ػش حُظـ‪َ٤٤‬حص حُظ‪ ٢‬طليع ك‪ ٢‬كٌَ ‪ٝ‬ػو‪٤‬يس حُطلَ؛ ‪٣٩‬ـخى ٗ‪ٞ‬ع‬
‫هخ‪ ٖٓ ٙ‬حُِٔ‪ٞ‬ى حُوخثْ ػِ‪ ٠‬ح‪ ْٓ٧‬حُي‪٤٘٣‬ش‪ٝ ،‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُي‪٤٘٣‬ش ‪ ٢ٛ‬طِي حُظ‪٢‬‬
‫طظؼِن رويٍس هللا ‪ٍٝ‬كٔظ‪ٝ ٚ‬ػيحُظ‪ٝ ٚ‬حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُٔزخىة ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش ٓؼَ‪ :‬حُؼيٍ‬
‫‪ٝ‬ح‪٩‬كٔخٕ‪ٝ ،‬حُظ‪ٞ‬ح‪ٟ‬غ‪ٝ ،‬حُظٔخٓق‪ٝ ،‬ح‪٣٩‬ؼخٍ‪ٝ ،‬حُو٘خػش‪ٝ ،‬حَُ‪ٟ‬خ ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬
‫‪ُِٝ‬ظَر‪٤‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ‪ٛ‬يكخٕ ٍث‪ٔ٤‬خٕ ‪ٔٛ‬خ‪ :‬حُ‪ٜ‬يف حُي‪٢٘٣‬؛ ‪ ٞٛٝ‬طؼَ‪٣‬ق ح‪ٔٗ٩‬خٕ‬
‫روخُو‪ٝ ،ٚ‬ر٘خء حُؼ‪٬‬هش ر‪ٜٔ٘٤‬خ ػِ‪ ٠‬أٓخّ ٖٓ ٍرخٗ‪٤‬ش حُوخُن‪ٝ ،‬ػز‪ٞ‬ى‪٣‬ش‬
‫حُٔوِ‪ٞ‬م‪ٝ ،‬حُ‪ٜ‬يف ح‪ُِ ٠ٔٓ٧‬ظَر‪٤‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ‪ ٞٛ‬ػزخىس هللا‪ ،‬أٓخ حُ‪ٜ‬يف‬
‫حُيٗ‪١ٞ٤‬؛ كخ‪٣ ّ٬ٓ٩‬ؼظزَ حُؼَٔ ُٔ‪ٞ‬حؿ‪ٜ‬ش ٓظطِزخص حُل‪٤‬خس حُٔخى‪٣‬ش أٓخّ حُظوَد‬
‫اُ‪ ٠‬هللا‪ٌُُٝ .‬ي هَٗ‪ ٚ‬حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬رخ‪ٔ٣٩‬خٕ‪ ،‬هخٍ طؼخُ‪ َٞ ُٛ( :٠‬حَُّ ٌِ‪َ ١‬ؿ َؼ ََ َُ ٌُ ُْ‬
‫‪ ٫ٞ‬كَخ ْٓ ُ٘‪ٞ‬ح كِ‪ََ٘ٓ ٢‬خ ًِزِ‪َٜ‬خ َ‪ًُُِٞ ٝ‬ح ِٖٓ ٍ ُِّْهِ ِ‪َٝ ۚ ٚ‬اَُِ ْ‪ ِٚ ٤‬حُُّ٘ ُ٘‪( )ٍُ ٞ‬حُِٔي‪:‬‬ ‫ْح‪َ ٍَْ٧‬‬
‫‪ً ًَُُ ٝ‬‬
‫٘ٔ)‬
‫‪ٝ‬ط‪ٜ‬يف حُظَر‪٤‬ش حُي‪٤٘٣‬ش ُ‪١٨‬لخٍ ًٌُي اُ‪ ٠‬ا‪٣‬وخظ اكٔخٓ‪ ْٜ‬رويٍس هللا هخُن‬
‫حٌُ‪ ،ٕٞ‬رظ٘ـ‪٤‬غ ٓ‪ ِْٜ٤‬اُ‪ ٠‬حٓظط‪٬‬ع ػـخثذ حُطز‪٤‬ؼش‪ ،‬حُظ‪ ٢‬طيٍ ػِ‪ ٠‬ػظٔش هللا‬
‫‪ٝ‬ري‪٣‬غ هِو‪ٝ ،ٚ‬رخ‪٩‬ؿخرش ػٖ أٓجِظ‪ ْٜ‬ر‪ٜ‬يم ‪ٝ‬أٓخٗش‪ ،‬رؤِٓ‪ٞ‬د ‪٣‬ظلن ‪ٝ‬هيٍحط‪ْٜ‬‬
‫حُؼوِ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ط‪ٜ‬يف أ‪ً٠٣‬خ اُ‪ ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش ا‪ٔ٣‬خٗ‪ ْٜ‬رخهلل رظؼ‪٣ٞ‬ي‪ ْٛ‬ىػخء‪ٛ ٙ‬زخف ٓٔخء‪،‬‬
‫‪ ٌَٙٗٝ‬ػِ‪ٗ ٠‬ؼٔ‪ٝ ،ٚ‬رظلل‪٤‬ظ‪ ْٜ‬رؼ‪ ٞ‬حُٔ‪ ٍٞ‬حُوَآٗ‪٤‬ش حُو‪َ٤ٜ‬س‪ٝ ،‬ح‪ٛ‬طلخر‪ْٜ‬‬
‫ُِ‪٣‬خٍس ر‪ٞ٤‬ص هللا‪ٝ ،‬حٓظٔخػ‪ ْٜ‬اُ‪ ٠‬ه‪ ٜٚ‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء ‪ٝ‬حََُٓ‪ٝ ،‬حكظلخُ‪ْٜ‬‬
‫رخُٔ٘خٓزخص حُي‪٤٘٣‬ش حُٔظ٘‪ٞ‬ػش‪ٝ ،‬حُظ‪ٜ‬يم رخُٔخٍ ‪ٝ‬ح‪١٧‬ؼٔش ‪ٝ‬حُٔ‪٬‬رْ ك‪٢‬‬
‫حُٔ٘خٓزخص‪.‬‬
‫إ ط٘ٔ‪٤‬ش ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُي‪٤٘٣‬ش ُي‪ ٟ‬حُطلَ أَٓ ٓ‪َٜ‬؛ ‪ ٕ٧‬ح‪١٧‬لخٍ‬
‫‪ ٌِٕٞٔ٣‬ح‪ٓ٫‬ظؼيحى ُظوزَ ‪ ٌٙٛ‬حُٔلخ‪ٝ ،ْ٤ٛ‬حُ٘ؼ‪ ٍٞ‬حُي‪ٓ ٞٛ ٢٘٣‬خ ‪٣‬ز٘‪ ٚ٤‬حُطلَ ٖٓ‬
‫ط‪ٍٜٞ‬حص ػٖ هللا‪ٝ ،‬حُٔ‪٬‬ثٌش‪ٝ ،‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء‪ٝ ،‬حُـ٘ش‪ٝ ،‬حُ٘خٍ‪ٓٝ ،‬خ ‪ٌ٣‬ظٔز‪ ٚ‬حُطلَ‬
‫ٖٓ ٓلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬ك‪٠‬خثَ ‪ٝ‬ه‪ ْ٤‬ى‪٤٘٣‬ش‪ٝ ،‬ر‪ ٍٞٛٞ‬حُطلَ ٖٓ حَُحرؼش ‪٣‬زيأ ك‪ ٢‬ط‪ٞ‬ؿ‪ٚ٤‬‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪ٓ٧‬جِش ًحص حُطخرغ حُي‪ٓ ٢٘٣‬ؼَ‪ ٞٛ ٖٓ :‬هللا؟ ٓخ حٌُ‪٘٣ ٟ‬ز‪ ٚ‬هللا؟‬
‫‪ٝ‬هزَ ‪ ٌٙٛ‬حُٖٔ ‪ٔ٣ ٫‬ظط‪٤‬غ حُطلَ إٔ ‪٣‬يٍى ٓؼخٗ‪ ٠‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُٔـَىس‪ًٔ ،‬ؼ٘‪٠‬‬
‫هللا‪ٝ ،‬حُؼو‪٤‬يس‪ٝ ،‬ح‪ٔ٣٩‬خٕ‪ٝ ،‬حُؼيحُش‪ٝ ،‬ح‪٩‬كٔخٕ ؿ‪َٛ٤‬خ‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ًٝ‬ؼ‪ًَ٤‬ح ٓخ ‪ٔ٣‬ؤٍ ح‪١٧‬لخٍ ػٖ أٓ‪ ٍٞ‬ؿ‪٤‬ز‪٤‬ش ًزَ‪ٌُُ ،ٟ‬ي ‪٣‬ـذ إٔ طٌ‪ ٕٞ‬ح‪٩‬ؿخرش‬
‫ٓـِٔش‪ ،‬كبًح ٓؤٍ حُطلَ ‪ٓ -‬ؼ‪ - ٬‬ػٖ حٓظ‪ٞ‬حء هللا ػِ‪ ٠‬حُؼَٕ ‪٣‬وخٍ ُ‪ :ٚ‬إ هللا‬
‫ػظ‪ٝ ،ْ٤‬اٗ‪ ٚ‬ك‪ٞ‬م ٓٔخ‪ٝ‬حط‪ٝ ،ٚ‬اٗ‪٣ ٫ ٚ‬ل‪ ٢٤‬ر‪ ٚ‬أكي‪ٝ ،‬ك‪ ٌٙٛ ٠‬حَُٔكِش حُٔزٌَس‬
‫ٖٓ ػَٔ حُطلَ‪٣ ،‬ـذ إٔ ‪ٔ٣‬ظ٘ؼَ إٔ هللا ‪ٔٔ٣‬ؼ٘خ ‪َ٣ٝ‬حٗخ‪٣ٝ ،‬ؼِْ َٓٗخ ‪ٗٝ‬ـ‪ٞ‬حٗخ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ربٗؼخٍ حُطلَ إٔ هللا ‪ ٫‬طول‪ ٠‬ػِ‪ ٚ٤‬هخك‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُٔٔخء أ‪ ٝ‬ح‪ٌٖٔ٣ ،ٍٝ٧‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظي‪ ٍ٫‬ػِ‪٢ٗ ٠‬ء ؿ‪َٓ َ٤‬ث‪ ٢‬ر‪ٞ‬ؿ‪ٞ‬ى ى‪٫‬ثَ َٓث‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬كٔ‪٤‬ش ػِ‪ًٞ ٚ٤‬ؿ‪ٞ‬ى‬
‫حُ‪ٜٞ‬حء حٌُ‪ٗ ٟ‬ظ٘لٔ‪ ٚ‬ى‪ ٕٝ‬إٔ َٗح‪ٝٝ ٙ‬ؿ‪ٞ‬ى حٌُ‪َٜ‬رخء حُظ‪ٗ ٢‬لْ ر‪ٜ‬خ ‪ٔٗٝ‬ظ٘ؼَ‪ٛ‬خ‬
‫ى‪ ٕٝ‬إٔ َٗح‪ٛ‬خ‪.‬‬
‫‪ُٝ‬ظ٘ٔ‪٤‬ش حُ٘ؼ‪ ٍٞ‬حُي‪ُِ ٢٘٣‬طلَ ك‪َٓ ٢‬حكِ‪ ٚ‬ح‪٣ ٠ُٝ٧‬ـذ َٓحػخس ٓخ ‪ٗ( :٠ِ٣‬خ‪َٛ‬‬
‫ؿز‪ ،ٔ99ٙ ٖ٤‬ػ٘خء حُ‪٠‬زغ ٕ‪ ،1..‬ك٘خٕ حُؼ٘خٗ‪)ٕ.ٔٔ٢‬‬
‫ٔ‪ .‬حُظي‪ ٖ٣‬ظخ‪َٛ‬س كطَ‪٣‬ش ُي‪ ٟ‬حُطلَ حٌُ‪ِٔ٣ ٟ‬ي ح‪ٓ٫‬ظؼيحى ُظوزَ حُٔلخ‪ْ٤ٛ‬‬
‫حُي‪٤٘٣‬ش‪.‬‬
‫ٕ‪ .‬طٌَحٍ حُِٔ‪ٞ‬ى حَُٔؿ‪ٞ‬د ك‪ ٚ٤‬أٓخّ حُطلَ؛ كظ‪٣ ٠‬ؼزض ػ٘ي‪٣ٝ ٙ‬ؼظخى‬
‫ػِ‪.ٚ٤‬‬
‫ٖ‪ .‬حٓظـ‪ ٍ٬‬كخؿش حُطلَ اُ‪ ٠‬ح‪ٓ٫‬ظط‪٬‬ع ‪ٝ‬طوي‪ ْ٣‬اؿخرخص ٗخك‪٤‬ش‪٘ٓٝ ،‬خٓزش‬
‫‪ٓ٧‬جِظ‪ ٚ‬حُي‪٤٘٣‬ش‪.‬‬
‫ٗ‪ .‬طوي‪ٓ ْ٣‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُلٌخ‪٣‬خص‪ٝ ،‬حُو‪ٝ ،ٜٚ‬حُٔ‪ َ٤‬طؼَ‪ ٟ‬ه‪٤ٜٛٞ‬ش‬
‫ه‪٤‬خُ‪.ٚ‬‬
‫٘‪ .‬حُظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬ك‪ٞ‬حّ حُطلَ ػ٘ي طوي‪ ْ٣‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُي‪٤٘٣‬ش حُٔ٘خٓزش‪ٝ ،‬ح‪٫‬رظؼخى‬
‫ػٖ حُٔؼخٗ‪ ٢‬حُٔـَىس‪.‬‬
‫ذؼلن الوداُ٘ن األخ‪.‬ا٘ح لل دم‪:‬‬
‫ػَف ح‪ٓ٩‬خّ حُـِحُ‪ ٢‬ح‪٧‬ه‪٬‬م رؤٗ‪ٜ‬خ ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُؼخىحص ‪ٝ‬حُظوخُ‪٤‬ي‪ ،‬طل‪٤‬خ ر‪ٜ‬خ‬
‫ح‪ًٔ ْٓ٧‬خ ‪٣‬ل‪٤‬خ حُـْٔ رؤؿ‪ِٜ‬ط‪ٝ ٚ‬ؿيى‪ٝ ،ٙ‬حُوِن ‪ ٞٛ‬حُٔـ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُطزغ‪ٝ ،‬طؼي‬
‫ح‪٧‬ه‪٬‬م حُز٘‪ ٠‬ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ٌَُ ِٓ‪ً٘ٞ‬خ ‪ٝ‬طلٌ‪َٗ٤‬خ اً طظْ حُٔلخكظش ػِ‪ ًَ ٠‬حُلي‪ٝ‬ى‬
‫‪ٝ‬حُلو‪ٞ‬م ر‪ٌٜ‬ح حُطَ‪٣‬ن‪ُٝ ،‬لٖٔ ح‪٧‬ه‪٬‬م ‪ٞٓٝ‬ث‪ٜ‬خ ى‪ً ٍٝ‬ز‪ َ٤‬ك‪ٓ ٢‬ؼخىس حُٔـظٔغ‬
‫‪ٗٝ‬وخث‪ٝ ،ٚ‬ح‪٧‬ه‪٬‬م ط٘ظْ ‪ٟٝ‬غ حُلَى رٌَ٘ طـؼِ‪٣ ٚ‬لذ ُ‪٦‬هَ‪ٓ ٖ٣‬خ ‪٣‬لذ‬
‫ُ٘لٔ‪( .ٚ‬أر‪ ٞ‬كخٓي حُـِحُ‪)٘ٗ ،ٔ99ٙ ،٢‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٧‬ه‪٬‬م ػِٔ‪٤‬ش ٌٓظٔزش‪ ٫ ٠ٛٝ ،‬ط٘ظوَ ٖٓ ح‪٥‬رخء اُ‪ ٠‬ح‪٧‬ر٘خء ًٔخ ط٘ظوَ‬
‫حُ‪ٜ‬لخص حُ‪ٍٞ‬حػ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُطلَ ‪ُٞ٣‬ي ػِ‪ ٠‬حُلطَس‪ ٌٙٛٝ ،‬حُلطَس هي ط‪ٜ‬زق كطَس‬
‫ه‪َ٤‬س ِٓ‪ٔ٤‬ش‪ٝ ،‬هي ط‪ٜ‬زق كطَس َٗ‪َ٣‬س‪٣ ،‬و‪ ٍٞ‬ػِ ‪ٝ‬ؿَ‪ْ ََٗٝ (:‬ل ٍ‬
‫ْ َ‪َٓ ٝ‬خ َٓ َّ‪ٞ‬ح‪َٛ‬خ ﴿‪﴾1‬‬

‫‪84‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫َخد َٖٓ َىَّٓخ‪َٛ‬خ‬ ‫كَؤ َ ُْ‪ََٜٔ َٜ‬خ كُـُ‪ٍََٛ ٞ‬خ َ‪ٝ‬طَ ْو َ‪ٞ‬ح‪َٛ‬خ ﴿‪ ﴾1‬هَ ْي أَ ْكَِ َق َٖٓ َُ ًَّخ‪َٛ‬خ ﴿‪َٝ ﴾9‬هَ ْي ه َ‬
‫﴿ٓٔ﴾ (حُْ٘ٔ‪ُٞ٣ٝ ).ٔ-1 :‬ي حُطلَ ٖٓ ؿ‪٘ٓ َ٤‬ظ‪ٓٞ‬ش ه‪٤ٔ٤‬ش‪ ،‬ك‪ ٜٞ‬ك‪ ٢‬كخؿش‬
‫اُ‪ٓ ٠‬ؼَكش ٓخ ‪٣‬ؼي‪ ٙ‬حُٔـظٔغ ‪ٞٛ‬حرًخ أ‪ ٝ‬هطؤ؛ ٌُ‪٣ ٠‬ظ‪َٜ‬ف رطَ‪٣‬وش أه‪٬‬ه‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪٫ٝ‬ري ُِطلَ ‪ -‬حٌُ‪ٗ ٟ‬ؼِٔ‪ ٚ‬ح‪٧‬ه‪٬‬م ‪ ٖٓ -‬ح‪ُٔ٩‬خّ رٔخ طظ‪ٞ‬هؼ‪ ٚ‬حُٔـٔ‪ٞ‬ػش‬
‫ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش حُظ‪٣ ٢‬ؼ‪ ٖ٤‬ك‪ٜ٤‬خ‪٫ٝ ،‬ري ٖٓ ٓٔخػيط‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬طٌ‪ً َ٤ٟٔ ٖ٣ٞ‬حط‪٣ ،٢‬ؼَٔ‬
‫‪ٟ‬خرطًخ ًحط‪ًّ٤‬خ ‪٣‬ظلٌْ ك‪ .ًِٚٞٓ ٢‬حُظَر‪٤‬ش حُوِو‪٤‬ش ‪ ٢ٛ‬أِٓ‪ٞ‬د طَر‪٤‬ش حُطلَ ػِ‪٠‬‬
‫حُٔزخىة حُٔخٓ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حُل‪٠‬خثَ حُِٔ‪٤ًٞ‬ش‪ٝ ،‬حُٔ٘خػَ حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪٤‬ش حُظ‪ٌ٣ ٢‬ظٔز‪ٜ‬خ‬
‫حُطلَ ٌٓ٘ ‪ٛ‬ـَ‪ ٙ‬كظ‪ٜ٣ ٠‬زق كَىًح ًح ٗو‪٤ٜ‬ش ٓ‪٣ٞ‬ش ٓظٌخِٓش‪( .‬ا‪ٔ٣‬خٕ َٗف‪،‬‬
‫ٕ‪)ٗٗ ،1..‬‬
‫‪ٝ‬طظٔؼَ حُظَر‪٤‬ش ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش ك‪( :٢‬أكٔي ػَٔ ‪ٛ‬خْٗ‪ ،.ٔ99‬ػ٘خء حُ‪٠‬زغ ٕ‪،ٔ..‬‬
‫أكٔي كٖٔ ٕ‪ ،ٕ..‬أٓ‪َ٤‬س ػِ‪)ٙ..ٕ ٠‬‬
‫ٔ‪ .‬ؿَّ حُؼخىحص حُط‪٤‬زش ك‪ٗ ٢‬لْ حُطلَ ك‪َٓ ٢‬كِش ٓزٌَس‪ ،‬كخُطلَ ‪٘٘٣‬ؤ‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬خ ػ‪ٞ‬ى‪ٝ ٙ‬حُيح‪ٝ .ٙ‬ػٖ أر‪َ٣َٛ ٠‬س ٍ‪ ٠ٟ‬هللا ػ٘‪ ٚ‬إٔ ٍٓ‪ ٍٞ‬هللا‬
‫(‪ ٠ِٛ‬هللا ػِ‪ " :)ِْٓٝ ٚ٤‬إ أٍىص إٔ ‪ ٖ٤ِ٣‬هِزي كؤ‪١‬ؼْ حٌُٔٔ‪ٖ٤‬‬
‫‪ٝ‬حٓٔق ػِ‪ٍ ٠‬أّ حُ‪٤‬ظ‪( " ْ٤‬أهَؿ‪ ٚ‬أكٔي‪ٛٝ ،‬لل‪ ٚ‬ح‪ُ٧‬زخٗ‪ )٢‬ػِ‪٠‬‬
‫حُ‪ٞ‬حُي‪ ٖ٣‬طؼ‪٣ٞ‬ي حُطلَ حُؼخىحص حُلٔ٘ش؛ ُظٌ‪ٔٓ ٕٞ‬ش ٖٓ ٗو‪٤ٜ‬ظ‪ ٚ‬رؼي‬
‫ًُي ك‪ٛ ٢‬زخ‪ٗٝ ٙ‬زخر‪ًٝ ٚ‬زَ‪.ٙ‬‬
‫ٕ‪ .‬اُِحٓ‪ ٚ‬ح‪٧‬كٌخّ ‪ٝ‬ح‪٥‬ىحد حَُ٘ػ‪٤‬ش ًآىحد حُٔخثيس‪ٝ ،‬آىحد حُطَ‪٣‬ن‬
‫‪٘ٓٝ‬ؼ‪ٓ ٖٓ ٚ‬لٔيحص ح‪٧‬ه‪٬‬م‪ٝ ،‬ح‪٘ٛ َٛ٧‬خ ‪ ٞٛ‬اُِحّ حُطلَ رٌَ ك‪ٍ٬‬‬
‫‪٘ٓٝ‬ؼ‪ ٚ‬ػٖ ًَ كَحّ‪ ٖٓٝ ،‬حُٔ‪ُِ ْٜ‬ـخ‪٣‬ش ؿَّ حُو‪ ْ٤‬حُي‪٤٘٣‬ش ‪ٝ‬ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش‬
‫ك‪ٗ ٢‬و‪٤ٜ‬خص ح‪١٧‬لخٍ رَ٘ك‪ٜ‬خ رطَ‪٣‬وش ٓ‪َٔ٤‬س؛ ُ‪ َٜٔ٤‬حٓظ‪٤‬ؼخر‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫ًٍخثِ حُظَر‪٤‬ش حُوِو‪٤‬ش ك‪ ٢‬ح‪( :ّ٬ٓ٩‬أكٔي ػَٔ ‪ٛ‬خْٗ ‪ ،.ٔ99‬ػ٘خء حُ‪٠‬زغ‬
‫ٕ‪ ،ٔ..‬أكٔي كٖٔ ٕ‪ ،ٕ..‬أٓ‪َ٤‬س ػِ‪)ٙ..ٕ ٠‬‬
‫ٔ‪ .‬حُؼِْ‪ :‬طو‪ ّٞ‬ح‪٧‬ه‪٬‬م حُ‪ٜ‬ل‪٤‬لش ػِ‪ ٠‬حُؼِْ‪ٝ ،‬حُؼِْ ػ٘ي هللا هَ‪ٖ٣‬‬
‫ح‪ٔ٣٩‬خٕ‪ٝ ،‬أ‪ َٛ‬حُؼِْ ًؤ‪ٛ‬لخد ح‪ٔ٣٩‬خٕ‪َ٣ ،‬كغ هللا هيٍ‪ٝ ْٛ‬ىٍؿخط‪ْٜ‬‬
‫ك‪ٞ‬م ٓخثَ حُ٘خّ‪ٝ ،‬أ‪ َٛ‬حُؼِْ ‪ ْٛ‬أ‪ َٛ‬حُؼوَ ‪ٝ‬حُظيرَ ‪ٝ‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُل‪ْٜ‬‬
‫‪ٖ٣‬‬‫‪ ٖ٣‬آ َُٓ٘‪ٞ‬ح ِٓ٘ ٌُ ْْ َ‪ٝ‬حَُّ ٌِ َ‬ ‫حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق‪٣ ،‬و‪( ٍٞ‬ؿَ ؿ‪ ََْ٣ " :)ُٚ٬‬كَ ِغ حَُِّـ‪ ُٚ‬حَُّ ٌِ َ‬
‫‪َ ٕٞ‬هزِ‪( "ٌَ٤‬حُٔـخىُش‪)ٔٔ :‬‬ ‫ص ۚ َ‪ٝ‬حَُِّـ‪ ُٚ‬رِ َٔخ طَ ْؼ َُِٔ َ‬ ‫أُ‪ٝ‬طُ‪ٞ‬ح ْحُ ِؼ ِْ َْ َى ٍَ َؿخ ٍ‬
‫ٕ‪ .‬حُؼو‪٤‬يس‪ :‬ؿ‪ َٛٞ‬ح‪ ٞٛ ّ٬ٓ٩‬ح‪ٔ٣٩‬خٕ حٌُ‪ ٞٛ ٟ‬أٓخّ ػو‪٤‬يس حُٔئٖٓ‬
‫‪ٝ ،ًِٚٞٓٝ‬ح‪ٔ٣٩‬خٕ َٓطز‪ ٢‬رخُوِذ‪ٝ ،‬ر‪ ٚ‬ططٔجٖ حُ٘ل‪ ،ّٞ‬هخٍ طؼخُ‪" :٠‬‬
‫َط َٔجِ ُّٖ ْحُوُُِ‪ٞ‬دُ‬‫َط َٔجِ ُّٖ هُُِ‪ٞ‬رُ‪ ُْٜ‬رِ ٌِ ًْ َِ حَُِّـ ِ‪ ۚ ٚ‬أَ َ‪ ٫‬رِ ٌِ ًْ َِ حَُِّـ ِ‪ ٚ‬ط ْ‬
‫‪ ٖ٣‬آ َُٓ٘‪ٞ‬ح َ‪ٝ‬ط ْ‬ ‫حَُّ ٌِ َ‬
‫‪85‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫" (حَُػي‪ٜٓٝ )ٕ1:‬يٍ ح‪٧‬ه‪٬‬م ح‪ٓ٧‬ؼَ ‪ ٞٛ‬حُي‪ ،ٖ٣‬ػِ‪ ٠‬حػظزخٍ إٔ‬


‫‪٘ٛ‬خى حٍطزخ‪ً١‬خ ‪ٝ‬ح‪ٟ‬لًخ ر‪ ٖ٤‬حُي‪ٝ ٖ٣‬ح‪٧‬ه‪٬‬م رٔؼ٘خ‪ٛ‬خ ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪ ٢‬حُ‪ٞ‬حٓغ‬
‫رؼ‪٤‬يًح ػٖ حٌُحط‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼ‪ٜ‬ز‪٤‬ش‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬حُؼزخىحص‪ :‬طٌ‪ ٕٞ‬هلل ‪ٝ‬كي‪ ٙ‬ى‪ٞٓ ٕٝ‬ح‪ ٠ٛٝ ،ٙ‬ؿخ‪٣‬ش حُظٌَُ هلل (ٓزلخٗ‪ٚ‬‬
‫ي أَ َّ‪ ٫‬طَ ْؼزُ ُي‪ٝ‬ح اِ َّ‪ ٫‬اِ‪َّ٣‬خ‪" ُٙ‬‬
‫‪ٝ‬طؼخُ‪ )٠‬هخٍ (ػِ ‪ٝ‬ؿَ)‪ٝ " :‬ه‪ٍَ ٠٠‬رُّ َ‬
‫(ح‪َٓ٩‬حء‪ .)ٕٖ :‬إ ه‪٤‬خّ حُِْٔٔ رخُؼزخىحص ‪٣‬ؼِٔ‪١ ٚ‬خػش هللا ‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظؼخٍ‬
‫‪ٝ٧‬حَٓ‪ٝ ٙ‬حُظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ‬حُيحثْ اُ‪.ٚ٤‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٧‬ه‪٬‬م ُ‪ٔ٤‬ض ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُو‪ٞ‬حٗ‪ٝ ،ٖ٤‬اٗٔخ ‪ ٢ٛ‬أِٓ‪ٞ‬د ك‪ ٢‬حُظؼخَٓ ٓغ‬
‫حُ٘خّ ك‪ٞٓ ٢‬حهق حُل‪٤‬خس حُؼِٔ‪٤‬ش‪ٝ ،‬اكٔخّ حُطلَ رخ‪ُ٫‬ظِحّ ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٣ ٫ ٢‬ظ‪َٜ‬‬
‫ا‪ ٫‬ك‪٣ ٖ٤‬ظِو‪ ٠‬أ‪ٝ‬حَٓ ‪ٛ‬خىٍس ُ‪ ٖٓ ٚ‬أٗوخ‪٣ ٙ‬لز‪٣ٝ ْٜ‬لظَٓ‪ٝ ،ْٜ‬ػ٘ي ريح‪٣‬ش‬
‫ططز‪٤‬ن حُطلَ ُِو‪ٞ‬حػي ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش‪َ٣ ،‬ر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬ح‪ٝ٧‬حَٓ ‪ٝ‬حُ٘‪ٞ‬ح‪ٝ ٢ٛ‬حُؼ‪ٞ‬حد‬
‫‪ٝ‬حُؼوخد‪١ ٕ٧ ،‬ز‪٤‬ؼش طلٌ‪ َٙ٤‬طـؼِ‪ٜ٣ ٚ‬ظْ رخُؼ٘‪ َٜ‬حُٔلٔ‪ ٖٓ ّٞ‬حُِٔ‪ٞ‬ى‪ ،‬أًؼَ‬
‫ٖٓ ػ٘خ‪٣‬ظ‪ ٚ‬رخُزخػغ حُول‪ٝ ،ُٚ ٢‬ك‪ٌٛ ٠‬ح حُٔـخٍ ‪ٜ٘٣‬ق ؿخٕ ر‪٤‬خؿ‪ ٚ٤‬ح‪٥‬رخء‬
‫‪ٝ‬حَُٔر‪ ٖ٤‬رظ٘ٔ‪٤‬ش ح‪ٛ‬ظٔخّ ح‪١٧‬لخٍ رخُزخػغ ػِ‪ ٠‬حُِٔ‪ٞ‬ى أًؼَ ٖٓ ح‪ٛ‬ظٔخٓ‪ْٜ‬‬
‫رو‪ٞ‬حػي حُِٔ‪ٞ‬ى‪( .‬كوَ‪٤ٍٗ ٟ‬ي‪)1٘ ،ٕ.ٖٔ ،‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٧‬ه‪٬‬م ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ‪ ٢ٛ‬ح‪٧‬ه‪٬‬م حُظ‪ ٢‬كغ ػِ‪ٜ٤‬خ ح‪ًًَٛٝ ،ّ٬ٓ٩‬خ ك‪٢‬‬
‫حُوَإٓ حٌَُ‪ٝ ْ٣‬حُٔ٘ش حُ٘ز‪٣ٞ‬ش‪ٜ٘ٓٝ ،‬خ ػِ‪ٓ ٠‬ز‪ َ٤‬حُٔؼخٍ‪ :‬آخ‪١‬ش ح‪ ًٟ٧‬ػٖ‬
‫حُطَ‪٣‬ن‪ٝ ،‬ؿ‪ ٞ‬حُز‪ًٝ ،َٜ‬ق ح‪ٝ ،ًٟ٧‬حُٔزخىٍس رخُٔ‪ٝ ،ّ٬‬ح‪٧‬ه‪٬‬م‬
‫ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ػخرظش ‪ ٫‬طظـ‪ َ٤‬رظـ‪ َ٤‬حُِٓخٕ‪ ،‬أ‪ ٝ‬حٌُٔخٕ ٓلي‪ٝ‬ىس ر‪ٞ٠‬حر‪ ٢‬حَُ٘‪٣‬ؼش‬
‫‪ٔ٤ُٝ‬ض ٓظَ‪ًٝ‬ش ‪ٞٛ٧‬حء حُ٘خّ‪ٝ ،‬طِي ح‪٧‬ه‪٬‬م ‪٣‬وزَ حُِْٔٔ ػِ‪ٜ٤‬خ ػٖ ‪٤١‬ذ‬
‫هخ‪٘٣ٝ ،َ١‬ظَ‪ ١‬ك‪ٜ٤‬خ كٖٔ حُ٘‪٤‬ش ُ‪ٔ٠‬خٕ ح‪٧‬ؿَ ٖٓ هللا (ٓزلخٗ‪ٝ ٚ‬طؼخُ‪.)٠‬‬
‫‪ًُٞ َٟ٣ٝ‬زَؽ (‪ )Crain, W.C.,1985‬إٔ حُ٘ٔ‪ ٞ‬ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪ ٢‬ك‪ ٢‬حُطل‪ُٞ‬ش حُٔزٌَس‬
‫‪ َٔ٣‬ك‪ٔٓ ٢‬ظ‪ٔٛ ٖ٤٣ٞ‬خ‪:‬‬
‫ٔ‪ٔٓ .‬ظ‪ٓ ٟٞ‬خ هزَ حُظوخُ‪٤‬ي‪ :‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔٔظ‪َ٣ ٟٞ‬ؿذ ح‪١٧‬لخٍ ك‪ ٢‬اٗزخع‬
‫كخؿخط‪ ْٜ‬كو‪ ٢‬ى‪ ٕٝ‬ػوخد‪ٝ ،‬ػ٘ي ؿ‪٤‬خد حَُه‪٤‬ذ حُوخٍؿ‪٣ ٢‬ؼظوي حُطلَ أٗ‪ٚ‬‬
‫‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ ػَٔ أ‪٢ٗ ١‬ء‪ ،‬ك‪ ٌٙٛ ٢‬حَُٔكِش ‪ ٌٕٞ٣‬حُوطؤ حٌُ‪٣ ٟ‬ظـ٘ز‪ ٚ‬حُطلَ‬
‫‪ ٞٛ‬حُوطؤ حٌُ‪٣ ٟ‬ـِذ حُؼوخد ‪ٝ‬ح‪ٝ ،ُْ٧‬حُِٔ‪ٞ‬ى ح‪ٞٓ٧‬أ ‪ ٞٛ‬حُِٔ‪ٞ‬ى حٌُ‪ٟ‬‬
‫‪٣‬ـِذ حُؼوخد ح‪ٗ٧‬ي‪ٝ ،‬ك‪ ٌٙٛ ٠‬حُٔٔظ‪ ٌٕٞ٣ ٟٞ‬حُطلَ ٓظًَٔ ًِح ك‪ً ٍٞ‬حط‪،ٚ‬‬
‫‪٣ٝ‬ظليى حُ‪ٜٞ‬حد ك‪ ٢‬طـ٘ذ حُوَ‪ٝ‬ؽ ػِ‪ ٠‬حُو‪ٞ‬حػي حُظ‪ ٢‬طٔظيػ‪ ٠‬ػوخرًخ‪،‬‬
‫‪ٝ‬طٌ‪ ٕٞ‬حُطخػش ُـَ‪ ٝ‬حُطخػش‪ ،‬ك‪ِٔ٤‬ي ِٓٔ ًٌخ هِو‪ً٤‬خ ٓ٘‪ٜ‬خػًخ ُِِٔطش طـ٘زًخ‬
‫ُِؼوخد‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٕ‪ٔٓ .‬ظ‪ ٟٞ‬حُ٘لؼ‪٤‬ش‪ :‬ك‪٣ ٚ٤‬ظٌٖٔ ح‪١٧‬لخٍ ٖٓ ‪ٟٝ‬غ أٗلٔ‪ٟٞٓ ْٜ‬غ ح‪٥‬هَ‪،ٖ٣‬‬
‫‪ٍ ٖٓٝ‬إ‪٣‬ش ح‪٤ٗ٧‬خء ًٔخ ‪َ٣‬ح‪ٛ‬خ ح‪٥‬هَ‪ ،ٕٝ‬كظظزِ‪ ٍٞ‬ػ٘ي‪ٝ ْٛ‬ؿ‪ٜ‬ظخ ٗظَ‪:‬‬
‫اكيح‪ٔٛ‬خ هخ‪ٛ‬ش ر‪ٝ ،ْٜ‬ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬هخ‪ٛ‬ش رخ‪٥‬هَ‪ ،ٖ٣‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔٔظ‪٘٣ ٟٞ‬ظَ‬
‫ح‪١٧‬لخٍ اُ‪ ٠‬حُ٘‪ٞ‬ح‪٣‬خ ‪ٝ‬حُي‪ٝ‬حكغ حٌُخٓ٘ش ‪ٍٝ‬حء حُِٔ‪ٞ‬ى‪ ْ٤ُٝ ،‬اُ‪ ٠‬أػَحف‬
‫‪ٝ‬ه‪ٞ‬حٗ‪ ٖ٤‬حُـٔخػش‪٣ٝ ،‬و‪ ًِْٜٞٓ ٕٞٓٞ‬رويٍ ٓخ ك‪ٗ ٖٓ ٚ٤‬لغ ‪ِٜٓٝ‬لش ‪ٗ٧‬لٔ‪ْٜ‬‬
‫‪ُِٝ‬ـٔخػش‪ ْ٤ُٝ ،‬رٔخ ك‪ٗ ٖٓ ٚ٤‬لغ ‪ِٜٓٝ‬لش ُِـٔخػش ‪ٝ‬كي‪ٛ‬خ‪.‬‬
‫‪ٓٝ‬وووووٖ أ‪ٛ‬وووووْ أكٌوووووخٍ ح‪ٓ٩‬وووووخّ حُـِحُوووووو‪ ٢‬كووووو‪ ٢‬حُظَر‪٤‬وووووش ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬وووووش‪( :‬أرووووو‪ ٞ‬كخٓووووووي‬
‫حُـِحُ‪)ٔ99ٙ،ٔٔٔٔ،٢‬‬
‫ٔ‪َٓ٨ُ .‬س أ‪٤ٔٛ‬ش ًز‪َ٤‬س ك‪ ٞٔٗ ٢‬حُو‪ ْ٤‬ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش ُي‪ ٟ‬حُطلَ‪ٝ ،‬ػِ‪ ٠‬هيٍ‬
‫حُوزَحص حُظ‪ٌ٣ ٢‬ظٔز‪ٜ‬خ حُطلَ ٖٓ ‪ٝ‬حُي‪ ٚ٣‬طٌ‪ٓ٬ٓ ٕٞ‬ش كطَط‪ٜ١ٝ ٚ‬خٍس ػوِ‪.ٚ‬‬
‫ٕ‪ .‬هِن حُطلَ ً‬
‫هخر‪ُِ ٬‬و‪ٝ َ٤‬حَُ٘ ٓؼًخ‪.‬‬
‫ٖ‪٣ .‬ـذ كـذ حُطلَ ػٖ ٍكخم حُٔ‪ٞ‬ء‪ٝ ،‬طؼ‪٣ٞ‬ي‪ ٙ‬ه‪ ْ٤‬ح‪٫‬ػظيحٍ ‪ٝ‬حُو٘‪ٗٞ‬ش ك‪٢‬‬
‫حُِٔزْ ‪ٝ‬حُٔؤًَ ‪ٓٝ‬زخ‪ٛ‬ؾ حُل‪٤‬خس‪.‬‬
‫ٗ‪ .‬طؼظٔي حُظَر‪٤‬ش ػِ‪ٟ ٠‬ز‪ ٢‬حُِٔ‪ٞ‬ى رخُؼ‪ٞ‬حد ‪ٝ‬حُؼوخد ٓغ ‪ٍَٟٝ‬س إٔ ‪َ٘٣‬ف‬
‫حُ‪ٞ‬حُيحٕ ٓزز‪ٜٔ‬خ‪.‬‬
‫٘‪ .‬حُٔلخكظش ػِ‪ٗ ٠‬ؼ‪ ٍٞ‬حُطلَ أٓخّ ح‪٥‬هَ‪ ٖ٣‬اًح أٍ‪٣‬ي ط‪ٞ‬ر‪٤‬و‪ ٚ‬أ‪ٓ ٝ‬ؼخهزظ‪.ٚ‬‬
‫‪ .ٙ‬طؼ‪٣ٞ‬ي حُطلَ ػِ‪ ٠‬ططخرن كٌَ‪ٓ ٙ‬غ ِٓ‪ٝ ،ًٚٞ‬إٔ ‪ٔ٣‬خٍّ ىحث ًٔخ حُؼَٔ حُ٘خكغ‬
‫ُـٔخػظ‪.ٚ‬‬
‫‪ ًًَ .1‬هللا أٓخّ حُطلَ ىحث ًٔخ‪ٝ ،‬ط٘ـ‪٤‬ؼ‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ح‪ُ٫‬ظِحّ رؤ‪ٝ‬حَٓ هللا ‪ٞٗٝ‬ح‪.ٚ٤ٛ‬‬
‫‪ .1‬ؿَّ ه‪ٔ٤‬ش حٌَُّ ك‪ٗ ٢‬لْ حُطلَ ‪ٝ‬إٔ ‪٣‬ظؼ‪ٞ‬ى ػِ‪ ٠‬حُؼطخء ‪ ٫‬ح‪٧‬هٌ‪.‬‬
‫اظض القرآى الكرٗن ّذؼلن الوداُ٘ن الدٌٗ٘ح ّاألخ‪.‬ا٘ح لل دم‪:‬‬
‫ُِ و‪ٜ‬ش ػ٘خ‪ َٛ‬ؿٌد ‪ٝ‬طؤػ‪ َ٤‬ك‪ٗ ٢‬لْ ح‪ٔٗ٩‬خٕ ‪ ٫‬طظ‪ٞ‬حكَ ك‪ ٢‬ؿ‪َٛ٤‬خ ٖٓ حُ‪ٓٞ‬خثَ‬
‫ح‪٧‬هَ‪ ٟ‬حُظ‪ ٢‬طٔظويّ ك‪ٗ ٢‬وَ ح‪٧‬كٌخٍ ‪ٝ‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬ؿيحٗ‪٤‬خص ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ‪ٝ ،‬أ‪ٛ‬يم‬
‫ىُ‪ َ٤‬ػِ‪ ٠‬طؤػ‪ َ٤‬حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ ػوِ‪ً٤‬خ ‪ٍٝٝ‬ك‪ً٤‬خ ‪ٍٝٝ‬ى‪ٛ‬خ رٌؼَس ك‪ ٢‬حُوَإٓ‪ٓ(.‬لٔي‬
‫ؿخرَ هخْٓ‪)ٔ،ٕ..ٕ،‬‬
‫‪ٝ‬هي حٓظـِض حُو‪ٜ‬ش ًؼ٘‪ َٜ‬طؼِ‪ًٝ ،٢ٔ٤‬ؤىحس ُِظـِذ ػِ‪٬ٌ٘ٓ ٠‬ص حُٔـظٔغ؛‬
‫‪ٜٗ٧‬خ أكذ أُ‪ٞ‬حٕ ح‪٧‬ىد رخُ٘ٔزش ُِظ‪ ٌ٤ٓ٬‬ك‪ ٢‬حَُٔحكَ حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ؿٔ‪٤‬ؼ‪ٜ‬خ‪ ٠ٛٝ ،‬طؼي‬

‫‪88‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ً‬
‫ػخٓ‪ ٬‬طَر‪ً٣ٞ‬خ ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش‪ ،‬ك‪٤‬غ طِ‪ٝ‬ى حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬رخٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُلوخثن ‪ٝ‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‬
‫ً‬
‫ػخٓ‪ٔٓ ٬‬خػيًح ك‪ ٢‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬حُ٘و‪٤ٜ‬ش رٔخ ك‪ٜ٤‬خ ٖٓ‬ ‫‪ٝ‬حُو‪ٝ ْ٤‬ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‪ٝ ،‬طؼي حُو‪ٜ‬ش‬
‫كٌَ‪ٓٝ ،‬ـِ‪ٝ ،ٟ‬ه‪٤‬خٍ‪ٝ ،‬طًَ‪٤‬زخص ُـ‪٣ٞ‬ش‪ٌٛ ٌَُٝ ،‬ح أػَ‪ ٙ‬ك‪ ٢‬طٌ‪ٗ ٖ٣ٞ‬و‪٤ٜ‬ش حُطلَ‪،‬‬
‫ًٔخ أٗ‪ٜ‬خ ‪ِ٤ٓٝ‬ش ٖٓ ‪ٓٝ‬خثَ حُظ‪٣ٌٜ‬ذ حُ٘لٔ‪ٝ ٢‬حُوِو‪ ،٢‬كخ‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬حٌُزخٍ ‪٣‬وَإ‪ٕٝ‬‬
‫ه‪ ٜٚ‬ح‪٧‬رطخٍ ‪ٝ‬حُؼظٔخء‪ ،‬ك‪٘٤‬ؼَ‪ ٕٝ‬رٔ‪ٗ َ٤‬ل‪ ٌٙٛ ٞ‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ ٌٖٔ٣ٝ ،‬حٓظـ‪ٍ٬‬‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬طلو‪٤‬ن ح‪ٛ٧‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش ح‪٥‬ط‪٤‬ش‪( :‬ػِ‪ٓ ٠‬يً‪)ٕ.٘ ،ٕ..ٕ ،ٍٞ‬‬
‫ٔ‪ .‬طِ‪٣ٝ‬ي ح‪١٧‬لخٍ رخُـ‪ٞ‬حٗذ حُٔ٘خٓزش ٖٓ ط‪ ٍٜٞ‬ح‪ٝ ،ٌُِٕٞ ّ٬ٓ٩‬حُل‪٤‬خس‪،‬‬
‫‪ٝ‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪.‬‬
‫ٕ‪ .‬ط‪٤ٓٞ‬غ ىحثَس ح‪١٧‬لخٍ حُؼوخك‪٤‬ش‪ٝ ،‬طِ‪٣ٝ‬ي‪ ْٛ‬رخُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‪ٝ ،‬حُلوخثن‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬ؿَّ حُو‪ٝ ،ْ٤‬حُٔزخىة حُظَر‪٣ٞ‬ش حُِٔ‪ٔ٤‬ش ك‪ٗ ٢‬ل‪ ّٞ‬ح‪١٧‬لخٍ‪.‬‬
‫ٗ‪ .‬اطخكش حُلَ‪ٛ‬ش أٓخّ ح‪١٧‬لخٍ ُظؼَف رؼ‪ ٞ‬حٌُٔ٘‪٬‬ص ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪ٓٝ ،‬ؼَكش‬
‫ً‪٤‬ل‪٤‬ش حُظؼخَٓ ٓؼ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬كِ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫٘‪ .‬ر٘خء ٗو‪٤ٜ‬ش طظٔظغ رخُويٍس ػِ‪ ٠‬حُظو‪ٝ َ٤‬حٓظوَحء حُ٘ظخثؾ حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬إٔ‬
‫طظَطذ ػِ‪ ٠‬حطوخً حُوَحٍ‪.‬‬
‫‪ٝ‬طظٔؼَ ح‪ٛ٧‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش ُِو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ ٢‬ك‪ ٢‬ػ‪٬‬ػش ؿ‪ٞ‬حٗذ‪ :٢ٛٝ ،‬طٔي حُلَى‬
‫‪ٝ‬حُـٔخػش رخُو‪ ْ٤‬ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ٝ ،‬طَر‪ ٠‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ ػِ‪ ٠‬حُؼوش حُٔطِوش ك‪ ٢‬هللا‪ٝ ،‬حَُ‪ٟ‬خ‬
‫رخُو‪٠‬خء ‪ٝ‬حُويٍ‪ٝ ،‬طِ‪ٝ‬ى حُوخٍة ‪ٝ‬حُٔخٓغ رخُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُٔؼخٍف ‪ٝ‬حُلوخثن حُظ‪٢‬‬
‫طل‪٤‬ي‪ٔٛ‬خ ك‪َ٤ٔٓ ٢‬س حُل‪٤‬خس ‪ٝ‬حُظؼخَٓ ٓغ ح‪٥‬هَ‪ .ٖ٣‬كخُو‪ٜ‬ش ر‪ٜ‬لش ػخٓش طِٔي هيٍس‬
‫حُظؤػ‪ٝ َ٤‬حُظ‪ٞ‬ؿ‪ٝ ،ٚ٤‬طظٔ‪ ِ٤‬رخُ‪ٜ‬يم ‪ٝ‬حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬حُ‪ٜ‬يف‪.‬‬
‫‪ُِٝ‬و‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش ٓل‪ٜٜٓٞ‬خ حُِـ‪ٝ ١ٞ‬ح‪ٛ٫‬ط‪٬‬ك‪ ،٢‬كخُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُِـش ٓ٘ظوش ٖٓ‬
‫ص رِ ِ‪ ٚ‬ػَٖ ُؿُ٘ ٍ‬
‫ذ‬ ‫ض ِ‪ْ ُ٧‬هظِ ِ‪ ٚ‬هُ‪ ۚ ِٚ ٤ِّٜ‬كَزَ‪ْ ََُ ٜ‬‬ ‫حُو‪ ٞٛٝ ٚ‬طظزغ ح‪٧‬ػَ‪ ،‬هخٍ هللا طؼخُ‪َٝ ( :٠‬هَخَُ ْ‬
‫َ‪ُ ْ٘ َ٣ ٫َ ْْ ُٛٝ‬ؼَُ‪ٍٞٓ( ) َٕٝ‬س حُو‪ ٜٚ‬آ‪٣‬ش ٔٔ) أ‪ ١‬طظزؼ‪ ٢‬أػَ‪ٝ ،ٙ‬حُو‪ٜ‬ش حُوزَ‪ٝ ،‬ه‪ٚ‬‬
‫ػِ‪ ٠‬هزَ‪٣ ٙ‬و‪ ٜٚ‬ه‪ًٜ‬خ أ‪ٍٝ‬ى‪ٝ ،ٙ‬طو‪ ٜٚ‬حُوزَ طظزؼ‪ٝ ،ٚ‬حهظ‪ٜٜ‬ض حُلي‪٣‬غ ٍ‪٣ٝ‬ظ‪ٚ‬‬
‫ض اِ َّٕ أَرِ‪٢‬‬
‫ػِ‪ٝ ٠‬ؿ‪٣ ٜٚ‬و‪ ٍٞ‬هللا طؼخُ‪( :٠‬كَ َـخ َء ْط‪ ُٚ‬اِكْ يَح‪َٔ ُٛ‬خ طَ ْٔ ِ٘‪َ ٢‬ػَِ‪ ٠‬ح ْٓظِلْ ‪َ٤‬خ ٍء هَخَُ ْ‬
‫‪ ٚ‬هَخ ٍَ َ‪ ٫‬ط ْ‬
‫َوَق ۚ‬ ‫‪َ ٜ‬‬ ‫‪ْ َ٣‬ي ُػ‪ٞ‬ىَ ُِ‪َ٤‬ـْ ِِ‪َ٣‬يَ أَؿْ ََ َٓخ َٓوَ‪ْ٤‬ضَ ََُ٘خ ۚ كََِ َّٔخ َؿخ َء‪َٝ ُٙ‬هَ‪َ َّٚ‬ػَِ ْ‪ْ ِٚ ٤‬حُوَ َ‬
‫ٗ ََـ‪ ْٞ‬صَ َِٖٓ ْحُوَ‪ ِّ ْٞ‬حُظَّخُِ ِٔ‪ٍٞٓ() َٖ٤‬س حُو‪ ٜٚ‬آ‪٣‬ش ٕ٘)‪ٝ .‬ه‪ ٚ‬آػخٍ‪٣ ْٛ‬و‪ٜٜ‬خ ‪٣‬ظظزؼ‪ٜ‬خ‬
‫رخُِ‪ٝ َ٤‬ه‪ ٞٛ َ٤‬طظزغ ح‪٧‬ػَ ك‪ ٢‬أ‪ٝ ١‬هض‪( .‬حرٖ ٓ٘ظ‪ ،ٍٞ‬ى‪.‬ص‪).ٕٙ٘ ،‬‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُوَإٓ حٌَُ‪٣ ْ٣‬ي‪ٓ ٍٝ‬ؼ٘خ‪ٛ‬خ ح‪ٛ٫‬ط‪٬‬ك‪ ٢‬ك‪ ٍٞ‬طظزغ ‪٧‬كيحع ٓخ‪٤ٟ‬ش‬
‫‪ٝ‬حهؼش‪ ،‬ك‪ ٢ٜ‬اهزخٍ هللا ‪ -‬طؼخُ‪ - ٠‬ك‪ً ٢‬ظخر‪ ٚ‬حٌَُ‪ ْ٣‬ػٖ أك‪ٞ‬حٍ ح‪ ْٓ٧‬حُٔخ‪٤ٟ‬ش‬
‫‪ٝ‬حُ٘ز‪ٞ‬حص حُٔخروش ‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حىع حُ‪ٞ‬حهؼش‪ ،‬ك‪ ًَ ٢ٜ‬هزَ أهزَ هللا – طؼخُ‪ٍُٚٞٓ - ٠‬‬
‫ٓلٔيًح (‪ )ٙ‬رل‪ٞ‬حىع حُٔخ‪ٞٓٝ ،٢ٟ‬ؿ‪ٞ‬ى ر‪ ٖ٤‬ىكظ‪ ٢‬حُٔ‪ٜ‬لق رو‪ٜ‬ي حُؼزَس ‪ٝ‬حُ‪ٜ‬يح‪٣‬ش‬

‫‪89‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٓ‪ٞ‬حء أًخٗض ر‪ ٖ٤‬حََُٓ ‪ٝ‬أه‪ٞ‬حٓ‪ ،ْٜ‬أّ ر‪ ٖ٤‬ح‪ ْٓ٧‬حُٔخروش؛ ُظٌ‪ ٕٞ‬ػزَس ‪ٞٓٝ‬ػظش؛‬
‫‪ٜٗ٧‬خ طؼز‪ َ٤‬ػٖ ‪ٝ‬حهغ حُل‪٤‬خس ك‪ ٢‬ح‪ ْٓ٧‬حُٔخروش‪ٜٗ(.‬خى ػزي هللا‪)ٕٕٔ ،.ٕ.ٔ،‬‬
‫‪ٝ‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش حُوَﺁٗ‪٤‬ش ‪ ٢ٛ‬حُظ‪ ٢‬طلَى حُؼَٔ حُل٘‪ٝ ،٢‬طظلَى‬
‫ح‪٧‬كيحع ػِ‪ُٔ ٠‬خٗ‪ٜ‬خ‪ ،‬هخ‪ٛ‬ش إٔ حُ٘و‪٤ٜ‬خص حُظ‪ ٢‬ط‪ ٍْٜٛٞ‬حُو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬طؼٌْ‬
‫ط‪َٜ‬كخط‪ٝ ْٜ‬طلٌ‪ٝ َْٛ٤‬طـَ‪ ٟ‬حُؼزخٍحص ػِ‪ُٔ ٠‬خٗ‪ ْٜ‬أٗي ه‪ٞ‬س ك‪ ٢‬حُظؤػ‪ َ٤‬ػِ‪ ٠‬حُٔخٓغ‬
‫‪ٝ‬حُوخٍة‪ ،‬حٌُ‪٣ ٟ‬زيأ ك‪ ٢‬حُظؤػ‪ ،َ٤‬كخُظوِ‪٤‬ي‪ ،‬كخ‪٫‬هظ٘خع رٔخ ‪٣‬وخٍ ‪ٝ‬حُؼَٔ ر‪٣ٝ ،ٚ‬ظٔؼَ ًُي‬
‫ك‪ٞٓ ٢‬هق ٌِٓش ٓزؤ؛ ك‪ٔ٘٤‬خ ؿخءص اُ‪ٗ ٠‬ز‪ ٢‬هللا ِٓ‪ٔ٤‬خٕ ‪ٍٝ‬أص ‪ٛ‬يه‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ػَ‪ٟٚ‬‬
‫ض َٓ َغ َُِٓ ْ‪َٔ ٤‬خَٕ َُِِّـ ِ‪ٍَ ٚ‬دِّ ْحُ َؼخَُ ِٔ‪) َٖ٤‬‬
‫ُ‪ٔ٣٪‬خٕ رخهلل‪ ،‬كٔخ ًخٕ ٓ‪ٞ‬هل‪ٜ‬خ ا‪ ٫‬إٔ هخُض( َ‪ٝ‬أَ َِْٓ ْٔ ُ‬
‫(حَُ٘ٔ ٗٗ)‪ٜٗ( .‬خى ػزي هللا‪).ٖٔ ،.ٕ.ٔ ،‬‬
‫‪ٔ٣‬ؼَ حُل‪ٞ‬حٍ كًَش حَُر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش‪ ،‬كٖٔ ه‪ ٍ٬‬حُل‪ٞ‬حٍ ‪٣‬ظ‪َٜ‬‬
‫حُ‪ٜ‬يف ‪٣ٝ‬ظليى ح‪ِٞٓ٧‬د‪ ،‬ك‪٣َ١ ٜٞ‬وش ‪٣‬لخ‪ ٍٝ‬إٔ ‪ٔ٣‬ؼَ ك‪َ١ ًَ ٚ٤‬ف ٖٓ أ‪َ١‬حف‬
‫حُل‪ٞ‬حٍ ى‪ ٍٙٝ‬حٌُ‪٣ ٟ‬ؼزَ ػ٘‪ ٚ‬رؤِٓ‪ٞ‬د ‪ٝ‬ح‪ٟ‬ق‪٣ٝ ،‬ؼ‪ َ٤‬ك‪ ٚ٤‬رؼ‪ ٞ‬حُو‪٠‬خ‪٣‬خ حُظ‪٣ ٢‬وق‬
‫ػ٘ي‪ٛ‬خ حُطَف ح‪٥‬هَ‪٣ٝ .‬ظٔؼَ ًُي ك‪ ٢‬ه‪ٜ‬ش َٓ‪ٝ ْ٣‬ك‪ٞ‬حٍ‪ٛ‬خ ٓغ ؿزَ‪ًٔ َ٣‬خ ؿخء ك‪٢‬‬
‫ى رِ ٌَِِ َٔ ٍش ِّٓ ْ٘‪ ُٚ‬ح ْٓ ُٔ‪ْ ُٚ‬حُ َٔ ِٔ‪ُ ٤‬ق‬
‫ض ْحُ َٔ َ‪٬‬ثِ ٌَشُ ‪َ٣‬خ ََْٓ ‪ ُْ َ٣‬اِ َّٕ حَُِّـ‪ُ٣ َٚ‬زَ ِّ٘ َُ ِ‬
‫ه‪ ُٚٞ‬طؼخُ‪( :٠‬اِ ًْ هَخَُ ِ‬
‫ِػ‪ ٠َٔ ٤‬حر ُْٖ ََْٓ ‪ِ َٝ َْ َ٣‬ؿ‪ًٜ٤‬خ كِ‪ ٢‬حُ ُّي ْٗ‪َ٤‬خ َ‪ْ ٝ‬ح‪ِ ٥‬ه ََ ِس َ‪ْ َِٖٓ ٝ‬حُ ُٔوَ ََّرِ‪( ) َٖ٤‬آٍ ػَٔحٕ ٘ٗ) (ٓؼ‪٤‬ي‬
‫آٔخػ‪ ،َ٤‬د ص‪.)ٖٔٗ ،‬‬
‫‪٣ٝ‬ظٔ‪ ِ٤‬أِٓ‪ٞ‬د ػَ‪ ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬رخُظ‪َ٣ٜٞ‬؛ ك‪٣ ٜٞ‬ؼزَ رخُ‪ٍٜٞ‬س‬
‫حُلٔ‪٤‬ش حُٔظو‪ِ٤‬ش ػٖ حُٔؼ٘‪ ٠‬حٌُ‪ٝ ٢٘ٛ‬حُٔ٘‪ٜ‬ي حُٔ٘ظ‪ٝ ٍٞ‬حُلخىع حُٔلٔ‪ ،ّٞ‬ك‪ٍٜٞ٤‬‬
‫حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬حُٔ‪ٞ‬حهق رؤٗوخ‪ٜٛ‬خ ‪ٝ‬أكيحػ‪ٜ‬خ‪ ،‬ك‪ ٍٜٞ٤‬حُلًَخص ًٔخ ك‪ ٢‬ه‪ ُٚٞ‬طؼخُ‪:٠‬‬
‫(‪ٝ‬أ‪ٝ‬ك‪ٍَ ٠‬رُّيَ اَُِ‪ ٠‬حَُّ٘لْ َِ أَ ِٕ حطَّ ِو ٌِ‪ْ َِٖٓ ١‬حُ ِـزَ ِ‬
‫خٍ رُ‪ُٞ٤‬طًخ َ‪ َِٖٓ ٝ‬حُ َّ٘ َـ َِ َ‪َّٔ ِٓ ٝ‬خ ‪َ٣‬ؼ ِ‬
‫َْ ُٗ‪) َٕٞ‬‬
‫(حُ٘لَ ‪ )ٙ9‬كخ‪ِٞٓ٧‬د ‪٘ٛ‬خ ‪ٞ٣‬ك‪ ٠‬رظ‪ َ٣ٜٞ‬كًَش حُ٘لَ ىحهَ حُـزخٍ ‪ٝ‬ح‪ٗ٧‬ـخٍ‬
‫‪ٝ‬حُز‪ٞ٤‬ص حُظ‪ٜ٘٣ ٢‬ؼ‪ٜ‬خ حُزَ٘ ُِ٘لَ‪.‬‬
‫القظض القرآًٔ ّ ّوٍ فٖ ذؼل٘ن اللاح الؼرت٘ح للٌاؽق٘ي تا٘رُا‪:‬‬
‫حُو‪ٜ‬ش كٖ أىر‪٣ ٠‬ظ٘خ‪ ٍٝ‬كخىػش أ‪ٓ ٝ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُل‪ٞ‬حىع طظؼِن رٔـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ‬
‫حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ ،‬ك‪ ٢‬ر‪٤‬جش ُٓخٗ‪٤‬ش ‪ٌٓٝ‬خٗ‪٤‬ش ٓخ‪ٝ ،‬طـٔغ ر‪ ٖ٤‬حُلو‪٤‬وش ‪ٝ‬حُو‪٤‬خٍ رؤِٓ‪ٞ‬د ُـ‪ٟٞ‬‬
‫ٓٔظغ‪ ،‬هي ‪٣‬ـٔغ ر‪ ٖ٤‬حَُٔى ‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حٍ‪ٝ ،‬ط‪ٜ‬يف حُو‪ٜ‬ش اُ‪ٓ ٠‬ظؼش حُٔظِو‪ٝ ٠‬اػخٍس حٗظزخ‪ٚٛ‬‬
‫اُ‪ ٠‬أٓ‪ٝ ٍٞ‬ه‪ٝ ْ٤‬أكيحع‪.‬‬
‫‪ٝ‬طؼي حُو‪ٜ‬ش أرَُ ٗ‪ٞ‬ع ٖٓ أٗ‪ٞ‬حع أىد ح‪١٧‬لخٍ‪ ٠ٛٝ ،‬طٔظؼ‪ ٖ٤‬رخٌُِٔش ك‪ ٢‬حُظـٔ‪٤‬ي‬
‫حُل٘‪٠‬؛ ك‪٤‬غ طظوٌ حٌُِٔخص ك‪ٜ٤‬خ ٓ‪ٞ‬حهغ ك٘‪٤‬ش‪ -‬ك‪ ٢‬حُـخُذ‪ًٔ -‬خ طظٌَ٘ ك‪ٜ٤‬خ ػ٘خ‪َٛ‬‬
‫طِ‪٣‬ي ك‪ ٢‬ه‪ٞ‬س حُظـٔ‪٤‬ي ٖٓ ه‪ ٍ٬‬هِن حُ٘و‪٤ٜ‬خص ‪ٝ‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬ح‪٧‬ؿ‪ٞ‬حء ‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق‬
‫‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حىع‪ ٠ٛٝ ،‬ر‪ٌٜ‬ح ‪ ٫‬طؼَ‪ٓ ٝ‬ؼخٗ‪ٝ ٠‬أكٌخًٍح كلٔذ؛ رَ طو‪ٞ‬ى اُ‪ ٠‬اػخٍس ػ‪ٞ‬ح‪١‬ق‬
‫‪ٝ‬حٗلؼخ‪٫‬ص ُي‪ ٟ‬حُطلَ ا‪ٟ‬خكش اُ‪ ٠‬اػخٍط‪ٜ‬خ حُؼِٔ‪٤‬خص حُؼوِ‪٤‬ش حُٔؼَك‪٤‬ش ًخ‪٩‬ىٍحى‬
‫‪ٝ‬حُظو‪ٝ َ٤‬حُظلٌ‪ٛ(.َ٤‬خى‪ ٟ‬حُ‪٤ٜ‬ظ‪)ٔ1ٔ ،ٔ911 ،٠‬‬

‫‪91‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬هي ػَف (ٍٗي‪١ ٟ‬ؼ‪ٔ٤‬ش ‪ٓٝ‬لٔي ٓ٘خع‪ )ٕٔ1 ،...ٕ ،‬حُو‪ٜ‬ش رؤٗ‪ٜ‬خ‪ٓ ًَ :‬خ ‪ٌ٣‬ظذ‬
‫ٗؼَ‪ًّ٣‬خ رو‪ٜ‬ي ح‪ٓ٩‬ظخع أ‪ ٝ‬حُظِٔ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬حُظؼو‪٤‬ق‪ َٟٝ٣ٝ ،‬أكيحػخ ‪ٝ‬هؼض ُ٘و‪٤ٜ‬خص ٓؼ‪٘٤‬ش‪،‬‬
‫ٓ‪ٞ‬حء أًخٗض ‪ ٌٙٛ‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش أّ ه‪٤‬خُ‪٤‬ش‪ٞٓٝ ،‬حء أًخٗض ط٘ظٔ‪ُ ٠‬ؼخُْ حٌُخث٘خص‬
‫حُل‪٤‬ش أّ حُـٔخى‪ٝ ،‬ط٘ظَٔ حُو‪ٜ‬ش ػخىس ػِ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٧‬كيحع حُظ‪ ٢‬طي‪ ٍٝ‬ك‪ٍٞ‬‬
‫ٌِٓ٘ش طظؼوي‪ ،‬ػْ ط‪ َٜ‬ك‪ ٢‬حُ٘‪ٜ‬خ‪٣‬ش اُ‪ ٠‬كَ ٓخ‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬و‪ ّٞ‬حُز٘خء حُل٘‪ُِ ٢‬و‪ٜ‬ش ػِ‪ ٠‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬ح‪٥‬ط‪٤‬ش‪:‬‬
‫الدكرج‪ ٠ٛٝ :‬ح‪ٓ٧‬خّ حٌُ‪٣ ٟ‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬ر٘خء حُو‪ٜ‬ش‪ ١َٝٗ ٖٓٝ ،‬حُلٌَس حُـ‪٤‬يس إٔ‬
‫طظ٘خ‪ٟٞٞٓ ٍٝ‬ػًخ ٓؼ‪ًَ٤‬ح ُ‪ٛ٬‬ظٔخّ‪.‬‬
‫الؽثكح‪ ٢ٛ :‬هيٍس حٌُخطذ ػِ‪ٔٗ ٠‬ؾ ك‪ٞ‬حىع حُو‪ٜ‬ش رطَ‪٣‬وش ٓ٘طو‪٤‬ش ٓظَحرطش‪.‬‬
‫حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ ٢ٛ :‬حُظ‪ ٢‬ط‪ٜ٘‬غ أكيحع حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬هي طٌ‪ ٕٞ‬اٗٔخًٗخ‪ ،‬أ‪ٝ‬ك‪ٞ٤‬حًٗخ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ؿٔخىًح‪.‬‬
‫الث٘ ح‪٣ٝ :‬و‪ٜ‬ي ر‪ٜ‬خ حُز‪٤‬جش حُِٓ٘‪٤‬ش ‪ٝ‬حٌُٔخٗ‪٤‬ش حُِظخٕ طي‪ ٍٝ‬أكيحع حُو‪ٜ‬ش ك‪ٜٔ٤‬خ‪.‬‬
‫األضلْب‪ ٞٛٝ :‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ حُلٌَس رؤِٓ‪ٞ‬د ك٘‪ ٠‬ؿٔ‪٘ٓ َ٤‬خٓذ ُٔٔظ‪ ٟٞ‬حُٔظِو‪.٢‬‬
‫‪٠ٗ( ًًَٝ‬خٍ أر‪ٛ ٞ‬زلش‪ )ٕٙ ،.ٕ.ٔ ،‬ػيىح ٖٓ ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُو‪ٜ‬ش حُـ‪٤‬يس ًٔخ‬
‫‪:٠ِ٣‬‬
‫الررك٘س ػلٔ الؽدز األضاضٖ فٖ القظح‬
‫الرٌْٗغ ت٘ي أضلْب الطر ّأضلْب الؽْاو‬
‫اضر دام لاح ذرٌاضة هغ القاوب‬
‫حٓظويحّ ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ ْ٤‬رٌَ٘ ِٓ‪ًُٝ ،ْ٤‬ي ُي‪ٍٛٝ‬خ ك‪ ٢‬ك‪ ْٜ‬حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي ػ٘‪ ٠‬حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬رخُو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬أػَ‪ٛ‬خ ك‪ ٢‬حُلطَس ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش‪ ،‬كؤكَى ٓ‪ٍٞ‬س‬
‫ًخِٓش رخْٓ " حُو‪ٝ ،"ٜٚ‬حٓظويّ ح‪ِٞٓ٧‬د حُو‪ ٢ٜٜ‬حُٔ‪ٜ‬ل‪ٞ‬د رخُؼزَس‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬ػظش ً‪ِ٤ٓٞ‬ش ٖٓ ‪ٓٝ‬خثَ طَر‪٤‬ش ح‪٫ٝ٧‬ى‪ ،‬ك‪ٌٜ‬ح ح‪ِٞٓ٧‬د ُ‪ ٚ‬طؤػ‪َ٤‬حط‪ٚ‬‬
‫حُ٘لٔ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حٗطزخػخط‪ ٚ‬حٌُ‪٤٘ٛ‬ش‪ٝ ،‬كــ‪ ٚ‬حُٔ٘طو‪٤‬ش‪ٝ ،‬هي حٓظويٓ‪ ٚ‬حُوَإٓ حٌَُ‪ْ٣‬‬
‫ك‪ً ٢‬ؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُٔ‪ٞ‬ح‪ٔ٤ٓ ٫ ٖ١‬خ ك‪ ٢‬أهزخٍ ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء ػِ‪ ْٜ٤‬حُٔ‪ٓ ّ٬‬غ أه‪ٞ‬حٓ‪ٝ ،ْٜ‬هي‬
‫ٖٓ هللا (ٓزلخٗ‪ٝ ٚ‬طؼخُ‪ )٠‬ػِ‪ )^( ٍُٚٞٓ ٠‬رؤٕ ه‪ ٚ‬ػِ‪ ٚ٤‬أكٖٔ حُو‪،ٜٚ‬‬
‫‪ ٍِٗٝ‬ػِ‪ ٚ٤‬أكٖٔ حُلي‪٣‬غ؛ ُ‪ُِ٘ ٌٕٞ٤‬خّ آ‪٣‬ش ‪ٝ‬ػزَس‪ )^( ٍَُِٞٓٝ ،‬ػِ ًٓخ‬
‫‪ٝ‬طؼز‪٤‬ظًخ‪( .‬ػزي هللا ػِ‪ٞ‬حٕ‪)٘ٔٙ ،ٔ991 ،‬‬
‫‪ُٝ‬وي ًخٕ ٖٓ ر‪ٓ ٖ٤‬لخ‪٫ٝ‬ص حٓظؼٔخٍ ه‪ ٜٚ‬حُوَإٓ ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حُؼَر‪٤‬ش ُِ٘خ‪١‬و‪ٖ٤‬‬
‫رـ‪َٛ٤‬خ ٓخ هخّ ر‪( ٚ‬أر‪ ٞ‬حُلٖٔ حُ٘ي‪ )ٔ..ٕ ،ٟٝ‬اً ‪ٟٝ‬غ ًظخرًخ ‪٣‬ل‪ ٟٞ‬ػيىًح ٖٓ‬
‫طِي حُو‪١٨ُ ٜٚ‬لخٍ حُِٔٔٔ‪ ٖ٤‬حٌُ‪٣ ٖ٣‬ظؼِٔ‪ ٕٞ‬حُؼَر‪٤‬ش ُل‪ ْٜ‬حُوَإٓ ‪ٝ‬حُي‪،ٖ٣‬‬

‫‪90‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٓ٘‪ًَ٤‬ح اُ‪ ٠‬أٗ‪ ٚ‬هي ًًَ ك‪ٌٛ ٢‬ح حٌُظخد أِٓ‪ٞ‬د ح‪١٧‬لخٍ ‪١ٝ‬ز‪٤‬ؼظ‪ ،ْٜ‬كِـؤ اُ‪٠‬‬
‫طٌَحٍ حٌُِٔخص ‪ٝ‬حُـَٔ‪ُٜٞٓٝ ،‬ش ح‪ُ٧‬لخظ‪ٝ ،‬حٓظؼٔخٍ أِٓ‪ٞ‬د ٓٔظغ ٗخثن‬
‫‪ٝ‬ح‪ٟ‬ق‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي أًيص حُيٍحٓخص حُٔخروش ‪ٜ٘ٓٝ‬خ‪( :‬ا‪ٔ٣‬خٕ حُ٘خكؼ‪ )ٖ٘ ،ٕ.ٔٙ ،٠‬ػِ‪ ٠‬إٔ‬
‫حُ٘‪ ٜٙٞ‬حُو‪٤ٜٜ‬ش طٔؼَ ً٘ ًِح ػٔ‪ً٘٤‬خ ُظؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُِ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ؛‬
‫‪ ٖٓ ٌٖٔ٣ ٚٗ٧‬ه‪ُٜ٬‬خ طلو‪٤‬ن أ‪ٛ‬يحف طَر‪٣ٞ‬ش ػي‪٣‬يس‪ٔٓٝ ،‬خػيس حُٔظؼِْ ػِ‪ ٠‬ك‪ْٜ‬‬
‫‪ٝ‬اطوخٕ حُِـش‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي ػَ‪ٟ‬ض (ا‪ٔ٣‬خٕ حُ٘خكؼ‪ُ )ٖٙ -ٖ٘ ،ٕ.ٔٙ ،٠‬ؼيى ٖٓ ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُو‪ٜ‬ش‬
‫حُـ‪٤‬يس حُٔ٘خٓزش ُٔظؼِٔ‪ ٠‬حُؼَر‪٤‬ش حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رِـخص أهَ‪ًٝ ،ٟ‬خٕ ٖٓ ر‪ٜ٘٤‬خ‪:‬‬
‫‪ ‬إٔ طٌ‪ ٕٞ‬رٔ‪٤‬طش هخُ‪٤‬ش ٖٓ حُظؼو‪٤‬ي‪.‬‬
‫‪ُٜٞٓ ‬ش ح‪ِٞٓ٧‬د ‪ٟٞٝٝ‬ف حُٔؼ٘‪٤ُ ٠‬ل‪ٜٜٔ‬خ حُطخُذ رـ‪ َ٤‬ػ٘خء‪.‬‬
‫‪ ‬إٔ طل‪ٓ ٟٞ‬لَىحص ‪ٝ‬طَحً‪٤‬ذ ٓٔخ‪َ٣‬س ُِٔٔظ‪ ٟٞ‬حُِـ‪ُِ ٟٞ‬طخُذ‪.‬‬
‫‪ ‬إٔ طٌ‪ ٕٞ‬ه‪َ٤ٜ‬س‪ٝ ،‬أكيحػ‪ٜ‬خ هِ‪ِ٤‬ش‪ٗٝ ،‬و‪٤ٜ‬خط‪ٜ‬خ ٓلي‪ٝ‬ىس‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي أ‪( ٠ٛٝ‬آلخم ح‪ )ٔ.1 ،1..ٕ ،ٖ٤ٓ٧‬رؤٕ طٌ‪ ٕٞ‬حُ٘‪ ٜٙٞ‬حُو‪٤ٜٜ‬ش‬
‫حُٔويٓش ُِيحٍٓ‪ٜٞٓ ٖ٤‬ؿش رِـش ك‪ ٢‬كي‪ٝ‬ى هيٍحط‪ٞٓ ،ْٜ‬حء ٖٓ ك‪٤‬غ حُٔلَىحص‬
‫أ‪ ٝ‬حُظَحً‪٤‬ذ أ‪ ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼوخك‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي أٗخٍ (ٓلٔي حُوط‪٤‬ذ‪ )ٖٗ9 ،.ٕ.ٔ ،‬اُ‪ ٠‬آٌخٗ‪٤‬ش ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ه‪ ٜٚ‬حُوَإٓ‬
‫ً‬
‫ٓظٌخٓ‪ ٬‬ك‪٤ٓ ٢‬خم ح‪ٓ٫‬ظؼٔخٍ‬ ‫ٖٓ أؿَ ر٘خء حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش ر٘خء ٓظيٍؿًخ‬
‫‪ٝٝ‬حهغ حُلخٍ‪ ًًَٝ .‬إٔ ًُي ‪ ٌٕٞ٣‬ربطزخع حُوط‪ٞ‬حص ح‪٥‬ط‪٤‬ش‪:‬‬
‫‪ ‬حهظ‪٤‬خٍ حُو‪ٜ‬ش رؼ٘خ‪٣‬ش طظلن ‪ٓٝ‬خ ‪٣‬لظخؽ اُ‪ ٚ٤‬حُطخُذ‪.‬‬
‫‪ ‬حهظ‪٤‬خٍ حُو‪ٜ‬ش حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬كَ ُظط‪ َ٣ٞ‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُل‪ ْٜ‬حُؼخّ‪ٝ ،‬حُل‪ ْٜ‬حُيه‪٤‬ن‪.‬‬
‫‪ ‬ط‪٤ٜ‬جش حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ربػطخث‪ٗ ْٜ‬زٌس ػٔخ ٓظظليع ػ٘‪ ٚ‬حُو‪ٜ‬ش هزَ ح‪ٓ٫‬ظٔخع اُ‪ٜ٤‬خ؛‬
‫كظ‪٣ ٠‬ؼِٔ‪ٞ‬ح ٓؼخٍك‪٣ٝ ،ْٜ‬لٌَ‪ٝ‬ح رٌَ حٌُِٔخص حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬إٔ طي‪ ٍٝ‬ك‪ُٜٞ‬خ‬
‫حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬حهظ‪٤‬خٍ رؼ‪ ٞ‬حُٔوخ‪١‬غ ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش حُٔٔٔ‪ٞ‬ػش ُ‪ٓ٬‬ظٔخع اُ‪ٜ٤‬خ َٓحص ػيس‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬رؼ‪ ٞ‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬ك‪ٜ٤‬خ‪ٓ ،‬ؼَ ًظخرش رؼ‪ ٞ‬حٌُِٔخص ‪ٝ‬حُؼزخٍحص‬
‫‪ٝ‬حُـَٔ‪ٝ ،‬طؤ‪ٓ ٖ٤‬ؼخٗ‪ ٠‬رؼ‪ ٞ‬حُٔلَىحص‪ٝ ،‬اػخىس ٗطن رؼ‪ ٞ‬حُـَٔ‬
‫‪ٝ‬حُؼزخٍحص‪.‬‬
‫‪ ‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ٓخ حٓظلخى ٓ٘‪ ٚ‬حُط‪٬‬د ٖٓ حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش ك‪ ٢‬اٗظخؽ ٗ٘خ‪١‬خص ً‪٤ٓ٬‬ش‬
‫ك‪٤ٓ ٢‬خهخص ‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪.‬‬

‫‪91‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ ‬ط‪٤ٟٞ‬ق ح‪ُ٧‬لخظ ؿ‪ َ٤‬حُٔؼَ‪ٝ‬كش ُِط‪٬‬د ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُظوَ‪٣‬ذ حُِـ‪١ٞ‬‬


‫رخُٔظَحىف‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُظ‪٠‬خى‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔؼخٍ حُوَآٗ‪ ٢‬ح‪٥‬هَ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪ٗ٩‬خٍس‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُظٔؼ‪ ،َ٤‬أ‪ٝ‬‬
‫حُظَؿٔش‬
‫‪ ٖٓٝ‬حُـي‪ َ٣‬رخًٌَُ إٔ حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش ‪ ٫‬طيهَ ك‪ ٢‬هْٔ ٖٓ أهٔخّ حُلٖ‬
‫حُو‪ٗ ٖٓ ٜٚ‬خك‪٤‬ظ‪ ٢‬حُوِذ ‪ٝ‬حُٔظ‪ َٜ‬كٔذ ٓ‪ٜ‬طِلخص ػِٔخء حُلٖ‬
‫حُو‪٢ٜٜ‬؛ ‪ٜٗ٧‬خ ٖٓ حُوَإٓ‪ٝ ،‬حُوَإٓ – ك‪ُ ٢‬ـظ‪ٝ ،ٚ‬ك‪ ٠‬أِٓ‪ٞ‬د طؼز‪ٝ ،َٙ٤‬ك‪٠‬‬
‫أكٌخّ ٗٔـ‪ٝ ،ٚ‬ك‪ ٠‬ر‪٬‬ؿش ٗظٔ‪ٝ ،ٚ‬ك‪ٍٝ ٠‬ػش ‪ٝ ٍٙٞٛ‬ط‪ – َٙ٣ٜٞ‬ك‪ٞ‬م ٓخ ػ٘ي‬
‫حُزَ٘ ٖٓ أٓخُ‪٤‬ذ ‪٘ٓٝ‬خ‪ٛ‬ؾ ‪َ١ٝ‬م طؼز‪ٓٝ ،َ٤‬خ ح‪ٛ‬طِل‪ٞ‬ح ػِ‪ ٚ٤‬رخُلٖ‬
‫حُو‪ٓٝ ،٢ٜٜ‬خ كي‪ٝ‬ى‪ٌُُ ٙ‬ي ٖٓ أهٔخّ ‪ٝ‬ػ٘خ‪(.َٛ‬حُ٘‪ٔ٤‬خء ػزي حُـ‪ٞ‬حى‪،ٕ.ٕٔ ،‬‬
‫ٗٔ)‬
‫‪ٝ‬ك‪ٔ٤‬خ ‪٣‬و‪ٓ ٚ‬ظؼِٔ‪ ٠‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ٖٓ حُِٔٔٔ‪ ،ٖ٤‬أًي ( ‪Mohamed,2..5,‬‬
‫‪ٍَٟٝ )8-9‬س حهظ‪٤‬خٍ حُٔ‪ٞ‬حى حُٔ٘خٓزش ُِويٍحص حُٔؼَك‪٤‬ش ُِط‪٬‬د‪َٟٝ ،‬د‬
‫ٓؼ‪ ٬‬ػِ‪ًُ ٠‬ي رو‪ٜ‬ش أ‪ٛ‬لخد حُل‪ٝ ،َ٤‬ه‪ٜ‬ش ِٗٔش ِٓ‪ٔ٤‬خٕ‪ٝ ،‬ه‪ ٜٚ‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء‬ ‫ً‬
‫حُظ‪ َٟ٣ ٢‬أٗ‪ٜ‬خ ٓ٘خٓزش ُِٔٔظ‪٣ٞ‬خص حُٔزظيثش ك‪ ٢‬طؼِْ حُؼَر‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٔٓٝ‬خ ٓزن طز‪ ٖ٤‬أٗ‪ ٖٓ :ٚ‬حٌُٖٔٔ ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ ٖٓ ٠‬أؿَ ر٘خء‬
‫ٓظٌخٓ‪ًُٝ ،٬‬ي ٗظًَح ٌُ‪ٜٗٞ‬خ ه‪ًٜٜ‬خ ٓلززش‬ ‫ً‬ ‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش ر٘خء ٓظيٍؿًخ‬
‫رخُ٘ٔزش ُٔظؼِٔ‪ ٠‬حُؼَر‪٤‬ش ‪٧‬ؿَح‪ ٝ‬ى‪٤٘٣‬ش ر‪ٛٞ‬ل‪ ٖٓٝ ،ٖ٤ِٔٔٓ ْٜ‬ػْ كبٗ‪ْٜ‬‬
‫رلخؿش اُ‪ ٠‬حُظؼَف ػِ‪ٜ٤‬خ؛ ٌُ‪ٜٗٞ‬خ ؿِ ًءح ٓ‪ًٔ ٜ‬خ ٖٓ حُؼوخكش حُي‪٤٘٣‬ش حُظ‪٣ ٢‬لظخؽ‬
‫اُ‪ٜ٤‬خ ًَ ِْٓٔ‪ٗ ٖٓٝ ،‬خك‪٤‬ش أهَ‪ ٌُٕٞ ٟ‬طِي حُو‪ٍٝ ٜٚ‬ىص ك‪ ٢‬حُوَإٓ‬
‫حٌَُ‪ٓٝ ،ْ٣‬ؼ٘‪ٌٛ ٠‬ح أٗ‪ ٌٖٔ٣ ٚ‬حٓظـ‪ ٍ٬‬كخؿش حُيحٍٓ‪ – ٖ٤‬ر‪ٛٞ‬ل‪– ٖ٤ِٔٔٓ ْٜ‬‬
‫اُ‪ٓ ٠‬ؼَكش ه‪ ٜٚ‬حُوَإٓ ُظؼِ‪ٜٓ ْٜٔ٤‬خٍحص ُـ‪٣ٞ‬ش ‪٣‬لظخؿ‪ ٕٞ‬اُ‪ٜ٤‬خ ُل‪ ْٜ‬حُ٘‪ٚ‬‬
‫حُوَآٗ‪ ٠‬ر‪ٛٞ‬ل‪ ٚ‬حُـَ‪ ٝ‬حَُث‪.ُْٜ ْ٤‬‬
‫ٌُٖ حُ٘‪ ٜٙٞ‬حُٔويٓش ‪٣‬ـذ إٔ طٌ‪٬ٓ ٕٞ‬ثٔش ُٔٔظ‪ ٟٞ‬حٌُلخ‪٣‬ش حُِـ‪٣ٞ‬ش‬
‫ُِيحٍٓ‪ – ٖ٤‬ح‪١٧‬لخٍ – ‪ٌُٜٝ‬ح كبٗ‪ ٖٓ ْ٤ُ ٚ‬حُٔ٘خٓذ طؼَ‪ ُٚ٘ ْٜ٠٣‬أ‪٠ِٛ‬‬
‫‪٣‬ظ‪ ٖٔ٠‬ه‪ ٜٚ‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء‪ ،‬رَ ‪٫‬ري ٖٓ طوي‪ َٔ٤ٓ ٚٗ ْ٣‬ك‪ً ٚ٤‬ؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُظ‪َٜ‬ف‪،‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظؼخٗش ك‪ًُ ٢‬ي رخٌُظذ حُظ‪ ٢‬ك‪ٜ٤‬خ ه‪ ٜٚ‬حُوَإٓ حُٔويّ ُ‪١٨‬لخٍ‪،‬‬
‫ا‪ٟ‬خكش اُ‪ً ٠‬ظذ حُظلٔ‪ٝ َ٤‬حُٔ٘ش؛ ُ‪ٜ٤‬خؽ ٖٓ ًَ ًُي ٗ‪٬ٓ ٚ‬ثْ ُٔٔظ‪ٟٞ‬‬
‫ح‪١٧‬لخٍ‪ٓ ،‬غ حُلَ‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬ح‪ٗ٫‬ظوخٍ حُظيٍ‪٣‬ـ‪ٓ ٠‬غ حُٔزظيث‪ ٖٓ ٖ٤‬حُِـش حُزٔ‪٤‬طش‬
‫حُٔ‪ِٜ‬ش اُ‪ُ ٠‬ـش حُوَإٓ رز‪٬‬ؿظ‪ٜ‬خ رٔ‪ٓ٬‬ش ‪.َٔ٣ٝ‬‬
‫‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش كٖ أىر‪٣ ٠‬ظ٘خ‪ ٍٝ‬كخىػش أ‪ٓ ٝ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ حُل‪ٞ‬حىع طظؼِن رٔـٔ‪ٞ‬ػش‬
‫ٖٓ حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ ،‬ك‪ ٢‬ر‪٤‬جش ُٓخٗ‪٤‬ش ‪ٌٓٝ‬خٗ‪٤‬ش ٓخ‪ٝ ،‬طـٔغ ر‪ ٖ٤‬حُلو‪٤‬وش ‪ٝ‬حُو‪٤‬خٍ‬

‫‪92‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫رؤِٓ‪ٞ‬د ُـ‪ٔٓ ٟٞ‬ظغ‪ ،‬هي ‪٣‬ـٔغ ر‪ ٖ٤‬حَُٔى ‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حٍ‪ٝ ،‬ط‪ٜ‬يف حُو‪ٜ‬ش اُ‪ٓ ٠‬ظؼش‬
‫حُٔظِو‪ٝ ٢‬اػخٍس حٗظزخ‪ ٚٛ‬اُ‪ ٠‬أٓ‪ٝ ٍٞ‬ه‪ٝ ْ٤‬أكيحع‪.‬‬
‫‪ٝ‬طؼي حُو‪ٜ‬ش أرَُ ٗ‪ٞ‬ع ٖٓ أٗ‪ٞ‬حع أىد ح‪١٧‬لخٍ‪ ٠ٛٝ ،‬طٔظؼ‪ ٖ٤‬رخٌُِٔش ك‪٢‬‬
‫حُظـٔ‪٤‬ي حُل٘‪٢‬؛ ك‪٤‬غ طظوٌ حٌُِٔخص ك‪ٜ٤‬خ ٓ‪ٞ‬حهغ ك٘‪٤‬ش‪ -‬ك‪ ٢‬حُـخُذ‪ًٔ -‬خ طظٌَ٘‬
‫ك‪ٜ٤‬خ ػ٘خ‪ َٛ‬طِ‪٣‬ي ك‪ ٢‬ه‪ٞ‬س حُظـٔ‪٤‬ي ٖٓ ه‪ ٍ٬‬هِن حُ٘و‪٤ٜ‬خص ‪ٝ‬طٌ‪ٖ٣ٞ‬‬
‫ح‪٧‬ؿ‪ٞ‬حء ‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق ‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حىع‪ ٠ٛٝ ،‬ر‪ٌٜ‬ح ‪ ٫‬طؼَ‪ٓ ٝ‬ؼخٗ‪ٝ ٠‬أكٌخًٍح كلٔذ؛‬
‫رَ طو‪ٞ‬ى اُ‪ ٠‬اػخٍس ػ‪ٞ‬ح‪١‬ق ‪ٝ‬حٗلؼخ‪٫‬ص ُي‪ ٟ‬حُطلَ ا‪ٟ‬خكش اُ‪ ٠‬اػخٍط‪ٜ‬خ حُؼِٔ‪٤‬خص‬
‫حُؼوِ‪٤‬ش حُٔؼَك‪٤‬ش ًخ‪٩‬ىٍحى ‪ٝ‬حُظو‪ٝ َ٤‬حُظلٌ‪ٛ( َ٤‬خى‪ ٟ‬حُ‪٤ٜ‬ظ‪.)ٔ1ٔ ،ٔ911 ،٢‬‬
‫‪ٝ‬هي ػَف (ٍٗي‪١ ١‬ؼ‪ٓٝ ٚٔ٤‬لٔي ٓ٘خع‪ )ٕٔ1 ،...ٕ ،‬حُو‪ٜ‬ش رؤٗ‪ٜ‬خ ًَ ٓخ‬
‫‪ٌ٣‬ظذ ٗؼَ‪ً٣‬خ رو‪ٜ‬ي ح‪ٓ٩‬ظخع‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُظِٔ‪٤‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُظؼو‪٤‬ق‪ َٟٝ٣ٝ ،‬أكيحػًخ ‪ٝ‬هؼض‬
‫ُ٘و‪٤ٜ‬خص ٓؼ‪٘٤‬ش‪ٞٓ ،‬حء أًخٗض ‪ ٌٙٛ‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص ‪ٝ‬حهؼ‪٤‬ش‪ ،‬أّ ه‪٤‬خُ‪٤‬ش‪ٞٓٝ ،‬حء‬
‫أًخٗض ط٘ظٔ‪ُ ٠‬ؼخُْ حٌُخث٘خص حُل‪٤‬ش‪ ،‬أّ حُـٔخى‪ٝ ،‬ط٘ظَٔ حُو‪ٜ‬ش ػخىس ػِ‪٠‬‬
‫ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٧‬كيحع حُظ‪ ٢‬طي‪ ٍٝ‬ك‪ٌِ٘ٓ ٍٞ‬ش طظؼوي‪ ،‬ػْ ط‪ َٜ‬ك‪ ٢‬حُ٘‪ٜ‬خ‪٣‬ش اُ‪٠‬‬
‫كَ ٓخ‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي أًيص ىٍحٓش (‪ٍَٟٝ )Mekki,2..5‬س ح‪ٓ٫‬ظلخىس ٖٓ ح‪٧‬ػٔخٍ ح‪٧‬ىر‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ٝ ٠‬ؿ‪ ٚ‬حُظلي‪٣‬ي حُو‪ٜ‬ش حُ‪ٜ‬ـ‪َ٤‬س؛ اً اٗ‪ٜ‬خ طللِ حُيحٍٓ‪ً٫ ٖ٤‬ظٔخد ٓلَىحص‬
‫حُِـش ح‪٧‬ؿ٘ز‪٤‬ش‪ًٔ .‬خ أٗ‪ٜ‬خ طِ‪٣‬ي ‪ٝ‬طط‪ٓ ٖٓ ٍٞ‬ؼَكش حُيحٍٓ‪ ٖ٤‬رٔلَىحص حُِـش ٖٓ‬
‫ك‪٤‬غ‪ :‬حُٔؼ٘‪ٝ ،٠‬ػ‪٬‬هش حٌُِٔخص رؼ‪ٜ٠‬خ رزؼ‪.ٞ‬‬
‫‪ٝ‬إ أ‪٘ٗ ْٛ‬خ‪ ١‬ك‪ ٢‬ىٍّ حُوَحءس ‪ ٞٛ‬اػطخء حُط‪٬‬د ‪ٝ‬هظًخ ‪٣‬وَء‪ ٕٝ‬ك‪ًٜٗ ٚ٤‬خ‬
‫ٓظ‪ٌٛٝ .٬ٜ‬ح ‪ًُ ٞٛ‬ي حٌُ‪٣ ٟ‬ل‪ٍٓ ٟٞ‬خُش ٓظٔخٌٓش ٓظَحرطش ٓؼَ‪:‬‬ ‫ً‬ ‫ٓظَحرطًخ‬
‫حُو‪ٜ‬ش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔوخُش حُ‪ٜ‬لل‪٤‬ش‪) Hanson & Padua, 2.11( .‬‬
‫‪ٝ‬أًي (‪ )Parvareshbar& Ghoorchaei ,2.16,1467‬أٗ‪ُِ ٌٖٔ٣ ٚ‬و‪ٜٚ‬‬
‫إٔ طِؼذ ى‪ًٍٝ‬ح ٓ‪ًٔ ٜ‬خ ؿيًح ك‪ ٢‬هِن ر‪٤‬جش ُـ‪٣ٞ‬ش ؿ٘‪٤‬ش ُظؼِْ حُِـش ح‪٧‬ؿ٘ز‪٤‬ش؛ ٓٔخ‬
‫‪ٔ٣‬خػي ح‪١٧‬لخٍ ػِ‪ٔٓ ٠‬خٍٓش ًخكش ح‪٘ٗ٧‬طش حُِـ‪٣ٞ‬ش حُظ‪ٌ٣ ٢‬ظٔز‪ ٖٓ ٕٞ‬ه‪ُٜ٬‬خ‬
‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش‪.‬‬
‫وتؤكد (‪ )Erkaya, 2..5, 6‬إٔ حُ٘‪ ٜٙٞ‬حُو‪٤ٜٜ‬ش حُٔللِس ُِط‪٬‬د ‪ ٢ٛ‬طِي‬
‫حُظ‪ ٢‬طوظخٍ رٔخ ‪٘٣‬خٓذ ٓٔظ‪ ٟٞ‬حٌُلخ‪٣‬ش حُِـ‪٣ٞ‬ش ُي‪ًٌُٝ ،ْٜ٣‬ي ‪ٝ‬كن طل‪٬٤٠‬ط‪.ْٜ‬‬
‫‪ ٠ٛٝ‬طَ‪ ٟ‬أٗ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حُٔٔظ‪٣ٞ‬خص ح‪٫‬رظيحث‪٤‬ش ‪ٝ‬حُٔظ‪ٓٞ‬طش ‪٣‬ل‪ُِٔ َ٠‬ؼِٔ‪ ٖ٤‬إٔ ‪٣‬ويٓ‪ٞ‬ح‬
‫ُِط‪٬‬د حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُزٔ‪٤‬طش ُِو‪ٜ‬ش‪ٓ ،‬ؼَ‪ :‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ٝ ،‬حُز‪٤‬جش‪ٝ ،‬حُلزٌش‪ ،‬أٓخ‬
‫حُؼ٘خ‪ َٛ‬ح‪ً٧‬ؼَ طؼو‪٤‬يًح كظويّ ك‪ ٢‬حُٔٔظ‪٣ٞ‬خص حُؼِ‪٤‬خ‪.‬‬

‫‪93‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪٣ٝ‬و‪ ّٞ‬حُز٘خء حُل٘‪ُِ ٢‬و‪ٜ‬ش ػِ‪ ٠‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬ح‪٥‬ط‪٤‬ش‪:‬‬


‫ٔ‪ -‬حُلٌَس‪ ٠ٛٝ :‬ح‪ٓ٧‬خّ حٌُ‪٣ ٟ‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ ٚ٤‬ر٘خء حُو‪ٜ‬ش‪ ١َٝٗ ٖٓٝ ،‬حُلٌَس‬
‫حُـ‪٤‬يس إٔ طظ٘خ‪ٟٞٞٓ ٍٝ‬ػًخ ٓؼ‪ًَ٤‬ح ُ‪ٛ٬‬ظٔخّ‪.‬‬
‫ٕ‪ -‬حُلزٌش‪ ٢ٛ :‬هيٍس حٌُخطذ ػِ‪ٔٗ ٠‬ؾ ك‪ٞ‬حىع حُو‪ٜ‬ش رطَ‪٣‬وش ٓ٘طو‪٤‬ش‬
‫ٓظَحرطش‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪ ٢ٛ :‬حُظ‪ ٢‬ط‪ٜ٘‬غ أكيحع حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬هي طٌ‪ ٕٞ‬اٗٔخًٗخ‪ ،‬أ‪ٝ‬‬
‫ك‪ٞ٤‬حًٗخ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ؿٔخىًح‪.‬‬
‫ٗ‪ -‬حُز‪٤‬جش‪٣ٝ :‬و‪ٜ‬ي ر‪ٜ‬خ حُز‪٤‬جش حُِٓ٘‪٤‬ش ‪ٝ‬حٌُٔخٗ‪٤‬ش حُِظخٕ طي‪ ٍٝ‬أكيحع حُو‪ٜ‬ش‬
‫ك‪ٜٔ٤‬خ‪.‬‬
‫٘‪ -‬ح‪ِٞٓ٧‬د‪ ٞٛٝ :‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ حُلٌَس رؤِٓ‪ٞ‬د ك٘‪ ٠‬ؿٔ‪٘ٓ َ٤‬خٓذ ُٔٔظ‪ٟٞ‬‬
‫حُٔظِو‪.٢‬‬
‫‪٠ٗ(ًًَٝ‬خٍ أر‪ٛ ٞ‬زلش‪ )ٕٙ ،.ٕ.ٔ ،‬ػيىًح ٖٓ ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُو‪ٜ‬ش حُـ‪٤‬يس ًٔخ‬
‫‪:٠ِ٣‬‬
‫ٔ‪ -‬حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬حُليع ح‪ٓ٧‬خٓ‪ ٢‬ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬
‫ٕ‪ -‬حُظ٘‪٣ٞ‬غ ر‪ ٖ٤‬أِٓ‪ٞ‬د حَُٔى ‪ٝ‬أِٓ‪ٞ‬د حُل‪ٞ‬حٍ‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬حٓظويحّ ُـش طظ٘خٓذ ٓغ حُوخٍة‪.‬‬
‫ٗ‪ -‬حٓظويحّ ػ‪ٓ٬‬خص حُظَه‪ ْ٤‬رٌَ٘ ِٓ‪ًُٝ ،ْ٤‬ي ُي‪ٍٛٝ‬خ ك‪ ٢‬ك‪ ْٜ‬حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي ػ٘‪ ٠‬حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬رخُو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬أػَ‪ٛ‬خ ك‪ ٢‬حُلطَس ح‪ٔٗ٩‬خٗ‪٤‬ش‪ ،‬كؤكَى ٓ‪ٍٞ‬س‬
‫ًخِٓش رخْٓ" "حُو‪ٝ ،"ٜٚ‬حٓظويّ ح‪ِٞٓ٧‬د حُو‪ ٢ٜٜ‬حُٔ‪ٜ‬ل‪ٞ‬د رخُؼزَس‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬ػظش ً‪ِ٤ٓٞ‬ش ٖٓ ‪ٓٝ‬خثَ طَر‪٤‬ش ح‪٫ٝ٧‬ى‪ ،‬ك‪ٌٜ‬ح ح‪ِٞٓ٧‬د ُ‪ ٚ‬طؤػ‪َ٤‬حط‪ٚ‬‬
‫حُ٘لٔ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حٗطزخػخط‪ ٚ‬حٌُ‪٤٘ٛ‬ش‪ٝ ،‬كــ‪ ٚ‬حُٔ٘طو‪٤‬ش‪ٝ ،‬هي حٓظويٓ‪ ٚ‬حُوَإٓ حٌَُ‪ْ٣‬‬
‫ك‪ً ٢‬ؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُٔ‪ٞ‬ح‪ٔ٤ٓ ٫ ،ٖ١‬خ ك‪ ٢‬أهزخٍ ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء (ػِ‪ ْٜ٤‬حُٔ‪ٓ )ّ٬‬غ أه‪ٞ‬حٓ‪،ْٜ‬‬
‫‪ٝ‬هي ٖٓ هللا (ٓزلخٗ‪ٝ ٚ‬طؼخُ‪ )٠‬ػِ‪( ٍُٚٞٓ ٠‬ػِ‪ ٚ٤‬حُ‪٬ٜ‬س ‪ٝ‬حُٔ‪ )ّ٬‬رؤٕ ه‪ٚ‬‬
‫ػِ‪ ٚ٤‬أكٖٔ حُو‪ ٍِٗٝ ،ٜٚ‬ػِ‪ ٚ٤‬أكٖٔ حُلي‪٣‬غ؛ ُ‪ُِ٘ ٌٕٞ٤‬خّ آ‪٣‬ش ‪ٝ‬ػزَس‪،‬‬
‫‪( ٍَُِٞٓٝ‬ػِ‪ ٚ٤‬حُ‪٬ٜ‬س ‪ٝ‬حُٔ‪ )ّ٬‬ػِ ًٓخ ‪ٝ‬طؼز‪٤‬ظًخ‪( .‬ػزي هللا ػِ‪ٞ‬حٕ‪،ٔ991 ،‬‬
‫‪.)٘ٔٙ‬‬
‫‪ُٝ‬وي ًخٕ ٖٓ ر‪ٓ ٖ٤‬لخ‪٫ٝ‬ص حٓظؼٔخٍ ه‪ ٜٚ‬حُوَإٓ ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حُؼَر‪٤‬ش‬
‫ُِ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ ٓخ هخّ ر‪( ٚ‬أر‪ ٞ‬حُلٖٔ حُ٘ي‪ )ٔ..ٕ ،١ٝ‬اً ‪ٟٝ‬غ ًظخرًخ ‪٣‬ل‪ٟٞ‬‬
‫ػيىًح ٖٓ طِي حُو‪١٨ُ ٜٚ‬لخٍ حُِٔٔٔ‪ ٖ٤‬حٌُ‪٣ ٖ٣‬ظؼِٔ‪ ٕٞ‬حُؼَر‪٤‬ش ُل‪ ْٜ‬حُوَإٓ‬

‫‪94‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬حُي‪ًَ٤٘ٓ ،ٖ٣‬ح اُ‪ ٠‬أٗ‪ ٚ‬هي كخً‪ ٠‬ك‪ٌٛ ٢‬ح حٌُظخد أِٓ‪ٞ‬د ح‪١٧‬لخٍ ‪١ٝ‬ز‪٤‬ؼظ‪،ْٜ‬‬
‫كِـؤ اُ‪ ٠‬طٌَحٍ حٌُِٔخص ‪ٝ‬حُـَٔ‪ُٜٞٓٝ ،‬ش ح‪ُ٧‬لخظ‪ٝ ،‬حٓظؼٔخٍ أِٓ‪ٞ‬د ٓٔظغ‬
‫ٗخثن ‪ٝ‬ح‪ٟ‬ق‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي أًيص حُيٍحٓخص حُٔخروش ‪ٜ٘ٓٝ‬خ‪( :‬ا‪ٔ٣‬خٕ حُ٘خكؼ‪ )ٕ.ٔٙ،ٖ٘،٢‬ػِ‪ ٠‬إٔ‬
‫حُ٘‪ ٜٙٞ‬حُو‪٤ٜٜ‬ش طٔؼَ ً٘ ًِح ػٔ‪ً٘٤‬خ ُظؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُِ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ؛‬
‫‪ ٖٓ ٌٖٔ٣ ٚٗ٧‬ه‪ُٜ٬‬خ طلو‪٤‬ن أ‪ٛ‬يحف طَر‪٣ٞ‬ش ػي‪٣‬يس‪ٔٓٝ ،‬خػيس حُٔظؼِْ ػِ‪ ٠‬ك‪ْٜ‬‬
‫‪ٝ‬اطوخٕ حُِـش‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي ػَ‪ٟ‬ض (ا‪ٔ٣‬خٕ حُ٘خكؼ‪ُ )ٖٙ -ٖ٘ ،ٕ.ٔٙ ،٢‬ؼيى ٖٓ ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُو‪ٜ‬ش‬
‫حُـ‪٤‬يس حُٔ٘خٓزش ُٔظؼِٔ‪ ٢‬حُؼَر‪٤‬ش حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رِـخص أهَ‪ًٝ ،ٟ‬خٕ ٖٓ ر‪ٜ٘٤‬خ‪:‬‬
‫ٔ‪ -‬إٔ طٌ‪ ٕٞ‬رٔ‪٤‬طش هخُ‪٤‬ش ٖٓ حُظؼو‪٤‬ي‪.‬‬
‫ٕ‪ُٜٞٓ -‬ش ح‪ِٞٓ٧‬د ‪ٟٞٝٝ‬ف حُٔؼ٘‪٠‬؛ ُ‪٤‬ل‪ٜٜٔ‬خ حُطخُذ رـ‪ َ٤‬ػ٘خء‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬إٔ طل‪ٓ ٟٞ‬لَىحص ‪ٝ‬طَحً‪٤‬ذ ٓٔخ‪َ٣‬س ُِٔٔظ‪ ٟٞ‬حُِـ‪ُِ ١ٞ‬طخُذ‪.‬‬
‫ٗ‪ -‬إٔ طٌ‪ ٕٞ‬ه‪َ٤ٜ‬س‪ٝ ،‬أكيحػ‪ٜ‬خ هِ‪ِ٤‬ش‪ٗٝ ،‬و‪٤ٜ‬خط‪ٜ‬خ ٓلي‪ٝ‬ىس‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي أ‪( ٠ٛٝ‬آلخم ح‪ )ٔ.1 ،1..ٕ ،ٖ٤ٓ٧‬رؤٕ طٌ‪ ٕٞ‬حُ٘‪ ٜٙٞ‬حُو‪٤ٜٜ‬ش‬
‫حُٔويٓش ُِيحٍٓ‪ٜٞٓ ٖ٤‬ؿش رِـش ك‪ ٢‬كي‪ٝ‬ى هيٍحط‪ٞٓ ،ْٜ‬حء ٖٓ ك‪٤‬غ‪ :‬حُٔلَىحص‬
‫أ‪ ٝ‬حُظَحً‪٤‬ذ أ‪ ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼوخك‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي أٗخٍ (ٓلٔي حُوط‪٤‬ذ‪ )ٖٗ9 ،.ٕ.ٔ،‬اُ‪ ٠‬آٌخٗ‪٤‬ش ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ه‪ ٜٚ‬حُوَإٓ‬
‫ٓظٌخٓ‪ ٬‬ك‪٤ٓ ٢‬خم ح‪ٓ٫‬ظؼٔخٍ‬ ‫ً‬ ‫ٖٓ أؿَ ر٘خء حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش ر٘خء ٓظيٍؿًخ‬
‫‪ٝٝ‬حهغ حُلخٍ‪ ًًَٝ .‬إٔ ًُي ‪ ٌٕٞ٣‬ربطزخع حُوط‪ٞ‬حص ح‪٥‬ط‪٤‬ش‪:‬‬
‫ٔ‪ -‬حهظ‪٤‬خٍ حُو‪ٜ‬ش رؼ٘خ‪٣‬ش طظلن ‪ٓٝ‬خ ‪٣‬لظخؽ اُ‪ ٚ٤‬حُطخُذ‪.‬‬
‫ٕ‪ -‬حهظ‪٤‬خٍ حُو‪ٜ‬ش حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬كَ ُظط‪ َ٣ٞ‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُل‪ ْٜ‬حُؼخّ ‪ٝ‬حُل‪ ْٜ‬حُيه‪٤‬ن‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬ط‪٤ٜ‬جش حُٔظؼِٔ‪ ٖ٤‬ربػطخث‪ٗ ْٜ‬زٌس ػٔخ ٓظظليع ػ٘‪ ٚ‬حُو‪ٜ‬ش هزَ ح‪ٓ٫‬ظٔخع‬
‫اُ‪ٜ٤‬خ؛ كظ‪٣ ٠‬ؼِٔ‪ٞ‬ح ٓؼخٍك‪٣ٝ ،ْٜ‬لٌَ‪ٝ‬ح رٌَ حٌُِٔخص حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬إٔ طي‪ٍٝ‬‬
‫ك‪ُٜٞ‬خ حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬
‫ٗ‪ -‬حهظ‪٤‬خٍ رؼ‪ ٞ‬حُٔوخ‪١‬غ ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش حُٔٔٔ‪ٞ‬ػش ُ‪ٓ٬‬ظٔخع اُ‪ٜ٤‬خ َٓحص ػيس‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُظًَ‪ ِ٤‬ػِ‪ ٠‬رؼ‪ ٞ‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬ك‪ٜ٤‬خ‪ٓ ،‬ؼَ‪ً :‬ظخرش رؼ‪ ٞ‬حٌُِٔخص‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُؼزخٍحص‪ٝ ،‬حُـَٔ‪ٝ ،‬طؤ‪ٓ ٖ٤‬ؼخٗ‪ ٠‬رؼ‪ ٞ‬حُٔلَىحص‪ٝ ،‬اػخىس ٗطن‬
‫رؼ‪ ٞ‬حُـَٔ‪ٝ ،‬حُؼزخٍحص‪.‬‬

‫‪95‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫٘‪ -‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ٓخ حٓظلخى ٓ٘‪ ٚ‬حُط‪٬‬د ٖٓ حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش ك‪ ٢‬اٗظخؽ ٗ٘خ‪١‬خص‬


‫ً‪٤ٓ٬‬ش ك‪٤ٓ ٢‬خهخص ‪ٛ‬ل‪٤‬لش‪.‬‬
‫‪ -ٙ‬ط‪٤ٟٞ‬ق ح‪ُ٧‬لخظ ؿ‪ َ٤‬حُٔؼَ‪ٝ‬كش ُِط‪٬‬د ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُظوَ‪٣‬ذ حُِـ‪١ٞ‬‬
‫رخُٔظَحىف‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُظ‪٠‬خى‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُٔؼخٍ حُوَآٗ‪ ٢‬ح‪٥‬هَ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪ٗ٩‬خٍس‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُظٔؼ‪،َ٤‬‬
‫أ‪ ٝ‬حُظَؿٔش‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬حُـي‪ َ٣‬رخًٌَُ إٔ حُو‪ٜ‬ش حُوَآٗ‪٤‬ش ‪ ٫‬طيهَ ك‪ ٢‬هْٔ ٖٓ أهٔخّ حُلٖ‬
‫حُو‪ٗ ٖٓ ٜٚ‬خك‪٤‬ظ‪ ٢‬حُوِذ ‪ٝ‬حُٔظ‪ َٜ‬كٔذ ٓ‪ٜ‬طِلخص ػِٔخء حُلٖ‬
‫حُو‪٢ٜٜ‬؛ ‪ٜٗ٧‬خ ٖٓ حُوَإٓ‪ٝ ،‬حُوَإٓ – ك‪ُ ٢‬ـظ‪ٝ ،ٚ‬ك‪ ٠‬أِٓ‪ٞ‬د طؼز‪ٝ ،َٙ٤‬ك‪٠‬‬
‫أكٌخّ ٗٔـ‪ٝ ،ٚ‬ك‪ ٠‬ر‪٬‬ؿش ٗظٔ‪ٝ ،ٚ‬ك‪ٍٝ ٠‬ػش ‪ٝ ٍٙٞٛ‬ط‪ – َٙ٣ٜٞ‬ك‪ٞ‬م ٓخ ػ٘ي‬
‫حُزَ٘ ٖٓ أٓخُ‪٤‬ذ ‪٘ٓٝ‬خ‪ٛ‬ؾ ‪َ١ٝ‬م طؼز‪ٓٝ ،َ٤‬خ ح‪ٛ‬طِل‪ٞ‬ح ػِ‪ ٚ٤‬رخُلٖ‬
‫حُو‪ٓٝ ،٢ٜٜ‬خ كيى‪ٌُُ ٙٝ‬ي ٖٓ أهٔخّ ‪ٝ‬ػ٘خ‪(.َٛ‬حُ٘‪ٔ٤‬خء ػزي حُـ‪ٞ‬حى‪،ٕ.ٕٔ،‬‬
‫ٗٔ)‬

‫‪97‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫الفصل الثالث‬

‫ّو القظح الؽرك٘ح ّالوطرغ فٖ اكرطاب اللاح ل دم‬


‫الرّػح‬
‫الوداُ٘ن اللاْٗح لدٓ ؽدم الرّػح‬ ‫‪‬‬
‫الٌوْ اللآْ ل دم الرّػح‬ ‫‪‬‬
‫القظض الؽرك٘ح ّ ّوُا فٖ ذٌو٘ح ؽدم الرّػح‬ ‫‪‬‬
‫شرّؽ ًعاغ القظح الؽرك٘ح‬ ‫‪‬‬
‫شرّؽ ذ ث٘ق القظح الؽرك٘ح فٖ اللؼة‬ ‫‪‬‬
‫ؽرٗقح ذدوٗص القظح الؽرك٘ح‬ ‫‪‬‬
‫الوطرغ ّأُو٘رَ فٖ ؼ٘اج ؽدم الرّػح‬ ‫‪‬‬
‫أضص ذظو٘ن الوْااف الوطرؼ٘ح ل دم الرّػح‬ ‫‪‬‬

‫‪98‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫الوداُ٘ن اللاْٗح لل دم‬


‫حُٔل‪ٓ ٞٛ ّٜٞ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٤ٗ٧‬خء‪ ،‬أ‪ ٝ‬حَُٓ‪ ،ُٞ‬أ‪ ٝ‬ح‪ٛ٧‬يحف حُوخ‪ٛ‬ش حُظ‪ ٢‬طْ‬
‫طـٔ‪٤‬ؼ‪ٜ‬خ ٓؼًخ ػِ‪ ٠‬أٓخّ ٖٓ حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُٔ٘ظًَش‪ٝ ،‬حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬حُي‪ُ٫‬ش ػِ‪ٜ٤‬خ‬
‫رخْٓ أ‪ٓ ٍِٓ ٝ‬ؼ‪ ،ٖ٤‬ك‪ًِٔ ٜٞ‬ش أ‪ ٝ‬طؼز‪ َ٤‬طـَ‪٣‬ي‪ٞٓ ١‬ؿِ ‪ َ٤٘٣‬اُ‪ٓ ٠‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ‬
‫حُلوخثن‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٧‬كٌخٍ حُٔظوخٍرش؛ رل‪٤‬غ ‪ ٌٕٞ٣‬حُلَى ‪ٍٞٛ‬س ً‪٤٘ٛ‬ش طٌٔ٘‪ ٖٓ ٚ‬إٔ‬
‫‪٣‬ظ‪ٟٞٞٓ ٍٜٞ‬ع ٓخ‪ ،‬كظ‪ُ ٌٖ٣ ُْ ُٞ ٠‬ي‪ ٚ٣‬حط‪ٜ‬خٍ ٓزخَٗ ٓغ حُٔ‪ٟٞٞ‬ع‬
‫أ‪ ٝ‬حُو‪٤٠‬ش ًحص حُؼ‪٬‬هش‪(.‬اهزخٍ ٓطَ٘ ‪ٝ‬أٗ‪ٞ‬حم ٗ‪٤ٜ‬ق‪)ٖٖ ،ٕ.ٕٔ ،‬‬
‫‪ٌٛ‬ح ‪ٝ‬طؼيىص ط‪٤ٜ٘‬لخص حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬رظؼيى حُزخكؼ‪ٝ ٖ٤‬حُٔوظ‪ ،ٖ٤ٜ‬كٔ٘‪٘ٛ ٖٓ ْٜ‬ل‪ٜ‬خ‬
‫اُ‪:٠‬‬
‫‪ٓ -‬لخ‪ٓ ْ٤ٛ‬خى‪٣‬ش أ‪ٓ ٝ‬لٔ‪ٓٞ‬ش‪ ٠ٛٝ :‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُظ‪ ٌٖٔ٣ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ظ‪ٜ‬خ ػٖ‬
‫‪٣َ١‬ن حُٔ‪٬‬كظش ‪ٝ‬حُوزَحص حُٔزخَٗس‪ ،‬أ‪ ٝ‬ػٖ ‪٣َ١‬ن حٓظويحّ حُ‪ٓٞ‬خثَ‬
‫حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ٓؼَ‪( :‬ؿزَ‪ٗ ،‬ـْ‪ًًٞ ،‬ذ‪ ،ْٔٗ ،َٜٗ ،‬ك‪ٞ٤‬حٕ‪١ ،‬خثَ)‪.‬‬
‫‪ٓ -‬لخ‪ٓ ْ٤ٛ‬ـَىس‪ٓ ٠ٛٝ :‬لخ‪ ْ٤ٛ‬أًؼَ طـَ‪٣‬يًح‪ٛٝ ،‬ؼ‪ٞ‬رش ٖٓ حُ٘‪ٞ‬ع ح‪ٍٝ٧‬‬
‫‪ٝ‬طٌ‪ٛ‬ذ اُ‪ ٠‬أرؼي ٖٓ حُوزَحص حُٔزخَٗس ‪ٜ٘ٓٝ‬خ‪ٓ :‬ل‪ ّٜٞ‬حُلَ‪٣‬ش‪ ،‬حُؼيحُش‪،‬‬
‫حُلٌٔش‪ ،‬حُ‪ٜ‬يم‪ ،‬حَُكٔش‪ ،‬حُظؼخ‪ ،ٕٝ‬حُ‪ٞ‬كخء‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬ظؤُق حُٔل‪ ٖٓ ّٜٞ‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬ح‪٥‬ط‪٤‬ش‪:‬‬
‫ٔ‪ .‬ح‪ َ٤٘٣ ٍِٓ ٞٛٝ :ْٓ٫‬اُ‪ ٠‬حُلجش حُظ‪٘٣ ٢‬ظٔ‪ ٠‬اُ‪ٜ٤‬خ حُٔل‪.ّٜٞ‬‬
‫ٕ‪ .‬ح‪ٓ٧‬ؼِش‪٘٣ :‬ؤْ اُ‪( ٠‬أٓؼِش ا‪٣‬ـخر‪٤‬ش) ط٘طزن ػِ‪ ٠‬حُٔل‪(ٝ ،ّٜٞ‬أٓؼِش ِٓز‪٤‬ش)‬
‫‪ ٫‬ط٘طزن ػِ‪.ٚ٤‬‬
‫ٖ‪ .‬حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُٔٔ‪ِ٤‬س‪ :‬طٔؼَ حُٔظخ‪ َٛ‬حُؼخٓش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ‪ٜ‬لخص حُظ‪ ٢‬ط‪٠‬غ‬
‫ح‪ٓ٧‬ؼِش ك‪ ٢‬كجش ٓؼ‪٘٤‬ش أ‪ٓ ٝ‬ـٔ‪ٞ‬ػش ٓليىس‪ٓ ٌَُٝ ،‬ل‪ ّٜٞ‬ه‪ٜ‬خث‪ٚ‬‬
‫ٓٔ‪ِ٤‬س ‪ٝ‬أهَ‪ ٟ‬ؿ‪ِ٤ٔٓ َ٤‬س‪٫ ،‬ري ٖٓ ط‪ٞ‬ؿ‪ ٚ٤‬حُطلَ ُٔؼَكش حُو‪ٜ‬خث‪ٚ‬‬
‫حُٔٔ‪ِ٤‬س ‪ٝ‬طـخ‪ َٛ‬حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬ؿ‪ َ٤‬ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش‪.‬‬
‫ٗ‪ .‬هخػيس حُٔل‪ :ّٜٞ‬طٔؼَ حُظؼَ‪٣‬ق‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُؼزخٍس حُظ‪ ٢‬طز‪ ٖ٤‬حُو‪ٜ‬خث‪ٚ‬‬
‫ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ُِٔل‪ ّٜٞ‬ك‪ ٢ٜ‬ط‪ٟٞ‬ق ‪١‬ز‪٤‬ؼش حُٔل‪ ّٜٞ‬ػٖ ‪٣َ١‬ن ح‪ٗ٩‬خٍس اُ‪٠‬‬
‫ؿٔ‪٤‬غ حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬حُ‪ٜ‬لخص ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ُ‪.ٚ‬‬
‫‪ َ٤٘٣ٝ‬كٖٔ ُ‪٣‬ظ‪ )ٔ999( ٕٞ‬اُ‪ ٠‬إٔ ػِٔ‪٤‬ش طؼِْ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬طَ٘ٔ ػ‪٬‬ع‬
‫ػِٔ‪٤‬خص ‪:٢ٛ‬‬

‫‪99‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٔ‪ .‬حُظٔ‪٣ٝ :ِ٤٤‬ؼ٘‪ ٠‬هيٍس حُٔظؼِْ ػِ‪ ٠‬إٔ ‪ ِ٤ٔ٣‬ر‪ ٖ٤‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُٔظ٘خر‪ٜ‬ش أ‪١‬‬
‫ح‪ٓ٧‬ؼِش ح‪٣٩‬ـخر‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪ٓ٧‬ؼِش حُِٔز‪٤‬ش‪.‬‬
‫ٕ‪ .‬حُظ٘ظ‪ٝ ْ٤‬حُظ‪٤ٜ٘‬ق‪ٝ :‬طؼ٘‪ ٠‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬ط٘ظ‪ ْ٤‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬ط‪٤ٜ٘‬ل‪ٜ‬خ‬
‫‪ًُٝ‬ي ٖٓ ه‪٬ٓ ٍ٬‬كظش حُ٘ز‪ٝ ٚ‬ا‪٣‬ـخى حُؼ‪٬‬هخص‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ‪ٜ‬لخص‬
‫حُٔ٘ظًَش ر‪ ٖ٤‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُٔوظِلش‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬حُظؼٔ‪ ٞٛٝ :ْ٤‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬حُ‪ ٍٞٛٞ‬اُ‪ٓ ٠‬زيأ‪ ،‬أ‪ ٝ‬هخػيس ُ‪ٜ‬خ ‪ٛ‬لش‬
‫حُ٘ٔ‪ٍٞ‬؛ ك‪٤‬غ ‪ ٌٖٔ٣‬ح‪ٓ٫‬ظلخىس ٖٓ حُٔل‪ٝ ّٜٞ‬حٓظويحٓ‪ ٚ‬ك‪ٞٓ ٢‬حهق‬
‫ؿي‪٣‬يس‪.‬‬
‫‪ًٞ ٖٓ ًَ ًٌَ٣ٝ‬ػَ ً‪ٞ‬ؿي(ٕ‪ٝ ،)ٔ99‬ػ‪ٞ‬ح‪١‬ق ارَح‪ٓٞ٣ٝ ،)ٔ991( ْ٤ٛ‬ق‬
‫هطخٓ‪ٓٝ ،)...ٕ( ٢‬لٔي ؿخْٓ (ٕ‪ )ٗ..‬أ‪٤ٔٛ‬ش طؼِْ حُطلَ ُِٔلخ‪ ْ٤ٛ‬رخ‪٥‬ط‪:٢‬‬
‫ٔ‪ .‬طؼي هَحث‪ ٢‬حُطَم ُِؼخُْ ح‪٫‬ؿظٔخػ‪ ،٢‬ك‪ ٢ٜ‬رٔؼخرش ػِٔش ٗوي‪٣‬ش ػخرظش‬
‫حُو‪ٔ٤‬ش ُِؼِٔ‪٤‬خص حٌُ‪٤٘ٛ‬ش‪.‬‬
‫ٕ‪ .‬طٔ‪ َٜ‬حُظؼِْ حُ‪٬‬كن كؼ٘يٓخ ‪٣‬ظؼِْ حُطلَ ٓل‪ٓ ّٜٞ‬خ كبٗ‪٣ ٚ‬ؼي ً٘وطش‬
‫حٍطٌخُ ػ٘ي حٗظوخُ‪ٓ ٖٓ ٚ‬ل‪٥ ّٜٞ‬هَ‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬طويّ ‪ٝ‬ؿ‪ٜ‬ش ٗظَ ‪ٝ‬حكيس ُِلو‪٤‬وش‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ‪ٞ‬حهغ حٌُ‪٣ ٟ‬ؼ‪ ٚ٘٤‬حُطلَ‪.‬‬
‫ٗ‪ .‬طوَِ ٖٓ ‪ٍَٟٝ‬س اػخىس حُظؼِ‪ ،ْ٤‬كؼ٘يٓخ ‪٣‬ظؼِْ حُطلَ ٓل‪ٓ ّٜٞ‬خ‪ ،‬كبٗ‪ٚ‬‬
‫‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ ططز‪٤‬و‪َٓ ٚ‬حص ػي‪٣‬يس ك‪ٞٓ ٢‬حهق طؼِ‪٤ٔ٤‬ش ؿي‪٣‬يس ٖٓ ى‪ ٕٝ‬حُلخؿش‬
‫اُ‪ ٠‬طؼِٔ‪ ٖٓ ٚ‬ؿي‪٣‬ي‪.‬‬
‫٘‪ .‬طٔخػي ػِ‪ ٠‬ط٘ظ‪ ْ٤‬حُوزَس حُؼوِ‪٤‬ش حُٔزخَٗس ‪ٝ‬ؿ‪ َ٤‬حُٔزخَٗس‪.‬‬
‫‪ .ٙ‬طٔٔق رخُظ٘زئحص ‪ٝ‬حُٔٔخػيس ػِ‪ ٠‬حُزلغ ػٖ ‪٣َ١‬ن حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‬
‫‪ٝ‬حُوزَحص ح‪ٟ٩‬خك‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ .1‬طؼي حُٔلخ‪ ٖٓ ْ٤ٛ‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص حُٔ‪ٜٔ‬ش ك‪ ٢‬حُظيٍ‪ ْ٣‬رخٓظويحّ ح‪ٓ٫‬ظو‪ٜ‬خء‪.‬‬
‫‪ٝ‬طظٌ‪ ٕٞ‬حُٔلخ‪ ٖٓ ْ٤ٛ‬ط‪ٍٜٞ‬حص ػوِ‪٤‬ش طليع ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُل‪ٞ‬حّ حُؤٔش‪٠ٛٝ ،‬‬
‫حُ٘ظَ ‪ٝ‬حُٔٔغ ‪ٝ‬حُظٌ‪ٝ‬م ‪ٝ‬حُِْٔ ‪ٝ‬حُْ٘‪ ٖٓٝ ،‬ػِٔ‪٤‬خص حُظلٌ‪ٝ َ٤‬حُظو‪ٝ ،َ٤‬رٌُي‬
‫ػِٔ‪٤‬ش طٌ‪ ٖ٣ٞ‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬ػِٔ‪٤‬ش ٓٔظَٔس طظيٍؽ ك‪ ٢‬حُ‪ٜ‬ؼ‪ٞ‬رش ٗظ‪٤‬ـش حُظويّ ك‪٢‬‬
‫حُؼَٔ‪ٝ ،‬حُوزَحص‪ٝ ،‬حُ٘‪٠‬ؾ حُؼوِ‪ٝ .٢‬طظيٍؽ ط‪ٜ‬خػي‪ً٣‬خ ٖٓ حُٔلٔ‪ٓٞ‬ش اُ‪٠‬‬
‫حُٔـَىس‪ ٖٓٝ ،‬حُـٔ‪ ٝٞ‬اُ‪ ٠‬حُ‪ٟٞٞ‬ف‪ ٖٓٝ ،‬حُزٔ‪٤‬طش اُ‪ ٠‬حًَُٔزش‪ ،‬كخُطلَ‬
‫‪٣‬زيأ رخ‪ٗ٫‬طزخػخص حُلٔ‪٤‬ش ُٔخ ك‪ًِٔٝ ،ُٚٞ‬خ طَحًٔض هزَحط‪ ٚ‬حُلٔ‪٤‬ش كبٗ‪ٜ‬خ ط٘ظْ‬
‫ك‪ٓ ٢‬ـٔ‪ٞ‬ػخص ػِ‪ ٠‬أٓخّ حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُٔ٘ظًَش ٌَُ ٓـٔ‪ٞ‬ػش‪.‬‬

‫‪011‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫الٌوْ اللإْ ل دم الرّػح‪:‬‬


‫طؼظزَ حُِـش أٓخٓ‪٤‬ش ُظ٘ٔ‪٤‬ش ٗظ‪ ٠‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص ح‪٧‬هَ‪ٝ ٟ‬هخ‪ٛ‬ش ك‪َٓ ٢‬كِش‬
‫ٓخ هزَ حُٔيٍٓش ك‪٤‬غ ‪٣‬زيأ حُطلَ ك‪ ٢‬حُظ‪ٞ‬ؿ‪ٗ ٚ‬ل‪ ٞ‬ح‪٥‬هَ‪٣ٝ ٖ٣‬ظلخػَ ٓؼ‪ْٜ‬‬
‫ُـ‪٣ٞ‬خ‪ٔ٣ ،‬ظٔغ اُ‪ًَ٣ٝ ْٜ٤‬ذ حُـَٔ ُ‪ َٛٞ٤‬أكٌخٍ‪ ٙ‬اُ‪ٝ .ْٜ٤‬ري‪ ٕٝ‬حُويٍس ػِ‪٠‬‬
‫حُظؼز‪ٝ َ٤‬حُل‪ ْٜ‬كبٕ اكخىس حُطلَ ٖٓ هزَحط‪ ٚ‬ك‪ ٢‬حَُ‪ٟٝ‬ش طزو‪ٓ ٠‬لي‪ٝ‬ىس‪ٛ( .‬ي‪ٟ‬‬
‫حُ٘خٗق‪)ٕٕٔ ،ٔ991،‬‬
‫إ حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُِـ‪ٔ٣ ١ٞ‬زن حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُوَحث‪ ،٢‬كخُطلَ ‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ إٔ ‪ٜ٣‬ـ‪ ٢‬اُ‪٠‬‬
‫حُِـش حُظ‪٣ ٢‬ظٌِْ ر‪ٜ‬خ ٖٓ ‪٣‬ل‪٤‬ط‪ ٕٞ‬ر‪ ّٕٞ ٌ٣ٝ ،ٚ‬كٌَس ػٔخ ‪٣‬و‪ٜ‬ي‪ًُٝ ،ٚٗٝ‬ي طزؼًخ‬
‫ُِٔ‪ٞ‬حهق حُظ‪ٔ٣ ٢‬ظٔغ ر‪ٜ‬خ اُ‪ًِٔ ٠‬خص ٓؼ‪٘٤‬ش‪ٞٓ ،‬حء هخّ أكي رظؼِ‪ ،ٚٔ٤‬أّ ُْ ‪٣‬وْ‪،‬‬
‫كٌٔخ ‪ٓ ٞٛ‬ؼَ‪ٝ‬ف طٔزن َٓكِش حُل‪َٓ ْٜ‬كِش حٌُ‪ ّ٬‬ػ٘ي حُطلَ‪ٝ ،‬حٌُ‪ٜٓ ّ٬‬خٍس‬
‫ٖٓ ٓ‪ٜ‬خٍحص حُِـش ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ‪ٔ٣‬ظؼَٔ ك‪ٜ٤‬خ ح‪ٔٗ٩‬خٕ حٌُِٔخص ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ أكٌخٍ‪،ٙ‬‬
‫ك‪٣ِٓ ٜٞ‬ؾ ٖٓ حُظلٌ‪ٝ َ٤‬ح‪٩‬ىٍحى ‪ٝ‬حُ٘٘خ‪ ١‬حُلًَ‪ٝ .٢‬ح‪ٓ٫‬ظؼيحى ٌُِ‪ ّ٬‬كطَ‪،١‬‬
‫أٓخ حُِـش ك‪ٌٓ ٢ٜ‬ظٔزش‪ٌِٓ ٢ٛٝ ،‬ش حهظ‪ ٚ‬ر‪ٜ‬خ ح‪ٔٗ٩‬خٕ ‪ٝ‬كي‪ ٙ‬ى‪ٓ ٕٝ‬خثَ‬
‫حُٔوِ‪ٞ‬هخص‪ ،‬اٗ‪ٜ‬خ أ‪ٓٝ ْٛ‬خثَ ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ح‪٫‬ؿظٔخػ‪ٝ ٢‬حُؼوِ‪ٓٝ ،٢‬ظ‪ٓ ٖٓ َٜ‬ظخ‪َٛ‬‬
‫حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُؼوِ‪( ٢‬كخٓي ُ‪َٛ‬حٕ‪)1ٙ،.ٔ99،‬‬
‫‪ٔٓٝ‬خ ٓزن ٗـي إٔ حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش طَ٘ٔ‪ٜٓ :‬خٍحص ح‪ٓ٫‬ظٔخع‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُظليع‪ٝ ،‬حًظٔخد حُٔلَىحص حُـي‪٣‬يس ‪ٝ‬طٔٔ‪٤‬ش ح‪٤ٗ٧‬خء‪ٝ ،‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪٧‬كٌخٍ‬
‫‪ٝ‬حُٔ٘خػَ ‪ٝ‬ح‪٧‬كيحع‪ ،‬ػْ حُظٔ‪ ِ٤٤‬حُز‪ٌٗ٨ُ َٟٜ‬خٍ‪ٝ ،‬اىٍحى حُظ٘خر‪ٚ‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٫‬هظ‪٬‬ف ك‪ ٢‬حُ‪ٍٜٞ‬س ‪ٝ‬حُ‪ٜٞ‬ص ‪ٝ‬حُِلع حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ق ُِلَ‪ٝ‬ف ‪ٝ‬حٌُِٔخص‪،‬‬
‫‪ٝ‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُلًَ‪٤‬ش ُِؼ‪٬٠‬ص حُيه‪٤‬وش ‪ٛ٧‬خرغ حُ‪٤‬ي‪ٝ ،‬طلو‪٤‬ن حُظآٍُ‬
‫حُؼ‪ /٢ِ٠‬حُؼ‪ٜ‬ز‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬كًَش حُ‪٤‬ي ‪ٝ‬حُؼ‪ًٜٔ ٖ٤‬خٍحص ٓٔ‪ٜ‬يس ُؼِٔ‪٤‬ظ‪ ٢‬حُوَحءس‬
‫‪ٝ‬حٌُظخرش‪.‬‬
‫‪ٝ‬ط٘ٔ‪ ٞ‬هيٍس حُطلَ ػِ‪ ٠‬حُظليع ك‪ٓ ٖٓ ٢‬زٌَس؛ اً ‪٣‬زيأ ٓؼظْ ح‪١٧‬لخٍ‬
‫ك‪ ٢‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬ؿِٔش ٖٓ ًِٔظ‪ ٖ٤‬ك‪ ٖٓ ٢‬حُؼخٗ‪٤‬ش اُ‪ ٠‬حُٔخىٓش؛ ك‪٤‬غ ‪٣‬ظؼِْ ح‪١٧‬لخٍ‬
‫حٌُؼ‪ ٖٓ َ٤‬حُٔلَىحص حُظ‪ ٢‬طٔخػي‪ ْٛ‬ػِ‪ ٠‬طٔٔ‪٤‬ش ح‪٤ٗ٧‬خء ‪ٝ‬حُظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪٧‬كؼخٍ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ح‪٧‬كٌخٍ‪ٝ ،‬حَُؿزخص ‪ٝ‬حُٔ٘خػَ‪ ،‬رخ‪ٟ٩‬خكش اُ‪ ٞٔٗ ٠‬حُٔل‪ ٍٜٞ‬حُِـ‪ ١ٞ‬كبٕ‬
‫هيٍس حُطلَ ػِ‪ ٠‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬حُـَٔ ط٘ٔ‪ٝ ٞ‬طط‪ ٍٞ‬حُـَٔ ‪ِ٣ٝ‬ىحى طًَ‪٤‬ز‪ٜ‬خ‬
‫طؼو‪٤‬يًح(ٓلٔي ٍكو‪ ٢‬ػ‪.)ٗٗ ،ٔ911 ،٠ٔ٤‬‬
‫‪َٓٝ‬حكَ حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُِـ‪ ١ٞ‬ك‪َٓ ٢‬كِش حُطل‪ُٞ‬ش حُٔزٌَس طٔ‪ َ٤‬ك‪َٓ ٢‬كِش‬
‫حٌُ‪ ّ٬‬حُزَه‪ٝ ،٢‬رخُظلي‪٣‬ي ك‪ ٢‬ؿ‪ ٕٞ٠‬حُٔ٘ش حُؼخٗ‪٤‬ش‪ ٖٓٝ ،‬ػْ َٓكِش ح‪ً٧‬ؼَ ٖٓ‬
‫ًِٔظ‪ٞ٘ٓ ٖ-ٕ( ٖٓ ٖ٤‬حص)‪ ٖٓٝ .‬ػ‪٬‬ع ٓ٘‪ٞ‬حص اُ‪ ٠‬أٍرغ ٓ٘‪ٞ‬حص ‪٣‬زيأ ح‪١٧‬لخٍ‬

‫‪010‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ك‪ ٢‬حٓظويحّ حُـَٔ حًَُٔزش‪ٝ ،‬حُظ‪ ٢‬طظ‪ ٖٔ٠‬حٓظويحّ كَ‪ٝ‬ف حُـَّ‪،‬‬


‫‪ٝ‬حُ‪ٔ٠‬خثَ‪ٝ ،‬أى‪ٝ‬حص حُ٘ل‪َ٤ٛٝ ،٢‬ؾ حٌُِٔ‪٤‬ش‪ٝ ،‬أى‪ٝ‬حص ح‪ٓ٫‬ظل‪ٜ‬خّ‪ٝ ،‬ط‪ َٜ‬ػيى‬
‫حُٔلَىحص ُ‪ٜ‬ئ‪٫‬ء ح‪١٧‬لخٍ ٖٓ (ٔ‪ًِٔ )..ٔ٘-...‬ش‪ ٖٓٝ ،‬ػَٔ أٍرغ ٓ٘‪ٞ‬حص اُ‪٠‬‬
‫ٓض ٓ٘‪ٞ‬حص ‪َٓ ٢ٛٝ‬كِش ٍ‪٣‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ (ٓ‪ٟٞٞ‬ع حُزلغ) ‪ ٌٕٞ٣‬ح‪١٧‬لخٍ هي‬
‫حًظٔز‪ٞ‬ح حُؼي‪٣‬ي ٖٓ حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش‪ٝ ،‬طٔظَٔ حُٔلَىحص ‪ٝ‬ح‪٧‬ر٘‪٤‬ش حُوخ‪ٛ‬ش‬
‫رظَحً‪٤‬ذ حٌُ‪ ّ٬‬ك‪ ٢‬ح‪ُ٫‬ى‪٣‬خى ‪ٝ‬حُظ٘‪ٞ‬ع ‪ٝ‬حُؼٔن ‪ٝ‬ط‪ َٜ‬اُ‪ًِٔ )...ٙ( ٠‬ش ػ٘ي‬
‫رِ‪ٞ‬ؽ حُطلَ ٖٓ حُٔخىٓش (‪.)Reutzel, 1992, p. 312‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬حُٔؼَ‪ٝ‬ف إٔ حُطلَ ٓلذ ُ‪ٓ٬‬ظط‪٬‬ع‪ٌٛٝ ،‬ح حُلذ ‪٣‬يكؼ‪ ٚ‬اُ‪ٓ ٠‬ؼَكش‬
‫ًَ ٓخ ‪٣‬ل‪ ٢٤‬ر‪ٝ ،ٚ‬ر‪ٌٜ‬ح طِىحى ػَ‪ٝ‬ط‪ ٚ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش‪٤٠٣ٝ ،‬ق ك‪ ٖٓ ّٞ٣ ًَ ٢‬هزَحط‪ٚ‬‬
‫‪ٝ‬طـخٍر‪ٓٝ ٚ‬ؼخ‪٘٣‬ظ‪ٓ ٚ‬غ ٖٓ ‪٣‬ظ‪ َٜ‬ر‪ ْٜ‬اُ‪ ٠‬هخٓ‪ ٚٓٞ‬حُِـ‪ًِٔ ١ٞ‬خص ‪ٝ‬طَحً‪٤‬ذ‪،‬‬
‫‪ِ٣ٝ‬ىحى ك‪ٜٔ‬خ ٌُِٔخص ‪ٝ‬طَحً‪٤‬ذ ُـ‪٣ٞ‬ش ؿي‪٣‬يس‪ٝ ،‬ك‪ ٖٓ ٠‬حُوخٓٔش‪٬ٗ ،‬كع طليع‬
‫حُطلَ اُ‪ٗ ٠‬لٔ‪ٝ ٚ‬طوِ‪٤‬ي‪ُٔ ٙ‬خ ‪ٔٔ٣‬غ ٖٓ أ‪ٞٛ‬حص ‪٣ٝ‬ؼُِ ًُي ٖٓ هخٓ‪ ٚٓٞ‬حُِـ‪١ٞ‬‬
‫(ػزي حُلظخف أر‪ٓ ٞ‬ؼخٍ‪.)9ٔ ،...ٕ :‬‬
‫‪ٝ‬هَحءس حُو‪ ٜٚ‬ػِ‪ ٠‬ح‪١٧‬لخٍ طِ‪٣‬ي ٖٓ هيٍط‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬حُـَٔ‬
‫ُِظؼز‪ َ٤‬ػٖ ح‪٧‬كيحع‪ٔ٣ٝ ،‬ظلٖٔ إٔ طٌ‪ُ ٕٞ‬ـش حُو‪ٜ‬ش رٔ‪٤‬طش ‪١٨ُ ٌٖٔ٣‬لخٍ‬
‫اػخىس َٓى‪ٛ‬خ‪َٓ ٌٖٔ٣ٝ ،‬ى حُو‪ ٜٚ‬ػٖ ‪٣َ١‬ن حُيٓ‪ٝ ٠‬حُلًَش ‪ٝ‬حُظٔؼ‪،َ٤‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬حُٔ‪ ْٜ‬إٔ ‪ٔ٣‬ظٔغ حُطلَ اُ‪ُ ٠‬ـش ِٓ‪ٔ٤‬ش ٖٓ حُٔؼِٔش ً٘ٔ‪ًٞ‬ؽ ُـ‪ ،ٟٞ‬أ‪ٝ‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظؼخٗش رؤ‪ٞٛ‬حص ٓٔـِش طظٔ‪ ِ٤‬رخُيهش ك‪ٗ ٢‬طن حُلَ‪ٝ‬ف ‪ٝ‬حٌُِٔخص؛ ‪ٝ‬رٌُي‬
‫ٗزظؼي رخُطلَ ػٖ ٌٓ٘‪٬‬ص حُظوخ‪١‬ذ ‪ٝ‬حٌُ‪.ّ٬‬‬
‫ّٗوكي ذدظ٘م هظاُر الٌوْ اللإْ ػٌد ؽدم الرّػح كوا ٗلٖ (فِ٘ن‬
‫هظ دٔ‪:)2 2 ،‬‬
‫هي (‪ )6-5‬ضٌْاخ‪:‬‬
‫‪٣ ‬لٖٔ ح‪ٓ٫‬ظٔخع (ح‪ٛ٩‬ـخء) اُ‪ ٠‬ح‪٥‬هَ‪.ٖ٣‬‬
‫‪ٔ٣ ‬ظويّ حٌُِٔخص حُ‪ٛٞ‬ل‪٤‬ش طِوخث‪ً٤‬خ ُ‪٤ٗ٨‬خء ‪ٝ‬حٌُخث٘خص (ًز‪ٛ – َ٤‬ـ‪َ٤‬‬
‫– ػو‪ – َ٤‬هل‪٤‬ق – ٗخػْ – هٖ٘ – َٓ‪٣‬غ – رطت – ه‪ٞ٣َٓ – ١ٞ‬‬
‫…)‪.‬‬
‫‪٣ ‬ؼَف ‪ٛ‬لخص ح‪٤ٗ٧‬خء ًخُِ‪ٝ ،ٕٞ‬حُلـْ‪ٝ ،‬حٌَُ٘‪.‬‬
‫‪ٔ٣ ‬ظط‪٤‬غ حٓظويحّ ‪٤ٛ‬ؾ حُظًٌ‪ٝ َ٤‬حُظؤٗ‪٤‬غ ُزؼ‪ ٞ‬حُٔٔٔ‪٤‬خص ُ‪ٔٗ٪‬خٕ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُل‪ٞ٤‬حٗخص‪ٝ ،‬حُط‪.ٍٞ٤‬‬

‫‪011‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪٣‬ؼَف ‪٤ٛ‬ؾ حُٔلَى‪ٝ ،‬حُٔؼ٘‪ٝ ،٠‬حُـٔغ‪ َ٤ٟٔٝ ،‬حُٔظٌِْ‪َ٤ٟٔٝ ،‬‬ ‫‪‬‬


‫حُٔوخ‪١‬ذ‪ َ٤ٟٔٝ ،‬حُـخثذ‪ٝ ،‬ح‪٧‬كؼخٍ ك‪ ٢‬حُٔخ‪ٝ ٢ٟ‬حُٔٔظوزَ‪.‬‬
‫‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ إٔ ‪٣‬ظليع رـِٔش ٌٓ‪ٗٞ‬ش ٖٓ ٓض ًِٔخص‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ إٔ ‪٣‬وِذ ‪ٛ‬للخص ًظذ ح‪١٧‬لخٍ حُٔ‪ٍٜٞ‬س‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ إٔ ‪ َِٔٔ٣‬أكيحع ه‪ٜ‬ش ٓٔؼ‪ٜ‬خ‪ ،‬أ‪ٗ ٝ‬خ‪ٛ‬ي‪ٛ‬خ ٖٓ ه‪ٍ٬‬‬ ‫‪‬‬
‫حُ‪.ٍٜٞ‬‬
‫‪٣‬يٍى طلخ‪ٍٞٛ َ٤ٛ‬س ٗخ‪ٛ‬ي‪ٛ‬خ ك‪ً ٢‬ظخد أ‪١‬لخٍ ٓ‪.ٍٜٞ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٣‬ؼَف ٓظ‪٣ ٠‬و‪ ٖٓ( ٍٞ‬ك‪ِ٠‬ي – ُ‪ٔٓ ٞ‬لض – أٌَٗى – آٓق)‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫طظْٔ أكخى‪٣‬ؼ‪ ٚ‬رخُظَحر‪ ٢‬اُ‪ ٠‬كي ٓخ؛ رل‪٤‬غ ‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ إٔ ‪٣‬ؼزَ ػٖ‬ ‫‪‬‬
‫أكٌخٍ‪.ٙ‬‬
‫‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ إٔ ‪٣‬ؼي ٖٓ ‪ٝ‬حكي اُ‪ ٠‬ػَ٘س كؤًؼَ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٘٣‬طن ك‪ٞ‬حُ‪ًِٔ ٖٓ %1٘ ٢‬خط‪ٗ ٚ‬طوًخ ِٓ‪ًٔ ٤‬خ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ إٔ ‪٣‬وَأ ‪ٌ٣ٝ‬ظذ ؿٔ‪٤‬غ حُلَ‪ٝ‬ف حُ‪ٜ‬ـخث‪٤‬ش‪ًٔ ،‬خ ‪ٔ٣‬ظط‪٤‬غ إٔ‬ ‫‪‬‬
‫‪٣‬وَأ رؼ‪ ٞ‬حٌُِٔخص حٌُٔ‪ٗٞ‬ش ٖٓ كَك‪ ٖ٤‬أ‪ ٝ‬ػ‪٬‬ػش كَ‪ٝ‬ف‪.‬‬
‫ّهي الدواضاخ الطاتقح الرٖ اُرود ترٌو٘ح اللاح لدٓ ؽدم‬
‫الرّػح‪:‬‬
‫‪ ‬ىٍحٓش ػَ‪٣‬خ ٓلـ‪ٞ‬د ٓلٔ‪ٞ‬ى ‪ ،ٔ999‬رؼ٘‪ٞ‬حٕ " كخػِ‪٤‬ش رَٗخٓؾ ٓوظَف‬
‫ك‪ ٢‬حُ٘٘خ‪ ١‬حُِـ‪٣َُ ٟٞ‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ "‪ٝ ،‬أػزض حُزَٗخٓؾ كخػِ‪٤‬ش ك‪٢‬‬
‫ط٘ٔ‪٤‬ش أٌٗخٍ حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُِـ‪ ٟٞ‬ر‪ٜ‬لش ػخٓش‪ُ ،‬ي‪١ ٟ‬لَ حَُ‪ٟٝ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬ىٍحٓش ا‪ٔ٣‬خٕ هِ‪ ،ٖ..ٕ َ٤‬رؼ٘‪ٞ‬حٕ " كخػِ‪٤‬ش رَٗخٓؾ ك‪ ٢‬ح‪٘ٗ٧‬طش‬
‫حُظؼز‪٣َ٤‬ش ُظ٘ٔ‪٤‬ش رؼ‪ ٞ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش ُي‪١ ٟ‬لَ حَُ‪ٟٝ‬ش "‪ٝ ،‬أػزض‬
‫حُزَٗخٓؾ ؿي‪ ٟٝ‬ح‪٘ٗ٧‬طش حُظؼز‪٣َ٤‬ش ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص حُطلَ حُِـ‪٣ٞ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬ىٍحٓش آٓخٍ هَٗ‪ ،ٗ..ٕ َٜٗ ٢‬رؼ٘‪ٞ‬حٕ " حٓظويحّ رَٗخٓؾ ر‪ٍٞ‬طخؽ‬
‫ُظ٘ٔ‪٤‬ش رؼ‪ ٞ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُٔؼَك‪٤‬ش ‪ٝ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ُطلَ ٓخ هزَ‬
‫حُٔيٍٓش ٖٓ ٘ اُ‪ٞ٘ٓ ٙ ٠‬حص " ‪ٝ‬حٌُ‪ٛ ٟ‬يف ك‪ ٚ٤‬حُزَٗخٓؾ اُ‪ ٠‬حُظ٘ٔ‪٤‬ش‬
‫حُ٘خِٓش ُطلَ حَُ‪ٟٝ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬ىٍحٓش ا‪ٔ٣‬خٕ ٍكؼض‪٤ُٝ ٝ ،‬ي أٓ‪ ،ٙ..ٕ ٖ٤‬رؼ٘‪ٞ‬حٕ " طؤػ‪ َ٤‬رَٗخٓؾ أُؼخد‬
‫طَ‪٣ٝ‬ل‪٤‬ش ٓوظَف ػِ‪ ٠‬طؼِْ ‪١‬لَ حَُ‪ٟٝ‬ش ُزؼ‪ ٞ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش‬

‫‪012‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُؼيى‪٣‬ش "‪ٝ ،‬ىُِض حُيٍحٓش ػِ‪ ٠‬إٔ ح‪ُ٧‬ؼخد حُظَ‪٣ٝ‬ل‪٤‬ش‬


‫‪ِ٤ٓٝ‬ش كؼخُش ٖٓ ‪ٓٝ‬خثَ حُظؼِْ ‪ِ٤ٓٝٝ‬ش طَر‪٣ٞ‬ش طؼَٔ ػِ‪ ٠‬حطٔخع آكخم‬
‫حُٔؼَكش ُي‪ ٟ‬حُطلَ‪ٝ ،‬طِ‪٣ٝ‬ي‪ ٙ‬رخُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُظ‪ ٢‬طٔخػي‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬حُ٘ٔ‪ٞ‬‬
‫حُٔؼَك‪ٝ ٢‬حُِـ‪١ٞ‬‬
‫القظض الؽرك٘ح ّ ّوُا فٖ ذٌو٘ح ؽدم الرّػح‬
‫ُِو‪ ٜٚ‬حُلًَ‪٤‬ش ُ‪١٨‬لخٍ ى‪ ْٜٓ ٍٝ‬ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُِـش‪ٝ ،‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُِٔ‪ٞ‬ى ‪ٝ‬طط‪َ٣ٞ‬‬
‫أىحء حُطلَ ‪ٝ‬ؿَّ حُو‪ ْ٤‬حُط‪٤‬زش ك‪ٗ ٢‬لٔ‪ٞٓٝ .ٚ‬ف ٗظ٘خ‪ ٍٝ‬ر٘‪٢‬ء ٖٓ حُظل‪َ٤ٜ‬‬
‫حُو‪ ٜٚ‬حُلًَ‪٤‬ش ‪ٝ‬ى‪ٍٛٝ‬خ ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش ‪١‬لَ حَُ‪ٟٝ‬ش‪.‬‬
‫هدِْم القظح الؽرك٘ح‪:‬‬
‫طؼَف حُو‪ٜ‬ش حُلًَ‪٤‬ش رؤٗ‪ٜ‬خ " ٓـٔ‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪٧‬كيحع حُٔظِِٔٔش‬
‫‪ٝ‬حُٔ٘‪ٞ‬هش ‪ٝ‬حُٔؼ‪َ٤‬س‪ُٜٝ ،‬خ ريح‪٣‬ش ‪ٜٗٝ‬خ‪٣‬ش ‪ُٜٝ‬خ أرطخُ‪ٜ‬خ ‪ُٓٝ‬خٗ‪ٜ‬خ ‪ٌٓٝ‬خٗ‪ٜ‬خ‪ ،‬طَ‪ٜ٣ٝ‬خ‬
‫حُٔيٍٓش ُ‪١٨‬لخٍ‪ٝ ،‬ططِذ ٓ٘‪ ْٜ‬طو‪ٝ َ٤‬طوِ‪٤‬ي ‪ ٌٙٛ‬ح‪٧‬كيحع ر‪ٞ‬حٓطش حُلًَش‪،‬‬
‫ٓغ حٓظويحّ حُ‪ٜٞ‬ص ًِٔخ أٌٖٓ ًُي‪ ٠٘ٓ(.‬ح‪ ٠٘ٓٝ ١َُٛ٧‬أر‪ٔ٤٘ٛ ٞ‬ش‪،‬‬
‫ٕٔ‪)ٔ٘ٙ ،ٕ.‬‬
‫حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُظ‪٣ ٢‬ـذ إٔ طظ٘خ‪ُٜٝ‬خ حُو‪ٜ‬ش حُلًَ‪٤‬ش‪:‬‬
‫‪http: ||www.nawia-benha.edu.eg|mo3.html.‬‬
‫‪ ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُي‪٤٘٣‬ش ٓؼَ‪ :‬حُـِ‪ٝ‬حص ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ‪ٝ‬حُو‪ ٜٚ‬حُي‪٤٘٣‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬حُو‪ ٜٚ‬حُ‪٤٘١ٞ‬ش ‪ٝ‬حُظخٍ‪٣‬و‪٤‬ش ‪ٓٝ‬خ َٓ ػِ‪ ٠‬ح‪ٓ٧‬ش ٖٓ طط‪ٍٞ‬حص‬
‫‪ٝ‬أكيحع‪.‬‬
‫‪ ‬حُو‪ٝ ٜٚ‬حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طيٍ ػِ‪ٓ ٠‬ؼخٗ‪ ٠‬حؿظٔخػ‪٤‬ش‬
‫ٓؼَ‪ :‬حُ٘ـخػش ‪ٝ‬حُ‪ٞ‬كخء‪ ......‬حُن‬
‫‪ٟٞٞٓ ‬ػخص ػوخك‪٤‬ش ػخٓش ٓؼَ‪ :‬حُ٘‪ٞ‬حك‪ ٠‬حُ‪ٜ٘‬خػ‪٤‬ش ‪ٝ‬ؿ‪َٛ٤‬خ ٖٓ‬
‫حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُظ‪ ٢‬ط٘ٔ‪ٓ ٠‬ؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٓٝ‬يحٍى ح‪١٧‬لخٍ‪.‬‬
‫شرّؽ ًعاغ القظح الؽرك٘ح‪)Al-Hazzaa H. 2..2(:‬‬
‫إٔ طٌ‪ٞ٘ٓ ٕٞ‬هش ‪ٓٝ‬ؼ‪َ٤‬س‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫إٔ طٌ‪ٗ ٕٞ‬خرؼش ٖٓ حُز‪٤‬جش‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫إٔ طٌ‪ ٕٞ‬ػِ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ ٟٞ‬اىٍحى ‪ٝ‬ك‪ ْٜ‬حُظ‪.ٌ٤ٓ٬‬‬ ‫‪‬‬
‫إٔ طٌ‪٬ٓ ٕٞ‬ثٔش ُٔ‪ًٌٝ ُْٜٞ٤‬ح طٌ‪ ْٜ٘٣ٞ‬حُزيٗ‪.٢‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٣‬ـذ أ‪ ٫‬طظ‪ٞ‬حُ‪ ٠‬ك‪ٜ٤‬خ حُظَٔ‪٘٣‬خص رَ ‪٣‬ـذ إٔ طوِِ‪ٜ‬خ كظَحص ٍحكش ‪ٛ‬خىثش‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪013‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٔ٣ ‬ظلٖٔ حَُر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص حُيٍحٓ‪٤‬ش حُظ‪٣ ٢‬ؤهٌ‪ٛ‬خ حُظ‪ٓٝ ٌ٤ٓ٬‬خ‬
‫طظ‪ ٚ٘ٔ٠‬حُو‪ٜ‬ش حُلًَ‪٤‬ش ٓؼَ‪.‬‬
‫‪ ‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬ى‪ٝ‬حثَ رخُؼيى ٗخطـش ػٖ حُـٔغ ‪ٝ‬حُطَف ‪ٝ‬حُؤٔش‪.‬‬
‫‪َٗ ‬ف ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُط‪ٝ ٍٞ٤‬حُل‪ٞ٤‬حٗخص ‪ٝ‬حُ٘زخطخص‪.‬‬
‫‪١ ‬ز‪٤‬ؼش ح‪ٝ ٍٝ٧‬ؿـَحك‪٤‬ظ‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫‪ ‬طخٍ‪٣‬ن أرطخٍ ح‪.ّ٬ٓ٩‬‬
‫‪Corbin‬‬ ‫شةةةةةةةةرّؽ ذ ث٘ةةةةةةةةق القظةةةةةةةةح الؽرك٘ةةةةةةةةح فةةةةةةةةٖ الولؼةةةةةةةةة‪:‬‬
‫)‪)C.,Pangarazi,R.2..3‬‬
‫ح‪ٗ٫‬ظ٘خٍ أك‪ َ٠‬حُظٌ٘‪٬٤‬ص‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اػطخء حُ٘ٔ‪ًٞ‬ؽ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ح‪١٧‬لخٍ ًِٔخ أٌٖٓ ًُي رطَ‪٣‬وش ٓ٘‪ٞ‬هش‬ ‫‪‬‬
‫‪ٓٝ‬ؼ‪َ٤‬س‪.‬‬
‫حٓظويحّ حُ‪ٜٞ‬ص ٓغ حُلًَش ُِ‪٣‬خىس اطوخٕ ح‪١٧‬لخٍ ُ‪٨‬ىحء‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ح‪ٗ٫‬ظوخٍ رخ‪١٧‬لخٍ ٖٓ ٌٓخٕ اُ‪ ٠‬آهَ أػ٘خء َٓى حُو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬حُلًَش‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫إٔ ‪٣‬ؤهٌ ًَ طَٔ‪ ٖ٣‬كو‪ٝٝ ٚ‬هظ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ح‪٧‬ىحء‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫إٔ طظ‪ ًَ ٖٔ٠‬حُلًَخص حُٔ‪ٟٞٞ‬ػش ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش ٓزخىة حُظَٔ‪٘٣‬خص‬ ‫‪‬‬
‫حُلًَ‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪٣‬ـذ ػ٘ي أىحء حُو‪ٜ‬ش حُلًَ‪٤‬ش إٔ ‪َ٣‬حػ‪ ٠‬ك‪ٜ٤‬خ ٓزيأ ح‪ٝ ٖٓ٧‬حُٔ‪ٓ٬‬ش‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ؽرٗقح ذدوٗص القظح الؽرك٘ح‪).Ganley T, Sherman C,2..( :‬‬
‫ٔ‪ -‬طو‪ ّٞ‬حُٔؼِٔش رَ٘ف ٓوظ‪ُِ َٜ‬و‪ٜ‬ش رطَ‪٣‬وش ٓؼ‪َ٤‬س ‪ٓٝ‬ؼزَس كظ‪ ٠‬ط‪٤ٜ‬ت‬
‫ح‪١٧‬لخٍ ُٔخ ٓ‪٤‬و‪ ٕٞٓٞ‬ر‪ ٖٓ ٚ‬كًَخص طظٔخٗ‪ٓ ٠‬غ أكيحع حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬
‫ٕ‪٣ -‬ـذ ػِ‪ ٠‬حُٔؼِٔش ػ٘ي ططز‪٤‬ن حُو‪ٜ‬ش حُلًَ‪٤‬ش حُزؼي ػٖ حُٔ‪ٜ‬طِلخص‬
‫حُؼِٔ‪٤‬ش حُٔٔظويٓش ك‪ ٢‬طيٍ‪ ْ٣‬حُظَٔ‪٘٣‬خص حُلًَ‪٤‬ش‪.‬‬
‫ٖ‪ -‬ػِ‪ ٠‬حُٔؼِٔش طٔؼ‪ َ٤‬حُلًَش رطَ‪٣‬وش ‪ٛ‬ل‪٤‬لش ‪ٝ‬ط٘ـ‪٤‬غ ح‪١٧‬لخٍ ػِ‪٠‬‬
‫طوِ‪٤‬ي‪ٛ‬خ ك‪ ٢‬ح‪٧‬ىحء حُِٔ‪.ْ٤‬‬
‫ٗ‪ ٌٖٔ٣ -‬حٓظويحّ ح‪٧‬ى‪ٝ‬حص أػ٘خء طيٍ‪ ْ٣‬حُو‪ٜ‬ش حُلًَ‪٤‬ش اًح ُِّ ح‪.َٓ٧‬‬
‫٘‪٣ -‬ـذ حُِ٘‪ ٍٝ‬اُ‪ٔٓ ٠‬ظ‪ ٟٞ‬ح‪١٧‬لخٍ أػ٘خء طيٍ‪ ْ٣‬حُو‪ٜ‬ش‪.‬‬
‫‪ٝ‬هي أٗخٍص ىٍحٓش ً‪ٞ‬ػَ ػزي حُلٔ‪٤‬ي‪ٔ99٘ ،‬اُ‪ ٠‬طؤػ‪ َ٤‬رَٗخٓؾ ٓوظَف‬
‫ُ‪ُ٨‬ؼخد حُ‪ٜ‬ـ‪َ٤‬س ‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش حُلًَ‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬ػ‪ ٠‬حُلْ كًَ‪١٨ُ ٠‬لخٍ ٖٓ ٗ‪-‬‬
‫٘ ٓ٘‪ٞ‬حص‪ٝ ،‬أػزض حُزَٗخٓؾ كؼخُ‪٤‬ش ٌَُ ٖٓ حُو‪ٜ‬ش حُلًَ‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪ُ٧‬ؼخد حُ‪ٜ‬ـ‪َ٤‬س‬
‫ك‪ ٢‬حُ‪ٞ‬ػ‪ ٠‬حُلًَ‪ُ ٠‬طلَ حَُ‪ٟٝ‬ش‪.‬‬

‫‪014‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ًٔخ أٗخٍص ىٍحٓش ٓخؿيس حُٔ‪٤‬ي ٓلٔ‪ٞ‬ى ‪ ،ٔ999‬اُ‪ ٠‬طؤػ‪ َ٤‬حُو‪ٜ‬ش‬


‫حُلًَ‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬رؼ‪ ٞ‬حُٔظـ‪َ٤‬حص حُٔوظخٍس َُ‪٣‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ٝ ،‬أػزظض حُيٍحٓش إٔ‬
‫حُزَٗخٓؾ حُٔوظَف كون طوي ًٓخ ك‪ ٢‬رؼ‪ٓ ٞ‬ظـ‪َ٤‬حص حُ٘ٔ‪ُ ٞ‬ي‪١ ٟ‬لَ حَُ‪٣‬خ‪.ٝ‬‬
‫الوطرغ ّأُو٘رَ فٖ ؼ٘اج ؽدم الرّػح‬
‫ػوخكش حُؼ‪ُٔٞ‬ش طظ‪ٞ‬ؿ‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬حُو‪ٝ ْ٤‬حُِٔ‪ٞ‬ى ‪ٝ‬أِٓ‪ٞ‬د حُل‪٤‬خس‪ ،‬ك‪ ٢ٜ‬ط‪ٜ‬يّ حُو‪ْ٤‬‬
‫ح‪ٓ٧‬خٓ‪٤‬ش ُِ٘و‪٤ٜ‬ش؛ كظ‪٣ ٠‬ظْ اك‪ ٍ٬‬ه‪ ْ٤‬حُؼ‪ُٔٞ‬ش‪ٝ ،‬رخُظخُ‪ ٢‬طٔ‪٤‬طَ حًَُ٘خص‬
‫ٓظؼيىس حُـ٘ٔ‪٤‬خص ػِ‪ ٠‬ك‪٤‬خس حُ٘ؼ‪ٞ‬د ‪ٜٓٝ‬خثَ‪ٛ‬خ ‪ٔٓٝ‬ظوزِ‪ٜ‬خ‪ ،‬ك‪٤‬خٍ حُؼ‪ُٔٞ‬ش ‪٫‬‬
‫ٓل‪ٔٗ٪ُ ٖٜ‬خٕ ا‪٣ٞٛ ٫‬ظ‪ ،ٚ‬رٔؼ٘‪ ٠‬ه‪٤ٜٛٞ‬ظ‪ ٚ‬رٔؼ٘‪ ٠‬ه‪ ٚٔ٤‬حُؼوخك‪٤‬ش ‪ٝ‬حَُ‪ٝ‬ك‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ٌٛ ٖٓٝ ،‬ح حُٔ٘ظ‪ ٍٞ‬طِ‪ٞ‬ف أ‪٤ٔٛ‬ش َٓٔف حُطلَ ًو‪ٔ٤‬ش أه‪٬‬ه‪٤‬ش ى‪٤٘٣‬ش‬
‫ٍ‪ٝ‬ك‪٤‬ش طَر‪٣ٞ‬ش ط‪ٜ‬ظْ رخُ٘و‪٤ٜ‬ش ‪ٝ‬ؿٌ‪ٍٛٝ‬خ حَُ‪ٝ‬ك‪٤‬ش ‪ٝ‬أ‪ُٜٞٛ‬خ حُو‪٤ٔ٤‬ش‬
‫‪ٝ‬ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش ‪ٝ‬ك‪ٜ‬خٗظ‪ٜ‬خ رخُو‪ٝ ْ٤‬ح‪ٔ٣٩‬خٕ ُٔ‪ٞ‬حؿ‪ٜ‬ش حُل‪٤‬خس ‪ٝ‬حُؼوخكش ‪ٝ‬حُٔٔظوزَ‪.‬‬
‫(‪ٓٞ٣‬ق ػخ‪٣‬يحر‪)ٔٙ-ٔ٘ ،ٕ..ٕ ،٢‬‬
‫كخَُٔٔف ‪٣‬لَى ٓ٘خػَ ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬أً‪ٛ‬خٗ‪ٝ ،ْٜ‬طؤػ‪ َٙ٤‬ػِ‪ٝ ْٜ٤‬ح‪ٟ‬ق ًَ‬
‫حُ‪ٟٞٞ‬ف‪ ،‬ك‪٣ ْٜ‬زي‪ٍ ٕٝ‬ى‪ٝ‬ى كؼَ ٗي‪٣‬يس ك‪٤‬خٍ ح‪٧‬ػٔخٍ حُيٍحٓ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ػ‪ٞ‬حَٓ‬
‫ح‪ٜ٣٩‬خّ حَُٔٔك‪ ٢‬طظؼخ‪ٓ ٕٝ‬غ ه‪٤‬خٍ حُطلَ ‪ٞٓٝ‬هل‪ ٚ‬ح‪ٗ٫‬يٓخؿ‪ٝ ،٢‬كخ‪٫‬ص‬
‫حُظؼخ‪١‬ق حُيٍحٓ‪ ،٢‬اُ‪ ٠‬إٔ ط‪ َٜ‬ر‪ ٚ‬اُ‪ ٠‬هٔش حُٔظؼش‪ٝ ،‬ح‪ٗ٫‬لؼخٍ‪ٝ ،‬حُظؤػَ‪ ،‬اًح‬
‫أكٖٔ حَُر‪ ٢‬ر‪ٜ٘٤‬خ‪ٍٝٝ ،‬ػ‪٤‬ض حُو‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُظَر‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حُٔ‪ٌُٞٞ٤‬ؿ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُل٘‪٤‬ش‬
‫حُٔوظِلش‪(.‬كٖٔ ٍُم‪)ٗ ،ٔ99ٖ ،‬‬
‫‪ٝ‬رٔزذ حُظٌ٘‪ِ٤‬ش حُظ‪٣ ٢‬ظؤُق ٓ٘‪ٜ‬خ حُؼَٔ حَُٔٔك‪ ٢‬طَح‪٣ ٙ‬ـٔغ ر‪ ٖ٤‬ح‪٧‬ىد ‪ٝ‬حُلٖ‬
‫ػٔ‪ ٬‬ىٍحٓ‪ًّ٤‬خ ٓخ ُْ ط٘ظظْ ك‪ ٢‬طٔؼ‪ٝ َ٤‬ك‪ٞ‬حٍ‬ ‫ً‬ ‫ٓؼخ‪ ،‬كخَُ‪ٝ‬ح‪٣‬ش أ‪ ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ‪ ٫‬طٔؼَ‬
‫‪ٝ‬اهَحؽ َٓٔك‪ ،٢‬أ‪ ١‬اٗ‪ٜ‬خ طَطي‪ٍ ٟ‬ىحء آهَ ‪٣‬ـؼِ‪ٜ‬خ طِىحى ك‪٣ٞ٤‬ش ‪ٝ‬ط‪ٜ‬زق‬
‫أه‪ ٟٞ‬طؤػ‪ًَ٤‬ح‪ ٌٖٔ٣ٝ ،‬حُو‪ :ٍٞ‬إ َٓٔف حُطلَ ‪ ٞٛ‬أكي حُ‪ٓٞ‬خث‪ ٢‬حُلخػِش ك‪٢‬‬
‫ط٘ٔ‪٤‬ش حُطلَ ػوِ‪ًّ٤‬خ‪ٝ ،‬ػخ‪١‬ل‪ًّ٤‬خ‪ٝ ،‬ؿٔخُ‪ًّ٤‬خ‪ُٝ ،‬ـ‪ًّ٣ٞ‬خ‪ٝ ،‬ػوخك‪ًّ٤‬خ‪ ،‬ك‪٘٣ ٜٞ‬وَ ُ‪١٨‬لخٍ رِـش‬
‫ٓلززش – ٗؼًَح أ‪ٗ ٝ‬ؼًَح‪ٝ -‬رظٔؼ‪ َ٤‬رخٍع ح‪٧‬كٌخٍ ‪ٝ‬حُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬حُو‪ ٖٟٔ ْ٤‬أ‪َ١‬‬
‫ك٘‪٤‬ش كخكِش رخُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ٝ ٠‬حُـ٘خء ‪ٝ‬حَُه‪ٛ ( .ٚ‬خى‪ ٟ‬حُ‪٤ٜ‬ظ‪).ٕ1-ٕ19 ،ٕ.ٔٔ ،٢‬‬
‫‪ٝ‬حُظَر‪٤‬ش حَُٔٔك‪٤‬ش ُ‪ٔ٤‬ض ٗ‪ٞ‬ػًخ ٖٓ أٗ‪ٞ‬حع حُل٘‪ً ٕٞ‬خُـ٘خء‪ٝ ،‬حَُه‪ٝ ،ٚ‬حَُْٓ‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُظٔؼ‪ ،َ٤‬رَ ‪ ٢ٛ‬ظخ‪َٛ‬س طَر‪٣ٞ‬ش طؼظٔي حُلٖ حَُٔٔك‪ً ٢‬ؤىحس ُظلو‪٤‬ن أ‪ٛ‬يحك‪ٜ‬خ‬
‫حُظَر‪٣ٞ‬ش؛ ‪ٝ‬ك‪ ٌٙٛ ٠‬حُلخُش طِؼذ ى‪ًٍٝ‬ح أٓخٓ‪ًّ٤‬خ ك‪ ٢‬ك‪٤‬خس حُطلَ‪ ،‬ك‪ ٠ٜ‬رُِٔ٘ش‬
‫حُٔوظزَ ح‪٫‬ؿظٔخػ‪ٝ ،٢‬حُ٘لٔ‪ٝ ،٠‬ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪ٝ ،٠‬حُظٌ‪٠٘٣ٞ‬؛ ‪ٜٗ٧‬خ ط٘وَ حُل‪٤‬خس‬
‫رـ‪ٞ‬حٗز‪ٜ‬خ ًخكش اُ‪ ٠‬حُ‪ٜ‬ق‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُوخػش ػٖ ‪٣َ١‬ن حُظو‪ٝ ،َ٤‬ح‪ٜ٣٩‬خّ حَُٔٔك‪،٢‬‬

‫‪015‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٌٛٝ‬ح ٓخ ‪ ٫‬طٔظط‪٤‬غ أ‪ ٟ‬طـَرش اريحػ‪٤‬ش أ‪ ٝ‬طؼِ‪٤ٔ٤‬ش أهَ‪ ٟ‬ؿ‪ َ٤‬طـَرش حُلٖ‬


‫حَُٔٔك‪ ٢‬إٔ طويٓ‪٘ٛ( .ٚ‬خّ ُ‪ ٖ٣‬حُي‪)ٙ٘-ٗ1 ،1..ٕ ،ٖ٣‬‬
‫‪ٝ‬طظ‪ٞ‬كَ ك‪َٔٓ ٢‬ف ح‪١٧‬لخٍ ػ‪ٞ‬حَٓ ٓظؼيىس‪ٜ٘ٓ ،‬خ‪ :‬ح‪ٜ٣٩‬خّ حَُٔٔك‪ٝ ،٢‬ه‪٤‬خ‪٫‬ص‬
‫ح‪١٧‬لخٍ‪ٞٓٝ ،‬حهل‪ ْٜ‬ح‪ٗ٫‬لؼخُ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حٗيٓخؿ‪ٝ ْٜ‬طؼخ‪١‬ل‪ًِٜ ٌٙٛٝ ،ْٜ‬خ طـؼَ حَُٔٔف‬
‫ًح طؤػ‪ً َ٤‬ز‪ َ٤‬ك‪ ٢‬ؿَّ حُو‪ ْ٤‬حُـي‪٣‬يس ك‪ٗ ٢‬ل‪ ّٞ‬ح‪١٧‬لخٍ؛ ك‪٤‬غ ‪٣‬ل‪ٞ‬م حَُٔٔف‬
‫ك‪ ٢‬طؤػ‪ َٙ٤‬ك‪ ٢‬حُطل‪ُٞ‬ش ‪ٓٝ‬خث‪ ٢‬ح‪٧‬ىد ح‪٧‬هَ‪ ،ٟ‬كخُٔؼَ‪ٝ‬ف إٔ ُ‪ ٖٓ ٖ٤ٗٞ‬حُظلٌ‪َ٤‬‬
‫‪٣‬ـِزخٕ ػِ‪ ٠‬ح‪١٧‬لخٍ ‪ٔٛ‬خ حُظلٌ‪ َ٤‬حُلٔ‪ ٠‬حٌُ‪٣ ٟ‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬طٌ‪ٍٞٛ ٖ٣ٞ‬س‬
‫كٔ‪٤‬ش‪ٝ ،‬حَُٔٔف ر‪ٌٜ‬ح أًؼَ ٓ‪٬‬ثٔش ُ‪١٨‬لخٍ؛ ‪٠٣ ٚٗ٧‬غ أٓخٓ‪ ْٜ‬حُ‪ٞ‬هخثغ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ح‪ٗ٧‬وخ‪ٝ ،ٙ‬ح‪٧‬كٌخٍ رٌَ٘ ٓـٔي‪َٓٝ ،ِّٞٔٓٝ ،‬ث‪ٞٔٔٓٝ ،٠‬ع‪ٛ( .‬خى‪ٟ‬‬
‫حُ‪٤ٜ‬ظ‪).ٕ1 ،ٕ.ٔٔ ،٠‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣ٝ‬اؿٔخٍ أ‪٤ٔٛ‬ش حَُٔٔف ُطلَ حَُ‪ٟٝ‬ش ك‪ٔ٤‬خ ‪٣‬ؤط‪ َ٤ٔٓ( :٠‬ػزي حُ‪ٛٞ‬خد‪،‬‬
‫ٕ‪)ٕٖ٘ ،٘..‬‬
‫‪ٔ٣ ‬خػي حَُٔٔف حُطلَ ػِ‪ ٠‬حُظلٌ‪ٝ َ٤‬حُظو‪ٝ ،َ٤‬اىٍحى حُ‪ٞ‬حهغ رٔخ ر‪ٖٓ ٚ‬‬
‫ا‪٣‬ـخر‪٤‬خص ‪ِٓٝ‬ز‪٤‬خص‪.‬‬
‫‪٣ ‬ؼي حَُٔٔف ‪ِ٤ٓٝ‬ش ‪ٛ‬خُلش ك‪ ٢‬طيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬حُ٘طن حُِٔ‪.ْ٤‬‬
‫‪٣ ‬ؼي حَُٔٔف ٖٓ حُؼ‪ٞ‬حَٓ حُظ‪ ٢‬طؼ‪ٞ‬ى حُطلَ ػِ‪ ٠‬ح‪ُ٩‬وخء‪ٝ ،‬حُظٔؼ‪ٝ ،َ٤‬اطوخٕ‬
‫حُ٘طن ‪ٝ‬حُؼوش رخُ٘لْ‪،‬‬
‫‪٣ ‬زؼغ حَُٔٔف ك‪ ٢‬حَُ‪ٟٝ‬ش ٍ‪ٝ‬ف حُ٘٘خ‪ٝ ١‬حَُٔف‪.‬‬
‫‪٣ ‬ؼي حَُٔٔف ‪ِ٤ٓٝ‬ش ُظ‪٣ٌٜ‬ذ حُ٘ل‪ٝ ّٞ‬طَر‪٤‬ش حُ‪ٞ‬ؿيحٕ ‪ٝ‬ط٘ٔ‪٤‬ش ح‪٫‬طـخ‪ٛ‬خص‬
‫ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ح‪٣٩‬ـخر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُو‪ ْ٤‬حُلخ‪ِٟ‬ش‪.‬‬
‫‪ٔ٣ ‬خػي حَُٔٔف ك‪ ٢‬طلَ‪٣‬ؾ حُٔ٘خػَ ‪ٝ‬ح‪ٗ٫‬لؼخ‪٫‬ص حُِٔز‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬هي ‪٣‬ؼخٗ‪٠‬‬
‫ٓ٘‪ٜ‬خ حُطلَ‪.‬‬
‫‪٘٣ ‬زغ حَُٔٔف ٓ‪ ٍٞ٤‬حُطلَ حُظِوخث‪٤‬ش ‪٣ٝ‬يٍر‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬حًظٔخد ك‪ِ٤ٜ‬ش ُـ‪٣ٞ‬ش‬
‫رؤِٓ‪ٞ‬د ٓلززِ‪.‬‬
‫‪٣ ‬ؼي حَُٔٔف ػخٓ‪ٜٔٓ ٬‬خ ك‪ ٢‬طؼو‪٤‬ق حُطلَ ‪ٝ‬طوي‪ ْ٣‬حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬حُلوخثن‪.‬‬
‫‪ٔ٣ ‬ي ح‪١٧‬لخٍ رظـخٍد ؿي‪٣‬يس ك‪٤‬ش ٓـٔيس أٓخٓ‪ْٜ‬؛ ُ‪٤‬لِٔ‪ ْٜ‬اُ‪ ٠‬حُظطِغ ٗل‪ٞ‬‬
‫طـخٍد أهَ‪ٓ ٟ‬ل‪٤‬يس‪.‬‬
‫‪٣ ‬ظ‪٤‬ق حَُٔٔف ُِطلَ كَ‪ ٙ‬ح‪ٓ٫‬ظو‪ٝ ٍ٬‬حُظيٍد ػِ‪ٟ ٠‬ز‪ ٢‬حُ٘لْ‬
‫‪ٝ‬ح‪ٗ٫‬لؼخ‪٫‬ص ‪ٝ‬كٖٔ حُظ‪َٜ‬ف‪.‬‬
‫إ اىهخٍ حُيٍحٓخ طلض ػ٘‪ٞ‬حٕ حُظَر‪٤‬ش حَُٔٔك‪٤‬ش اُ‪ ٠‬هِذ حُؼِٔ‪٤‬ش حُظَر‪٣ٞ‬ش‬
‫‪ٍَٟٝ‬س ‪٫‬ري ٓ٘‪ٜ‬خ؛ كٖٔ ه‪ ٍ٬‬حُيٍحٓخ ‪٣‬ظؼِْ ح‪١٧‬لخٍ حٓظويحّ ٓو‪ِ٤‬ظ‪ْٜ‬‬

‫‪017‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬أؿٔخى‪ٝ ْٛ‬ك‪ٞ‬حٓ‪ًٔ ،ْٜ‬خ ‪ٜٓ ٕٞٔ٘٣‬خٍحط‪ ْٜ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش ‪ٌ٣ٝ‬ظٔز‪ٓ ٕٞ‬لَىحص ؿي‪٣‬يس‪،‬‬


‫‪٣ٝ‬وظزَ‪٘ٓ ٕٝ‬خػَ‪٘ٓٝ ْٛ‬خػَ ح‪٥‬هَ‪ ،ٖ٣‬ك‪ٜ٤‬زل‪ ٕٞ‬أًؼَ ٗـخػش ك‪ ٢‬حُظ‪ٜ‬ي‪ٟ‬‬
‫ُِٔ‪ٞ‬حهق حُل‪٤‬خط‪٤‬ش (ٓٔ‪ َ٤‬ػزي حُ‪ٛٞ‬خد‪)ٙ9 ،1..ٕ ،‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼي حُِؼذ حُيٍحٓ‪ٌٓ ًٝ ٠‬خٗش هخ‪ٛ‬ش ك‪ ٢‬طط‪ ٞٔٗٝ ٍٞ‬ح‪١٧‬لخٍ حُ‪ٜ‬ـخٍ ًٔخ‬
‫‪َٛ‬ف ك‪٤‬ـ‪ٞ‬طٌٔ‪ ٖٓ ٠‬هزَ " إ حُطلَ ىحثٔخ ‪٣‬ظ‪َٜ‬ف اُ‪ٓ ٠‬خ ‪ ٞٛ‬أرؼي ٖٓ‬
‫ػَٔ‪ٝٝ ،ٙ‬كن ِٓ‪ ًٚٞ‬حُ‪ ٠ٓٞ٤‬حُٔؼظخى‪ ،‬ك‪ ٢‬أػ٘خء حُِؼذ ‪٣‬ظ‪َٜ‬ف ًٔخ ُ‪ً ٞ‬خٕ‬
‫ٍث‪ٔ٤‬خ ػِ‪ٗ ٠‬لٔ‪ ."ٚ‬كخُِؼذ حُيٍحٓ‪ٔٔ٣ ٠‬ق ُ‪١٨‬لخٍ رؤٕ ‪ٔ٣‬خٍٓ‪ٞ‬ح ٓ‪ٜ‬خٍحص‬
‫طؼِٔ‪ٛٞ‬خ ٖٓ ٓ‪ٞ‬حهق حُل‪٤‬خس حُلو‪٤‬و‪٤‬ش‪ٝ ،‬حٓظ‪٤‬ؼخد حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص ‪ٝ‬طٔؼ‪ِٜ٤‬خ‪ٓٝ ،‬لخ‪ُٝ‬ش‬
‫ا‪٣‬ـخى ٓؼ٘‪ُٜ ٠‬خ‪)Brown et al.,2..1,1.-11( .‬‬
‫‪ٝ‬ر‪ٔ٘٤‬خ ‪٘٣‬ـْٔ ح‪١٧‬لخٍ ك‪ ٢‬حُِؼذ حُيٍحٓ‪ ٠‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪ ،٠‬كبٗ‪ٌ٣ ْٜ‬ظٔز‪ٜٓ ٕٞ‬خٍحص‬
‫حُوَحءس ‪ٝ‬حٌُظخرش‪ٝ ،‬حُظ٘ظ‪ ْ٤‬حٌُحط‪ٝ ،٠‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُٔؼَك‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُؼخ‪١‬ل‪٤‬ش‪ٝ ،‬ح‪٩‬ريحػ‪٤‬ش‪ ٌٙٛ .‬حُٔٔ‪ِ٤‬حص ‪٣‬ظْ طؼِ‪ِٛ٣‬خ ػ٘يٓخ ‪٘٣‬خٍى ح‪١٧‬لخٍ ك‪٢‬‬
‫حُِؼذ حُيٍحٓ‪ ٠‬حُ٘خ‪ٟ‬ؾ؛ ك‪٤‬غ ‪٣‬وظَػ‪ٞٓ ٕٞ‬حهق ه‪٤‬خُ‪٤‬ش‪ٔٓ ،‬ظويٓ‪ ٖ٤‬حُِـش‬
‫‪٩‬ريحع ٓ‪٘٤‬خٍ‪ ٞ٣‬طو‪ ٌِٕٞ٘٣ٝ ،٠ِ٤‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حٍ حُ‪ٞ‬ح‪ٟ‬لش ‪ٝ‬حُو‪ٞ‬حػي حُ‪٤٘ٔ٠‬ش‪،‬‬
‫‪٣ٝ‬و‪ ٕٞٓٞ‬رؤػٔخٍ َٓٔك‪٤‬ش ُ‪ٞ‬هض ُٓ٘‪ٔٓ ٠‬ظي‪)Bodroval Leong,2..7) .‬‬
‫إ ح‪ُ٧‬ؼخد حُظو‪٤ِ٤‬ش ‪ ٢ٛ‬أٗ٘طش طيٍد ح‪١٧‬لخٍ ػِ‪ ٠‬ا‪٣‬ـخى ٓزَ حُوَ‪ٝ‬ؽ ٖٓ‬
‫حُٔؤُم ‪ٝ‬كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص‪ٝ ،‬ػيّ حُظِٔ‪ ْ٤‬رخ‪ َٓ٧‬حُ‪ٞ‬حهغ‪ ،‬كزخُظو‪٣ َ٤‬ولِ حُٔظو‪َ٤‬‬
‫ٖٓ حُ‪ٞ‬حهغ اُ‪ٓ ٠‬خ رؼي‪ٌٛٝ ،ٙ‬ح ٓخ ‪٣‬ظَى أػَ‪ ٙ‬ػِ‪ٗ ٠‬و‪٤ٜ‬ش حُطلَ ك‪ ٢‬حُٔٔظوزَ‪،‬‬
‫‪٣ٝ‬ل‪ ٖٓ ُٚٞ‬حُؤ‪ٝ ٍٞ‬حُوز‪ ٍٞ‬ر‪ٞ‬حهؼ‪ًٔ ٚ‬خ ‪ ٞٛ‬اُ‪ ٠‬حُطٔ‪ٞ‬ف ‪ٝ‬حُي‪٘٣‬خٓ‪ٌ٤‬ش ‪ٝ‬كظق‬
‫ح‪٥‬كخم‪ ،‬اٗ‪ٜ‬خ ػِٔ‪٤‬ش ً‪٤٘ٛ‬ش ‪ٗٝ‬ؼ‪٣ٍٞ‬ش طَْٓ ٓٔخٍحص طط‪ ٍٞ‬ح‪ٔٗ٩‬خٕ‪ٝ ،‬طليى‬
‫كِ٘‪ ٚ‬أ‪ٗ ٝ‬ـخك‪ًٔ ،ٚ‬خ طليى ‪ٍٞٛ‬ط‪ٝ ٚ‬أ‪ٓ٬ٓ ْٛ‬ق ٗو‪٤ٜ‬ظ‪٘ٛ(.ٚ‬خّ ُ‪ ٖ٣‬حُي‪،ٖ٣‬‬
‫ٕ‪)1ٙ-1٘ ،1..‬‬
‫‪ َٟ٣ٝ‬ػِٔخء حُظَر‪٤‬ش إٔ حُو‪٤‬خٍ ‪٘ٗ ٞٛ‬خ‪ٗ ١‬لٔ‪٣ ٠‬ظْ ٖٓ ه‪ ُٚ٬‬حُٔؼخُـش حٌُ‪٤٘ٛ‬ش‬
‫‪ٝ‬حُلًَ‪٤‬ش ُزؼ‪ ٞ‬حُٔ‪ٞ‬حهق رٌَ٘ ؿي‪٣‬ي‪ٝ ،‬هي ‪٣‬ظ‪ َٜ‬ك‪ٍٞٛ ٢‬س طٌ٘‪٤ِ٤‬ش‪،‬‬
‫‪َٔٓٝ‬ف حُطلَ ‪ ٞٛ‬حُ‪ِ٤ٓٞ‬ش حُٔؼِ‪ُِ ٠‬ظؼز‪ َ٤‬ػٖ ‪ٌٛ‬ح حُو‪٤‬خٍ – هخ‪ٛ‬ش ك‪٢‬‬
‫حَُٔحكَ حُؼَٔ‪٣‬ش ح‪ ٠ُٝ٧‬ػ٘ي حُطلَ – اً ‪ ٌٕٞ٣‬حُطلَ ً‪ ٝ‬ه‪٤‬خٍ ‪ٝ‬حٓغ ح‪٧‬كن‬
‫ر‪ ٬‬كي‪ٝ‬ى‪ٝ ،‬حُو‪٤‬خٍ ػ٘ي حُطلَ ‪ ٞٛ‬حُ‪ٞ‬حهغ‪ ،‬كخُطلَ ‪ َٟ٣‬ىحث ًٔخ ىٓ‪٤‬ظ‪ً ٚ‬خثً٘خ ك‪ًّ٤‬خ‪،‬‬
‫‪٣ٝ‬ظؼخَٓ ٓؼ‪ٜ‬خ ػِ‪ٌٛ ٠‬ح ح‪ٓ٧‬خّ‪ٌُُ ،‬ي ًخٕ ٖٓ حُٔ‪ َٜ‬طؼ‪٣ٞ‬ي ح‪١٧‬لخٍ ػِ‪٠‬‬
‫ح‪ٓ٫‬ظٔظخع رٔٔخٍف حُيٓ‪ٓ( .٠‬ي‪٣‬لش ػزي حٌَُ‪)٘ٔ-.٘ ،ٕ.ٔٔ ،ْ٣‬‬
‫إ ُِؼَحثْ ؿخًر‪٤‬ش ‪ٝ‬طؤػ‪ًَ٤‬ح ك‪٘ٓ ٢‬خ‪ٛ‬ي‪ٜ٣‬خ حٌُ‪٣ ٖ٣‬طِو‪ ٕٞ‬حُؼ٘خٕ ُو‪٤‬خُ‪ ْٜ‬ك‪ٔ٘٤‬خ‬
‫‪٘٣‬خ‪ٛ‬ي‪ ٕٝ‬طِي حُؼَ‪ - ٝٝ‬هخ‪ٛ‬ش ‪ً -‬حص حُطخرغ حُو‪٤‬خُ‪ ٖٓٝ ،٠‬ه‪ٌٙٛ ٍ٬‬‬

‫‪018‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُـخًر‪٤‬ش طظ‪ٞ‬كَ ُ٘خ حُلَ‪ٛ‬ش ُطَف رؼ‪ ٞ‬حُو‪٠‬خ‪٣‬خ أ‪ ٝ‬حٌُٔ٘‪٬‬ص حُظ‪ ٢‬ط‪ٞ‬حؿ‪ٚ‬‬
‫حُٔـظٔغ‪ٓ ،‬غ ٓلخ‪ُٝ‬ش ‪ٟٝ‬غ كِ‪ُٜ ٍٞ‬خ‪ُِ ،‬ظؤػ‪ َ٤‬حُلؼخٍ ك‪ ٢‬حُؼِٔ‪٤‬ش حُظ٘ٔ‪٣ٞ‬ش ك‪٢‬‬
‫حُٔـظٔغ‪( .‬حَُٔؿغ حُٔخرن‪)1ٖ ،ٕ.ٔٔ ،‬‬
‫‪ٝ‬حُوَد ر‪ ٖ٤‬حُطلَ ‪ٝ‬حُيٓ‪٤‬ش ‪٣‬ـؼَ حُطلَ ‪ٔ٣‬ظٔظغ رلًَخص حُيٓ‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪ٍٝ‬ه‪ٜ‬خط‪ٜ‬خ‪ٝ ،‬أؿ٘‪٤‬خط‪ٜ‬خ‪ًٔ ،‬خ ‪٣‬ظوزَ ٓخ طو‪ ُٚ ُٚٞ‬رَ‪ٟ‬خ رخُؾ‪ ،‬رَ إ ًؼ‪َ٤‬ح ٖٓ‬
‫حُ٘‪ٜ‬خثق حُظ‪٣ ٢‬ؼِف ػ٘‪ٜ‬خ حُطلَ‪ ،‬ك‪ ٢‬حُؼخىس ك‪ٔٔ٣ ٖ٤‬ؼ‪ٜ‬خ ٖٓ اٗٔخٕ‪ ،‬كبٗ‪ٚ‬‬
‫‪٣‬ظوزِ‪ٜ‬خ ك‪ ٖ٤‬طليػ‪ ٚ‬ر‪ٜ‬خ حُيٓ‪٤‬ش حُٔلززش‪ٌُٝ ،‬ح ‪٣‬ؼظْ ح‪٧‬ػَ حُ٘لٔ‪َُٔٔ ٠‬ف حُيٓ‪٠‬؛‬
‫اً إ ه‪٤‬خٍ حُطلَ ‪٣‬ـؼَ حُيٓ‪٤‬ش طل‪٤‬خ ك‪٤‬خس ًخِٓش‪ٛ( .‬خى‪ ٟ‬حُ‪٤ٜ‬ظ‪)ٖ.ٗ ،ٕ.ٔٔ ،٠‬‬
‫‪ٝ‬رٔزذ ‪١‬ز‪٤‬ؼش حُيٓ‪ ٠‬حُوخرِش ُِظٌ٘‪ٝ َ٤‬حُظؼي‪ َ٣‬رلٔذ ٓخ طوظ‪١ ٚ٤٠‬ز‪٤‬ؼش‬
‫حُ٘و‪ ٙٞ‬ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش‪ٝ ،‬رلٔذ حُٔ‪ٞ‬حهق حُظ‪ ٢‬ط‪ٜ‬يٍ ػ٘‪ٜ‬خ‪ً ،‬خٕ َٓٔف‬
‫حُؼَحثْ أًؼَ هخرِ‪٤‬ش ُِوِن ‪ٝ‬ح‪٩‬ريحع ٖٓ حَُٔٔف حُزَ٘‪ٔٓ ،ٟ‬خ ‪٣‬ؼط‪ ٢‬حُلَ‪٣‬ش‬
‫ٌُِخطذ ‪ٓ٫‬ظـ‪ ٍ٬‬ػ٘‪ َٜ‬حُو‪٤‬خٍ اُ‪ ٠‬أرؼي ٓي‪ ،ٟ‬كبًح ًخٕ حَُٔٔف حُزَ٘‪٫ ٟ‬‬
‫‪٣‬ظ‪٤‬ق ُِطلَ إٔ ‪٣‬ظٔظغ رظَٔ‪٣‬ق ه‪٤‬خُ‪ٚ‬؛ ‪ ٕ٧‬آٌخٗ‪٤‬خط‪ٓ ٚ‬لي‪ٝ‬ىس‪ ،‬كبٕ َٓٔف حُيٓ‪٠‬‬
‫‪٣‬ظ‪٤‬ق ُ‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬ؼ‪ ٖ٤‬كظَس ك‪ ٢‬ىٗ‪٤‬خ حُٔـخَٓحص ‪ٝ‬حُؼـخثذ‪ٍ( .‬رل‪ٜٓ ٠‬طل‪،٠‬‬
‫ٗٔ‪ )ٕ.ٙ ،ٕ.‬كخُٔطِ‪ٞ‬د ٖٓٔ ‪ٌ٣‬ظذ َُٔٔف حُؼَحثْ إٔ ‪ٔ٣‬ظؼَٔ ‪ٌٙٛ‬‬
‫حُوخ‪٤ٛ‬ش؛ ك‪٤‬زظٌَ ٗو‪٤ٜ‬خص ‪٣ٝ‬زيع ٓ‪ٞ‬حهق ه‪٤‬خُ‪٤‬ش ط٘ٔ‪ ٠‬حُلٌَ ‪ٝ‬حُو‪٤‬خٍ‬
‫‪ٝ‬ح‪٩‬ريحع‪.‬‬
‫‪ٗ٫ٝ‬ي إٔ حُؼَ‪ ّٝ‬طـٔي حُ٘‪ ٖٓ ٚ‬ه‪ ٍ٬‬ح‪٧‬ىحء حُلًَ‪ ٠‬حُٔ‪ٜ‬خكذ ُِظِ‪ٖ٣ٞ‬‬
‫حُ‪ٜٞ‬ط‪ ٖٓ ٠‬هزَ حُ‪٬‬ػذ‪ٌٛ ،‬ح ح‪٧‬ىحء ‪٣‬ظٔ‪ ِ٤‬رٔٔخص هي ‪ ٫‬طظ‪ٞ‬حكَ ك‪ ٢‬ح‪٧‬ىحء‬
‫حُزَ٘‪ٟ‬؛ كخُؼَ‪ٓٝ‬ش ك‪ٔ٘٤‬خ طٔؼَ ى‪٬ٓ ٍٝ‬ى‪ ،‬أ‪٤ٗ ٝ‬طخٕ ك‪ ٫ ٠ٜ‬طظؤ‪ٚ‬‬
‫حُٔ‪٬‬ى‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ٘‪٤‬طخٕ ًٔخ ‪٣‬ظؤ‪ ٚ‬حُٔٔؼَ حُزَ٘‪ .ٟ‬اٗٔخ ‪ً ٢ٛ‬حط‪ٜ‬خ حُٔ‪٬‬ى أ‪ٝ‬‬
‫حُ٘‪٤‬طخٕ ا‪ٟ‬خكش اُ‪ ٠‬إٔ ‪١‬ز‪٤‬ؼش أىحث‪ٜ‬خ حُلًَ‪٣ ٠‬ظْٔ رخَُٔ‪ٗٝ‬ش‪ ،‬ك‪ ٠ٜ‬طولِ‬
‫ُٔٔخكخص رؼ‪٤‬يس‪ٝ ،‬طظوط‪ ٠‬ك‪ٞ‬حؿِ ػخُ‪٤‬ش‪ٝ ،‬ط‪ٜ‬ؼي ‪ٝ‬ط‪ٜ‬ز‪ٝ ٢‬طظِٔن كٔزٔخ‬
‫طوظ‪ ٠٠‬كخؿش حُ٘و‪٤ٜ‬ش حُظ‪ ٢‬طئى‪ٜ٣‬خ‪.‬‬
‫(ٓي‪٣‬لش ػزي حٌَُ‪).ٖٔ ،ٕ.ٔٔ ،ْ٣‬‬
‫‪ٝ‬حُيٓ‪٤‬ش حُظ‪ ٢‬طٔؼَ ػِ‪ ٠‬حَُٔٔف ؿ‪ َ٤‬حُيٓ‪٤‬ش حُظ‪ ِٜٞ٣ ٢‬ر‪ٜ‬خ ح‪١٧‬لخٍ‪ ٕ٧ ،‬حُيٓ‪٤‬ش‬
‫ك‪ٌٛ ٢‬ح حُِ‪ ٕٞ‬حَُٔٔك‪ً ٢ٛ ٢‬خثٖ هخٍم حُل‪٣ٞ٤‬ش ‪٣‬لٌَ‪٣ٝ ،‬وط‪٘٣ٝ ،٢‬لٌ‪،‬‬
‫‪٣ٝ‬ظلَى‪٣ٝ ،‬ظٌِْ ‪٣ٝ‬ـ‪٤‬ذ ػٖ ح‪ٓ٧‬جِش ‪٣ٝ‬لَ حٌُٔ٘‪٬‬ص ‪٘٣ٝ‬خٍى ك‪ٓ ٢‬وظِق‬
‫حُزط‪٫ٞ‬ص (‪ٛ‬خى‪ ٟ‬حُ‪٤ٜ‬ظ‪ٔ٣ٝ )ٖ.٘ ،ٕ.ٔٔ ،٠‬ظويّ َٓٔف حُؼَحثْ حُ‪ ّٞ٤‬ك‪٢‬‬
‫حَُ‪ٟٝ‬ش ك‪ً ٢‬ؼ‪ ٖٓ َ٤‬رِيحٕ حُؼخُْ؛ ك‪٤‬غ ‪٣‬ظ‪٤‬ق ُِطلَ كَ‪ًٛ‬خ ُِظؼخ‪ٝ ٕٝ‬حُؼَٔ‬
‫حُو‪٬‬م ك‪ٔ٤‬خ ‪٣‬ظ‪ َٜ‬رخَُْٓ‪٘ٛٝ ،‬خػش حُيٓ‪ٝ ،٠‬اػيحى حُٔ‪٬‬رْ حُٔ٘خٓزش‪،‬‬

‫‪019‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٝ‬اػيحى حُل‪ٞ‬حٍ‪ٝ ،‬ك‪ ٠‬حُؼَ‪ٝ ٝ‬ح‪٧‬ىحء حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ ٠‬حُٔ‪ٜ‬خكذ ُ‪ٝ ،ٚ‬ؿ‪ًُ َ٤‬ي ٖٓ‬
‫ح‪٘ٗ٧‬طش حُٔظ‪ِٜ‬ش ر‪ٌٜ‬ح حُلٖ‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬ح‪ ٍٞٓ٧‬حُ‪ٞ‬حؿذ َٓحػخط‪ٜ‬خ ػ٘ي حٓظويحّ َٓٔف حُيٓ‪:)٠‬أكٔي ٗـ‪٤‬ذ‪،‬‬
‫‪)ٔ9 ،ٔ91ٙ‬‬
‫ٔ‪ .‬إٔ ‪ٟٞٞٓ ٌٕٞ٣‬ع حُو‪ٜ‬ش ٓ‪٬‬ثٔخ ُٔٔظ‪ ٟٞ‬ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬هزَحط‪.ْٜ‬‬
‫ٕ‪ .‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬حُل‪ٞ‬حٍ رِـش ط٘خٓذ ٓٔظ‪ ٟٞ‬ح‪١٧‬لخٍ‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬إٔ ‪ ٫‬طظـخ‪ٗ ُٝ‬و‪٤ٜ‬خص حَُٔٔك‪٤‬ش أٍرغ أ‪ ٝ‬هْٔ ٗو‪٤ٜ‬خص‪.‬‬
‫ٗ‪ٓ .‬لخ‪ُٝ‬ش حٓظؼخٍس ح‪١٧‬لخٍ حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪ُِ ٖ٣‬ظلخػَ ٓغ حُيٓ‪ ٠‬ـ رؤٕ ط‪ٞ‬ؿ‪ٚ‬‬
‫اُ‪ ْٜ٤‬ح‪ٓ٧‬جِش ػِ‪ُٔ ٠‬خٕ حُيٓ‪٠‬؛ ُ‪٤‬و‪ٞٓٞ‬ح رخ‪٩‬ؿخرش‪.‬‬
‫٘‪ .‬إٔ ‪ ٫‬طِ‪٣‬ي ٓيس حُؼَ‪ ٝ‬ػٖ ٍرغ ٓخػش‪.‬‬
‫‪ .ٙ‬حٓظويحّ حُٔئػَحص حُ‪ٜٞ‬ط‪٤‬ش إ أٌٖٓ‪.‬‬
‫‪ٝ‬كو‪٤‬وش حُٔ‪ ٕٞٔ٠‬حُيٍحٓ‪ ٠‬ك‪َٔٓ ٢‬ف حُؼَحثْ ‪٣‬ئ‪ُ٘ َٛ‬وَ ؿٔ‪٤‬غ أُ‪ٞ‬حٕ حُيٍحٓخ‬
‫‪ٝ‬ك٘‪ٜٗٞ‬خ؛ ‪ ٕ٧‬ىٍؿش طًَ‪ٌٛ ِ٤‬ح حُلٖ ط‪ َٜ‬اُ‪ ٠‬كي حَُِٓ‪ٔٓ ،‬خ ‪٣‬ـؼِ‪ ٚ‬أىحس كؼخُش‬
‫ُِظؼِ‪ٝ ْ٤‬حُظؼو‪٤‬ق ‪ َ٘ٗٝ‬حُ‪ٞ‬ػ‪ٝ ٠‬ح‪٧‬كٌخٍ حُٔٔظليػش‪ ،‬ا‪ٟ‬خكش اُ‪ ٠‬إٔ ‪١‬ز‪٤‬ؼش‬
‫حُ‪َٜ‬حع ‪ ٫‬طؼظٔي ػِ‪ ٠‬حُل‪ٞ‬حٍ حٌُ‪٣ ٟ‬ؼي ؿ‪ َٛٞ‬حَُٔٔف حُزَ٘‪ ،ٟ‬اٗٔخ ‪ٞٛ‬‬
‫‪َٛ‬حع ‪٣‬ليى‪ ٙ‬ح‪٣٩‬وخع ك‪َٔ٤‬ع أك‪٤‬خًٗخ ‪٣ٝ‬زطت أك‪٤‬خًٗخ‪ ،‬ك‪٤‬لون رٌُي أػِ‪ ٠‬ىٍؿخص‬
‫حُظؼز‪٘ٛٝ ،َ٤‬خ طٌٖٔ ػزوَ‪٣‬ش حُلٖ حُؼَحثٔ‪ ،٠‬حٌُ‪٣ ٟ‬ؼظٔي ػِ‪ ٠‬حُظزٔ‪٢٤‬‬
‫‪ٝ‬حُظٌؼ‪٤‬ق ‪ٝ‬حُظـي‪٣‬ي‪ٓ( .‬لٔي ٍ‪ٟ‬خ‪)9 ،ٔ991 ،‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣ٝ‬طوي‪ ْ٣‬ه‪ٜ‬ش رخٓظويحّ َٓٔف حُيٓ‪ ٠‬رخطزخع حُوط‪ٞ‬حص حُظخُ‪٤‬ش‪:‬‬
‫ٔ‪ .‬حهظ‪٤‬خٍ حُو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬طلي‪٣‬ي ٗو‪٤ٜ‬خط‪ٜ‬خ‪.‬‬
‫ٕ‪٘ٛ .‬غ حُيٓ‪ ٠‬كٔذ حُ٘و‪٤ٜ‬خص‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬ط‪٣ُٞ‬غ ح‪٧‬ى‪ٝ‬حٍ ػِ‪ ٠‬ح‪١٧‬لخٍ حُٔ٘خًٍ‪.ٖ٤‬‬
‫ٗ‪ .‬اػيحى َٓٔف حُيٓ‪.٠‬‬
‫٘‪ .‬حُظيٍد ػِ‪ ٠‬حَُٔٔك‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ .ٙ‬ػَ‪ ٝ‬حَُٔٔك‪٤‬ش ُِٔ٘خ‪ٛ‬ي‪ ،ٖ٣‬ك‪ٔٔ٤‬ي ًَ ‪١‬لَ ىٓ‪٤‬ظ‪ٝ ٚ‬طَكغ حُٔظخٍس‬
‫‪ٝ‬طزيأ حَُٔٔك‪٤‬ش‪.‬‬
‫‪ .1‬أػ٘خء حُؼَ‪٣ ٝ‬ظْ حُظلخػَ ٓغ ح‪١٧‬لخٍ حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪ُِ ٖ٣‬ؼَ‪ ٝ‬رطَف‬
‫ح‪ٓ٧‬جِش ػِ‪ٝ ْٜ٤‬طِو‪ ٠‬ح‪٩‬ؿخرخص‪ٝ ،‬اكيحع ٗ‪ٞ‬ع ٖٓ حُل‪ٞ‬حٍ حُز٘خء ر‪ٖ٤‬‬
‫أ‪١‬لخٍ حُؼَ‪ٝ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪.ٖ٣‬‬

‫‪001‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ .1‬رؼي ح‪ٗ٫‬ظ‪ٜ‬خء ٖٓ حُؼَ‪ ،ٝ‬طظْ ٓ٘خه٘ش ٓخ ىحٍ ك‪ ٢‬حُؼَ‪ٓ ٝ‬غ ح‪١٧‬لخٍ؛‬


‫ر‪ٜ‬يف حُظلٌ‪ٝ َ٤‬اريحء حَُأ‪ٝ ٟ‬حُظو‪ٝ ْ٤٤‬ػَ‪ ٝ‬أكٌخٍ ؿي‪٣‬يس ‪ٝ‬كِ‪ٍٞ‬‬
‫ؿي‪٣‬ش ٌُِٔ٘ش حُؼَ‪( ٝ‬حُو‪ٜ‬ش)‪.‬‬
‫‪ .9‬اػخىس حُؼَ‪ٓ ٝ‬غ حٓظزيحٍ ح‪٧‬ى‪ٝ‬حٍ؛ كخُطلَ حُٔٔؼَ ‪ٜ٣‬زق ٓ٘خ‪ٛ‬يًح‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُؼٌْ ‪ٛ‬ل‪٤‬ق‪ٓ ،‬غ حُظ٘ز‪ ٚ٤‬ػِ‪ ٠‬حُظـي‪٣‬ي ك‪ ٢‬حُؼَ‪ ٝ‬رظِوخث‪٤‬ش ح‪١٧‬لخٍ‪.‬‬
‫‪ُٝ‬ظيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬حُطِ‪٤‬ن ػٖ حُٔ٘خػَ ‪ٝ‬حُويٍس ػِ‪ ٠‬طؤً‪٤‬ي ًحط‪،ٚ‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣‬حُِـ‪ٞ‬ء اُ‪:٠‬‬
‫(ٓي‪٣‬لش ػزي حٌَُ‪)ٔٗ9 ،ٕ.ٔٔ ،ْ٣‬‬
‫‪ ‬طيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬ح‪ٓ٫‬ظـخرخص حُـٔخػ‪٤‬ش حُٔ‪٬‬ثٔش‪ ،‬رٔخ ك‪ٜ٤‬خ حُظلٌْ ك‪٢‬‬
‫ٗزَحص حُ‪ٜٞ‬ص ‪ٝ‬حٓظويحّ ح‪ٗ٩‬خٍحص‪.‬‬
‫‪ ‬طيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬حُلَ ػٖ حُٔ٘خػَ ‪ٝ‬ح‪٧‬كٌخٍ رلٔذ‬
‫ٓوظ‪٤٠‬خص حُٔ‪ٞ‬هق ‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظـخرش (رخُـ‪٠‬ذ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ح‪٩‬ػـخد‪ ،‬أ‪ ٝ‬حُ‪ٞ‬ى‪ ،‬أ‪ٝ‬‬
‫حُظَح‪ٝ )٠ٟ‬ؿ‪َٛ٤‬خ ٖٓ حُٔ٘خػَ حُظ‪ ٢‬طظطِز‪ٜ‬خ حُٔ‪ٞ‬حهق‪ٌٛٝ ،‬ح ٗ‪ٞ‬ع ٖٓ‬
‫حُظٔؼ‪ َ٤‬حٌُ‪٣ ٟ‬ؼخُؾ حُٔ٘خًَ حُ٘لٔ‪٤‬ش ػ٘ي ح‪١٧‬لخٍ‪.‬‬
‫‪ ‬حٓظؼَح‪ٔٗ ٝ‬خًؽ ُٔ‪ٞ‬حهق ٓوظِلش ‪٤ًٝ‬ل‪٤‬ش حًظٔخر‪ٜ‬خ ‪َ١ٝ‬م حُظؼز‪ َ٤‬ػ٘‪ٜ‬خ‬
‫ٖٓ ه‪ ٍ٬‬ػَحثْ ح‪١٧‬لخٍ‬
‫ٌٗ‪ ٖٓ ٬‬أٌٗخٍ حُظ‪ٞ‬ح‪ َٛ‬حُظ‪ ٢‬طؼزَ ػٖ حُِٔحؽ ‪ٝ‬ح‪٧‬كٌخٍ‬ ‫ً‬ ‫‪ٝ‬طؼي حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪٠‬‬
‫‪ٝ‬حُٔلخ‪ ،ْ٤ٛ‬كؼ٘يٓخ ‪ٔ٣‬ظٔغ ح‪١٧‬لخٍ اُ‪ ٠‬حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ ٠‬ك‪ٔٔ٣ ْٜ‬ؼ‪ ٕٞ‬ح‪٫‬هظ‪٬‬ف ك‪٢‬‬
‫ح‪ٞٛ٧‬حص‪ًُٝ ،‬ي ‪ٔ٣‬خػي‪ ْٛ‬ػِ‪٘ٛ ٠‬خػش حٌُ‪ًٔ ،ّ٬‬خ ‪٤ُِٓٞٔ ٌٖٔ٣‬و‪ ٠‬إٔ‬
‫طٔخػي ح‪١٧‬لخٍ ػِ‪٬١ ٠‬هش حُِٔخٕ (ٓ‪ٓ٬‬ش حُظؼز‪ٝ )َ٤‬حُ٘طن ر‪ٟٞٞ‬ف‬
‫‪ٝ‬حًظٔخد حَُٔحىكخص‪ ،‬كخ‪١٧‬لخٍ حٌُ‪٘٣ ٖ٣‬خًٍ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬ح‪٘ٗ٧‬طش حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪٤‬ش ٓؼَ‪:‬‬
‫حُـ٘خء حٌُ‪ٜ٣ ٟ‬خكز‪ ٚ‬أٗ٘طش ‪ٓٝ‬ؼ‪َ٤‬حص كًَ‪٤‬ش ‪٣‬ظ‪٣ُ َٕٜٝ‬خىس ِٓل‪ٞ‬ظش ك‪٢‬‬
‫حُٔلَىحص حُِـ‪٣ٞ‬ش‪.‬‬
‫)‪(Moyeda ,Gomez, & Flores,2..6,p.8‬‬
‫إ طؤػ‪ َ٤‬حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ٓ ٌٕٞ٣ ٠‬ئًيًح ػِ‪ ٠‬ح‪١٧‬لخٍ هخ‪ٛ‬ش ك‪َٔٓ ٢‬ك‪ْٜ‬؛ ك‪٤‬غ اٗ‪ٚ‬‬
‫‪ ٖٓ -‬ه‪ ٍ٬‬حُيٍحٓش ‪ -‬ػزض ً‬
‫كؼ‪ ٬‬إٔ حُطلَ ‪٣‬يٍى ‪ٔ٣ٝ‬ظٔغ رخ‪٣٩‬وخع‪ٝ ،‬حُ٘ـْ‪،‬‬
‫‪٘٣ٝ‬ل٘‪َ٣ٝ ،٠‬ه‪ ٚ‬ك‪َ١ٝ ٍَٝٓ ٢‬د‪ٌُٝ ،‬ح كبٕ ٓ‪ٜ‬خكزش حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪٨ُ ٠‬ىحء‬
‫حَُٔٔك‪ ٢‬ر‪ٞ‬حٓطش ح‪١٧‬لخٍ رخٓظويحّ حُؼَحثْ ‪٣ِ٣‬ي ٖٓ طلخػِ‪ٓ ْٜ‬غ حُؼَ‪،ٝ‬‬
‫‪ٝ‬حٓظٔظخع ًَ ٖٓ حُٔئى‪ٝ ٖ٣‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪ ٖ٣‬رخُؼَ‪ٝ ،ٝ‬طلو‪٤‬ن ح‪ٛ٧‬يحف حَُٔؿ‪ٞ‬س‬
‫ٖٓ ‪ٌٛ‬ح حُ٘ٔ‪ ٖٓ ٢‬حُِؼذ حُظو‪.٠ِ٤‬‬

‫‪000‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ ٖٓٝ‬أك‪ َ٠‬أٗ‪ٞ‬حع حُيٓ‪ُ٘٘ ٠‬خ‪ ١‬ح‪١٧‬لخٍ ‪ ٢ٛ‬ػَحثْ حُولخُ (حُـ‪ٗٞ‬ظ‪ُُٜٞٔ )٠‬ش‬


‫حُظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪ ٠‬طلَ‪ٌٜ٣‬خ ‪ُٜٞٓٝ‬ش ‪٘ٛ‬ؼ‪ٜ‬خ ‪ُٜٞٓٝ‬ش ط‪ٞ‬حكَ ٌٓخٕ ػَ‪ٜٟ‬خ‪ٌٖٔ٣ٝ ،‬‬
‫حٓظويحّ حَُٔٔف حُ‪ٜ‬ـ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬حَُ‪ٟٝ‬ش ُظيٍ‪٣‬ذ حُطلَ ػِ‪ ٠‬حٓظويحّ حُيٓ‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬طلَ‪ٌٜ٣‬خ‪ٝ ،‬طيٍ‪٣‬ز‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬ط‪ٞ‬حكن ‪ٞٛ‬ط‪ٓ ٚ‬غ كًَش حُؼَ‪ٓٝ‬ش ‪ٓٝ‬غ ‪ٞٛ‬ص‬
‫حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ ٠‬حُٔ‪ٜ‬خكزش‪ ٌٖٔ٣ٝ ،‬ح‪ٓ٫‬ظؼخٗش رٌَ٘ ىٍحٓ‪ ٠‬رٔ‪ ٖٓ ٢٤‬حُل‪ٞ٤‬حٗخص‬
‫ح‪٤ُ٧‬لش حُٔلززش ُِطلَ ًؤى‪ٝ‬حص ‪ٗٝ‬و‪٤ٜ‬خص َٓٔك‪٤‬ش ُِظيٍ‪٣‬ذ‪ٝ ،‬طظٌ‪ ٕٞ‬حُيٓ‪٤‬ش‬
‫ك‪َٔٓ ٢‬ف ػَحثْ حُولخُ ٖٓ (ٍأّ ‪ٍٝ‬هزش ‪ًٝ‬ظل‪ًٍٝ ٖ٤‬حػ‪ًٝ ٖ٤‬ل‪ٝ ٖ٤‬ؿٔي‬
‫كخٍؽ ‪ٓ ٞٛٝ‬خ ‪٣‬طِن ػِ‪ ٚ٤‬حُولخُ)‪.‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣ٝ‬طوي‪َٔٓ ْ٣‬ف ػَحثْ حُولخُ ك‪ٞ‬م أ‪ ٟ‬ه٘زش َٓٔف ػخى‪ ،ٟ‬أ‪ ٝ‬أ‪ٌٓ ٟ‬خٕ‬
‫‪ِٜ٣‬ق ٌُُي‪٣ٝ ،‬ظٌ‪ ٖٓ ٕٞ‬ػيى (‪ )ٙ‬ك‪ٞ‬حؿِ ػَ‪ ٝ‬ك‪ٞ‬حُ‪ٓ ٠‬ظَ‪ٝ ،‬حٍطلخع ‪ٔٙ‬‬
‫ْٓ ‪ ٌٚٔٓٝ‬ك‪ٞ‬حُ‪٣ٝ ،ْٕٓ٘ ٠‬ـط‪ ٠‬رـ‪٬‬ف ٓٔ‪٤‬ي ٖٓ حُؤخٕ‪٣ ،‬طِ‪ٖٓ ٠‬‬
‫حُيحهَ (ؿ‪ٜ‬ش حُٔلَى) رخُِ‪ ٕٞ‬ح‪ٞٓ٧‬ى‪ ٖٓٝ ،‬ؿ‪ٜ‬ش حُٔظلَؽ رِ‪٘ٓ ٕٞ‬خٓذ‬
‫ُ‪٨‬كيحع حُظ‪ ٢‬طي‪ ٍٝ‬ك‪ُٜٞ‬خ حَُٔٔك‪٤‬ش‪ ،‬كبًح ًخٗض طي‪ ٍٝ‬ك‪ ٢‬ؿخرش ٓؼ‪ ،٬‬ك‪٤‬ظْ‬
‫‪٬١‬ء ‪ٌٛ‬ح حُـِء رؤُ‪ٞ‬حٕ ؿِ‪ٝ‬ع ح‪ٗ٧‬ـخٍ ‪ٌٌٛٝ‬ح‪ ٫ٝ ،‬طل‪ َ٠‬ح‪ُٞ٧‬حٕ حُِح‪٤ٛ‬ش‬
‫حُـٌحرش‪ ،‬كظ‪ ٫ ٠‬ط٘ـَ حُٔظِو‪ ٠‬ػٖ ٓظخرؼش ح‪٧‬كيحع‪ٓ( .‬ي‪٣‬لش ػزي حٌَُ‪،ْ٣‬‬
‫ٔٔ‪)ٔ9ٔ ،ٕ.‬‬
‫الوْػْع الراتغ‪ :‬أضص ذظو٘ن الوْااف الوطرؼ٘ح ل دم الرّػح‪:‬‬
‫‪ٜٓ َ٤٘٣‬طِق حَُٔٔف ك‪ ٢‬حُظَر‪٤‬ش اُ‪ ٠‬حٓظؼٔخٍ حَُٔٔف ُ‪ٜ‬يف ‪٣‬ظـخ‪ٓ ُٝ‬ـَى‬
‫حُظَك‪ ٚ٤‬ػٖ حُـٔ‪ٌٛ ،ٍٜٞ‬ح حُ‪ٜ‬يف ‪٣‬ظٔؼَ ػخٓش ك‪ ٢‬طـ‪ َ٤٤‬حُٔؼَكش أ‪ ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق‬
‫أ‪ ٝ‬حُِٔ‪٤ًٞ‬خص (أ‪ٍ ٝ‬رٔخ ‪ ٌٙٛ‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُؼ‪٬‬ػش ٓـظٔؼش) ُي‪ ٟ‬أكَحى حُـٔ‪.ٍٜٞ‬‬
‫(‪٘ٛ‬ي‪ٝ‬م ح‪ ْٓ٧‬حُٔظليس ٌُِٔخٕ ‪ٗٝ‬زٌش طَر‪٤‬ش ٗظَحء حُ٘زخد‪)1 ،٘..ٕ ،‬‬
‫إ ُذ حَُٔٔف حُـ‪٤‬ي ‪ ٌٖٔ٣‬ك‪ٝ ٢‬ؿ‪ٞ‬ى ه‪ٜ‬ش ؿ‪٤‬يس ُ‪ٜ‬خ ػ٘خ‪ٓ َٛ‬وظِلش طؼَٔ‬
‫ٓـظٔؼش‪ٝ ،‬ك‪ٔ٤‬خ ‪ ٠ِ٣‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬حُظ‪ ٢‬طٔخ‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬هِن ه‪ٜ‬ش طؼ‪ َ٤‬طلخػَ حُـٔ‪:ٍٜٞ‬‬
‫إٔ طٌ‪ُِ ٕٞ‬و‪ٜ‬ش ٗو‪٤ٜ‬خص ؿي ٓليىس‪ٓ ،‬غ ػ‪٬‬هخص ٓؼويس ‪ٝٝ‬حهؼ‪٤‬ش‬ ‫‪‬‬
‫‪٘ٓٝ‬خٓزش طيكغ رخُو‪ٜ‬ش اُ‪ ٠‬ح‪ٓ٧‬خّ‪.‬‬
‫إٔ طؼ‪ ٖ٤‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص ٗ‪ٞ‬ػًخ ٖٓ حُ‪َٜ‬حع ٓٔخ ‪٣‬ؼ‪ َ٤‬ح‪ٛ‬ظٔخّ حُـٔ‪.ٍٜٞ‬‬ ‫‪‬‬
‫إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش ػ٘‪ٛ َٜ‬يم ‪ٌٛٝ‬ح ‪٣ ٫‬ؼ٘‪ ٠‬رخُ‪ٍَٝ٠‬س إٔ طٌ‪ٕٞ‬‬ ‫‪‬‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬كي ًحط‪ٜ‬خ كو‪٤‬و‪٤‬ش رَ إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ػٔش ٗ‪ٞ‬ع ٖٓ ح‪ٓ٧‬خٗش‬
‫‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬يحه‪٤‬ش‪.‬‬
‫إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ك‪ ٢‬ح‪٧‬ىحء ٗ‪ٞ‬ع ٖٓ حُلٌخ‪ٛ‬ش ٓظ‪ً ٠‬خٕ ًُي ٓ٘خٓزًخ‪ ،‬كخُو‪ٜ‬ش‬ ‫‪‬‬
‫حُوخىٍس ػِ‪ ٠‬ىكغ حُ٘خّ اُ‪ ٠‬حُ‪٠‬لي – ػِ‪ ٠‬ح‪٧‬هَ رؼ‪ ٞ‬حُ‪ٞ‬هض‪ -‬طـؼَ‬

‫‪001‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫حُ٘خّ ‪٣‬ؼ‪ٞٗ ٕٞ٘٤‬ػًخ ٖٓ حُظِٔ‪٤‬ش‪٘ٛ(.‬ي‪ٝ‬م ح‪ ْٓ٧‬حُٔظليس ٌُِٔخٕ‬


‫‪ٗٝ‬زٌش طَر‪٤‬ش ٗظَحء حُ٘زخد‪)ٔٔ ،٘..ٕ ،‬‬
‫أضص ذظو٘ن الوْااف الوطرؼ٘ح ل دم الرّػح‪:‬‬
‫ً‬
‫أ‪ :٫ٝ‬طلي‪٣‬ي ح‪ٛ٧‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش‪:‬‬
‫إ ح‪ٛ٧‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش ؿ‪٤‬يس حُ‪٤ٜ‬خؿش ‪ ٢ٛ‬رٔؼخرش ط‪ٞ‬ؿ‪ٜ٤‬خص ُ‪٤ٜ‬خؿش‬
‫حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪ٝ ،‬ػِ‪ٓ ٠‬ؼِٔش حَُ‪ٟٝ‬ش إٔ طٔؤٍ ٗلٔ‪ٜ‬خ‪:‬‬
‫ٔ‪ٓ .‬خًح طَ‪٣‬ي أًخر‪ُِ ٚ‬طلَ ٖٓ ه‪ ٍ٬‬حُٔ‪ٞ‬هق حَُٔٔك‪ ٢‬؟‬
‫ٕ‪ٓ .‬خ حُٔؼَكش حُـي‪٣‬يس حُظ‪ ٢‬طَ‪٣‬ي ُِطلَ ٓٔخٍٓظ‪ٜ‬خ؟‬
‫ٖ‪ٓ .‬خ ٍى كؼَ ح‪١٧‬لخٍ حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪َُِٔٔ ٖ٣‬ك‪٤‬ش ؟‬
‫ٗ‪ٓ .‬خ أػَ ‪ ٌٙٛ‬حُٔ‪ٞ‬حهق ػِ‪١ ٠‬لَ حَُ‪ٟٝ‬ش؟‬
‫ػخٗ‪ً٤‬خ‪ :‬طلي‪٣‬ي حُ٘و‪٤ٜ‬خص ‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬حٌُٔخٕ(ٖٓ‪ٓ ،‬خًح‪ ،‬أ‪)ٖ٣‬‬
‫رؼي اػيحى ح‪ٛ٧‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش ُِٔ٘‪ٜ‬ي ػِ‪ ٠‬حُٔؼِٔش إٔ طليى حُ٘و‪٤ٜ‬ش‪،‬‬
‫‪ٝ‬حُلزٌش‪ٝ ،‬حٌُٔخٕ‪ ٌٙٛ ،‬حُؼ٘خ‪ َٛ‬ط‪ٞ‬كَ ُِٔؼِٔش حُ‪ٓٞ‬خثَ ُ‪٤ٜ‬خؿش ٓ٘خ‪ٛ‬ي‬
‫ٓ٘طو‪٤‬ش طَطز‪ٓ ٢‬زخَٗس رخ‪ٛ٧‬يحف حُظَر‪٣ٞ‬ش حُظ‪ ٢‬كيىط‪ٜ‬خ ُِٔ٘‪ٜ‬ي‪.‬‬
‫‪ٓ ‬خ ٓ‪ٟٞٞ‬ع حُٔ٘‪ٜ‬ي؟‬
‫‪ٓ ‬خ حُو‪ ٟٞ‬حُٔظؼخٍ‪ٟ‬ش حُظ‪ ٢‬طوِن حُ‪َٜ‬حع؟‬
‫‪ٓ ‬خ حٌُ‪ ٟ‬طَ‪٣‬ي‪ ٙ‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص ‪٤ًٝ‬ق ‪٣‬وِن حُ‪َٜ‬حع؟‬
‫رؼي ًُي طو‪ ّٞ‬حُٔؼِٔش رظلي‪٣‬ي ٓؼخُْ حُ٘و‪٤ٜ‬خص (ٖٓ) حُظ‪٣ ٢‬ظٌ‪ٜ٘ٓ ٕٞ‬خ‬
‫حُٔ٘‪ٜ‬ي‪:‬‬
‫‪ٓ ‬خ حُ٘و‪٤ٜ‬خص حُظ‪٤ٓ ٢‬ظْ اىٓخؿ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُ‪َٜ‬حع ؟‬
‫‪ٓ ‬خ حُؼ‪٬‬هخص حُظ‪ ٢‬طَر‪ ٢‬ر‪ ٖ٤‬حُ٘و‪٤ٜ‬خص ؟‬
‫‪ٓ ‬خ هِل‪٤‬خص حُ٘و‪٤ٜ‬خص؟ ‪ٓٝ‬خ أػٔخٍ‪ ْٛ‬؟ ٖٓ أ‪ْٛ ٖ٣‬؟‬
‫‪ٓ ‬خ ٓ‪ٞ‬هق ًَ ٗو‪٤ٜ‬ش ىحهَ حُو‪ٜ‬ش ؟‬
‫‪ٓ ‬خ ٗ‪ٞ‬ع حُو‪ ْ٤‬حُظ‪ ٢‬طظلِ‪ ٠‬ر‪ٜ‬خ ًَ ٗو‪٤ٜ‬ش؟‬
‫‪٤ً ‬ق طظـ‪ َ٤‬آٍحء ٗو‪٤ٜ‬خص حُو‪ٜ‬ش أػ٘خء حُؼَ‪ٝ‬؟‬
‫رؼي ًُي ػِ‪ ٠‬حُٔؼِٔش حهظ‪٤‬خٍ حٌُٔخٕ (أ‪ ،)ٖ٣‬كٔؼَكش حٌُٔخٕ حٌُ‪٣ ٟ‬ـَ‪ ٟ‬ك‪ٚ٤‬‬
‫حُٔ٘‪ٜ‬ي هزَ حُزيء ‪ٔ٣‬خػي حُٔٔؼِ‪( ٖ٤‬ح‪١٧‬لخٍ) ػِ‪ ٠‬حُل‪ ْٜ‬حُـ‪٤‬ي ‪٧‬ى‪ٝ‬حٍ‪ٝ ،ْٛ‬ك‪٠‬‬
‫كخُش حهظ‪٤‬خٍ ػَحثْ حُولخُ كٌٔخٕ ػَ‪ ٝ‬حَُٔٔك‪٤‬ش ‪ ٌٕٞ٣‬هِق حَُٔٔف‬
‫حُٔـط‪ ٠‬روطؼش ٖٓ حُؤخٕ حُـخٓن؛ ُ‪٤‬لَى ح‪١٧‬لخٍ هِل‪ ٚ‬ػَحثْ حُولخُ‬

‫‪002‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫(ٗو‪٤ٜ‬خص حُو‪ٜ‬ش) ك‪٘ٓ ٢‬خ‪ٛ‬ي رٔ‪٤‬طش ٓظظخُ‪٤‬ش طؼَ‪ ٝ‬حُل‪ٞ‬حٍ حَُٔٔك‪ ٢‬كظ‪٠‬‬
‫ٗ‪ٜ‬خ‪٣‬ظ‪.ٚ‬‬
‫ػخُؼًخ‪ً :‬ظخرش حُٔ‪٘٤‬خٍ‪٤ٛ( ٞ٣‬خؿش حُٔخىس حَُٔٔك‪٤‬ش)‪:‬‬
‫ك‪ ٌٙٛ ٢‬حَُٔكِش ‪ ٫‬ط٘لَى حُٔؼِٔش ربػيحى حُٔ‪٘٤‬خٍ‪ ٞ٣‬حُوخ‪ ٙ‬رخَُٔٔك‪٤‬ش‪،‬‬
‫كؼِ‪ٜ٤‬خ إٔ طَ٘ى أ‪١‬لخُ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬كِوش ك‪ٞ‬حٍ‪٣‬ش ُِ٘وخٕ ك‪٘ٓ ٍٞ‬خ‪ٛ‬ي حَُٔٔك‪٤‬ش‪،‬‬
‫‪٤ًٝ‬ق طزيأ ؟ ‪٤ًٝ‬ق طٔ‪ َ٤‬ح‪٧‬كيحع ‪ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق؟ ً‪٤‬ق ط٘ظ‪ ٠ٜ‬حُو‪ٜ‬ش ؟ ًٔخ ػِ‪ٜ٤‬خ‬
‫إٔ طظَى ُ‪ٔٓ ْٜ‬خكخص ‪ٝ‬حٓؼش ٖٓ ح‪ٍ٫‬طـخٍ؛ ر‪ٜ‬يف ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحط‪ ْٜ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش‬
‫‪ٝ‬حُلٌَ‪٣‬ش؛ ‪٣ٝ‬للِ‪ ْٛ‬ػِ‪ٔٓ ٠‬خٍٓش حُِـش ك‪ٞٓ ٢‬حهق ك‪ٞ‬حٍ‪٣‬ش‪٣َٗ ،‬طش إٔ ‪ٌٕٞ٣‬‬
‫حُل‪ٞ‬حٍ َٓطزطخ رٔ‪ٟٞٞ‬ع حُو‪ٜ‬ش حَُٔٔٔكش‪.‬‬
‫‪ٝ‬رٌُي ‪ ٌٕٞ٣‬حُٔ‪٘٤‬خٍ‪ ٞ٣‬حٌُٔظ‪ٞ‬د ٖٓ ك‪ِ٤ٜ‬ش ؿِٔخص حُٔؼِٔش ٓغ ح‪١٧‬لخٍ‪،‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬ه‪ ٍ٬‬أٓخُ‪٤‬ذ حُؼ‪ٜ‬ق حٌُ‪ٝ ٠٘ٛ‬حُٔ٘خه٘ش ‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حٍ‪ ٝ ،‬كَ حٌُٔ٘‪٬‬ص؛‬
‫طِي حُطَم ‪ٝ‬ح‪ٓ٧‬خُ‪٤‬ذ حُظ‪ ٢‬ط‪ٜ‬يف ُظ٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظلٌ‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪ُ ٢‬ي‪ٟ‬‬
‫حُطلَ‪.‬‬
‫وات ًؼا‪ :‬الؼرع الوطرؼٖ‪:‬‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬ؼِٔش حَُ‪ٟٝ‬ش إٔ طٔظويّ أٓخُ‪٤‬ذ ُؼذ حُي‪ ٍٝ‬ك‪ ٢‬طيٍ‪٣‬ذ ح‪١٧‬لخٍ ػِ‪٠‬‬
‫حُظٔؼ‪ َ٤‬ك‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬هق حَُٔٔك‪َٓ ٢‬حػ‪٤‬ش ك‪ًُ ٢‬ي ٓخ ‪:٠ِ٣‬‬
‫‪ٔٓ ‬خػيس حُطلَ ػِ‪ ٠‬حُظؼز‪ َ٤‬رلَ‪٣‬ش ػٖ ٓخ ك‪ ٢‬ه‪٤‬خُ‪ ٚ‬ػٖ حُ٘و‪٤ٜ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬ط‪ٞ‬ك‪ٓ َ٤‬ل‪ ٢٤‬آٖٓ ُِطلَ حُٔٔؼَ؛ ٌُ‪٘٣ ٫ ٠‬ؼَ رخ‪٩‬كَحؽ؛ ‪ٌٛٝ‬ح‬
‫رخُ‪٠‬ز‪ٓ ٢‬خ ‪ٞ٣‬كَ‪َٔٓ ٙ‬ف حُؼَحثْ‪.‬‬
‫‪ٞٗ ‬ك‪ٍٝ َ٤‬ف حُؼَٔ حُظؼخ‪ ٠ٗٝ‬ر‪ ٖ٤‬ح‪١٧‬لخٍ ر‪ٜ‬يف حُ٘ـخف ٓؼخ‪.‬‬
‫‪ ‬ح‪ٓ٫‬ظؼخٗش رخُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ٝ ٠‬حُٔئػَحص حُ‪ٜٞ‬ط‪٤‬ش أػ٘خء حُؼَ‪.ٝ‬‬
‫‪ ‬حهظ‪٤‬خٍ حُ‪ٞ‬هض حُٔ٘خٓذ ُِؼَ‪ٓ ٝ‬ظ‪ٞ‬حكوخ ٓغ ظَ‪ٝ‬ف ح‪١٧‬لخٍ‬
‫‪ٝ‬حَُ‪ٟٝ‬ش‪.‬‬
‫‪ ‬طـ‪ ِ٤ٜ‬حٌُٔخٕ ُو٘زش حُؼَ‪ٓٝ ٝ‬خ ‪ِِٜٓ٣‬خ ٖٓ هِل‪٤‬خص ‪ٓٝ‬ظخثَ ‪ٝ‬أؿط‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬ه‪٬‬ك‪ًٔ ،ٚ‬خ طـ‪ٓ ِٜ‬وخػي حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪ ٖ٣‬هَ‪٣‬زش ٖٓ ه٘زش حَُٔٔف‪.‬‬
‫هخًٓٔخ‪ :‬حُظـٌ‪٣‬ش حَُحؿؼش رؼي حُؼَ‪ ٝ‬حَُٔٔك‪:٢‬‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬ؼِٔش حَُ‪ٟٝ‬ش طو‪ ْ٤٤‬حُؼَ‪ ٝ‬حَُٔٔك‪ٓ ٢‬غ ح‪١٧‬لخٍ رؼي حُؼَ‪ٝ‬‬
‫ٓزخَٗس؛ ً‪ ٠‬طلون ٓخ‪:٠ِ٣‬‬
‫‪ ‬طوي‪ ْ٣‬طؼِ‪ ِ٣‬ا‪٣‬ـخر‪١٨ُ ٠‬لخٍ حُٔ٘خًٍ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬حُؼَ‪.ٝ‬‬

‫‪003‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪٘ٓ ‬خه٘ش ح‪١٧‬لخٍ حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪ُٔ ٖ٣‬خ ؿخء ك‪ ٢‬حُؼَ‪ ٝ‬حَُٔٔك‪٢‬؛ ‪٩‬ريحء‬


‫آٍحث‪ ْٜ‬ك‪ٔ٤‬خ ٗخ‪ٛ‬ي‪ٝ‬ح ٖٓ أكيحع ‪ٗٝ‬و‪٤ٜ‬خص ‪ٝ‬أكٌخٍ‪.‬‬
‫‪ٍ ‬ر‪ ٢‬ح‪١٧‬لخٍ رخُو‪ٝ ٜٚ‬حُلٌخ‪٣‬خص حُظ‪ ٢‬ط٘ٔ‪ ٠‬ك‪ ْٜ٤‬ه‪ ْ٤‬حُؼَٔ ‪ٝ‬حُظؼخ‪ٕٝ‬‬
‫‪ٝ‬حُظلٌ‪.َ٤‬‬
‫‪ ‬اٗظخؽ أكٌخٍ ؿي‪٣‬يس ٖٓ ح‪١٧‬لخٍ طوظَد ٖٓ حُٔ‪ٟٞٞ‬ػخص حُظ‪َ١ ٢‬كظ‪ٜ‬خ‬
‫حُٔ‪ٞ‬حهق حَُٔٔك‪٤‬ش؛ ُظ٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظلٌ‪ َ٤‬ح‪٩‬ريحػ‪.٠‬‬
‫‪ ‬حٗط‪٬‬م ح‪١٧‬لخٍ ك‪ ٢‬حُلي‪٣‬غ؛ ٓٔخ ‪٣‬ؼُِ حٓظويحٓ‪ُِٔ ْٜ‬لَىحص حُِـ‪٣ٞ‬ش‬
‫حُـي‪٣‬يس حُظ‪ ٢‬حٓظٔؼ‪ٞ‬ح ُ‪ٜ‬خ ‪ٓٝ‬خ ‪٘٣‬خر‪ٜٜ‬خ ك‪ ٢‬ح‪ٗ٫‬ظوخم ‪ٝ‬حُظَحىف حُِـ‪.ٟٞ‬‬
‫رؼي ًُي ػِ‪ ٠‬حُٔؼِٔش طي‪ َ٣ٝ‬ح‪٧‬ى‪ٝ‬حٍ ر‪ ٖ٤‬ح‪١٧‬لخٍ؛ ك‪ٜ٤‬زق حُؼخٍ‪ٕٟٞ‬‬
‫ٓ٘خ‪ٛ‬ي‪ُِ ٖ٣‬ؼَ‪٣ٝ ،ٝ‬و‪ ّٞ‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ي‪ ٕٝ‬رؼَ‪ ٝ‬حُٔ‪ٞ‬حهق حَُٔٔك‪٤‬ش َٓحص‬
‫أهَ‪ٟ‬؛ ر‪ٜ‬يف طؼٔ‪٤‬ن حُلخثيس ٖٓ حُؼَ‪ ٝ‬حَُٔٔك‪ٝ ٢‬آظخع ح‪١٧‬لخٍ ٖٓ‬
‫ه‪.ُٚ٬‬‬
‫ٓخىًٓخ‪٣ِٓ :‬ي ٖٓ ح‪ُ٧‬ؼخد ‪ٝ‬حُظٔخٍ‪ ٖ٣‬حَُٔٔك‪٤‬ش‪:‬‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬ؼِٔش حَُ‪ٟٝ‬ش إٔ ط‪ٞ‬كَ طٌ٘‪ِ٤‬ش ٓظ٘‪ٞ‬ػش ٖٓ ح‪ُ٧‬ؼخد ‪ٝ‬حُظٔخٍ‪ٗ٬ُ ٖ٣‬ظوخء‬
‫ٓ٘‪ٜ‬خ ‪ٝ‬حٓظويحٓ‪ٜ‬خ ك‪ ٢‬حُظيٍ‪٣‬ذ‪ٝ ،‬ط‪ٜ‬يف ‪ ٌٙٛ‬حُظٔخٍ‪ ٖ٣‬اُ‪ ٠‬ر٘خء حُؼوش ‪ٍٝٝ‬ف‬
‫حُؼَٔ حُـٔخػ‪ ٠‬ر‪ ٖ٤‬أ‪١‬لخٍ حَُ‪ٟٝ‬ش‪ٔٓٝ ،‬خػيط‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬ح‪ٍ٫‬طـخٍ ‪ٝ‬حُلًَش‬
‫‪ٝ‬حُل‪ٞ‬حٍ‪.‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣ٝ‬طوي‪ ْ٣‬رؼ‪ ٞ‬حُٔوظَكخص ك‪ٌٛ ٢‬ح حُٔـخٍ ك‪ٔ٤‬خ ‪:٠ِ٣‬‬
‫ٔ‪ .‬حُظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪ ٠‬حُظؤَٓ ‪ٝ‬حُظلٌ‪ َ٤‬حُزؼ‪٤‬ي ٖٓ ه‪ ٍ٬‬اؿٔخ‪ ٝ‬ح‪٧‬ػ‪ٖ٤‬‬
‫‪ٔٓٝ‬خٍٓش حُظو‪.َ٤‬‬
‫ٕ‪ .‬حُظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪َٓ ٠‬ػش حُلًَش ‪ٝ‬حُٔ٘‪ ٠‬رَٔػش أ‪ ٝ‬حُـَ‪ ٟ‬ك‪٢‬‬
‫ح‪ٓ٧‬خًٖ حُٔظٔؼش ٓؼَ ك٘خء حَُ‪ٟٝ‬ش ُظ٘٘‪ ٢٤‬حُي‪ٍٝ‬س حُيٓ‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حٌُحًَس‬
‫ُي‪ ٟ‬ح‪١٧‬لخٍ‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬ح‪ٓ٫‬ظٔخع اُ‪ ٠‬حُٔ‪٤ٓٞ‬و‪ٝ ٠‬حُٔؼ‪َ٤‬حص حُ‪ٜٞ‬ط‪٤‬ش حُٔوظِلش ُِظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪٠‬‬
‫حُظًَ‪ٝ ِ٤‬ح‪ٗ٫‬ظزخ‪ٝ ،ٙ‬طلَ‪٣‬ي حُٔ٘خػَ ‪ٝ‬حُؼ‪ٞ‬ح‪١‬ق‪.‬‬
‫ٗ‪ .‬حُظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪ ٠‬حُظٔؼ‪ َ٤‬حُ‪ٜ‬خٓض ري‪ّ٬ً ٕٝ‬؛ ر‪ٜ‬يف طٔؼ‪ َ٤‬حُٔؼخٗ‪٠‬‬
‫رخُِـش حُـٔي‪٣‬ش ‪ٝ‬ح‪ٔ٣٩‬خءحص ‪ٝ‬ح‪ٗ٩‬خٍحص ‪ٝ‬هخ‪ٛ‬ش حُ‪ٞ‬ؿ‪ٝ ٚ‬حُ‪٤‬ي‪.ٖ٣‬‬
‫٘‪ .‬حُظيٍ‪٣‬ذ ػِ‪ ٠‬اػخىس َٓى حُو‪ ٜٚ‬حُٔٔٔ‪ٞ‬ػش رؤًؼَ ٖٓ ‪٣َ١‬وش‪،‬‬
‫ًخُلٌ‪ ،٠‬أ‪ ٝ‬حُؼَحثْ‪ ،‬أ‪ ٝ‬هَحءس حُ‪ ،ٍٜٞ‬أ‪ ٝ‬حَُْٓ‪.‬‬

‫‪004‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫المراجع‬
‫المراجع العربية‪:‬‬
‫طيٍ‪ ْ٣‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪ٓ :‬لخ‪ٗ ْ٤ٛ‬ظَ‪٣‬ش ‪ٝ‬ططز‪٤‬وخص ػِٔ‪٤‬ش‪٤ُٝ ،‬ي أكٔي ؿخرَ‪،‬‬ ‫ٔ‪.‬‬
‫ح‪ٍ٧‬ىٕ‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ‪.ّٕ..ٕ ،‬‬
‫‪َ١‬م طيٍ‪ ْ٣‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪ ،‬ؿ‪ٞ‬ىص حًَُخر‪ ،٢‬ىٓ٘ن‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ‪.ّٔ99ٙ ،‬‬ ‫ٕ‪.‬‬
‫ٓيهَ اُ‪َ١ ٠‬حثن حُظيٍ‪ ،ْ٣‬ػزي حُ‪ٛٞ‬خد ػ‪َ٣ًٞ ٝٞ‬حٕ‪ ،‬حُؼ‪ ،ٖ٤‬ىحٍ‬ ‫ٖ‪.‬‬
‫حٌُظخد حُـخٓؼ‪.ّٔ..ٕ ،٢‬‬
‫حطـخ‪ٛ‬خص كي‪٣‬ؼش ك‪ ٢‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ ‪َ١ٝ‬م حُظيٍ‪ًٞ ،ْ٣‬ػَ كٖٔ ً‪ٞ‬ؿي‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪،‬‬ ‫ٗ‪.‬‬
‫ػخُْ حٌُظذ‪.ّٔ991 ،ٕ ١ ،‬‬
‫أ‪ ٍٞٛ‬طيٍ‪ ْ٣‬حُؼَر‪٤‬ش ر‪ ٖ٤‬حُ٘ظَ‪٣‬ش ‪ٝ‬حُٔٔخٍٓش‪ ،‬ػزي حُلظخف كٖٔ حُزـش‪،‬‬ ‫٘‪.‬‬
‫ح‪ٍ٧‬ىٕ‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ‪.ّٔ999 ،‬‬
‫طيٍ‪ ْ٣‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ك‪ ٢‬حَُٔكِش حُؼخٗ‪٣ٞ‬ش ـ ٓلٔي ‪٬ٛ‬ف حُي‪ٓ ٖ٣‬ـخ‪،ٍٝ‬‬ ‫‪.ٙ‬‬
‫حُوخ‪َٛ‬س‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪.ّ...ٕ ،٢‬‬
‫طيٍ‪ ْ٣‬ك٘‪ ٕٞ‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪ ،‬ػِ‪ ٠‬أكٔي ٓيً‪ ،ٍٞ‬حُوخ‪َٛ‬س‪ ،‬ىحٍ حُ٘‪ٞ‬حف‪،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫ٔ‪.ّٔ99‬‬
‫طؼِ‪ ْ٤‬حُوَحءس ‪ٝ‬حٌُظخرش ُ‪١٨‬لخٍ‪ٓ ِٟٞٓ ،‬ز‪ ،ٖ٤٠٤‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ‪،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫ٕ‪.ّٖ..‬‬
‫(طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ر‪ ٖ٤‬حُ٘ظَ‪٣‬ش ‪ٝ‬حُظطز‪٤‬ن)‪ ،‬كٖٔ ٗلخط‪ ،ٚ‬حُوخ‪َٛ‬س‪ ،‬حُيحٍ‬ ‫‪.9‬‬
‫حُٔ‪٣َٜ‬ش حُِز٘خٗ‪٤‬ش‪.ّٔ99ٖ ،ٕ ١ ،‬‬
‫(ه‪ٜ‬خث‪ ٚ‬حُؼَر‪٤‬ش ‪َ١ٝ‬حثن طيٍ‪ٜٔ٣‬خ)‪ٗ ،‬خ‪٣‬ق ٓلٔ‪ٞ‬ى ٓؼَ‪ٝ‬ف‪ ،‬ر‪َٝ٤‬ص‪،‬‬ ‫ٓٔ‪.‬‬
‫ىحٍ حُ٘لخثْ‪.ّٔ991 ،٘ ١ ،‬‬
‫(‪َ١‬م طيٍ‪ ْ٣‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش)‪٣ًَُ ،‬خ آٔخػ‪ ،َ٤‬ح‪ٌ٘ٓ٫‬يٍ‪٣‬ش‪ ،‬ىحٍ حُٔؼَكش‬ ‫ٔٔ‪.‬‬
‫حُـخٓؼ‪٤‬ش‪.ّٔ99٘ ،‬‬
‫(‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخص حُظؼِْ ك‪ ٢‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش)‪ٓ ،‬لٔي ػزي حُٔطِذ ؿخى‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪ ،‬ىحٍ‬ ‫ٕٔ‪.‬‬
‫حُلٌَ‪.ّٖ..ٕ ،‬‬
‫(‪َ١‬م طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُِٔزظيث‪ٓ ،)ٖ٤‬لٔي ػزي حُوخىٍ أكٔي‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪،‬‬ ‫ٖٔ‪.‬‬
‫ٌٓظزش حُ٘‪٠ٜ‬ش حُٔ‪٣َٜ‬ش‪.ّٔ91ٕ ،‬‬
‫(حُٔؼِْ حُلخػَ ‪ٝ‬حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلؼخٍ)‪ٓ ،‬لٔي ػزي حَُك‪ ْ٤‬ػيّ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪ ،‬ىحٍ‬ ‫ٗٔ‪.‬‬
‫حُلٌَ ُِطزخػش ‪ٝ‬حَُ٘٘ ‪ٝ‬حُظ‪٣ُٞ‬غ‪.ّٔ99ٙ ،‬‬
‫(ٓ٘خ‪ٛ‬ؾ طيٍ‪ ْ٣‬حُِـش رخُظؼِ‪ ْ٤‬ح‪ٓ٧‬خٓ‪ٍٗ ،)٢‬ي‪ ١‬أكٔي ‪١‬ؼ‪ٔ٤‬ش‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪ ،‬ىحٍ‬ ‫٘ٔ‪.‬‬
‫حُلٌَ حُؼَر‪.ّٔ991 ،٢‬‬

‫‪005‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ٜٓ( .ٔٙ‬خٍحص ح‪٫‬ط‪ٜ‬خٍ ك‪ ٢‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش)‪ٍٝ َٔٓ ،‬ك‪ ٢‬حُل‪ٓٝ َٜ٤‬لٔي ؿ‪ٜ‬خى‬
‫ؿَٔ‪ ،‬حُؼ‪ ،ٖ٤‬ىحٍ حٌُظخد حُـخٓؼ‪.ّٗ..ٕ ،٢‬‬
‫‪ٜٓ( .ٔ1‬خٍحص حُظيٍ‪ ْ٣‬حُلؼخٍ)ٗخ‪٣‬لش هطخٓ‪ ،٢‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ‪.ّٗ..ٕ ،‬‬
‫‪ٓ .ٔ1‬وظ‪ َٜ‬طلٔ‪ َ٤‬حرٖ ًؼ‪ٓ :َ٤‬لٔي ػِ‪ ٢‬حُ‪ٜ‬خر‪ :٢ٗٞ‬ىحٍ حُ‪ٜ‬خر‪.٢ٗٞ‬‬
‫‪ُٔ .ٔ9‬خٕ حُؼَد ‪٫‬رٖ ٓ٘ظ‪ ٍٞ‬ح‪٩‬كَ‪٣‬و‪ ،٢‬ىحٍ حُٔؼخٍف‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٕٓ‪ٜ٘ٓ .‬ؾ حُظَر‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُظ‪ ٍٜٞ‬ح‪ ،٢ٓ٬ٓ٩‬ػِ‪ ٢‬أكٔي ٓيً‪ :ٍٞ‬ىحٍ حُلٌَ‬
‫حُؼَر‪ ،٢‬حُوخ‪َٛ‬س‪ ،‬حُطزؼش ح‪ٕٕٛٔٗ ،٠ُٝ٧‬ـ ـ ٕ‪.ّٕ..‬‬
‫ٕٔ‪ .‬حُز‪٤‬خٕ ك‪ٍٝ ٢‬حثغ حُوَإٓ‪ :‬ى‪ .‬طٔخّ كٔخٕ‪ٌٓ :‬ظزش ح‪َٓ٧‬س ٕ‪.ّٖ..‬‬
‫ٕٕ‪ .‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ ٢‬ك‪ٓ ٢‬ل‪٘ٓٝ ٜٚٓٞ‬ط‪ٞ‬ه‪ ٚ‬ػزي حٌَُ‪ ْ٣‬حُوط‪٤‬ذ – ىحٍ حُلٌَ‬
‫حُؼَر‪.٢‬‬
‫ٖٕ‪ٌِٞ٤ٓ .‬ؿ‪٤‬ش حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬ى‪ /‬حُظ‪ٜ‬خٓ‪ٗ ٢‬لَس – حًَُ٘ش حُظ‪٤ٔٗٞ‬ش‬
‫ُِظ‪٣ُٞ‬غ‪.‬‬
‫ٕٗ‪ .‬ه‪ ٜٚ‬حُوَإٓ ى‪ /‬ػزي حُزخٓ‪ ٢‬رِز‪ٌٓ ،ٍٞ‬ظزش أ‪ ٍٞٛ‬حُي‪ ٖ٣‬رخُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٕ٘‪ٞٓٞٓ .‬ػش حُؼوخى ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ -‬ػزخّ ٓلٔ‪ٞ‬ى حُؼوخى‪ ١ -‬ىحٍ حٌُظخد حُؼَر‪-٢‬‬
‫ر‪َٝ٤‬ص ٔ‪.ٔ91‬‬
‫‪ .ٕٙ‬حُ٘ز ّ‪ٞ‬س ‪ٝ‬ح‪ٗ٧‬ز‪٤‬خء‪ٓ -‬لٔي ػِ‪ ٢‬حُ‪ٜ‬خر‪ ١ -٢ٗٞ‬ىحٍ ح‪ٍٗ٩‬خى ُِطزخػش ‪ٝ‬حَُ٘٘‬
‫‪..ٔ91‬‬
‫‪ .ٕ1‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ ٢‬ا‪٣‬لخإ‪ٗٝ ٙ‬للخط‪ ٚ‬ى‪ .‬ك‪ َ٠‬ػزخّ‪ -‬ىحٍ حُلَهخٕ‪ -‬ػٔخٕ‬
‫‪.ٔ911‬‬
‫‪ .ٕ1‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ ٢‬ك‪٘ٓ ٢‬ط‪ٞ‬ه‪ٓٝ ٚ‬ل‪ -ٜٚٓٞ‬ػزي حٌَُ‪ ْ٣‬حُوط‪٤‬ذ‪ -‬ىحٍ حُلٌَ‬
‫حُؼَر‪ ٢‬حُوخ‪َٛ‬س ٗ‪.ٔ91‬‬
‫‪ .ٕ9‬حُظلٌ‪ َ٤‬كَ‪٠٣‬ش آ‪٤ٓ٬‬ش‪ -‬ػزخّ ٓلٔ‪ٞ‬ى حُؼوخى‪ -‬ىحٍ ٗ‪٠ٜ‬ش ٓ‪ َٜ‬رخُلـخُش‪-‬‬
‫حُٔخىٓش‪.‬‬
‫ٖٓ‪ .‬ؿخٓغ حُز‪٤‬خٕ ػٖ طؤ‪ َ٣ٝ‬آ‪ ١‬حُوَإٓ‪٧ -‬ر‪ ٢‬ؿؼلَ ٓلٔي رٖ ؿَ‪ َ٣‬حُطزَ‪( ١‬ص‬
‫ٖٔ‪ٛ.‬ـ) ‪ٜٓ ١‬طل‪ ٠‬حُزخر‪ -َٜٓ -٢‬حُؼخٗ‪٤‬ش ٗ٘‪.ٔ9‬‬
‫ٖٔ‪ .‬حُـخٓغ ‪٧‬كٌخّ حُوَإٓ‪٧ -‬ر‪ ٢‬ػزيهللا ٓلٔي رٖ أكٔي ح‪ٜٗ٧‬خٍ‪ ١‬حُوَ‪١‬ز‪( ٢‬ص‬
‫ٔ‪ٛٙ1‬ـ) ‪ُٝ ١‬حٍس حُؼوخكش‪ َ٘ٗ -‬ىحٍ حٌُظخد حُؼَر‪ -٢‬حُوخ‪َٛ‬س‪.ٔ9ٙ1 -‬‬
‫ٕٖ‪ٍٗ .‬ي‪ ٟ‬أكٔي ‪١‬ؼ‪ٔ٤‬ش ‪ٓٝ‬لٔي حُٔ‪٤‬ي ٓ٘خع (ٕ‪ ،)...‬طيٍ‪ ْ٣‬حُؼَر‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُظؼِ‪ْ٤‬‬
‫حُؼخّ‪ٗ -‬ظَ‪٣‬خص ‪ٝ‬طـخٍد‪ ،ٔ١ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪ ،٠‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٖٖ‪ .‬آلخم ح‪ٜ٘ٓ ،)1..ٕ( ٖ٤ٓ٧‬ؾ ح‪ُ ٌٞٔ٤ٔ٣٩‬ظيٍ‪٣‬ذ ٓؼِٔ‪ ٠‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُـ‪َ٤‬‬
‫حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬ر‪ٜ‬خ‪ -‬أٓخٓ‪٤‬خص ‪٣َ١‬وش حُظيٍ‪ٝ ْ٣‬حُظَر‪٤‬ش حُؼِٔ‪٤‬ش ُي‪ٍٝ‬حص طيٍ‪٣‬ذ‬
‫حُٔؼِٔ‪ٍٞ٘٘ٓ ،ٕ١ ،ٖ٤‬حص حُٔ٘ظٔش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ُِظَر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼِ‪ٝ ّٞ‬حُؼوخكش –‬
‫ا‪ ،ٌٞٔ٤ٔ٣‬حَُرخ‪.١‬‬

‫‪007‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٖٗ‪ .‬حُ٘‪ٔ٤‬خء حُٔ‪٤‬ي ػزي حُـ‪ٞ‬حى (ٕٔ‪ ،)ٕ.‬رَٗخٓؾ هخثْ ػِ‪ ٠‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ُ ٠‬ظ٘ٔ‪٤‬ش‬
‫ػِٔ‪٤‬خص حُظلٌ‪ َ٤‬حُ٘ل‪ٝ ٟٞ‬حُز‪٬‬ؿ‪ُ ٠‬ي‪٬١ ٟ‬د حُلَهش حَُحرؼش رؤْ حُِـش‬
‫حُؼَر‪٤‬ش ك‪٤ًِ ٢‬ش حُظَر‪٤‬ش – ؿخٓؼش ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‪٣‬ش‪ٍٓ ،‬خُش ىًظ‪ٍٞ‬ح‪٤ًِ ،ٙ‬ش حُظَر‪٤‬ش‪،‬‬
‫ؿخٓؼش ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‪٣‬ش‬
‫ٖ٘‪ .‬أر‪ ٞ‬حُلٖٔ ػِ‪ ٠‬حُ٘ي‪ ،)ٔ..ٕ(ٟٝ‬ه‪ ٜٚ‬حُ٘ز‪١٨ُ ٖ٤٤‬لخٍ‪ٓ ،‬ئٓٔش حَُٓخُش‬
‫َُِ٘٘‪ ،ٔ١ ،‬ر‪َٝ٤‬ص‪ُ ،‬ز٘خٕ‪.‬‬
‫‪ .ٖٙ‬ا‪ٔ٣‬خٕ أكٔي حُ٘خكؼ‪ ،)ٕ.ٔٙ( ٠‬رَٗخٓؾ هخثْ ػِ‪ ٠‬حُٔيهَ حُو‪ُ ٠ٜٜ‬ظ٘ٔ‪٤‬ش‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ُٔ َ٤‬ظؼِٔ‪ ٠‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رِـخص أهَ‪ُِٔٔ ٟ‬ظ‪ٟٞ‬‬
‫حُٔظ‪ٍٓ ،٢ٓٞ‬خُش ٓخؿٔظ‪٤ًِ ،َ٤‬ش حُيٍحٓخص حُؼِ‪٤‬خ ُِظَر‪٤‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ .ٖ1‬ػزي هللا ػِ‪ٞ‬حٕ (‪ ،)ٔ991‬طَر‪٤‬ش ح‪٫ٝ٧‬ى ك‪ ٢‬ح‪ ،ّ٬ٓ٩‬حُـِء حُؼخٗ‪،ٖٔ ١ ،٠‬‬
‫ىحٍ حُٔ‪ ،ّ٬‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪٠ٗ .ٖ1‬خٍ كٔ‪ ٖ٤‬أر‪ٛ ٞ‬زلش (ٔ‪ ،).ٕ.‬أػَ هَحءس حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش رؼ‪ٜٓ ٞ‬خٍحص‬
‫حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪ُ ٢‬ي‪١ ٟ‬خُزخص حُ‪ٜ‬ق حُظخٓغ‪ٍٓ ،‬خُش ٓخؿٔظ‪٤ًِ ،َ٤‬ش حُظَر‪٤‬ش‪،‬‬
‫حُـخٓؼش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش – ؿِس‪.‬‬
‫‪ٓ .ٖ9‬لٔي ػزي حُلظخف حُوط‪٤‬ذ (ٔ‪ ،).ٕ.‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حُؼَر‪٤‬ش‬
‫ُِ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ (ٍإ‪٣‬ش ٗوي‪٣‬ش)‪ٍٝ ،‬هش ٓويٓش اُ‪ ٠‬حُٔئطَٔ حُؼخُٔ‪ ٢‬ح‪ُ ٍٝ٧‬ظؼِ‪ْ٤‬‬
‫حُوَإٓ حٌَُ‪ ،ْ٣‬حُ‪٤ٜ‬جش حُؼخُٔ‪٤‬ش ُظلل‪٤‬ع حُوَإٓ حٌَُ‪ ْ٣‬رـيس‪ ،‬حُٔل‪ ٍٞ‬حَُحرغ‪:‬‬
‫ح‪ ْٓ٧‬حُؼِٔ‪٤‬ش حُظؤ‪٤ِ٤ٛ‬ش ُِظؼِ‪ ْ٤‬حُوَآٗ‪.٢‬‬
‫ٓٗ‪ .‬ػزي هللا ػِ‪ٞ‬حٕ (‪ ،)ٔ991‬طَر‪٤‬ش ح‪٫ٝ٧‬ى ك‪ ٢‬ح‪ ،ّ٬ٓ٩‬حُـِء حُؼخٗ‪،ٖٔ ١ ،٠‬‬
‫ىحٍ حُٔ‪ ،ّ٬‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٔٗ‪ٍٗ .‬ي‪ ٟ‬أكٔي ‪١‬ؼ‪ٔ٤‬ش ‪ٓٝ‬لٔي حُٔ‪٤‬ي ٓ٘خع (ٕ‪ ،)...‬طيٍ‪ ْ٣‬حُؼَر‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُظؼِ‪ْ٤‬‬
‫حُؼخّ‪ٗ -‬ظَ‪٣‬خص ‪ٝ‬طـخٍد‪ ،ٔ١ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪ ،٠‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٕٗ‪ .‬ا‪ٔ٣‬خٕ أكٔي حُ٘خكؼ‪ ،)ٕ.ٔٙ( ٠‬رَٗخٓؾ هخثْ ػِ‪ ٠‬حُٔيهَ حُو‪ُ ٠ٜٜ‬ظ٘ٔ‪٤‬ش‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ُٔ َ٤‬ظؼِٔ‪ ٠‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رِـخص أهَ‪ُِٔٔ ٟ‬ظ‪ٟٞ‬‬
‫حُٔظ‪ٍٓ ،٢ٓٞ‬خُش ٓخؿٔظ‪٤ًِ ،َ٤‬ش حُيٍحٓخص حُؼِ‪٤‬خ ُِظَر‪٤‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٖٗ‪ .‬حُ٘‪ٔ٤‬خء حُٔ‪٤‬ي ػزي حُـ‪ٞ‬حى (ٕٔ‪ ،)ٕ.‬رَٗخٓؾ هخثْ ػِ‪ ٠‬حُو‪ ٜٚ‬حُوَآٗ‪ُ ٠‬ظ٘ٔ‪٤‬ش‬
‫ػِٔ‪٤‬خص حُظلٌ‪ َ٤‬حُ٘ل‪ٝ ٟٞ‬حُز‪٬‬ؿ‪ُ ٠‬ي‪٬١ ٟ‬د حُلَهش حَُحرؼش رؤْ حُِـش‬
‫حُؼَر‪٤‬ش ك‪٤ًِ ٢‬ش حُظَر‪٤‬ش – ؿخٓؼش ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‪٣‬ش‪ٍٓ ،‬خُش ىًظ‪ٍٞ‬ح‪٤ًِ ،ٙ‬ش حُظَر‪٤‬ش‪،‬‬
‫ؿخٓؼش ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‪٣‬ش‪.‬‬
‫ٗٗ‪ .‬آلخم ح‪ٜ٘ٓ ،)1..ٕ( ٖ٤ٓ٧‬ؾ ح‪ُ ٌٞٔ٤ٔ٣٩‬ظيٍ‪٣‬ذ ٓؼِٔ‪ ٠‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُـ‪َ٤‬‬
‫حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬ر‪ٜ‬خ‪ -‬أٓخٓ‪٤‬خص ‪٣َ١‬وش حُظيٍ‪ٝ ْ٣‬حُظَر‪٤‬ش حُؼِٔ‪٤‬ش ُي‪ٍٝ‬حص طيٍ‪٣‬ذ‬
‫حُٔؼِٔ‪ٍٞ٘٘ٓ ،ٕ١ ،ٖ٤‬حص حُٔ٘ظٔش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ُِظَر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼِ‪ٝ ّٞ‬حُؼوخكش –‬
‫ا‪ ،ٌٞٔ٤ٔ٣‬حَُرخ‪.١‬‬

‫‪008‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫٘ٗ‪ .‬أر‪ ٞ‬حُلٖٔ ػِ‪ ٠‬حُ٘ي‪ ،)ٔ..ٕ(ٟٝ‬ه‪ ٜٚ‬حُ٘ز‪١٨ُ ٖ٤٤‬لخٍ‪ٓ ،‬ئٓٔش حَُٓخُش‬
‫َُِ٘٘‪ ،ٔ١ ،‬ر‪َٝ٤‬ص‪ُ ،‬ز٘خٕ‪.‬‬
‫‪ٓٞ٣ .ٗٙ‬ق هطخٓ‪ ٞٔٗ ،)...ٕ( ٠‬حُطلَ حُٔؼَك‪ٝ ٠‬حُِـ‪ ،ٟٞ‬ح‪٤ِٛ٧‬ش َُِ٘٘ ‪ٝ‬حُظ‪٣ُٞ‬غ‪،‬‬
‫ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫‪ٗ .ٗ1‬خ‪ َٛ‬ؿز‪ ،)ٔ99ٙ( ٖ٤‬حُظَر‪٤‬ش حُي‪٤٘٣‬ش ك‪٣ٍ ٢‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ ر‪ ٖ٤‬حُ٘ظَ‪٣‬ش‬
‫‪ٝ‬حُظطز‪٤‬ن‪ٓ ،‬طزؼش حُِ‪َٛ‬حء‪ ،‬حُٔ٘‪٤‬خ‪.َٜٓ ،‬‬
‫‪ٓ .ٗ1‬لٔي ؿخرَ هخْٓ (ٕ‪ ،)ٔ..‬طو‪ ْ٣ٞ‬ه‪ ٜٚ‬ح‪١٧‬لخٍ ك‪ٟٞ ٢‬ء حَُ٘‪ ١ٝ‬حُ‪ٞ‬حؿذ‬
‫ط‪ٞ‬حكَ‪ٛ‬خ ك‪ ٢‬حُو‪ٜ‬ش حُٔئُلش ُ‪ٝ ْٜ‬آٍحث‪ ْٜ‬ك‪ٜ٤‬خ‪ ،‬حُؼيى حُٔخرغ‪ٓ ،ٞ٤ُٞ٣ ،‬ـِش ًِ‪٤‬ش‬
‫حُظَر‪٤‬ش‪ ،‬ىٓ‪٤‬خ‪.١‬‬
‫‪ٓ .ٗ9‬لٔي ؿخْٓ ٓلٔي (ٕ‪ ،)ٗ..‬حُ٘ٔ‪ٝ ٞ‬حُطل‪ُٞ‬ش ك‪٣ٍ ٢‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬ىحٍ حُؼوخكش‪،‬‬
‫ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‬
‫ٓ٘‪ًٞ .‬ػَ كٔ‪ًٞ ٖ٤‬ؿي (ٕ‪ ،)ٔ99‬طَر‪٤‬ش ‪١‬لَ ٓخ هزَ حُٔيٍٓش‪ ،‬ػخُْ حٌُظذ‪،‬‬
‫حُوخ‪َٛ‬س‬
‫ٔ٘‪ .‬كوَ‪٤ٍٗ ٟ‬ي ه‪ ،)ٕ.ٔٗ( َ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُي‪٤٘٣‬ش ‪ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ك‪ ٢‬حُطل‪ُٞ‬ش‬
‫حُٔزٌَس‪ ،‬ىحٍ ً٘‪ ُٞ‬حُٔؼَكش‪ ،‬ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‬
‫ٕ٘‪ .‬ػِ‪ ٠‬أكٔي ٓيً‪ ،)ٕ..ٕ( ٍٞ‬طيٍ‪ ْ٣‬ك٘‪ ٕٞ‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪،٠‬‬
‫حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٖ٘‪ .‬ػ‪ٞ‬ح‪١‬ق ارَح‪ ٞٔٗ ،)ٔ99ٙ( ْ٤ٛ‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُؼِٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُطَم حُوخ‪ٛ‬ش رَ‪٣‬خ‪ٝ‬‬
‫ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬ح‪ٗ٩‬ـِ‪ ٞ‬حُٔ‪٣َٜ‬ش‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‬
‫ٗ٘‪ٓ .‬ؼي َٓٓ‪ ٠‬أكٔي (ٕ‪ ،)ٔ99‬طط‪ ٍٞ‬حُلٌَ حُظَر‪ ،ٟٞ‬ػخُْ حٌُظذ‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‬
‫٘٘‪ٓ .‬ؼ‪٤‬ي آٔخػ‪ َ٤‬ػِ‪( ٠‬د‪.‬ص)‪ ،‬أ‪ ٍٞٛ‬حُظَر‪٤‬ش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪،٠‬‬
‫حُوخ‪َٛ‬س‬
‫‪ .٘ٙ‬ك٘خٕ ػزي حُلٔ‪٤‬ي حُؼ٘خٗ‪ ،)ٕ.ٔٔ( ٠‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ‪ٝ‬ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬حُي‪٤٘٣‬ش ك‪ ٢‬حُطل‪ُٞ‬ش حُٔزٌَس‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ‪ ،‬ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‬
‫‪ .٘1‬كٖٔ كٔ‪٣ُ ٖ٤‬ظ‪ ،)ٔ999( ٕٞ‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬حُظيٍ‪ٍ ،ْ٣‬إ‪٣‬ش ٓ٘ظ‪٤ٓٞ‬ش (حُٔـِي‪ٖ٣‬‬
‫ح‪ٝ ٍٝ٧‬حُؼخٗ‪ ،)٠‬ػخُْ حٌُظذ‪ ،‬ر‪َٝ٤‬ص‬
‫‪ .٘1‬ا‪ٔ٣‬خٕ ػزي هللا َٗ ف(ٕ‪ ،)1..‬حُظَر‪٤‬ش ح‪٧‬ه‪٬‬ه‪٤‬ش ُِطلَ‪ ،‬ػخُْ حٌُظذ‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‬
‫‪ .٘9‬أٓ‪َ٤‬س ػِ‪ٓ ٠‬لٔي (ٕ‪َٓ ،)ٙ..‬ؿغ ك‪ ٢‬حُطل‪ُٞ‬ش حُٔزٌَس‪ٌٓ ،‬ظزش حُيحٍ ح‪ً٧‬خى‪٤ٔ٣‬ش‪،‬‬
‫حٌُ‪٣ٞ‬ض‪.‬‬
‫ٓ‪ .ٙ‬أكٔي ػَٔ ‪ٛ‬خْٗ (‪ ،).ٔ99‬حُطل‪ُٞ‬ش ك‪ ٢‬ح‪ ،ّ٬ٓ٩‬حُٔئطَٔ حُي‪ُِ ٠ُٝ‬طل‪ُٞ‬ش ك‪٢‬‬
‫ح‪ ،ّ٬ٓ٩‬حُوخ‪َٛ‬س‬
‫ٔ‪ .ٙ‬حرٖ ٓ٘ظ‪(ٍٞ‬د‪ .‬ص)‪ُٔ ،‬خٕ حُؼَد‪ ،‬ؽ٘‪ ،‬ىحٍ حُٔؼخٍف‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬

‫‪009‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٕ‪ .ٙ‬أر‪ ٞ‬كخٓي حُـِحُ‪ ،)ٔ99ٙ( ٠‬اك‪٤‬خء ػِ‪ ّٞ‬حُي‪ ،ٖ٣‬طلو‪٤‬ن حُ٘لخص حُطلخٕ ‪ٝ‬ػزي‬
‫هللا حُٔ٘٘خ‪ٓ ،ٟٝ‬ـِي ٖ‪ٌٓ ،‬ظزش ح‪ٔ٣٩‬خٕ‪ ،‬حُٔ٘‪ٍٜٞ‬س‪،َٜٓ ،‬‬
‫ٖ‪ .ٙ‬أكٔي كٖٔ ػزي حُوخىٍ (ٕ‪ ،)ٕ..‬حُو‪ ْ٤‬حُظَر‪٣ٞ‬ش ك‪ ٢‬حُوَإٓ حٌَُ‪ٍٓ ،ْ٣‬خُش‬
‫ىًظ‪ٍٞ‬ح‪٤ًِ ،ٙ‬ش ح‪٥‬ىحد‪ ،‬ؿخٓؼش حُ‪َٞٓ٤‬ى‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫ٗ‪ .ٙ‬اهزخٍ ٓطَ٘ ػزي حُ‪ٜ‬خكذ ‪ٝ‬أٗ‪ٞ‬حم ٗ‪٤ٜ‬ق ؿخْٓ (ٕٔ‪ٓ ،)ٕ.‬خ‪٤ٛ‬ش حُٔلخ‪ْ٤ٛ‬‬
‫‪ٝ‬أٓخُ‪٤‬ذ ط‪ٜ‬ل‪٤‬ق حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُٔوط‪ٞ‬ءس‪ ،‬ىحٍ ‪ٛ‬لخء َُِ٘٘ ‪ٝ‬حُظ‪٣ُٞ‬غ‪ ،‬ػٔخٕ‪،‬‬
‫ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫٘‪ .ٙ‬ػ٘خء ‪ٓٞ٣‬ق حُ‪٠‬زغ (ٕ‪ ،)1..‬طؼِْ حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حُي‪٤٘٣‬ش ُي‪ ٟ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬ىحٍ‬
‫حُلٌَ حُؼَر‪ ،٠‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ٜٗ .ٙٙ‬خى ػزي هللا حُؼز‪٤‬ي (ٔ‪ ،).ٕ.‬ط٘ٔ‪٤‬ش حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُي‪٤٘٣‬ش ‪ٝ‬حُؼِٔ‪٤‬ش ُطلَ حَُ‪ٟٝ‬ش‪،‬‬
‫ٌٓظزش حُل‪٬‬ف‪ ،‬حٌُ‪٣ٞ‬ض‪.‬‬
‫‪ .ٙ1‬أكٔي كٔ‪ ٖ٤‬حُِوخٗ‪ٝ ٠‬ػِ‪ ٠‬حُـَٔ (‪ٓ ،)ٔ99ٙ‬ؼـْ حُٔ‪ٜ‬طِلخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‬
‫حُٔؼَكش ك‪ ٢‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ ‪َ١ٝ‬م حُظيٍ‪ ،ْ٣‬ػخُْ حٌُظذ‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ .ٙ1‬أكٔي ٓلٔي ٓخُْ (ٕ‪ ،)ٗ..‬طٌ٘‪ُٞٞ‬ؿ‪٤‬خ حُظؼِ‪ٝ ْ٤‬حُظؼِ‪ ْ٤‬ح‪ٌُ٩‬ظَ‪ٌٓ ،٠ٗٝ‬ظزش‬
‫حَُٗي‪ ،‬حَُ‪٣‬خ‪.ٝ‬‬
‫‪ .ٙ9‬أكٔي ٗـ‪٤‬ذ (ٔ‪ ،)ٔ99‬أىد حُطلَ ػِْ ‪ٝ‬كٖ‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪ ،٠‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٓ‪ .1‬أكٔي ٗـ‪٤‬ذ (ٕ‪ً ،)...‬ظذ ح‪١٧‬لخٍ ك‪ٓ ٖٓ ٢‬خهزَ حُٔيٍٓش‪ٓ ،‬ئطَٔ ػوخكش حُطلَ‬
‫ر‪ ٖ٤‬حُظؼِ‪ ٝ ْ٤‬ح‪٩‬ػ‪٤ًِ ،ّ٬‬ش ٍ‪٣‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬ؿخٓؼش حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٔ‪ .1‬أٓخٓش ًُ‪ ٠‬حُٔ‪٤‬ي ػِ‪ ،)٘..ٕ( ٠‬كخػِ‪٤‬ش رَٗخٓؾ ٓوظَف هخثْ ػِ‪ ٠‬حُظٌخَٓ ر‪ٖ٤‬‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص حُوَحءس ‪ٝ‬حٌُظخرش ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُِ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص حُيٍحٓش‪ ،‬ىًظ‪ٍٞ‬ح‪٤ًِ ،ٙ‬ش حُظَر‪٤‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‪٣‬ش‪.‬‬
‫ٕ‪ .1‬أك٘خٕ ىٍ‪ ،)ٔ..ٕ( ُٙٝ‬اؿَحءحص ك‪ ٢‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ‪ ًَِٓ ،‬حُظ‪ٞ‬ػ‪٤‬ن‬
‫‪ٝ‬ح‪٧‬رلخع‪ ،ٗ١ ،‬ؿخٓؼش حُ٘ـخف حُ‪٤٘١ٞ‬ش‪ٗ ،‬خرِْ‪ُ ،‬ز٘خٕ‪.‬‬
‫ٖ‪ .1‬حُٔ‪٤‬ي ؿٔؼش ػزي هللا (ٔ‪ ،).ٕ.‬كخػِ‪٤‬ش رَٗخٓؾ هخثْ ػِ‪ ٠‬حُ٘‪ ٚ‬حُوَآٗ‪ ٠‬ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش‬
‫ٓ‪ٜ‬خٍحص حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ‪٧‬ؿَح‪ ٝ‬أًخى‪٤ٔ٣‬ش ُي‪ ٟ‬حُٔزؼ‪ٞ‬ػ‪ ٖ٤‬ؿ‪ َ٤‬حُ٘خ‪١‬و‪ٖ٤‬‬
‫رخُؼَر‪٤‬ش رـخٓؼش ح‪ٍٓ ،َُٛ٧‬خُش ىًظ‪ٍٞ‬ح‪٤ًِ ،ٙ‬ش حُيٍحٓخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش‬
‫حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٗ‪ .1‬آٓخٍ ٓ‪ ٠ٓٞ‬ػزخّ ح‪ٓ٩‬خّ (ٕ‪ ،)ٕ..‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُ‪٨‬ؿَح‪ ٝ‬حُوخ‪ٛ‬ش‬
‫طؤُ‪٤‬ق ٓ٘‪ٜ‬ؾ ُِ‪ٜ‬لل‪ ٖٓ ٖ٤٤‬ؿ‪ َ٤‬حُؼَد‪ٓ ،‬ؼ‪ٜ‬ي حُوَ‪ ّٞ١‬حُي‪ ،٠ُٝ‬حُوَ‪.ّٞ١‬‬
‫٘‪ .1‬ا‪ٔ٣‬خٕ أكٔي ‪٣َٛ‬ي‪ٜ٘ٓ ،)ٔ991( ٟ‬ؾ ٓوظَف ُظؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُـ‪ َ٤‬حُ٘خ‪١‬و‪ٖ٤‬‬
‫ر‪ٜ‬خ ٖٓ أ‪١‬لخٍ حُلِوش ح‪ ٠ُٝ٧‬رخُظؼِ‪ ْ٤‬ح‪ٓ٧‬خٓ‪ٍٓ ،٠‬خُش ٓخؿٔظ‪ٓ ،َ٤‬ؼ‪ٜ‬ي‬
‫حُيٍحٓخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ .1ٙ‬ريٍ حُي‪ ٖ٣‬هخٕ (ٕ‪ ،)٘..‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظؼِْ ح‪ٌُ٩‬ظَ‪ ،٠ٗٝ‬طَؿٔش ػِ‪ ٠‬رٖ‬
‫َٗف حُٔ‪ٝ ٟٞٓٞ‬آهَ‪ٗ ،ٕٝ‬ؼخع َُِ٘٘‪٣ٍٞٓ ،‬خ‪.‬‬

‫‪011‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪ .11‬ؿخرَ ػزي حُلٔ‪٤‬ي (٘‪ٌُٞٞ٤ٓ ،)ٔ99‬ؿ‪٤‬ش حُظؼِ‪ٗٝ ْ٤‬ظَ‪٣‬خص حُظؼِْ‪ ،‬ىحٍ حٌُظخد‬
‫حُلي‪٣‬غ‪ ،‬حٌُ‪٣ٞ‬ض‪.‬‬
‫‪ .11‬كٖٔ حُزخطغ ػزي حُؼخ‪ٝ ،٠١‬حُٔ‪٤‬ي ػزي حُٔ‪ ٠ُٞ‬أر‪ ٞ‬هط‪ٞ‬س(ٕ‪ ،)9..‬حُؼِْ‬
‫ح‪ٌُ٩‬ظَ‪ ٠ٗٝ‬حَُهٔ‪ :٠‬حُ٘ظَ‪٣‬ش ‪ٝ‬حُظ‪ٝ ْ٤ٜٔ‬ح‪ٗ٩‬ظخؽ‪ ،‬ىحٍ حُـخٓؼش حُـي‪٣‬يس‪،‬‬
‫ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‪٣‬ش‪.‬‬
‫‪ .19‬كٖٔ كٔ‪٣ُ ٖ٤‬ظ‪ ،)ٔ999( ٕٞ‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬حُظيٍ‪ٍ ،ْ٣‬إ‪٣‬ش ٓ٘ظ‪٤ٓٞ‬ش (حُٔـِي‪ٖ٣‬‬
‫ح‪ٝ ٍٝ٧‬حُؼخٗ‪ ،)٠‬ػخُْ حٌُظذ‪ ،‬ر‪َٝ٤‬ص‬
‫ٓ‪ .1‬كٖٔ ٗلخط‪ ،)ٗ..ٕ(ٚ‬أىد حُطلَ حُؼَر‪ ،٠‬حُيحٍ حُٔ‪٣َٜ‬ش حُِز٘خٗ‪٤‬ش‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٔ‪ .1‬كٔ٘‪ ٠‬ػزي هللا (ٔٔ‪ ،)ٕ.‬حُـخٗذ حُ‪ٞ‬ظ‪٤‬ل‪ ٠‬ك‪ ٢‬طيٍ‪ ْ٣‬ه‪ٞ‬حػي حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‬
‫ُِ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ‪ ،‬حُٔئطَٔ حُي‪ُ ٠ُٝ‬ظؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪٤ًِ ،‬ش حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪،‬‬
‫ؿخٓؼش حُيٍحٓخص ح‪٧‬ؿ٘ز‪٤‬ش‪ ،‬حُ‪.ٖ٤ٜ‬‬
‫ٕ‪ .1‬كٔي‪ ٟ‬أكٔي ػزي حُؼِ‪ٝ ِ٣‬كخطٖ ػزي حُٔـ‪٤‬ي (ٔٔ‪ ،)ٕ.‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬حُٔ‪ٞ‬حهق‬
‫حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش ك‪ ٢‬حُٔ‪ٞ‬حهق حُ‪ٜ‬ل‪٤‬ش حُظوِ‪٤‬ي‪٣‬ش ‪ٝ‬ح‪ٌُ٫‬ظَ‪٤ٗٝ‬ش‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ‪ ،‬ػٔخٕ‪،‬‬
‫ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫ٖ‪ .1‬هخُي أكٔي ٓلٔ‪ٞ‬ى (‪ ،)ٕ.ٔ1‬ط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق أىد حُطلَ ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‬
‫ُِ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ‪ٍٓ ،‬خُش ٓخؿٔظ‪٤ًِ ،َ٤‬ش ح‪٥‬ىحد‪ ،‬ؿخٓؼش ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‪٣‬ش‪.‬‬
‫ٗ‪ .1‬هي‪٣‬ـش ‪ٛ‬خْٗ ‪ٝ‬ارَح‪ ْ٤ٛ‬ػزي هللا (ٕ‪ ،)ٕ..‬حُٔيٍٓش ح‪ٌُ٩‬ظَ‪٤ٗٝ‬ش‪ٓ :‬يٍٓش‬
‫حُٔٔظوزَ – ىٍحٓش ك‪ ٢‬حُٔلخ‪ٝ ْ٤ٛ‬حُ٘ٔخًؽ – " ‪ٍٝ‬هش ػَٔ ٓويٓش ُ٘ي‪ٝ‬س ٓيٍٓش‬
‫حُٔٔظوزَ حُٔ٘ؼويس ٖٓ ‪ٕٖٛٔٗ /1 /ٔ1 -ٔٙ‬ـَ‪٣‬ش‪ ،‬حَُ‪٣‬خ‪.ٝ‬‬
‫٘‪ٍٗ .1‬ي‪ ٟ‬أكٔي ‪١‬ؼ‪ٔ٤‬ش (ٕ‪ ،)ٔ91‬ح‪ ْٓ٧‬حُٔؼـٔ‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼوخك‪٤‬ش ُظؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‬
‫ُـ‪ َ٤‬حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬ر‪ٜ‬خ‪ٓ ،‬ؼ‪ٜ‬ي حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش أّ حُوَ‪ٌٓ ،ٟ‬ش حٌَُٔٓش‪.‬‬
‫‪ٍٗ .1ٙ‬ي‪ ٟ‬أكٔي ‪١‬ؼ‪ٔ٤‬ش(‪ ،)ٔ91ٙ‬حَُٔؿغ ك‪ ٢‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُِ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رِـخص‬
‫أهَ‪ ،ٟ‬ؿخٓؼش أّ حُوَ‪ٌٓ ،ٟ‬ش حٌَُٔٓش‪.‬‬
‫‪ٍٗ .11‬ي‪ ٟ‬أكٔي ‪١‬ؼ‪ٔ٤‬ش(‪ ،)ٔ919‬طؼِ‪ ْ٤‬حُؼَر‪٤‬ش ُـ‪ َ٤‬حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬ر‪ٜ‬خ‪٘ٓ :‬خ‪ٛ‬ـ‪ٚ‬‬
‫‪ٝ‬أٓخُ‪٤‬ز‪ٍٞ٘٘ٓ ،ٚ‬حص حُٔ٘ظٔش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ُِظَر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼِ‪ٝ ّٞ‬حُؼوخكش‪ ،‬ا‪،ٌٞٔ٤ٔ٣‬‬
‫حَُرخ‪.١‬‬
‫‪ٍٗ .11‬ي‪ ٟ‬أكٔي ‪١‬ؼ‪ٔ٤‬ش (ٕ‪ ،)ٕ..‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش حط‪ٜ‬خُ‪٤‬خ ر‪ ٖ٤‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ‬
‫‪ٝ‬ح‪ٓ٫‬ظَحطـ‪٤‬خص‪ٍٞ٘٘ٓ ،‬حص حُٔ٘ظٔش ح‪٤ٓ٬ٓ٩‬ش ُِظَر‪٤‬ش ‪ٝ‬حُؼِ‪ٝ ّٞ‬حُؼوخكش‪،‬‬
‫ا‪ ،ٌٞٔ٤ٔ٣‬حَُرخ‪١‬‬
‫‪ٍٗ .19‬ي‪ ٟ‬أكٔي ‪١‬ؼ‪ٔ٤‬ش (ٕ‪ ،)ٗ..‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش " ٓٔظ‪٣ٞ‬خط‪ٜ‬خ‪ -‬طيٍ‪ٜٔ٣‬خ –‬
‫‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬رخط‪ٜ‬خ"‪ ،ٔ١ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪ ،٠‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٓ‪ٍٗ .9‬ي‪ ٟ‬أكٔي ‪١‬ؼ‪ٔ٤‬ش (ٕ‪ ،)1..‬حُٔلخ‪ ْ٤ٛ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش ػ٘ي ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬أٓٔ‪ٜ‬خ ‪ٝ‬طيٍ‪ٜٔ٣‬خ‬
‫‪ٝ‬طو‪ٜٔ٣ٞ‬خ‪ ،ٔ١ ،‬ىحٍ حُٔٔ‪َ٤‬س َُِ٘٘ ‪ٝ‬حُظ‪٣ُٞ‬غ‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬

‫‪010‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٔ‪ ٍِٟٓ .9‬أكٔي ػزي حُل‪ ،)٘..ٕ( ٠‬حُظؼِ‪ ْ٤‬حُؼخُ‪ ٠‬ح‪ٌُ٩‬ظَ‪ٓ ٠ٗٝ‬ليىحط‪ٓٝ ٚ‬زٍَحط‪ٚ‬‬
‫‪ٓٝٝ‬خثط‪ ،ٚ‬ىحٍ حُ‪ٞ‬كخء ُيٗ‪٤‬خ حُطزؼش ‪ٝ‬حَُ٘٘‪ ،‬ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‪٣‬ش‬
‫ٕ‪ ِٟٞٓ .9‬كظل‪ ٠‬حُٔ‪ ).ٕ.ٔ(َٟٜ‬رَٗخٓؾ ٓوظَف ُظ٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص حٓظويحّ‬
‫حُٔ‪ٜ‬خىٍ حَُهٔ‪٤‬ش ُط‪٬‬د حُيٍحٓخص حُؼِ‪٤‬خ‪ ،‬رلغ ٓويّ اُ‪ ٠‬حُٔئطَٔ حُي‪٠ُٝ‬‬
‫حُٔخرغ " حُظؼِ‪ ْ٤‬ك‪ٓ ٢‬طِغ ح‪ُ٧‬ل‪٤‬ش حُؼخُؼش‪ :‬حُـ‪ٞ‬ىس‪ -‬ح‪٩‬طخكش‪ -‬حُظؼِْ ٓي‪ٟ‬‬
‫حُل‪٤‬خس"‪ٓ )9..ٕ ٞ٤ُٞ٣ٔٙ -ٔ٘(،‬ـِش حُؼِ‪ ّٞ‬حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ ،‬ػيى هخ‪،ٙ‬حُٔـِي‬
‫حُؼخُغ‪ٓ ،‬ؼ‪ٜ‬ي حُيٍحٓخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش حُوخ‪َٛ‬س‬
‫ٖ‪ٓ َ٤ٜٓ .9‬لل‪ٞ‬ظ (‪ ،)ٔ99ٙ‬طزٔ‪ ٢٤‬أىد حٌُزخٍ ُ‪١٨‬لخٍ‪ ،‬ىٍحٓش ٗظَ‪٣‬ش ٓغ ٗٔخًؽ‬
‫طلِ‪٤ِ٤‬ش‪ٓ ،‬طز‪ٞ‬ػخص ًَِٓ ط‪ٞ‬ػ‪٤‬ن ‪ٝ‬رل‪ٞ‬ع أىد حُطلَ‪ ،‬ؿخٓؼش كِ‪ٞ‬حٕ‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٗ‪ .9‬ػزي حَُء‪ٝ‬ف أر‪ٓ ٞ‬ؼي(ٗ‪ ،)ٔ99‬حُطلَ ‪ٝ‬ػخُٔ‪ ٚ‬ح‪٧‬ىر‪ ،٠‬ىحٍ حُٔؼخٍف‪،‬‬
‫حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫٘‪ .9‬ػزي حُؼظ‪ٛ ْ٤‬زَ‪ ٟ‬ػزي حُؼظ‪ ،)ٕ.ٔٔ( ْ٤‬رَٗخٓؾ هخثْ ػِ‪ٓ ٠‬يهَ ًَ حُِـش‬
‫ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص ك‪ ْٜ‬حُٔوَ‪ٝ‬ء ُي‪ٓ ٟ‬ظؼِٔ‪ ٠‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ‪،‬‬
‫ٓـِش ىٍحٓخص ك‪ ٢‬حُٔ٘خ‪ٛ‬ؾ ‪َ١ٝ‬م حُظيٍ‪ ،ٞ٤ٗٞ٣ ،ْ٣‬ػيىٔ‪.ٔ1‬‬
‫‪ .9ٙ‬ػزي حُلظخف أر‪ٓ ٞ‬ؼخٍ(ٕ‪ ،)...‬أىد ح‪١٧‬لخٍ ىٍحٓش ‪ٝ‬ططز‪٤‬ن‪ ،‬ىحٍ حَُ٘‪ٝ‬م‪،‬‬
‫حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ .91‬ػِ‪ ٠‬أكٔي ٓيً‪ٝ ٍٞ‬ا‪ٔ٣‬خٕ أكٔي ‪٣َٛ‬ي‪ ،)ٙ..ٕ( ٟ‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُـ‪َ٤‬‬
‫حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬ر‪ٜ‬خ‪ -‬حُ٘ظَ‪٣‬ش ‪ٝ‬حُظطز‪٤‬ن‪ ،ٔ١ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪ ،٠‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ .91‬ػِ‪ ٠‬أكٔي ٓيً‪َ١ ،).ٕ.ٔ( ٍٞ‬م طيٍ‪ ْ٣‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪ ،‬ىحٍ حُٔ‪َٔ٤‬س‪ ،‬ػٔخٕ‪.‬‬
‫‪ .99‬ػَٔ حُ‪ٜ‬ي‪٣‬ن ػزي هللا(ٕ‪ ،)٘..‬طؼِ‪ٜٓ ْ٤‬خٍس ح‪ٓ٫‬ظٔخع‪ٓ ،‬ـِش حُؼَر‪٤‬ش ُِ٘خ‪١‬و‪ٖ٤‬‬
‫رـ‪َٛ٤‬خ‪ ،‬ؿخٓؼش اكَ‪٣‬و‪٤‬خ حُؼخُٔ‪٤‬ش‪ ،‬حُؼيىٕ ‪٘٣‬خ‪ ،َ٣‬حُٔ٘ش حُؼخٗ‪٤‬ش‪.‬‬
‫ٓٓٔ‪ .‬كظل‪ ٠‬ػِ‪ٓٝ ْٗٞ٣ ٠‬لٔ‪ٞ‬ى ًخَٓ حُ٘خهش(‪ ،)ٔ911‬أٓخٓ‪٤‬خص طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش‬
‫حُؼَر‪٤‬ش‪ ،‬ىحٍ حُؼوخكش ُِطزخػش ‪ٝ‬حَُ٘٘‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٔٓٔ‪ .‬كظل‪ ٠‬ػِ‪ٝ ْٗٞ٣ ٠‬ػزي هللا حٌُ٘يٍ‪ ،)ٔ99٘(ٟ‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‬
‫ُِٔزظيث‪ ،ٖ٤‬ىحٍ حُظَؿٔش‪ ،‬حٌُ‪٣ٞ‬ض‪.‬‬
‫ٕٓٔ‪ .‬كظل‪ ٠‬ػِ‪ ،)ٔ991( ْٗٞ٣ ٠‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش ُِٔزظيث‪ ٖ٤‬حُ‪ٜ‬ـخٍ ‪ٝ‬حٌُزخٍ‪ٓ ،‬طزؼش‬
‫حٌُظخد حُـخٓؼ‪ ،٠‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٖٓٔ‪ .‬كَ‪٣‬ي حُ٘ـخٍ (ٕ‪ ،)ٖ..‬حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬خص حُظؼِ‪ ْ٤‬حَُهٔ‪ :٠‬حُٔ‪ٞ‬هق حُؼَر‪ٍٝ ،٠‬هش‬
‫ػَٔ ٓويٓش اُ‪ ٠‬حُٔٔ‪٘٤‬خٍ ح‪٩‬هِ‪ٓ٫ ٠ٔ٤‬ظويحٓخص طٌ٘‪ُٞٞ‬ؿ‪٤‬خ حُٔؼِ‪ٓٞ‬خص‬
‫‪ٝ‬ح‪٫‬ط‪ٜ‬خ‪٫‬ص ك‪ ٢‬حُظؼِ‪ ْ٤‬ح‪ٌُ٩‬ظَ‪٣ٍٞٓ ،ٖ..ٕ ٞ٤ُٞ٣ ٔ1-ٔ٘ ،٠ٗٝ‬خ‬
‫ٗٓٔ‪ًٔ .‬خٍ حُي‪ ٖ٣‬كٔ‪ٓ ،)1..ٕ(ٖ٤‬يهَ ك‪ ٢‬ه‪ٝ ٜٚ‬كٌخ‪٣‬خص ح‪١٧‬لخٍ‪ٓ ،‬طزؼش‬
‫حُؼَٔحٗ‪٤‬ش‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬

‫‪011‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫٘ٓٔ‪ٓ .‬لٔي أكٔي ػ‪ ،)ٗ..ٕ( ٠ٔ٤‬كؼخُ‪٤‬ش رَٗخٓؾ ُظ٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص حُظؼز‪ َ٤‬حٌُظخر‪٠‬‬
‫حُ‪ٞ‬ظ‪٤‬ل‪ُ ٠‬ي‪ ٟ‬ىحٍٓ‪ ٠‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ٖٓ حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رِـخص أهَ‪ٍٓ ،ٟ‬خُش‬
‫ىًظ‪ٍٞ‬ح‪٤ًِ ،ٙ‬ش حُظَر‪٤‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش حُٔ٘‪ٍٜٞ‬س‪.‬‬
‫‪ٓ .ٔٓٙ‬لٔي ح‪ٍٝ٧‬حؿ‪ ،).ٕ.ٔ(٠‬حُِٔخٗ‪٤‬خص حُ٘ٔز‪٤‬ش ‪ٝ‬طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‪،ٔ١ ،‬‬
‫ٓ٘٘‪ٍٞ‬حص ح‪٫‬هظ‪٬‬ف‪ ،‬حُـِحثَ‪.‬‬
‫‪ٓ .ٔٓ1‬لٔي حُٔ‪٤‬ي ك‪ٝ٬‬س (ٕ‪ ،)ٖ..‬ح‪٧‬ىد حُو‪ُِ ٠ٜٜ‬طلَ‪ ،‬حٌُٔظذ حُـخٓؼ‪،٠‬‬
‫ح‪ٌ٘ٓ٩‬يٍ‪٣‬ش‪.‬‬
‫‪ٓ .ٔٓ1‬لٔي كٖٔ ػزي هللا(ٔ‪ ،)ٔ99‬ه‪ ٜٚ‬ح‪١٧‬لخٍ أ‪ُٜٞٛ‬خ حُل٘‪٤‬ش‪ ،‬حُؼَر‪٠‬‬
‫َُِ٘٘‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ٓ .ٔٓ9‬لٔي ‪ٛ‬خُق ٓٔي(‪ ،)ٔ991‬كٖ طيٍ‪ ْ٣‬حُظَر‪٤‬ش حُِـ‪٣ٞ‬ش‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪،٠‬‬
‫حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٓٔٔ‪ٓ .‬لٔي ‪٬ٛ‬ف حُي‪ ٖ٣‬أكٔي (ٕ‪ ،)ٔ..‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص حُوَحءس حُ‪ٜ‬خٓظش ُي‪ٟ‬‬
‫حُيحٍٓ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬رَحٓؾ طؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ُـ‪ َ٤‬حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬ر‪ٜ‬خ‪ٍٓ ،‬خُش ٓخؿٔظ‪،َ٤‬‬
‫ًِ‪٤‬ش حُظَر‪٤‬ش رخُؼَ‪ ،ٖ٣‬ؿخٓؼش ه٘خس حُٔ‪.ْ٣ٞ‬‬
‫ٔٔٔ‪ٓ .‬لٔي ػط‪٤‬ش ح‪٩‬رَحٗ‪ ،)ٔ91٘(٠‬حُطَم حُوخ‪ٛ‬ش ُظيٍ‪ ْ٣‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‬
‫‪ٝ‬حُي‪ ،ٖ٣‬ح‪ٗ٧‬ـِ‪ ٞ‬حُٔ‪٣َٜ‬ش‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٕٔٔ‪ٓ .‬لٔي ػط‪٤‬ش هٔ‪٘ٓ ،)ٖ..ٕ( ْ٤‬ظـخص طٌ٘‪ُٞٞ‬ؿ‪٤‬خ حُظؼِ‪ ،ْ٤‬ىحٍ حٌُِٔش‪،‬‬
‫حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٖٔٔ‪ٓ .‬لٔي ٓلٔ‪ٞ‬ى حُل‪ِ٤‬ش (ٕ‪ ،)٘..‬ط‪ ْ٤ٜٔ‬حُظؼِ‪ٗ( ْ٤‬ظَ‪٣‬ش ‪ٔٓٝ‬خٍٓش)‪ ،‬ىحٍ‬
‫حُٔٔ‪َ٤‬س‪ ،‬ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫ٗٔٔ‪ٓ .‬لٔ‪ٞ‬ى ػِ‪ٓ ٠‬لٔي َٗحر‪ ،)ٕ.ٔٔ(٠‬كخػِ‪٤‬ش حٓظَحط‪٤‬ـ‪٤‬ش ٓوظَكش هخثٔش ػِ‪٠‬‬
‫ٓيهِ‪ ٠‬حُظوخرَ حُِـ‪ٝ ٟٞ‬طلِ‪ َ٤‬ح‪٧‬هطخء ك‪ ٢‬ط٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص حُل‪ ْٜ‬ح‪ٓ٫‬ظٔخػ‪٠‬‬
‫‪ٝ‬حُوَحءس حُـ‪٣َٜ‬ش ‪ٝ‬حٌُظخرش حُ‪ٞ‬ظ‪٤‬ل‪٤‬ش ُي‪ ٟ‬ىحٍٓ‪ ٠‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش حُ٘خ‪١‬و‪ٖ٤‬‬
‫رـ‪َٛ٤‬خ‪ٍٓ ،‬خُش ىًظ‪ٍٞ‬ح‪٤ًِ ،ٙ‬ش حُيٍحٓخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫٘ٔٔ‪ٓ .‬لٔ‪ٞ‬ى ًخَٓ حُ٘خهش(٘‪ ،)ٔ91‬رَحٓؾ طؼِ‪ ْ٤‬حُؼَر‪٤‬ش ُِِٔٔٔ‪ ٖ٤‬حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رِـخص‬
‫أهَ‪ ٟ‬ك‪ٟٞ ٢‬ء ى‪ٝ‬حكؼ‪ -ْٜ‬ىٍحٓش ٓ‪٤‬يحٗ‪٤‬ش‪ٓ ،‬ؼ‪ٜ‬ي حُِـش حُؼَر‪٤‬ش رـخٓؼش أّ‬
‫حُوَ‪ٌٓ -ٟ‬ش حٌَُٔٓش‪.‬‬
‫‪٘ٗ .ٔٔٙ‬ؤص ػزي حُؼِ‪ ِ٣‬ر‪ ،)9..ٕ( ٠ٓٞ٤‬رَٗخٓؾ ُظ٘ٔ‪٤‬ش ٓ‪ٜ‬خٍحص ح‪٧‬ىحء حُِـ‪ٟٞ‬‬
‫ُٔظؼِٔ‪ ٠‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش ؿ‪ َ٤‬حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬ر‪ٜ‬خ ك‪ٟٞ ٢‬ء حُٔيهَ حٌُِ‪ ،٠‬ىًظ‪ٍٞ‬ح‪،ٙ‬‬
‫ًِ‪٤‬ش حُيٍحٓخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ٛ .ٔٔ1‬خى‪ٗ ٟ‬ؼٔخٕ حُ‪٤ٜ‬ظ‪ ،)ٔ911( ٠‬أىد ح‪١٧‬لخٍ كِٔلظ‪ٝ ٚ‬ك٘‪ٓٝٝ ٚٗٞ‬خثط‪،ٚ‬‬
‫حُ‪٤ٜ‬جش حُٔ‪٣َٜ‬ش حُؼخٓش ٌُِظخد‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪٘ٛ .ٔٔ1‬خء ػ‪ٞ‬ىس ه‪ ،)1..ٕ(َٟ٠‬ح‪ ْٓ٧‬حُظَر‪٣ٞ‬ش ُِظؼِ‪ ْ٤‬ح‪ٌُ٩‬ظَ‪ ،٠ٗٝ‬ػخُْ‬
‫حٌُظذ‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬

‫‪012‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫‪٘ٛ .ٔٔ9‬ي ر٘ض ػزي هللا حُ‪ٜ‬خٗٔ‪ ،)٘..ٕ(٠‬كؼخُ‪٤‬ش رَٗخٓؾ ٓوظَف ُظؼِ‪ ْ٤‬حُِـش حُؼَر‪٤‬ش‬
‫ك‪ ٢‬طل‪ َ٤ٜ‬حُظ‪ ٌ٤ٓ٬‬حُ٘خ‪١‬و‪ ٖ٤‬رـ‪َٛ٤‬خ ‪ٝ‬حطـخ‪ٛ‬خط‪ٗ ْٜ‬ل‪ٛٞ‬خ ك‪ِٓ ٢‬ط٘ش ػٔخٕ‪،‬‬
‫ٍٓخُش ىًظ‪ٍٞ‬ح‪٤ًِ ،ٙ‬ش حُيٍحٓخص حُظَر‪٣ٞ‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٕٓٔ‪ٛ .‬ي‪ٓ ٟ‬لٔي ه٘خ‪ ،)ٔ991(ٟٝ‬أىد ح‪١٧‬لخٍ‪ ًَِٓ ،‬حُظ٘ٔ‪٤‬ش حُزَ٘‪٣‬ش‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٕٔٔ‪ٛ .‬ي‪ٓ ٟ‬لٔي ه٘خ‪ ،)ٗ..ٕ( ٟٝ‬أىد ح‪١٧‬لخٍ كخؿظ‪ٝ ٚ‬ه‪ٜ‬خث‪ٝٝ ٜٚ‬ظخثل‪ ٚ‬ك‪٢‬‬
‫حُؼِٔ‪٤‬ش حُظؼِ‪٤ٔ٤‬ش‪ٌٓ ،‬ظزش حُل‪٬‬ف‪ ،‬حٌُ‪٣ٞ‬ض‪.‬‬
‫ٕٕٔ‪٤ُٝ .‬ي أكٔي َٓحى حٌُ٘يٍ‪ٝ ٟ‬ك‪ٜ‬ي حَُٗ‪٤‬ي‪ٓ ،)ٕ.ٔٔ(ٟ‬ؼ‪ٞ‬هخص ططز‪٤‬ن حُظؼِْ‬
‫ح‪ٌُ٩‬ظَ‪ ٠ٗٝ‬ك‪ ٢‬ى‪ُٝ‬ش حٌُ‪٣ٞ‬ض‪ ،‬ىٍحٓش طَر‪٣ٞ‬ش حؿظٔخػ‪٤‬ش‪ٓ ،‬ـِش أرلخع‬
‫حُ‪َٞٓ٤‬ى‪ٓ ،‬ؾ ‪ ،ٕ1‬ع ٖ‪ ،‬ؿخٓؼش حُ‪َٞٓ٤‬ى‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫ٖٕٔ‪٤ُٝ .‬ي ٓخُْ حُلِلخ‪ٔٓ ،)ٙ..ٕ( ٟٝ‬ظليػخص طٌ٘‪ُٞٞ‬ؿ‪٤‬خ حُظؼِ‪ ْ٤‬ك‪ ٢‬ػ‪َٜ‬‬
‫حُٔؼِ‪ٓٞ‬خط‪٤‬ش‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ‪ ،‬ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫ٕٗٔ‪٣ .‬ؼو‪ٞ‬د حُ٘خٍ‪ ،)ٙ..ٕ( ٠ٗٝ‬ىٍحٓخص ك‪ ٢‬أىد ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬حُ‪٤ٜ‬جش حُٔ‪٣َٜ‬ش‬
‫حُؼخٓش ٌُِظخد‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٕ٘ٔ‪ٓٞ٣ .‬ق هطخٓ‪ٝ ٠‬أر‪ ٞ‬ؿخرَ ٓخؿي ‪ٗٝ‬خ‪٣‬لش هطخٓ‪ ،)ٔ..ٕ(٠‬أٓخٓ‪٤‬خص ك‪ ٢‬ط‪ْ٤ٜٔ‬‬
‫حُظيٍ‪ ،ْ٣‬ىحٍ حُلٌَ‪ ،‬ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫‪ٓٞ٣ .ٕٔٙ‬ق ٗ‪ٞ‬كَ (‪ ،)ٔ999‬حُو‪ٜ‬ش ‪ٝ‬ػوخكش حُطلَ‪ ،‬حُ‪٤ٜ‬جش حُٔ‪٣َٜ‬ش حُؼخٓش‬
‫ٌُِظخد‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ ٠٘ٓ .ٕٔ1‬ح‪ٓ ٠٘ٓٝ َُٟٛ٧‬خٓق‪ ،ٕ.ٕٔ ،‬حُظَر‪٤‬ش حُلًَ‪٤‬ش ُطلَ ٓخ هزَ‬
‫حُٔيٍٓش‪ٌٓ ،‬ظزش ح‪ٗ٧‬ـِ‪ ٞ‬حُٔ‪٣َٜ‬ش‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‬
‫‪ٓ .ٕٔ1‬خؿيس حُٔ‪٤‬ي ٓلٔ‪ٞ‬ى‪ ،ٔ999 ،‬طؤػ‪ َ٤‬رَٗخٓؾ ُِو‪ٜ‬ش حُلًَ‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬رؼ‪ٞ‬‬
‫حُٔظـ‪َ٤‬حص حُٔوظخٍس َُ‪٣‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ٓ ،‬ـِش ػِ‪ٝ ّٞ‬ك٘‪ ٕٞ‬حَُ‪٣‬خ‪ٟ‬ش‪.‬‬
‫‪٤ًِ .ٕٔ9‬ش حُظَر‪٤‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ُِز٘خص‪ ،‬ؿخٓؼش كِ‪ٞ‬حٕ‪ ،‬حُٔـِي حُؼخٗ‪ ٠‬ػَ٘‪.ٞ٤ُٞ٣ ،‬‬
‫ٖٓٔ‪ًٞ .‬ػَ ػزي حُلٔ‪٤‬ي‪ ،ٔ99٘ ،‬طؤػ‪ َ٤‬رَٗخٓؾ ٓوظَف ُ‪ُ٨‬ؼخد حُ‪ٜ‬ـ‪َ٤‬س ‪ٝ‬حُو‪ٜ‬ش‬
‫حُلًَ‪٤‬ش ػِ‪ ٠‬حُ‪ٞ‬ػ‪ ٠‬حُلْ كًَ‪١٨ُ ٠‬لخٍ ٖٓ ٗ‪ٞ٘ٓ ٘-‬حص‪ٍٓ ،‬خُش‬
‫ٓخؿٔظ‪٤ًِ ،َ٤‬ش حُظَر‪٤‬ش حَُ‪٣‬خ‪٤ٟ‬ش ُِز٘خص‪ ،‬ؿخٓؼش حُِهخُ‪٣‬ن‪.‬‬
‫ٖٔٔ‪ٛ .‬ي‪ٓ ٟ‬لٔ‪ٞ‬ى حُ٘خٗق‪٣ٍ ،ٔ991 ،‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬ىحٍ حُلٌَ حُؼَر‪ ،٠‬حُوخ‪َٛ‬س‬
‫ٕٖٔ‪ٓ .‬لٔي ٍكو‪ٓ ٠‬لٔي ػ‪ٌُٞٞ٤ٓ ،ٔ911 ،٠ٔ٤‬ؿ‪٤‬ش حُِـش ‪ٝ‬حُظ٘ٔ‪٤‬ش حُِـ‪٣ٞ‬ش ُطلَ‬
‫حَُ‪ٟٝ‬ش‪ ،‬ىحٍ حُوِْ‪ ،‬حٌُ‪٣ٞ‬ض‬
‫ٖٖٔ‪ .‬ك‪ٜٓ ْ٤ٜ‬طل‪ .)ٕ..ٕ( ٠‬ط‪٤ٜ‬جش حُطلَ ُِوَحءس رَ‪٣‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬حُيحٍ حُؼَر‪٤‬ش‬
‫ٌُِظخد‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٖٗٔ‪ .‬ػزي حُلظخف أر‪ٓ ٞ‬ؼخٍ‪ ،...ٕ ،‬ط٘ٔ‪٤‬ش ح‪ٓ٫‬ظؼيحى حُِـ‪ ٟٞ‬ػ٘ي ح‪١٧‬لخٍ‪ ،‬ىحٍ‬
‫حَُ٘‪ٝ‬م‪ ،‬ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‬

‫‪013‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫حُو‪ٜ‬ش ك‪ ٢‬حُظو‪ ْ٣ٞ‬حُظَر‪١ٞ‬‬

‫ٖ٘ٔ‪ .‬كخٓي ُ‪َٛ‬حٕ (‪ .).ٔ99‬ػِْ ٗلْ حُ٘ٔ‪ ٞ‬حُطل‪ُٞ‬ش ‪ٝ‬حَُٔح‪ٛ‬وش‪ ،٘١ ،‬ػخُْ‬
‫حٌُظذ‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ .ٖٔٙ‬ػَ‪٣‬خ ٓلـ‪ٞ‬د ٓلٔ‪ٞ‬ى ‪ ،ٔ999‬كخػِ‪٤‬ش رَٗخٓؾ ٓوظَف ك‪ ٢‬حُ٘٘خ‪ ١‬حُِـ‪ٟٞ‬‬
‫َُ‪٣‬خ‪ ٝ‬ح‪١٧‬لخٍ‪ٍٓ ،‬خُش ىًظ‪ٍٞ‬ح‪٤ًِ ،ٙ‬ش حُظَر‪٤‬ش‪ٗ ،‬ز‪ ٖ٤‬حٌُ‪ ،ّٞ‬ؿخٓؼش حُٔ٘‪ٞ‬ك‪٤‬ش‬
‫‪ .ٖٔ1‬ا‪ٔ٣‬خٕ أكٔي هِ‪ ،ٖ..ٕ َ٤‬كخػِ‪٤‬ش رَٗخٓؾ ك‪ ٢‬ح‪٘ٗ٧‬طش حُظؼز‪٣َ٤‬ش ُظ٘ٔ‪٤‬ش رؼ‪ٞ‬‬
‫حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش ُي‪١ ٟ‬لَ حَُ‪ٟٝ‬ش‪ٍٓ ،‬خُش ىًظ‪ٍٞ‬ح‪ٓ ،ٙ‬ؼ‪ٜ‬ي ىٍحٓخص‬
‫حُطل‪ُٞ‬ش‪ ،‬ؿخٓؼش ػ‪.ْٔٗ ٖ٤‬‬
‫‪ .ٖٔ1‬ا‪ٔ٣‬خٕ ٍكؼض حُٔ‪٤‬ي‪٤ُٝ ٝ ،‬ي أٓ‪ ٖ٤‬ػزخّ ٕ‪ ،ٙ..‬طؤػ‪ َ٤‬رَٗخٓؾ أُؼخد طَ‪٣ٝ‬ل‪٤‬ش‬
‫ٓوظَف ػِ‪ ٠‬طؼِْ ‪١‬لَ حَُ‪ٟٝ‬ش ُزؼ‪ ٞ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُِـ‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص حُؼيى‪٣‬ش‪،‬‬
‫حُٔئطَٔ ح‪٧‬هِ‪ ٠ٔ٤‬حُؼخُغ (حُطلَ حُؼَر‪ٓ٬ٓٝ ٠‬ق حُٔٔظوزَ)‪٤ًِ ،‬ش حُز٘خص‪،‬‬
‫ؿخٓؼش ػ‪ٓ ٕٔ ،ْٔٗ ٖ٤‬خٍّ‪.‬‬
‫‪ .ٖٔ9‬آٓخٍ هَٗ‪ ،ٗ..ٕ َٜٗ ٠‬حٓظويحّ رَٗخٓؾ ر‪ٍٞ‬طخؽ ُظ٘ٔ‪٤‬ش رؼ‪ ٞ‬حُٔ‪ٜ‬خٍحص‬
‫حُٔؼَك‪٤‬ش ‪ٝ‬حُِـ‪٣ٞ‬ش ‪ٝ‬ح‪٫‬ؿظٔخػ‪٤‬ش ُطلَ ٓخ هزَ حُٔيٍٓش ٖٓ ٘ اُ‪ٞ٘ٓ ٙ ٠‬حص‪،‬‬
‫ٍٓخُش ىًظ‪ٍٞ‬ح‪.ٙ‬‬
‫ٓٗٔ‪ٓٞ٣ .‬ق ػخ‪٣‬يحر‪ٗ ،)ٕ..ٕ( ،٠‬ل‪َٔٓ ٞ‬ف ُِطلَ (‪ٝ‬هخثغ ِٓظو‪ ٠‬ػِٔ‪،)٠‬ىحٍ‬
‫حُؼوخكش ‪ٝ‬ح‪٩‬ػ‪ ،ّ٬‬حُ٘خٍهش‬
‫ٔٗٔ‪ٛ .‬خى‪ٗ ٟ‬ؼٔخٕ حُ‪٤ٜ‬ظ‪ٛ ،)ٕ.ٕٔ( ٠‬لخكش ح‪١٧‬لخٍ ‪ٝ‬أىر‪ ،ٔ١ ،ْٜ‬ىحٍ أٓخٓش‪،‬‬
‫ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫ٕٗٔ‪٘ٛ .‬خّ ُ‪ ٖ٣‬حُي‪ ،)1..ٕ( ٖ٣‬حُظَر‪٤‬ش حَُٔٔك‪٤‬ش‪ ،ٔ١ ،‬ىحٍ حُلخٍحر‪ ،٠‬ر‪َٝ٤‬ص‪،‬‬
‫ُز٘خٕ‪.‬‬
‫ٖٗٔ‪ٓ .‬ي‪٣‬لش ػزي حٌَُ‪ ْ٣‬ارَح‪ ْ٤ٛ‬ػَٔ (ٔٔ‪َٔٓ ،)ٕ.‬ف حُطلَ ك‪ٝ َٜٓ ٢‬حُؼخُْ‪،‬‬
‫‪ ،ٔ١‬ىحٍ ؿَ‪٣‬ذ‪ ،‬حُلـخُش‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫ٗٗٔ‪ٓ .‬لٔي ٍ‪ٟ‬خ كٔ‪َٔٓ ،)ٔ991(ٖ٤‬ف حُؼَحثْ ٓيٍٓش طَك‪٤ٜ٤‬ش ‪ٛ‬خىكش‬
‫ُِ‪ٜ‬ـخٍ‪ ،‬حُٔـِْ ح‪٧‬ػِ‪ُِ ٠‬طل‪ُٞ‬ش‪ ،‬ىحثَس حُؼوخكش ‪ٝ‬ح‪٩‬ػ‪ ،ٔ١ ،ّ٬‬حُ٘خٍهش‪،‬‬
‫ح‪ٓ٩‬خٍحص حُؼَر‪٤‬ش حُٔظليس‪.‬‬
‫٘ٗٔ‪٘ٛ .‬ي‪ٝ‬م ح‪ ْٓ٧‬حُٔظليس ٌُِٔخٕ ‪ٗٝ‬زٌش طَر‪٤‬ش ٗظَحء حُ٘زخد‪East ،٘..ٕ ،‬‬
‫‪42nd street,18the floor22.,Newyork,NY1..17,USA‬‬
‫‪ٍ .ٔٗٙ‬رل‪ٜٓ ٠‬طل‪ ٠‬ػِ‪٤‬خٕ (ٗٔ‪ ،)ٕ.‬أىد ح‪١٧‬لخٍ‪ ،ٔ١ ،‬ىحٍ ‪ٛ‬لخء َُِ٘٘‪،‬‬
‫ػٔخٕ‪ ،‬ح‪ٍ٧‬ىٕ‪.‬‬
‫‪ .ٔٗ1‬كٖٔ ٍُم ػزي حُ٘ز‪ ،)ٔ99ٖ( ٠‬حَُٔٔف حُظؼِ‪١٨ُ ٠ٔ٤‬لخٍ‪ ،‬حُ‪٤ٜ‬جش‬
‫حُٔ‪٣َٜ‬ش حُؼخٓش ٌُِظخد‪ ،‬حُوخ‪َٛ‬س‪.‬‬
‫‪ .ٔٗ1‬أكٔي ٗـ‪٤‬ذ‪ ،)ٔ91ٙ( ،‬كٖ حٌُظخرش ُ‪١٨‬لخٍ‪ ،‬ىحٍ حهَأ‪ ،‬ر‪َٝ٤‬ص‪ُ ،‬ز٘خٕ‪.‬‬

‫‪014‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
١ٞ‫ْ حُظَر‬٣ٞ‫ حُظو‬٢‫ش ك‬ٜ‫حُو‬

:‫المراجع األجنبية‬

149. -Moyeda, I., Gomez, I., & Flores, M.(2..6).


Implementing a musical program to promote preschool
children's vocabulary development. Early Childhood
150. Bodrova, E.,& Leong, D.J.(2..7).Tools of the
mind: The Vygotskian approach to early childhood
education
a. (2nd ed.). Upper Saddle River, NJ: Merril/Pearson.
151. Brown, P., Suttterby, J.,& Thornton, C.D.(2..1).
Dramatic play in outdoor play environments. Today's
playground.
152. Erkaya, O.,R.(2..5): Benefits of Using Short
Stories in the EFL Context, The Asianefl Journal, vol, 8,
November.
153. Hanson, S., and Padua, Jennifer. F,M.(2.12):
Teaching Vocabulary Explicitly, Pacific Resources for
Education and Learning (PREL).
154. Mekki, A. (2..5): Utilization of Short Story for the
Teaching of EFL Lexis, Faculty of Arts, Omdurman
Islamic University, Sudan.
155. Mohamed, M. N. (2..5): Teaching Arabic for
Islamic Purposes, Chicago: ISNA Conference.
156. Parvareshbar,F. and Ghoorchaei, B. (2.16): The
Effect of using short stories on Vocabulary Learning of
Iranian EFL Learners, Theory and Practice in Language
Studies, Vol. 6, No.7
157. http: ||www.nawia-benha.edu.eg|mo3.html

015
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
١ٞ‫ْ حُظَر‬٣ٞ‫ حُظو‬٢‫ش ك‬ٜ‫حُو‬

158. Ganley T, Sherman C, 2...: Exercise and children


health.The Phys& Sportsmed.28 (2).
159. Corbin C., PangaraziR.2..3: Physical Activity for
children, A Statement of Guidelines.Reston, VA:
NASPE.
160. AL-Hazzaa H. Physical activity 2..2: fitness and
fatness among Saudi children and adolescents,
Implications for cardiovascular health.Saudi Med J.23.
161. R Reutzel, D. & Robert, B. (1992). Teaching
Children to Read from basils to Books, Macmillan
Publishing Company, New York
162. Allington,R.L.,(2..3), The reading instruction
provided readers of differing abilities , Elementary
school.
163. Amer, A. A.,(2.12): Using Literature in Reading
English as Second / Foreign Language, ERIC
Collection(ED528593), available at: https://
www.researchgate.net/ publication/ 275154728.
164. Berget,S.,(2...), Morning signs of learning
disabilities clearinghouse on disabilities and gifted
education.
165. Bullard, J., et al., (2.1.): Creating Environments
for Learning: Birth to Age Eight, Bacon Prentice Hall.
166. Erkaya, O.,R.(2..5): Benefits of Using Short
Stories in the EFL Context, The Asianefl Journal, vol, 8,
November.
167. Laslie(2.14). Computer Lap Tips and Skills for
Kindergarten Retrieved from:

017
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
١ٞ‫ْ حُظَر‬٣ٞ‫ حُظو‬٢‫ش ك‬ٜ‫حُو‬

Http://www.kindergartenworks.com/kindergarten-
teaching- ideas/on 28/2/2.14
168. Reigeluth ,C.M.,(1983). Instructional Design:
What is it and why is it ? In C.M. Regolith (ED).,
Instructional Design Theories and Models: An
Overview of Their Current Status. Hall-saddle, NJ:
Lawrence Erlbaum Associate.
169. Sackes, M., et al (2.11): Young children's
Computer Skills Development from Kindergarten to
Third Grade. Computer Journal. 57(2).1698-17.4
170. Sandra Mckay(1991), Literature in ESL
classroom, in: C J Brigit and Carter. Literature and
Language teaching.
171. Wright, Gloria Brown (2.11). Student – Centered
Learning in Higher Education. International Journal of
Teaching and Learning in Higher Education 23(3).

018

You might also like