การผสมพันธุ์สุนัข ๑๓๕

การผสมพันธุ์สุนัข
(Dog Mating)
ขวัญเกศ กนิษฐานนท์

เมือสุ นัขพร้ อมทีจะผสมพันธุ์

อายุทีสุ นขั เข้าสู่ วยั เจริ ญพันธุ์ คืออายุประมาณ 6-9 เดือนในตัวเมีย และ
ประมาณ 10 เดือนในตัวผู ้ สุ นขั พันธุ์ใหญ่จะเข้าสู่ วยั เจริ ญพันธุ์ชา้ กว่าพันธุ์เล็ก
สุ นขั เพศเมียสามารถตังท้องได้ตงแต่ ั การผสมครังแรก และสุ นขั ตัวผูก้ ส็ ามารถ
หลังสเปิ ร์มได้ในการผสมครังแรกเช่นกัน อย่างไรก็ตามไม่ควรผสมสุ นขั เพศ
เมียตังแต่การเป็ นสัดครังแรก เพราะสุ นขั ยังมีร่างกายทีโตไม่เต็มที และลูกสุ นขั
ทีได้มีแนวโน้มทีจะไม่แข็งแรง ควรรอให้สุนขั ตัวเมียเป็ นสัดครังทีสองหรื อสาม
ส่ วนตัวผูท้ ีจะเป็ นพ่อพันธุ์ควรรอให้อายุเกิน 18 เดือนก่อนเพือให้มีการผลิต
สเปิ ร์มทีแข็งแรงสมบูรณ์
วงรอบการเป็ นสั ดในสุ นัข
อาการเป็ นสัดพบในสุ นขั เพศเมียเท่านัน เป็ นผลจากการเปลียนแปลง
ของฮอร์โมนเพศหญิง สุ นขั จะเริ มเป็ นสัดครังแรกเมืออายุ 6- 9 เดือน และถ้า
ไม่ได้รับการผสมจะเป็ นสัดทุกๆ 7 เดือนโดยประมาณ (ระหว่าง 26-37 สัปดาห์)
วงรอบการเป็ นสัดในสุ นขั แบ่งเป็ น 4 ช่วง ได้แก่
Pro-estrus สุ นขั มีอวัยวะเพศบวมแดง มีของเหลวเหนียวเล็กน้อยไหล
ออกมา อาจเป็ นของเหลวใสก่อนในวันแรก ต่อมาจะเป็ นสี เลือด สุ นขั บางตัวมี
เลือดออกน้อยมากและเลียออกอยูเ่ รื อยๆ ทําให้เจ้าของสังเกตไม่เห็นได้ ช่วงนี
สุ นขั ตัวผูจ้ ะมาวนเวียนเฝ้ าตัวเมียแล้ว แต่ตวั เมียจะยังไม่ยอมให้ผสม สังเกตจาก
การหยอกเล่นกับตัวผูแ้ ต่จะแยกเขียวใส่ ถา้ ตัวผูจ้ ะผสมด้วย ช่วงนีใช้เวลา
ประมาณ 9 วัน
๑๓๖ การจัดการดูแลสุ นขั

Estrus เป็ นช่วงทีต่อจากช่วงแรก ช่วงนีอวัยวะเพศบวมน้อยลง เลือด

น้อยลงจนถึงเป็ นเพียงของเหลวสี ส้ม ชมพู หรื อใสๆออกมาจากช่องคลอดนิด
หน่อย ตัวเมียจะยอมให้ตวั ผูข้ ึนผสมได้ในช่วงนี ระยะเวลาของช่วงนี ประมาณ
9 วัน การตกไข่จะเกิดเมือ 1-2 วันหลังจากวันเริ มต้นของช่วงนี เคยพบสุ นขั บาง
ตัวที มีการตกไข่ชา้ ถึง 14 วันหลังจากเริ ม estrus และบางตัวทีตกไข่เร็ วถึง 6 วัน
ก่อนเข้าสู่ ระยะ estrus ไข่ทีตกมาจะใช้เวลาพัฒนาต่ออีก 2-3 วันก่อนจะพร้อม
ผสมกับสเปิ ร์มได้ และจะสลายไปภายใน 3 วันถ้าไม่ได้รับการผสมกับสเปิ ร์ม
ช่วง pro-estrus และ estrus นีเป็ นช่วงทีสุ นขั แสดงอาการเป็ นสัด มี
สุ นขั ตัวผูม้ าติดพัน และเนืองจากสเปิ ร์มจากตัวผูส้ ามารถมีชีวิตอยูใ่ นมดลูกของ
ตัวเมียได้ถึง 7 วัน เจ้าของทีไม่ตอ้ งการให้สุนขั ตังท้อง จึงควรแยกสุ นขั ตัวผูอ้ อก
จากตัวเมียตลอดทังสองช่วงนี ซึงเป็ นระยะเวลาประมาณ 3 สัปดาห์ ตังแต่เริ ม
เห็นอวัยวะเพศเมียบวมแดง มีเลือดไหลออกมา จนถึงหมดอาการเป็ นสัด
Metestrus เริ มต้นต่อจาก estrus พบว่าตัวเมียไม่ยอมรับการผสมจาก
ตัวผูแ้ ล้ว มีการสลายของ corpus luteum (ส่ วนทีเหลืออยูบ่ นรังไข่ภายหลังการ
ตกไข่) ถ้าไม่ตงท้ ั อง ช่วงนีจะคงอยูไ่ ปประมาณ 70-80 วัน
Anestrus เป็ นช่วงต่อจาก metestrus ไม่มีอาการภายนอกทีแตกต่างจาก
ช่วงก่อนแต่อย่างไร ช่วงนีกินเวลาประมาณ 3 เดือนก่อนทีจะเริ มวงจรที pro-
estrus ใหม่
สุ นขั ทีตังท้องจะไม่มีการสลายของ corpus luteum (CL) ทีรังไข่เพราะ
CL เป็ นสิ งจําเป็ นในการสร้างฮอร์โมนทีช่วยทําให้การตังท้องคงอยูไ่ ด้ เมือไข่
ถูกผสมและฝังตัวสุ นขั จะเข้าสู่ การตังท้อง หลังคลอดแม่สุนขั จะเข้าสู่ ระยะ
anestrus ทันที และใช้เวลาประมาณ 5-6 เดือนหลังคลอดก่อนทีจะแสดงอาการ
เป็ นสัดอีกครัง
 การผสมพันธุ์สุนัข ๑๓๗

ความผิดปกติของวงรอบการเป็ นสั ด
1. สุ นขั แสดงอาการเป็ นสัดยาวนานเกินไป (prolonged estrus)
ช่วงเวลาปกติทีสุ นขั มีอาการเป็ นสัดคือ 3 สัปดาห์ บางตัวทีเป็ นสัดอยูน่ านกว่า 1
เดือนจัดว่ามีความผิดปกติ มักเกิดจากความผิดปกติของฮอร์โมนในร่ างกายทํา
ให้ไม่มีการตกไข่ อาการเป็ นสัดจึงยังคงอยู่ หรื อมีซิสต์หรื อเนืองอกทีรังไข่
มักจะทําให้ผสมไม่ติดเพราะไม่ตกไข่
2. การเป็ นสัดเงียบ (silent heat) คือการเป็ นสัดแบบไม่แสดงอาการ
ชัดเจน คือ อวัยวะเพศไม่บวม เลือดออกน้อย มักพบในสุ นขั ทีเป็ นสัดครังแรก
เจ้าของอาจไม่สงั เกตเห็นการเปลียนแปลง แต่สุนขั ตัวผูแ้ ถวบ้านสามารถสังเกต
ออกได้วา่ ตัวเมียตัวนีกําลังอยูใ่ นช่วงเป็ นสัด
การเตรียมตัวก่ อนผสมพันธุ์
ปัจจัยทีสําคัญทีสุ ดคือเจ้าของ เจ้าของสุ นขั ต้องมันใจว่าสามารถเลียงดู
หรื อหาผูเ้ ลียงดูลูกสุ นขั ทีเกิดใหม่ได้เป็ นอย่างดี การทีเจ้าของไม่มีความ
รับผิดชอบปล่อยให้สุนขั ผสมพันธุ์ทงที ั ไม่ตอ้ งการ เป็ นเรื องทีน่าเศร้าเป็ นอย่าง
ยิง ถ้าไม่มีการควบคุมการผสมพันธุ์และการตังท้องในสุ นขั แล้ว สุ นขั ตัวเมียวัย
เจริ ญพันธุ์ 1 ตัวสามารถออกลูก แพร่ พนั ธุ์ต่อๆไปรวมได้ลูกหลานประมาณ
4372 ตัวภายในเวลา 7 ปี
เมือเจ้าของพร้อมจึงมาเตรี ยมตัวสุ นขั สุ นขั แม่พนั ธุ์ (bitch) และพ่อ
พันธุ์ (stud) ต้องมีสุขภาพดี แข็งแรง แม่สุนขั ทําวัคซีนครบตามกําหนด ถ้าจะให้
ดีทาํ ซําอีกครังก่อนทีจะเป็ นสัด เพือให้มีภูมิคุม้ กันสู งสุ ด ถ่ายพยาธิแม่พนั ธุ์ช่วง
ก่อนวันผสมพันธุ์ดว้ ย พ่อพันธุ์ตอ้ งมันใจว่าปลอดจากโรคติดต่อร้ายแรง
โดยเฉพาะโรคแท้งติดต่อซึงแพร่ ได้โดยการผสมพันธุ์ กรณี ทีต้องการผสมสุ นขั
เพือสร้างสายพันธุ์ทีดี ต้องตรวจสอบประวัติโรคทางพันธุกรรมของพ่อและแม่
ด้วย ในสุ นขั พันธุ์ใหญ่ เช่น รอตไวเลอร์ เยอรมันเชพเพอด พบว่ามีโรคข้อ
๑๓๘ การจัดการดูแลสุ นขั

สะโพกเสื อม (hip dysplasia) ทีถ่ายทอดทางพันธุกรรมและพบได้บ่อยๆในบ้าน

เรา พ่อแม่พนั ธุ์ทีมีลกั ษณะดุ อารมณ์เสี ยง่าย ก็ไม่ควรนํามาแพร่ พนั ธุ์ต่อไป
เพราะลักษณะทางอารมณ์นีถ่ายทอดทางพันธุกรรมได้เช่นกัน
การผสมพันธุ์
ถ้านับวันทีสุ นขั ตัวเมียเริ มเข้าสู่ ระยะ pro-estrus คือวันแรกทีเห็น
เลือดออกจากอวัยวะเพศของสุ นขั เป็ นวันที 1 สุ นขั จะเข้าสู่ ระยะ estrus วันที 9-
10 อันเป็ นเวลาทีสุ นขั ตัวเมียยอมให้ตวั ผูข้ ึนผสมและมีไข่ตกอยูใ่ นช่วงใกล้เคียง
นีด้วยเช่นกัน วิธีนบั วันทีใช้กนั ทัวไปคือให้นาํ สุ นขั ตัวเมียไปผสมกับตัวผูใ้ น
วันที 9 และซําอีกครังในวันที 11 ถ้าเป็ นไปได้ ให้ผสม 3 ครังภายในช่วงวันที 9-
11 นี กรณี ทีตัวผูเ้ ป็ นของคนอืนควรนําสุ นขั ตัวเมียไปทีบ้านของสุ นขั ตัวผู ้
ล่วงหน้าสักหนึงวัน เพือให้สุนขั ทําความคุน้ เคยกัน พบบ่อยๆทีสุ นขั ตัวเมียไม่
ชอบตัวผูด้ ว้ ยเหตุผลบางประการ และไม่ยอมให้ตวั ผูข้ ึนผสมทังๆทีอยูใ่ นระยะ
estrus แล้ว
การทํานายช่วงระยะ estrus อีกวิธีหนึงคือ การตรวจดูเซลจากช่อง
คลอด ใช้กนั มากเมือไม่ทราบวันแรกทีเห็นเลือดออก วิธีการทําต้องนําสุ นขั ไป
หาสัตวแพทย์ทุกวัน เพือทําการขูดเซลจากผนังช่องคลอดมาป้ ายบนแผ่นกระจก
ย้อมสี แล้วส่ องดูเซลด้วยกล้องจุลทรรศน์ ผูเ้ ชียวชาญในการดูเซลจะบอกได้วา่
เมือใดเป็ นวันแรกทีสุ นขั เข้าสู่ ช่วง estrus
พฤติกรรมการผสมพันธุ์ของสุ นขั เริ มจาก การทําความคุน้ เคยกันของ
พ่อและแม่พนั ธุ์ (courtship behavior) มีการดมก้น ดมหน้า ตัวผูเ้ ลียอวัยวะของ
ตัวเมีย มีการวิงเล่น หรื อกระโดดเล่นหยอกล้อบ้างถ้าชอบกัน ถ้ายังไม่ไว้ใจกัน
ตัวเมียอาจเบียงตัวหลบและไม่เล่นด้วย ถ้าทังสองตัวคุน้ เคยกันแล้ว ตัวเมียจะ
หันส่ วนท้ายให้ ยืนนิงเบียงหางไปข้างใดข้างหนึง เป็ นการส่ งสัญณาณว่าเธอ
พร้อมจะผสมพันธุ์ ตัวผูจ้ ะพยายามขึนตัวเมียโดยกอดบริ เวณเอวตัวเมียไว้ และ
 การผสมพันธุ์สุนัข ๑๓๙

สอดอวัยวะเพศเข้าไปทางช่องคลอดตัวเมีย (รู ปที 9.1) เมือได้ใส่ เข้าไปแล้วตัวผู ้

จะมีการฉี ดสเปิ ร์มเข้าไปในอวัยวะเพศเมีย ตัวสเปิ ร์มนีสามารถเคลือนทีเข้าไป
ถึงไข่ได้ภายในเวลา 30 วินาที ขณะทีสอดใส่ อวัยวะเพศของตัวผูจ้ ะขยายขนาด
ขึนโดยเฉพาะทีส่ วนโคนอวัยวะเพศผูท้ ีมีลกั ษณะเป็ นก้อนกลมๆหุม้ อยู่ (bulbus
glandis) ในสุ นขั ตัวโตก้อนนีเมือขยายใหญ่มีขนาดประมาณเท่าลูกกอล์ฟ ทําให้
เกิดการล็อค (a tie) ของอวัยวะเพศของทังสองตัวเข้าด้วยกัน ตัวผูจ้ ะหันหลัง
กลับ (รู ปที 9.2) การล็อคจะคงอยูป่ ระมาณ 5-60 นาที ระหว่างนี เมือสิ นสุ ดการ
ผสมพันธุ์ สุ นขั ทังสองจะแยกออกจากกันเอง การจับสุ นขั แยกในระหว่างที
อวัยวะเพศทังสองตัวล็อคติดกันแล้วเป็ นอันตรายต่อสุ นขั ทังสองมาก เจ้าของที
ตกใจ (ส่ วนมากเป็ นเจ้าของตัวเมีย) อาจตีหรื อจับดึงให้สุนขั แยกจากกัน ซึงอาจ
ทําให้อวัยวะเพศฉี กขาด เกิดแผล อันตรายถึงตายได้

รูปที 9.1 การเริ มต้นผสม

รูปที 9.2 การล็อคในขณะผสมพันธุ์

๑๔๐ การจัดการดูแลสุ นขั

เวลาทีเหมาะสมกับการผสมคือในช่วงกลางคืน เพราะอากาศเย็นลง
และสุ นขั รู ้สึกสงบ มีสมาธิมากขึน บางครังอาจต้องมีผชู ้ ่วยผสมโดยเฉพาะกรณี
ทีตัวผูก้ บั ตัวเมียมีขนาดต่างกันมาก ผูช้ ่วยผสมจะช่วยจับสุ นขั เพศเมียไว้ไม่ให้
เดินไปมา และช่วยจับอวัยวะของสุ นขั เพศผูใ้ ห้สอดใส่ เข้าไปในอวัยวะเพศของ
ตัวเมียได้ บางครังอาจต้องช่วยพยุงตัวผูไ้ ว้ตลอดการผสมถ้าตัวผูไ้ ม่สามารถล็อค
อวัยวะเพศติดไว้ในตัวเมียได้ การทีสุ นขั ตัวเมียไม่ยอมให้ผสม หรื อสุ นขั ตัวผูไ้ ม่
สามารถใส่ อวัยวะเพศไว้ในตัวเมียได้ จะทําให้สุนขั ตัวผูไ้ ม่ยอมหยุดพยายามขึน
ตัวเมีย การปล่อยให้ตวั ผูว้ ิงไล่ขึนตัวเมียอยูน่ านเป็ นชัวโมงไม่ได้หยุดพัก หรื อ
ปล่อยให้สุนขั วิงไล่กนั อยูก่ ลางแจ้งเป็ นเวลานานจะเป็ นอันตรายได้ ตังแต่ความ
ร้อนขึนสู ง (heat stroke) จนถึงหัวใจวายตายได้ เจ้าของต้องคอยดูแลไม่ให้สุนขั
เหนือยมากเกินไป โดยเฉพาะตัวผู ้ ถ้าเห็นว่าเหนือยแล้วให้จบั ใส่ กรงแยกกัน
ปัจจุบนั การผสมเทียมสุ นขั เริ มแพร่ หลายมากขึนในประเทศไทย อัตรา
การผสมติดโดยผูเ้ ชียวชาญนับว่าใกล้เคียงการผสมจริ ง ข้อดีคือไม่ตอ้ งเสี ยเวลา
ไปหาพ่อพันธุ์ ไม่ตอ้ งเสี ยงต่อการติดโรคจากการผสมจริ ง และใช้ได้กรณี ที
สุ นขั ตัวเมียไม่ยอมให้ตวั ผูข้ ึนผสม ราคาโดยทัวไปไม่มากกว่าราคาพ่อพันธุ์ทีรับ
ผสมจริ ง อย่างไรก็ตาม ในกรณี ทีต้องการจดทะเบียนพันธุ์ (pedigree) ลูกสุ นขั ที
เกิดมา ควรตรวจสอบกับสมาคมทีขึนทะเบียนสุ นขั ก่อนด้วยว่ารับจดทะเบียน
ลูกสุ นขั จากการผสมเทียมหรื อไม่ กฎของสมาคม American Kennel Club
(AKC) บอกไว้วา่ ถ้าเป็ นการผสมเทียมโดยใช้นาเชื ํ อสด ต้องมีตวั พ่อและแม่
พันธุ์อยูพ่ ร้อมหน้ากันทังในขณะทีรี ดนําเชือและขณะทีผสมเทียม กรณี ใช้
นําเชือแช่แข็ง ต้องใช้นาเชื ํ อทีผ่านการรับรองของสมาคมและมีใบรับรองการ
ตรวจ DNA ผูร้ ี ดนําเชือและผูเ้ ก็บรักษานําเชือต้องขึนทะเบียนกับสมาคม และ
ผูท้ าํ การผสมเทียมต้องเป็ นสัตวแพทย์
 การผสมพันธุ์สุนัข ๑๔๑

เมือผสมพันธุ์เสร็ จแล้วควรให้สุนขั ตัวเมียพักผ่อน อาหารในช่วงหลัง

ผสมยังคงให้ปริ มาณตามปกติ เมือตังท้องในช่วงครึ งหลังแล้วจึงเพิมอาหาร ซึ ง
จะได้กล่าวถึงต่อไปในหัวข้อการตังท้อง
การผสมพันธุ์ทเจ้
ี าของไม่ ต้องการ
มีการใช้ฮอร์โมนเพือป้ องกันการตังท้องภายหลังการผสมพันธุ์ แต่ไม่มี
ชนิดใดทียืนยันว่าได้ผล 100% มีอยูย่ ห้ี อหนึงทีกล่าวว่าได้ผล 95% ฮอร์โมนที
นิยมใช้ได้แก่พวก estrogen ซึงมีหลายชนิดด้วยกันโดยฉี ดให้ตวั เมียหลังการ
ผสม ขนาดทีฉี ด และวันทีฉี ดหลังผสม ขึนอยูก่ บั ชนิดทีใช้ ส่ วนมากฉี ดซํา 2
ครัง เริ มครังแรกภายใน 24-72 ชัวโมงหลังผสม ฤทธิของ estrogen คือขัดขวาง
การเดินทางของตัวอ่อน (ทีเกิดจากไข่ผสมกับสเปิ ร์ม) ซึงจะมาฝังตัวทีผนัง
มดลูกและทําให้ผนังมดลูกมีสภาพไม่เหมาะสมต่อการฝังตัว จนกระทังตัวอ่อน
ต้องสลายไป การทําลายตัวอ่อนนีควรต้องทําเมือมีความจําเป็ น และสุ ดวิสยั จริ ง
เช่น สุ นขั แอบไปผสมกับตัวผูท้ ีตัวใหญ่กว่ามาก อาจเป็ นอันตรายเมือคลอด
หรื อเมือสุ นขั ไม่แข็งแรงพอทีจะตังท้องได้ เพราะการให้ฮอร์โมนเพือยับยังการ
ตังท้องมีผลข้างเคียงทําให้เสี ยงต่อการเกิดมดลูกอักเสบตามมาได้