You are on page 1of 28

teqstis kritika

rogorc aRvniSneT, antikuri teqstebis absoluturi umetesoba Cvenamde moR-


weulia Sua saukuneebis xelnawerebis saxiT. sxvadasxva avtoris, sxvadasxva nawar-
moebis mixedviT, am xelnawerTa raodenoba gansxvavebulia, iseve rogorc gansxvave-
bulia maTi warmomavloba da Seqmnis TariRi. zog SemTxvevaSi erTi nawarmoebi
asobiT xelnaweriT SeiZleba iyos warmodgenili, sxva SemTxvevaSi _ mxolod ram-
denimeTi. TavisTavad cxadia, Tanamedrove mecnieris winaSe, romelmac teqstis
kritikuli gamocema unda moamzados, savsebiT bunebrivad ismis kiTxva: rogor
unda asaxos man is gansxvavebebi, romlebic am xelnawerebis teqstebSi SeiniSneba, ra
principiT unda miudges igi maTi urTierTSejerebis process? am SemTxvevaSi
gasaTvaliswinebelia is garemoeba, rom, Tuki Cven uSualod teqstis originali ar
mogvepoveba, teqstebis Seswavla ver daefuZneba amgvar kanonzomierebas: rac ufro
Zvelia xelnaweri, miT ufro axloa igi originalTan. savsebiT SesaZlebelia, rom
ufro gviandeli xelnaweri teqstis gacilebiT metad sando variants gvinaxavdes,
vidre ufro adreuli, radgan igi, Tavis mxriv, SesaZloa, misi winamorbedi sando
xelnaweridan momdinareobs. teqstis kritikis dRevandeli specialistis amocanaa
sxvadasxva xelnawerTa gaTvaliswinebiT da zogjer rekonstruqciis sakuTari al-
Ros karnaxiT daadginos teqstis is varianti, romelic, savaraudod, yvelaze ax-
los SeiZleba iyos Tavdapirvel teqstTan anu originalTan. bunebrivia, es
moiTxovs Zalze Sromatevad muSaobas da teqstis analizis meTodebis srulyofi-
lad flobas. amasTan erTad, kritikuli gamocema miT ufro faseulia, Tuki igi
iTvaliswinebs yvela xelnawerSi mocemul variants da maT warmogvidgens mis mier
dadgenili teqstis komentarebsa Tu sqolioebSi.
rasakvirvelia, teqstis dadgena, rac miRebuli saerTaSoriso terminologiiT
aRiniSneba laTinuri formuliT constitutio textus, Tavis mxriv garkveul safexurebs
moicavs. Cveulebriv, gamoyofen muSaobis sam ZiriTad safexurs: pirvel safexurze
xdeba mkvlevris TvalsawierSi moxvedrili yvela teqstis Seswavla, raTa gairkves,
Tu ramden redaqcias vflobT. am etaps ewodeba recensio, rodesac mkvlevris xelSi
eqceva e. w. ZiriTadi da meorexarisxovani variantebi. pirvelSi igulisxmeba isini,
romelnic teqsts an mis nawilebs srulad gvTavazoben, iqneba es xelnawerebi Tu
papirusebi, xolo meorexarisxovan variantSi erTiandeba is monacemebi, romelTac
teqstTan aqvT garkveuli mimarTeba misi citirebis, perifrazirebis, Targmanis,
komentarebis Tu saleqsikono statiebis saxiT. a. m., zog SemTxvevaSi Cven SeiZleba
berZnuli teqstis dadgenaSi dagvexmaros misi laTinuri, arabuli an siriuli
Targmanebi. am procesis Semdeg xdeba kargad Seswavlili da erTmaneTTan Sedare-
buli teqstebidan maTi SerCeva an gamoyofa, romelnic teqstis dadgenisaTvis
uvargisni arian, ramdenadac ar Seicaven am teqstis raime damoukidebel variants
an versias da warmoadgenen, faqtobrivad, mxolod romelime gamocemis asls. am
etaps ewodeba eliminatio codicum descriptorum. amis Semdeg iwyeba xelnawerTa Tanamim-
devrobis dadgena da genealogiuri xis ageba, romelic gulisxmobs imis gansaz-

38
Rvras, Tu ra mimarTebebia ufro adreulsa da SedarebiT mogviano xelnawerebs
Soris. am process ewodeba stemma codicum. berZnulad stevmma `sagvareulo Stos~
niSnavs. am gadamwyvet etapze didi mniSvneloba eniWeba variantebis dadgenas,
mniSvnelovani Secdomebis (errores significativi) fiqsacias. am SemTxvevaSi igulisxmeba
im formebis, winadadebebis da zogjer mTeli wignebis gamoyofac ki, romlebSic
warmodgenilia teqstis imgvari variantebi, romelTa arsebobac originalSi
gamoricxulia.
ganvixiloT stemas dadgenis procesi, rogorc es dRes aris miRebuli teqstis
kritikaSi. magaliTad, aviRoT teqsti, romelic eqvsi xelnaweriT aris Cvenamde mo-
Rweuli da TiToeuli aRvniSnoT laTinuri asoebiT A, B, C, D, E, F. kvlevas Seu-
Zlia migviyvanos Semdeg Sedegebamde:
eqvssave xelnawers aqvs erTnairi da saerTo Secdomebi, rac maT erT jgufad
aerTianebs da rac mxolod orgvari daskvnis SesaZleblobas iZleva: a) yvela isini
momdinareoben erTi xelnaweridan, romelic Cvenamde ar SemorCa, magram romelic
yvela am Secdomas Seicavda; b) am eqvsi xelnaweridan erT-erTi aris yvela sxva xel-
naweris wyaro.
yvela calke aRebuli xelnaweri Seicavs sakuTar Secdomebs, romlebic sxva xel-
nawerSi ar dasturdeba da romelTac gadamweri ubralod gverds ver auvlida. am
SemTxvevaSi gamoiricxa ukve is, rom am eqvsidan romeliRac erTi xelnaweri aris
sxvebis wyaro da iZulebuli varT, davuSvaT is SesaZlebloba, rom arsebobda ra-
Rac erTi, Cvenamde armoRweuli xelnaweri, romlidanac gadmowerilia eqvsive da
TiToeulma gadamwerma gadaweris procesSi Tavisi sakuTari Secdomebi dauSva. am
savaraudo xelnawers SeiZleba arqetipi vuwodoT. sqematurad es amgvarad Seg-
viZlia gamovsaxoT:

eqvsi xelnaweridan xuTs B, C, D, E, F aqvs erTnairi Secdomebi, romlebic A-s ar


gaaCnia. es Cven saSualebas gvaZlevs davaskvnaT, rom am xuT xelnawersa da arqetips
Soris arsebobda kidev [a]-dan momdinare raRac saSualedo [b] xelnaweri, ro-
melic, Tavis mxriv, safuZvlad daedo B, C, D, E, F xelnawerebs. am e. w. beta [b] xel-
nawers SeiZleba ewodos hiparqetipi. am SemTxvevaSi sqema amgvar xasiaTs miiRebs:

xelnawerebs B da F-s aqvT saerTo urTierTdamakavSirebeli Secdomebi, romel-


nic C, D, E-s ar axasiaTebs. garda amisa, F gviCvenebs damatebiT sxva Secdomebsac. am
SemTxvevaSi xelnawerebis warmoqmnis sqema Semdeg saxes miiRebs:

39
SeiZleba D da E-s sakuTari saerTo Secdomebi hqondeT, romelnic B, C da F-s ar
axasiaTebs. e. w. ganmasxvavebeli Secdomebis arseboba D da E-Si iseTia, rom gamo-
ricxulia maTgan erT-erTi meoris wyaro iyos. am SemTxvevaSi Cven iZulebuli
viqnebiT, davuSvaT kidev erTi [g] hiparqetipis arseboba, romelic beta xelnawe-
ramde adis, magram ar warmoadgens amosavals B da C-saTvis. am SemTxvevaSi sqema
aseT saxes miiRebs:

amgvarad miRebuli stema SesaZleblobas iZleva SeviqmnaT warmodgena imaze, Tu


rogori unda yofiliyo savaraudo arqetipi da Semdeg am arqetipTan Tu hi-
parqetipTan sxvadasxva xelnawerebis mimarTeba. rasakvirvelia, mTeli es muSaoba
teqstis saboloo variantis dadgenamde Zalze bevri operaciis Catarebas moi-
Txovs, romelic dakavSirebulia uamravi enaTmecnieruli, stiluri, metruli, li-
teraturaTmcodneobiTi, istoriuli da sxva faqtorebis gaTvaliswinebasTan.
mTeli am muSaobis Catarebis Semdgom mzaddeba Tanamedrove kritikuli gamo-
cema. igi gansxvavdeba saskolo gamocemisagan, romelic ar Seicavs teqstis dadge-
nasTan dakavSirebul SeniSvnebs. rac Seexeba kritikul gamocemas, mas aqvs, Cveu-
lebriv, ramdenime aucilebeli elementi. es aris winasityvaoba praefatio, romelSic
aris mocemuli recensio-sTan dakavSirebuli yvela mniSvnelovani faqti. es aris um-
niSvnelovanesi teqstebis CamoTvla, aRwera, dajgufeba, im principebis gadmocema,
romelTa safuZvelzec moxda teqstis dadgena, zogierT SemTxvevaSi gaTvalis-
winebulia teqstis ufro adreuli sxva kritikuli gamocemebi da miniSnebulia
maTgan gansxvavebebis SemTxvevebi da mizezebi. am Sesavals Tan erTvis Semoklebebis
nusxa da ukanasknel xanebSi Zalze xSirad sruli bibliografiac. rac Seexeba Ta-
vad kritikul aparats, am SemTxvevaSi sxvadasxva kritikul gamocemaSi SeiZleba
garkveuli gansxvavebebi gvqondes. igi SeiZleba daerTos mTel teqsts boloSi, an
yovel gverds sqolioebis saxiT. am kritikul aparatSi miTiTebulia maqsimalurad
yvela sxva varianti, romelic dadgenil teqstTan gansxvavebiT SeiniSneba xelnaw-
erebSi, yvela lingvisturi Tu sxva xasiaTis SeniSvna, romelic aucilebelia imis
gasagebad, Tu ra principebs iyenebda teqstis dadgenisas esa Tu is mkvlevari.

40
ZiriTadi teqstis gamocemas SeiZleba Tan erTodes e. w. testimonia anu am avtorze
Tu nawarmoebze arsebuli mTeli antikuri informaciis amsaxveli teqstebi, aseve
aRWurvili kritikuli aparatiT (kritikuli aparati, maT Soris, praefatio, Cveu-
lebriv, keTdeba laTinur enaze). kritikul gamocemas aseve Tan erTvis sakuTar
saxelTa saZiebeli.
kritikuli gamocemis ufro gavrcobil variants warmoadgens gamocema, aRWurvili
TandarTuli detaluri da safuZvliani komentarebiT. aseT SemTxvevaSi, Cveulebriv,
Tanamedrove gamomcemeli mTel mecnierul aparats (igulisxmeba Sesavali, komen-
tarebi, uSualod teqstTan dakavSirebuli kritikuli gamocemisaTvis aucilebeli
SeniSvnebis garda) gvTavazobs ukve im qveynis enaze, sadac gamoicema es wigni.
imisaTvis, rom ufro naTeli gaxdes, Tu rogor SeiZleba visargebloT amgvari
kritikuli gamocemiT, ganvixiloT konkretuli SemTxvevebi. aviRoT, magaliTad,
hesiodes `samuSaoni da dRenis~ m. l. vestiseuli kritikuli gamocema SesavliTa da
komentarebiT (inglisur enaze). warmodgenis Sesaqmnelad, Tu rogor gamoiyureba
Tanamedrove kritikuli gamocemis teqsti, imave gverdze aparatis darTviT, moviy-
vanT am gamocemidan erT-erT gverds. aq warmodgenil teqstSi aRwerilia kaco-
briobis 5 saukune.

41
rogorc vxedavT, vestis mier dadgenil teqsts Tan axlavs or segmentad ga-
nawilebuli kritikuli aparati. pirvel segmentSi mocemulia is sayrdenebi
teqstis dadgenisas, romlebsac, ZiriTadad, antikuri epoqis sxva avtorTa teqs-
tebi gvTavazoben. xolo meore segmentSi gamomcemeli, ZiriTadad, gvTavazobs xel-
nawerebSi dacul variantebs. a. m., aq 111-e striqonSi vesti gvidasturebs, rom mis
mier SerCeuli forma ejmbasivleuen dasturdeba Semdeg xelnawerebSi y4y9y102y12,
xolo ejbasivleuen variants gvTavazoben sxva redaqciebi CDFy* Diod. komentarebis
nawilSi aq motanili 105-123 striqonebis detalur analizs (igulisxmeba, rom ganx-
ilulia TiToeuli striqonis TiToeuli leqsikuri formativi, romelic
yuradRebas imsaxurebs) eTmoba 172_183 gverdebi.
is, Tu ramdenad dazianebuli SeiZleba iyos papirusebze aRmoCenili teqsti,
romelic dRes mainc eqceva xolme kritikul gamocemebSi, kargad gviCvenebs d. l.
peijiseuli berZen lirikosTa fragmentebis gamocema, romelSic alkmanis mesame
fragmentis erT-erTi nawilis kritikuli gamocema amgvarad gamoiyureba:

rogor xdeba antikuri teqstebis citireba?


rogor xdeba antikuri teqstebis citireba? Tanamedrove mkiTxveli miCveu-
lia, rom ama Tu im nawarmoebis an naSromis Sesabamisi adgilis citirebisas igi
uTiTebs am naSromis Sesabamis gamocemas da gverds, sadac misTvis saintereso

42
adgilia dadasturebuli. antikur avtorTa nawarmoebis citirebisas principi
savsebiT gansxvavebulia. SeiZleba iTqvas, rom am SemTxvevaSi Cven gvaqvs citaciis
unificirebuli principebi, romlebic SesaZleblobas gvaZleven CvenTvis
saintereso adgili mivuTiToT ara ama Tu im gamocemis gverdis dasaxelebiT, ara-
med ufro ganzogadebuli da universaluri saSualebiT. am SemTxvevaSi SeiZleba
davasaxeloT klasikur filologiaSi damkvidrebuli citaciis ramdenime wesi. Cve-
namde srulad an met-naklebad srulad moRweuli epikuri nawarmoebebis citire-
bisas, romlebic ramdenime simRerisa Tu Tavisagan Sedgeba, jer mieTiTeba nawar-
moebis saxelwodeba, Semdeg simRerisa Tu Tavis nomeri, romauli an arabuli ci-
frebiT da Semdeg striqonebi arabuli cifrebiT. a. m., Tuki Cven gvsurs mivuTi-
ToT `iliadaSi~ andromaqes sityva heqtoris mimarT, es ase unda gavakeToT: il.,
VI, 407-439. Tuki nawarmoebi ar aris dayofili wignebad an simRerebad, am SemTxve-
vaSi vuTiTebT nawarmoebis saxelwodebas srulad an SemoklebiT, Semdeg ki stri-
qonTa numeracias. Tuki vaxdenT fragmentebad moRweul lirikosTa nawarmoebis
citacias, maSin unda daveyrdnoT lirikosebis erT-erT aRiarebul kritikul ga-
mocemas da mivuTiToT jer antikuri avtoris saxelwodeba, Semdeg fr. (=frag-
menti), Semdeg nomeri da Semdgom gamomcemlis an gamomcemelTa Semoklebuli gvari
miRebuli tradiciis Sesabamisad. a. m., Tuki gvsurs mivuTiToT safos cnobili
himni afroditesadmi, es amgvarad SeiZleba Sesruldes: safo, fr. 1 lp. es niSnavs,
rom cnobil gamocemaSi E. Lobel, D. L. Page, Poetarum Lesbiorum Fragmenta, Oxford 1955,
CvenTvis saintereso leqsi Sesulia pirvel nomrad. Tuki gvsurs mivuTiToT alk-
manis erT-erTi CvenTvis saintereso fragmenti, romelSic gadmocemulia moxuce-
bulobaSi Sesuli poetis gancdebi, SegviZlia Semdegnairad mivuTiToT: alkmani,
fr. 56 p, rac niSnavs, rom cnobil gamocemaSi D. L. Page, Poetae Melici Graeci, Oxford
1952, CvenTvis saintereso fragmenti swored am nomriT aris aRniSnuli.
zogierTi prozaikosi avtoris miTiTebis dros SeiZleba gamoyenebul iqnas
orgvari principi: erTi Zalze zusti, rodesac CvenTvis saintereso striqonsac ki
vuTiTebT da SedarebiT zogadi, rodesac vuTiTebT mxolod Sesabamis wigns, Tavs
an paragrafs. pirvel SemTxvevaSi igulisxmeba, rom avtorTa erTi nawilis gamoce-
mebSi gaTvaliswinebulia ara marto maTi Txzulebebis wignebad, Tavebad da,
SesaZloa, paragrafebad dayofis principi, aramed maTi pirveli an erT-erTi
pirveli gamocemis gverdebis nomriTac. es orive wesi SeiZleba iyos gamoyenebuli,
magaliTad, platonisa da aristoteles SemTxvevaSi. a. m., Tuki Cven gvsurs mi-
vuTiToT adgili aristoteles `poetikaSi~, sadac igi pirvelad axsenebs litera-
turis misTvis cnobil Janrebs, Cven SegviZlia mivuTiToT amgvari saxiTac: arist.
(aristotele), poet. 1447a13 Smd., magram SegviZlia mivuTiToT aseve: aristotele,
poetika, Tavi I. pirvel SemTxvevaSi pirveli cifri aRniSnavs unificirebuli gver-
dis nomers, aso a azustebs adgils, xolo ukanaskneli cifri aRniSnavs striqons.
meore SemTxvevaSi Cven vifarglebiT mxolod im Tavis miniSnebiT, romelSic mo-
tanilia CvenTvis saintereso informacia. prozaikos avtorTa umetesobis
SemTxvevaSi Cven vefuZnebiT nawarmoebis wignebad, Tavebad (da paragrafebad) miT-
iTebis princips. a. m., herodotosis SemTxvevaSi Cven vuTiTebT wignis nomers ro-
mauli an arabuli cifriT da Sesabamisi Tavis nomers, magaliTad: 1, 3.
antikuri dramebis SemTxvevaSi vuTiTebT avtoris da Semdeg dramis saxelwode-
bas qarTulad an laTinurad (miuxedavad imisa, avtori berZenia Tu romaeli) da
Semdeg CvenTvis saintereso Sesabamisi striqonis nomers. a. m., esq. ag. 25. an Aesch.

43
Ag. 25. es niSnavs: esqile, agamemnoni, striqoni 25. klasikur filologiaSi sakmaod
popularulia citaciisas avtorTa da nawarmoebTa saxelebis miTiTeba laTinuri
variantiT, miuxedavad imisa, avtori berZenia Tu romaeli. Cven wigns daerTvis an-
tikuri epoqis avtorTa da nawarmoebTa mniSvnelovani nusxa qarTul da klasikur
enebze, rogorc srulad, aseve SemoklebiT, dRes miRebuli wesis Sesabamisad.

literatura
klasikuri teqstebis gamocemaTa umniSvnelovanesi Tanamedrove seriebi
 germaniaSi: Bibliotheca Teubneriana (BT), Leipzig, Stuttgart _ gamoicema 1850 wlidan. teqste-
bis kritikuli gamocema originalis enaze laTinurenovani aparatiT; Tusculum Bücherei,
München _ teqstebi originalis enaze, paraleluri germanuli TargmaniTa da aparatiT
aseve germanul enaze;
inglissa da aSS-Si: Bibliotheca Oxoniana: Oxford Classical Texts (OCT), Oxford _ teqstebis
kritikuli gamocema originalis enaze laTinurenovani aparatiT; Loeb Classical Library
(LCL), London, Cambridge _ teqsti originalis enaze paraleluri inglisuri TargmaniT
da inglisurenovani aparatiT;
safrangeTSi: Collection des Universités de France (`Collection Budé~), Paris _ teqstis kriti-
kuli gamocema originalis enaze da paraleluri Targmani frangulenovani aparatiT;
italiaSi: Corpus Scriptorum Latinorum Paravianum _ laTinurenovan teqstTa kritikuli
gamocema;
saberZneTSi: `kaktosi~ _ orenovani (Zveli berZnuli da axali berZnuli) gamocema;
saqarTveloSi amgvar serias gamoscems Tbilisis saxelmwifo universiteti egidiT:
`berZnul-laTinuri biblioTeka~.
berZnuli qristianuli literaturis sruli gamocemebi
 Patrologiae cursus completus, series Graeca (PG), ed. J.-P. Migne, Paris 1857-1866 (161 tomi, Conspec-
tus auctorum, 1882; Indices, 2 tomi, 1912/1932) (ar SeiZleba CaiTvalos kritikul gamocemad).
 Corpus Christianorum. Series Graeca (CCG), Turnhout 1977 Smd.; Fontes Christiani (germanuli
TargmaniT), Freiburg, Wien 1990 Smd.; Sources Chrétiennes (SC, franguli TargmaniT), Paris
1941 Smd.; Cambridge Patristic Texts (CPT), Cambridge 1899 Smd.
gvianantikuri epoqis laTini avtorebis kritikuli gamocemebi
 Monumenta Germaniae Historica (MGH), gansakuTrebiT mniSvnelovania Auctores Antiquissimi,
15 tomi, Berlin 1877-1919.
laTinuri qristianuli literaturis sruli gamocemebi
 Patrologia Latina (PL), ed. J.-P. Migne, Paris 1844-1855 (222 tomi + 5 Suppl.) Conspectus aucto-
rum, 1882; Indices, 2 tomi, 1912/1932) (ar SeiZleba CaiTvalos kritikul gamocemad).
 Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL), Wien 1866 Smd.; Corpus Christianorum,
Series Latina (CCL), Turnhout 1954 Smd.; Fontes Christiani (germanuli TargmaniT), Freiburg,
Wien 1990 Smd.; Sources Chrétiennes (SC, franguli TargmaniT), Paris 1941 Smd.; Cambridge
Patristic Texts (CPT), Cambridge 1899 Smd.
kompiuteruli teqstebi
 Thesaurus Linguae Graecae (TLG) _ mTeli Zveli berZnuli literaturis (dasawyisidan ax.
w. VI saukunemde) kompiuteruli Canaweri.
 amJamad mimdinareobs Thesaurus Linguae Latinae-s (TLL) momzadeba.

berZnuli literaturis fragmentebis cnobili gamocemebi


 H. von Arnim, Stoicorum veterum fragmenta (SVF), 4 tomi, Leipzig 1903-1924.

44
 A. Bernabé, Poetarum epicorum Graecorum testimonia et fragmenta, Stuttgart, Leipzig 1987
(Sesworebuli gamocema 1996).
 W. Bühler, Zenobii Athoi proverbia, aqamde gamocemulia 3 tomi, Göttingen 1982 Smd.
 M. Davies, Epicorum Graecorum Fragmenta, Göttingen 1988.
 H. Diels, W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker (DK), 3 tomi, Berlin, Zürich 19516/52.
 B. Gentili, C. Prato, Poetae elegiaci, 2 tomi, Leipzig 1988, 1985.
 A. Hilgard, A. Lentz, R. Schneider, G. Uhlig, Grammatici Graeci (GG), 4 tomi, Leipzig 1867-1910.
 F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker (FGrH), 3 nawili 14 tomad, Berlin, Leiden
1923-1958.
 R. Kassel, C. Austin, Poetae Comici Graeci (PCG), Berlin, New York 1983 Smd.
 E. L. Leutsch, F. G. Schneidewin, Corpus Paroemiographorum Graecorum (CPG), 2 tomi, Göttin-
gen 1839-1851 (Hildesheim 1958); L. Cohn, Supplementum, Breslau 1887 (Hildesheim 1961).
 H. Lloyd-Jones, P. Parsons, Supplementum Hellenisticum (SH), Berlin, New York 1983.
 C. Müller, Geographi Graeci minores, Paris 1855-1861.
 D. L. Page, Poetae Meleci Graeci (PMG), Oxford 1962; D. L. Page, Supplementum Lyricis Graecis
(SLG), Oxford 1974; M. Davies, Poetarum Melicorum Graecorum Fragmenta, Oxford 1991 Smd.
 I. U. Powell, Collectanea Alexandrina, Oxford 1915 (Chicago 1981).
 B. Snell, R. Kannicht, St. Radt, Tragicorum Graecorum Fragmenta (TrGF), Göttingen 1981 Smd.
 M. L. West, Iambi et elegi Graeci ante Alexandrum cantati, 2 tomi, Oxford 19892, 19922.
laTinuri (romauli) literaturis fragmentebis cnobili gamocemebi
 E. Courtney, The Fragmentary Latin Poets, Oxford 1993 (komentarebiT).
 H. Funaioli, Grammaticae Romanae fragmenta I, Leipzig 1907.
 H. Keil, Grammatici Latini, 7 tomi, Leipzig 1857-1880.
 W. Morel, K. Büchner, J. Blänsdorf, Fragmenta poetarum Latinorum, Stuttgart, Leipzig 19953.
 E. Malcovati, Oratorum Romanorum fragmenta, 3 tomi, Torino 1930/1933.
 A. Mazzarino, Grammaticae Romanae fragmenta aetatis Caesarum, Torino 1955.
 H. Peter, Historicorum Romanorum reliquiae, 2 tomi, Leipzig 19142, 19061 (ucvl. gamoc. 1993).
 O. Ribbeck, Scaenicae Romanorum poesis fragmenta, 2 tomi, Leipzig 1871/73 (ucvl. gamoc.
Hildesheim 1962).
teqstis kritika
 P. Maas, Textkritik, Leipzig 19604.
 M. L. West, Textual Criticism and Editorial Technique, Stuttgart 1973.
 K. J. Dover, Textkritik, in: H.-G. Nesselrath (Hrsg.), Einleitung in die griechische Philologie, Stutt-
gart, Leipzig 1997, 45-58.
 M. Weißenberger, Vom Autograph zur modernen Edition, in: P. Riemer, M. Weißenberger, B.
Zimmermann, Einführung in das Studium der Gräzistik, München 2000, 52-82.
 J. Delz, Textkritik und Editionstechnik, in: F. Graf (Hrsg.), Einleitung in die lateinische Philologie,
Stuttgart, Leipzig 1997, 52-73.
 M. Weißenberger, Vom Autograph zur modernen Edition, in: P. Riemer, M. Weißenberger, B.
Zimmermann, Einführung in das Studium der Latinistik, München 1998, 53-83.

45
werilobiTi fiqsaciis
xelovneba

antikur samyaroSi informaciis werilobiT fiqsacias iseTi masStabebi hqonda,


rogoric ucnobi iyo Zveli aRmosavleTisaTvis. amas bevrad Seuwyo xeli yvelaze
ufro moxerxebuli da advilad aRsaqmeli damwerlobis sistemis Seqmnam da infor-
maciis rac SeiZleba ufro operatiulad da srulad werilobiTi formiT
fiqsaciisaken ltolvam. SevecadoT, ganvixiloT sakiTxebi, romlebic dakavSire-
bulia werilobiTi fiqsaciis xelovnebasTan.
filologiuri samuSao upiratesad teqstebTan aris dakavSirebuli. am Tval-
sazrisiT antikurobam sakmaod didi memkvidreoba dagvitova, romelic, pirobi-
Tad, SeiZleba or did jgufad davyoT: a) teqstebi, romlebmac Cvenamde Tavdapir-
veli saxiT moaRwies anu originalebi da b) teqstebi, romelnic warmoadgenen
originalebis mogvianebiT gadaweril variantebs. Tavad es teqstebi sul sxvada-
sxva xasiaTisaa, ubralo minaweridan dawyebuli, srulyofili literaturuli Ze-
gliT damTavrebuli. teqstebis absoluturi umravlesoba Sesrulebulia Zvel
berZnulsa da laTinur enebze. Cvenamde aseve moRweulia etruskuli teqstebi da
egeosuri epoqis jer gauSifravi teqstebi. maTi fiqsaciisaTvis gamoyenebulia
damwerlobis ramdenime sistema. yvelaze gavrcelebuli da popularulia
berZnuli fonetikuri anbani da misgan warmoqmnili laTinuri damwerloba, aseve
berZnuli fonetikuri anbanis ramdenadme modificirebuli etruskuli varianti.
yvela es sistema Zv. w. I aTaswleulis dasawyisis Semdgom periodSi eqceva. rac Se-
exeba egeosur sistemebs, aq gamoyenebulia, ZiriTadad, ieroglifuri da marcv-
lovani damwerlobebi. funqcionaluri TvalsazrisiT es teqstebi SeiZleba daiyos
ramdenime jgufad: a) literaturuli teqstebi, am sityvis yvelaze ufro farTo
gagebiT; b) araliteraturuli teqstebi, romlebic moicaven sxvadasxva xasiaTis
religiur, sayofacxovrebo Tu kancelarul Canawerebs da g) daudgeneli funqciis
teqstebi. Tuki b da g jgufis teqstebma Cvenamde umeteswilad originalebis saxiT
moaRwies, a jgufis teqstebi, arsebiTad, gviandeli xelnawerebis saxiT arian war-
modgenilni. Sesabamisad, antikur teqstualur memkvidreobaSi SeiZleba gamovyoT
iseTi teqstebi, romlebic, ZiriTadad, erTjeradi fiqsaciisaTvis iyo gaTvalis-
winebuli da Semdgom periodebSi maTi mravalgzis gadaweris araviTari saWiroeba
ar damdgara, da teqstebi, romelTa Semonaxvas antikurobisaTvis imdenad gamok-
veTili mniSvneloba hqonda, rom maTi sistematuri gadawera xdeboda.
damwerloba.
damwerloba. antikurobaSi damwerlobis ganviTarebam umaRles dones miaRwia,
ris Semdegac, Tuki informatikis saukunisaTvis damaxasiaTebel cifruli Caweris
praqtikas ar gaviTvaliswinebT, damwerlobis sistemebis srulyofis mimarTulebiT
kacobriobas araferi principulad axali aRar Seuqmnia. swored amitom, gasakviri
ar aris, rom dRes msoflios mraval qveyanaSi swored antikur saberZneTsa da romSi
Seqmnili damwerlobis sistemebis safuZvelze aRmocenebuli nacionaluri anbanebiT

46
sargebloben. umravles SemTxvevaSi saqme gvaqvs antikuri kulturidan ara mxolod
zogadad fonetikuri damwerlobis, aramed aseve grafikuli niSnebis gadmoRebas-
Tanac. Tumca zogierTma xalxma mxolod fonetizaciis principi gadaiRo da amis sa-
fuZvelze Seqmna damwerlobis sakuTari anbanuri grafikuli sistema.
esoden srulyofili damwerlobis sistemis Seqmnisaken antikuroba xangrZlivi
drois ganmavlobaSi midioda. sawyisebze msjelobisas, bunebrivia, vgulisxmobT,
upirveles yovlisa, antikuri civilizaciis e. w. egeosur anu winaberZnul peri-
ods. marTalia, balkaneTSi aRmoCenilia niSnebi, romelTac mkvlevarTa erTi
nawili balkanur damwerlobad miiCnevs, romelic Zv. w. VI-IV aTaswleulebiT
TariRdeba, magram dRes Znelia iTqvas raime am niSnebis gamoyenebis masStabebsa da
principebze. yvelaze gvian Zv. w. IV aTaswleulis meore naxevridan jer mesopota-
miaSi, xolo Semdeg egvipteSi Cndeba damwerlobaTa axali sistemebi, romelTac
Zvel samyaroSi ukve ganviTarebis uwyveti xazi axasiaTebT. mesopotamiur (proto-
Sumerul da Sumerul) mimarTulebas mivyavarT mTel Zvel aRmosavleTSi Semdgom
esoden gavrcelebuli lursmuli marcvlovani damwerlobis, xolo egvipteSi
ieroglifuri sistemis Camoyalibebamde.
egeosuri damwerlobebi.
egeosuri damwerlobebi. antikuri werilobiTi tradicia, rogorc aRvniSneT,
egeosuri epoqidan iwyeba. am epoqis teqstebi aRmoCenilia mTels egeidaSi, konti-
nentur saberZneTSi, kunZulebze, mcire aziis dasavleT regionebSi. antikur
samyaroSi damwerloba pirvelad kunZul kretaze unda aRmocenebuliyo. Zv. w. II
aTaswleulis dasawyisidan kunZul kretaze axali, e. w. egeosuri anu minosuri
damwerlobebis Seqmnis sakmaod intensiuri procesi dasturdeba. kretam swrafad
ganvlo piqtografiuli (ieroglifuri) damwerlobis faza da ukve Zv. w. XVIII
saukunidan am kunZulze Camoyalibda e. w. A-xazovani damwerloba, romelic, ro-
gorc Cans, marcvlovani unda yofiliyo. A-xazovani niSnebiT e. w. minosur wina-
berZnul enaze Sesrulebulia ramdenime aseuli teqsti, rogorc Tixis firfi-
tebze, aseve sxvadasxva sagnebze. damwerlobis es sistema gaSifruli ar aris. amde-
nad, CvenTvis dRes Znelia konkretulad raime iTqvas A-xazovaniT Sesrulebuli
teqstebis Sesaxeb. SegviZlia vivaraudoT, rom maTi umetesoba warmoadgenda e. w.
sakancelario xasiaTis Canawerebs, romelTa Semonaxvas Tixis firfitebze unda vu-
madlodeT minosur sasaxleebSi momxdar xanZars, ris Sedegadac Tixa gamoiwva. A-
xazovanis gavrceleba, rogorc Cans, sakmaod swrafad xdeboda da dRes SegviZlia
vivaraudoT, rom Zv. w. II aTaswleulis pirvel naxevarSi igi egeidaSi damwerlobis
wamyvan sistemas warmoadgenda.

vercxlis Tmis samagri (an qinZisTavi) A-xazovani niSnebiT

47
A-xazovanidan ganviTarebuli Cans B-xazovani damwerloba, romelic, rogorc m.
ventrisisa da j. Cedvikis Sromebma daadastures, damwerlobis xazovani sistemis
berZnul enaze morgebis cdas warmoadgenda. Sesabamisad, B-xazovani dokumentebi
SeiZleba ganvixiloT rogorc berZnuli enis gadmosacemad damwerlobis gark-
veuli sistemebis gamoyenebis pirveli cda.

B-xazovani marcvlovani niSnebi

amgvarad, egeidaSi sakmaod mokle periodis ganmavlobaSi moxda damwerlobis


erTi principidan meoreze gadasvla. ufro adreuli ieroglifuri an piqtogra-
fiuli sistema efuZneba ama Tu im enis wiaRSi Camoyalibebuli informaciis gadmo-
cemas ara fonologiuri, aramed suraTovan-azrobrivi meTodiT. Sesabamisad, ie-
roglifuri damwerlobisaTvis arsebiTia azris gadmocema niSan-simboloebis
saSualebiT, rac, bunebrivia, ver asaxavs enis fonologiur Taviseburebebs. mar-
Talia, am sistemis ganviTarebam da informaciis srulyofilad da niuansirebulad
gadmocemis aucileblobam ukve egviptelebi miiyvana ieroglifur sistemaSi iseTi

48
elementebis Setanamde, romelnic dRes garkveul warmodgenas gviqmnian imaze, Tu
rogor gamoiTqmoda Zvelegviptur enaSi calkeuli sityvebi Tu frazebi, magram es
jer kidev sakmaod Sors iyo fonologiuri principisagan. es ukanaskneli miznad
isaxavs ama Tu im enis informacia gadmoces im niSan-simboloebiT, romlebic gark-
veul fonemebs gamoxataven. egeosur samyaroSi, iseve rogorc kulturaTa mesopo-
tamiur wreSi, am mxriv yvelaze misaRebi aRmoCnda damwerlobis marcvlovani sis-
tema, romlis arsi mokled Semdegnairad SeiZleba gadmovceT: damwerlobis Ti-
Toeuli niSani asaxavs kompleqss: Tanxmovani da xmovani (mxolod xmovnebis
SemTxvevaSi SeiZleba erTma niSanma gadmoces erTi fonema). amdenad, xazovani dam-
werlobiT Sesrulebuli teqstis kiTxvisas, dRes Tu cnobili ar aris, rogor
JRerda esa Tu is leqsikuri formativi ama Tu im enaSi im Soreul warsulSi, ver
viqnebiT darwmunebuli, rom sityvis realur formas adekvaturad aRvadgenT. yov-
elTvis iqneba safrTxe, rom Tanxmovnis Tanmxlebi xmovani SeiZleba zedmeti iyos an
`mikenuri orTografiis~ wesebis gaTvaliswinebiT zogierTi Tanxmovani saerTod
ar aisaxos B-xazovaniT gadmocemul teqstSi. a. m., leqsikuri formativi calkov"
(`brinjao, spilenZi~) B-xazovanSi gadmoicemoda rogorc ka-ko, poimhvn (`mwyemsi~)
warmodgenili iyo rogorc po-me da a. S. B-xazovani teqstebis gadmocemisa da
kvlevisas Tanamedrove mecnierebaSi miRebulia (iseve, rogorc es lursmuli dam-
werlobis SemTxvevaSi xdeba) laTinuri anbanis niSnebis gamoyeneba, anu marcv-
lovani niSnebiT Sesrulebuli teqstebis transliteracia laTinuri asoebis
saSualebiT. miuxedavad imisa, rom B-xazovan niSanTa sakmaod didi nawilis
fonologiuri mniSvneloba dRes dadgenilia, mecnierebaSi azrTa sxvadasxvaobaa
imis Taobaze, hqondaT Tu ara A-xazovan damwerlobaSi identur an msgavs niSnebs
igive fonologiuri mniSvneloba. mecnierTa umetesoba iqiTken ixreba, rom am e. w.
msgavs niSanTa fonologiuri mniSvneloba daaxloebiT identuri unda iyos.
A-xazovani daedo safuZvlad kviprosis e. w. kviprosul-minosur C-xazovan mar-
cvlovan damwerlobas. am xazovani damwerlobis sistemas TviT fonetikuri anbanis
aRmocenebis Semdegac sakmaod didxans iyenebdnen kviprosze Zv. w. XII saukunidan
gadmosaxlebuli berZnebic. igi aseve ar aris jerjerobiT gaSifruli, ufro
sworad, ar aris dadgenili kunZul kviprosis winaberZnuli mosaxleobis enis war-
momavloba, Tumca cnobilia, rom am kunZulze berZnebma marcvlovani xazovani dam-
werlobis sistema iq misvlis Semdeg aramc Tu SeiTvises, aramed mravali saukunis
ganmavlobaSi daitoves da garkveuli periodis manZilze TviT fonetikuri dam-
werlobis paralelurad gamoiyenebdnen. rasakvirvelia, uZvelesi kviprosuli
teqstebis Sesaxeb dRes garkveviT araferi SegviZlia vTqvaT.
egeosuri damwerlobis gansakuTrebul tips warmoadgens festosis diskoze da-
dasturebuli warwera, romlis Taobazec dRes mecnierebaSi TiTqmis yvelaferi
davas iwvevs. mkvlevarTa umetesobis azriT, disko Zv. w. XVI saukuneSi unda iyos
Sesrulebuli, Tumca, ukanasknel xanebSi, zogierTebi mas gacilebiT ufro gvian-
del epoqas miakuTvneben. ar aris erTianoba imazec, Tu ra principia realizebuli
festosis diskos aSkarad suraTovan niSnebSi: ieroglifuri, marcvlovani Tu su-
lac anbanuri.

49
A gverdi B gverdi
festosis disko
berZnuli fonetikuri da laTinuri damwerloba
berZnuli fonetikuri da laTinuri damwerloba. damwerlobebis fonetiza-
ciis mimarTulebiT xmelTaSuazRvispireTSi aSkarad wingadadgmuli nabiji iyo e.
w. konsonanturi damwerlobis Seqmna. am procesis sawyisebs ukve Zv. w. II
aTaswleulis Sua periodis palestinaSi da gansakuTrebiT ugaritul damwerlo-
baSi xedaven, romelic finikiuri damwerlobis safuZvels warmoadgenda. II aTasw-
leulis miwurulis finikiaSi Zv. w. XIII-XII saukuneebSi ukve gamoiyeneboda konso-
nanturi damwerloba, romelic daaxloebiT 27-dan 30-mde niSans Seicavda. e. w.
finikiuri damwerlobis sistema droTa ganmavlobaSi ixveweboda. Zv. w. X sau-
kuneSi biblosze aRmoCenili masala ukve 22 niSans gvidasturebs. es sistema
sxvadasxva regionSic vrceldeba, gansakuTrebiT mniSvnelovani iyo misi gadaReba
arameelebis mier Zv. w. XI-X saukuneebSi. konsonanturi damwerlobis Tavisebureba
is aris, rom igi gamoiyenebs niSnebs mxolod Tanxmovnebis aRsaniSnavad, magram
Tuki gaxmovaneba Tavis droze enis mcodnisaTvis advili saqme iyo, dRes igi mec-
nierTa varaudzea damokidebuli. savsebiT aSkaraa, rom berZnebma TavianTi tra-
diciuli damwerlobis sistema finikielebisagan gadmoiRes, rasac adasturebs
rogorc grafikuli aspeqti, aseve Tavad anbanis asoTa dasaxelebac, magram berZneb-
ma, finikielebisagan gansxvavebiT, Seqmnes niSnebi xmovnebisTvisac, riTac maT ga-
damwyveti nabiji gadadges fonetikuri anbanis Camoyalibebisaken.
rodis gadmoiRes berZnebma finikiuri anbani? am sakiTxze mecnierebaSi dRes er-
Tiani azri ar arsebobs. aRsaniSnavia, rom TviT berZnuli tradiciis mixedviT, maT
damwerlobas `finikiuri~ anu `kadmosuri~ damwerloba ewodeboda. Tuki miviCnevT,
rom legendaruli kadmosis saxelTan am anbanis saberZneTSi Semotanis dakavSireba
garkveul istoriul realobas asaxavs, maSin anbanis gadmoRebis periodi, savarau-
dod, legendaruli kadmosis cxovrebis periods unda mivusadagoT, rac e. w. mi-
Tologiuri qronologiis mixedviT, daaxloebiT Zv. w. XV saukuneSi eqceva. ram-
denadac ar mogvepoveba zusti monacemebi berZnuli anbanis Seqmnis TariRis dasad-
genad, Tanamedrove mecnierebaSi finikiuridan berZnuli anbanis gadmoRebis dro
meryeobs Zv. w. XV saukunidan Zv. w. 800 wlamde. savsebiT aSkaraa, rom 800 wlidan
moyolebuli saberZneTSi ukve unda arsebuliyo axali anbani, rasac gvidastureben
Zv. w. VIII saukunis berZnuli warwerebi da etruskebis mier daaxloebiT 800 wli-
saTvis ukve berZnuli fonetikuri anbanis gadaRebis faqti. aseve Zv. w. VIII sau-
kuneSi vrceldeba fonetikuri berZnuli damwerlobis sistema xmelTaSuazRvispi-

50
reTis mraval regionSi. Sesabamisad, mravalricxovani hipoTezis analizis safuZ-
velze, erT ucilobel daskvnamde SegviZlia mivideT: finikiuri konsonanturi
damwerlobis safuZvelze berZnuli fonetikuri anbanis Seqmna Zv. w. IX-VIII sau-
kuneebze gviandeli ar unda iyos. aqedan moyolebuli evropis regionTa umeteso-
bisaTvis anbanis modelad sakuTriv berZnuli damwerlobis sistema iqca.
berZnuli anbanis niSanTa raodenoba regionebisa da periodebis mixedviT mcire-
oden cvlilebebs gviCvenebs, magram sabolood, Tavisi klasikuri formiT berZnul
anbanSi 24 niSani dafiqsirda.

arqauli berZnuli anbanis saxeebi da misi finikiuri prototipebi


aSkaraa, rom berZnuli anbani daedo safuZvlad laTinur anbansac (iseve, ro-
gorc italiaSi mcxovrebi araerTi xalxis damwerlobas), romlis Seqmnis TariRi
aseve ar aris dRes zustad gansazRvruli mecnierebaSi. varaudoben, rom laTinur
anbans safuZvlad daedo rogorc italiaSi gavrcelebuli damwerlobis berZnuli
sistemebi, aseve sakuTriv berZnulisagan ganviTarebuli etruskuli damwerloba.
laTinuri anbani daaxloebiT Zv. w. VII saukuneSi unda warmoqmniliyo. rasak-
virvelia, niSnebis fonetikurma mniSvnelobebma garkveuli cvlilebebi ganicada,
rac enis specifikidan gamomdinareobda. dRes bunebrivad gveCveneba, rom berZnu-
lisa da laTinuris safuZvelze Seqmnili damwerlobis sistemebis matarebeli
xalxebi weren marcxnidan marjvniv, Tumca es principi Tavad berZnulSi ar iyo Ta-
vidanve damkvidrebuli. gamoiyeneboda marjvnidan marcxniv weris principic (rac
dRes arabuli damwerlobis sistemis mqone xalxebisaTvis Cveulebriv movlenas
warmoadgens) e. w. bustrofedoni, romelic gulisxmobda striqonebis mimar-

51
Tulebis cvlas (erTi striqoni marjvnidan marcxniv iwereboda, misi momdevno ki
piriqiT da a. S.). rogorc Cans, ukve arqaikaSi damkvidrda saberZneTSi marcxnidan
marjvniv weris principi da es tendencia daaxloebiT Zv. w. V saukunidan aseve wamy-
vani gaxda laTinuri damwerlobisaTvis.
Zv. w. I saukunemde laTinuri anbani Seicavda 21 niSans. amas droTa ganmavlobaSi
TandaTanobiT daemata axali niSnebi: y Seesabameboda u-s – `i fsilons~ (`i grekuss~),
z (`zeta~) berZnul z-s gadmoscemda, aso u adre aRniSnavda rogorc xmovans `u~, aseve
Tanxmovans _ `v~. j-s xmovnebis win hqonda naxevarxmovnis funqcia. rac Seexeba iseT
berZnul aspirirebul Tanxmovnebs, romelTac ar hqondaT ekvivalentebi laTinurSi,
maT gadmosacemad anbanSi araviTari cvlilebebi ar SeutaniaT. gamoiyeneboda mxo-
lod TanxmovanTa kompleqsebi: f-s gadmosacemad ph, q _ th, rJ – rh, c _ ch.

laTinuri anbani
1* 2* 3* 4* ganmartebebi
A a a a
B b be b
C c ce k Sua saukuneebidan e, i, ae, oe, y-s win gamoiTqmoda, rogorc
“c”: Cicero [cicero] – ciceroni
D d de d
E e e e
F f eф ф
G g ge g n-s win da n-s Semdeg gamoiTqmis rogorc nazaluri
bgera `ng~: magnus [mangnus] – didi; lingua [lingua] – ena
H h ha h
I i i i gamoiTqmis rogorc j, Tu is Semdeg xmovanTan erT
marcvals qmnis: Iulius [Julius] – iuliusi
K k ka k gamoiyeneba mxolod or sityvaSi Kalendae – kalendebi da
Kaeso – keso (sakuTari saxeli)
L l el l
M m em m
N n en n
O o o o
P p pe p
Q q ku k qu gamoiTqmis rogorc `kU~, mag.: qui [kUi] – vinc
R r er r
S s es s Sua saukuneebidan s or xmovans Soris gamoiTqmoda
rogorc `z~, danarCen SemTxvevebSi – rogorc `s~
T t te t Sua saukuneebidan ti + xm. gamoiTqmoda rogorc `ci~ garda
im SemTxvevebisa, roca mas win miuZRvis s, t an x. mag.: iustitia
[iusticia] – marTlmsajuleba; bestia [bestia] – cxoveli
U u u u umaxvilo u ng-s Semdeg da sua, sue kompleqsebSi (rodesac u
umaxviloa) gamoiTqmis rogorc U: lingua [lingUa]; persuadeo
[persUadeo] – varwmuneb
V v ve v
X x iqs qs
Y y ifsilon i gvxvdeba mxolod berZn. warmoSobis sityvebSi
Z z zeta z gvxvdeba mxolod berZn. warmoSobis sityvebSi

1 = mTavruli 3 = saxelwodeba
2 = nusxuri 4 = gamoTqma

52
damwerlobis es ori sistema – berZnuli da laTinuri _ safuZvlad daedo mra-
vali xalxis mogvianebiT Seqmnil damwerlobas: laTinuri anbani, ZiriTadad, dasav-
leT evropaSi, xolo berZnuli – aRmosavleT evropaSi. zogierTi mecnieri varau-
dobs, rom qarTuli damwerloba, anbanis asoebis klasifikaciis TvalsazrisiT (ma-
gram ara grafikul doneze), aseve iTvaliswinebs berZnul damwerlobas.
aweri ma saweri masala da wignis gamocemis saqme. sala da wignis gamocemis saqme.
saweri masala da wignis gamocemis saqme. Zv. w. VIII saukunidan moyolebuli Cven
gvaqvs cnobebi imis Taobaze, rom asparezze gamodian cnobili mwerlebi, iqmneba
berZnuli literaturis mniSvnelovani nawarmoebebi, romlebic, savaraudod, ukve
Zv. w. VIII saukuneSive Caiwera. samwuxarod, im Soreuli periodidan Cvenamde ar
mouRweviaT literaturuli Zeglebis xelnawerebs, SemogvrCa mxolod sxvadasxva
saxis warwera keramikaze. zogierTi maTgani saleqso sazomiT gamarTuli mokle
epigrama iyo. SegviZlia vivaraudoT, rom im periodSi ufro vrceli teqstebis
Cawera xdeboda uZveles wignebSi, romlebic, ZiriTadad, tyavis `furclebisagan
ikinZeboda~. wignebis amgvarad damzadebis Sesaxeb cnobebs gvawvdian Zveli berZeni
avtorebi. bunebrivia, ismis kiTxva: rogor iwarmoeboda Zvel saberZneTSi wignis
`gamocemis~ saqme?
Tavdapirvelad SevexoT sawer masalas. papirusis Semotanamde eladaSi sawer ma-
salad gamoiyeneboda rogorc araorganuli (qva, sxvadasxva liToni, Tixa), aseve
organuli masala (xis, Zvlis firfitebi, tyavi). vrceli literaturuli teqste-
bis fiqsaciisaTvis gamoiyeneboda mxolod papirusi da pergamenti. papirusi
(oJ cavrth", hJ buvblo", oJ / hJ pavpuro") grZelReroiani wylis mcenarea, romelic evfra-
tisa da nilosis mimdebare WaobebSi izrdeboda.
sainteresoa, Tu rogor xdeboda am mce-
narisgan saweri masalis damzadeba. Tavdapi-
rvelad papiruss aclidnen qerqs da aTavi-
suflebdnen boWkovan Reros. Semdeg Txel
da farTo zolebad Wridnen da dasvelebul
xis dafebze awyobdnen erTmaneTis miyole-
biT horizontalurad (recto-mxare), zemodan
ki meore fenas adebdnen, romlis zolebic
qveda fenasTan mimarTebaSi vertikalurad
(verso-mxare) iyo ganTavsebuli. Semdeg Zali-
an frTxilad amuSavebdnen xis CaquCiT an
papirusis furclis damzadeba
gluvi da swori qvebiT, ris Sedegadac es
ori fena erTmaneTs yovelgvari webos ga-
reSe ekvroda. mzeze gaSrobis Semdeg pemzis (minqafas) qviT asworebdnen.
amgvarad miRebuli `furclebis~ (kovllhma, laT. plagula, pagina) gadabmis Sedegad
akeTebdnen papirusis gragnilebs (kuvlindro", laT. rotulus), romelic umetesad 6,
xolo zogjer SeiZleboda 8 metri sigrZisac ki yofiliyo. gragnilad daxvevis
procesSi yuradRebas aqcevdnen imas, rom sawerad gankuTvnili recto-mxare SigniT
moqceuliyo. gragnils axvevdnen joxze (o[mfalo", laT. umbilicus), romelic dama-
grebuli iyo gragnilis bolo furcelze. gragnilis zeda da qveda nawilSi
cariel adgils tovebdnen (a[grafon).

53
papirusis gragnili

papirusis gragnilis Sesanaxad gamoiyeneboda specialuri xis yuTebi (kibwvtion).


sawer masalad, rogorc aRvniSneT, aseve gamoiyeneboda tyavi (saxedris, xbos,
cxvris, Txis). amaze araorazrovnad migvaniSnebs `istoriis mama~ herodotosi:
`berZnebi ZvelTaganve wignebs tyavebs uwodebdnen, radganac odesRac papirusis
naklebobis gamo isini Txisa da cxvris tyavebs xmarobdnen sawerad. jerac Cems
dros, bevri barbarosi amisTana tyavebze wers~ (her. V, 58). elinisturi epoqidan
papiruss TandaTanobiT Zlier konkurencias uwevs pergamenti _ tyavis saweri ma-
sala, romelsac Tavdapirvelad aRniSnavdnen terminiT (hJ difqevra, laT. mem-
brana), magram man sabolood saxelwodeba mcire aziaSi mdebare q. pergamonisagan
miiRo. igi gacilebiT ukeTesad damuSavebuli da gamZle, Tumca papirusze Zviri
saweri masala iyo. tyavi ufro mosaxerxebeli iyo rogorc sawerad, aseve sa-
kiTxavadac. mas seriozuli damuSaveba esaWiroeboda. ramdenime dRiT tyavs
debdnen kirqvaSi, rac mas asufTavebda xorcis narCenebisagan, Tmisagan. Semdeg mas
specialuri safxekiT wmenddnen, aSrobdnen da Wimavdnen. gareTa mxare xorkliani
da yviTeli feris iyo, SigniTa mxare ki _ TeTri da gluvi.
wignis gavrcelebuli forma iyo
kodeqsi (codex). am tipis wignebi Zvel
aRmosavleTsa da antikur samyaroSi
adridanve iyo sakmaod gavrcele-
buli. kodeqsis `furclebi~ SeiZle-
boda yofiliyo xis an sxva masalis
dafebisagan. firfitas SigniTa mxares
CaRrmavebuli zedapiri hqonda, ro-
melic cviliT ifareboda. ase momza-
kodeqsi
debul dafaze (ceratae) werdnen li-
Tonis wverwamaxuli StiftiT (stilus). arsebobda gacilebiT Txeli dafebic cvilis
safarvelis gareSe (non ceratae), masze melniTa da `kalmiT~ (calamus) werdnen.
mogvianebiT kodeqsi ikinZeboda papirusis furclebisaganac, romlebsac Tana-
brad Wridnen gragnilebisagan. am mizniT aseve gamoiyeneboda pergamenti. fur-
clebi, Cveulebriv, ikinZeboda wyvil diptiqonebad (laT. kvaternionad), ufro
meti furceli triptiqonebad an poliptiqonebad. diptiqoni moicavda oTx-oTx
furcels, anu wignis 16 gverds (Tu gaviTvaliswinebT, rom furclis orive mxare
iyo gamoyenebuli). gragnilTan SedarebiT kodeqss Semdegi upiratesoba hqonda:
sawerad gamoyenebuli iyo furclis orive mxare. amdenad, ufro ekonomiuric iyo
da sasurveli adgilebis mosaZebnadac gacilebiT mosaxerxebeli, raki SesaZlebeli

54
iyo misi wigniviT `gadafurcvla~. aseve SesaZlebeli iyo masSi ilustraciebis gan-
Tavseba. kodeqsi SeiZleboda Casmuli yofiliyo amotvifrul da Semkul ydaSi.
teqstebis werilobiTi fiqsaciis masStabebis zrdas mniSvnelovnad Seuwyo xeli
egviptidan saberZneTSi papirusis importis dawyebam, rac, rogorc varaudoben, Zv.
w. VII saukuneze adre ar unda momxdariyo. papirusi, rogorc iafi saweri masala,
male ipyrobs berZnuli `wignis bazars~ da darwmunebiT SegviZlia vTqvaT, rom am
periodidan saberZneTSi wignebis wera da maTi tiraJireba Cveulebriv movlenad
iqca. rogorc Cans, am periodidan moyolebuli xdeboda rogorc axali teqstebis
Cawera, aseve ukve arsebulTa gadawera. marTalia, Cven erTob cota cnobebi mog-
vepoveba imis Sesaxeb, Tu ra masStabebi hqonda elinuri epoqis saberZneTSi wignebis
gamocemisa da tiraJirebis saqmes, magram Tuki zogierT cnobas gaviTvaliswinebT,
am mxriv sakmaod STambeWdavi suraTi warmogvidgeba. a. m., platonis `sokrates
apologiaSi~ sasamarTlos winaSe gamosuli sokrate imis dasadastureblad, rom
adreul filosofosTa teqstebis wakiTxva yvelasaTvis xelmisawvdomi iyo, Semdegs
ambobs: ra ideebis qadagebasac sdeben mas bralad, SeiZleba filosofos
anaqsagorasis naSromebSi uxvad naxos kacma, romelTa yidva axalgazrdebs, yvelaze
meti, erT draqmad SeuZliaT orqestraSi anu agoraze gamoyofil specialur adgi-
las (26 d-e). rasakvirvelia, es faqti imaze metyvelebs, rom wignis moyvarulT aseve
daubrkoleblad SeeZloT SeeZinaT mxatvruli literaturac. wignis bazris
garda, rogorc Cans, garkveuli formiT arsebobda biblioTekebic. yoveli
SemTxvevisaTvis, Cvenamde moaRwia cnobebma zogierTi kerZo biblioTekis arsebo-
bis Sesaxeb. sruli darwmunebiT SeiZleba iTqvas, rom elinur epoqaSi papirusebze
Caiwera yvela im nawarmoebisa Tu dokumentis teqsti, romlis fiqsaciasac saWirod
Tvlidnen Zveli berZnebi.
mas Semdeg, rac aleqsandre makedonelis laSqrobebis Sedegad warmoiqmna elin-
isturi samyaro, Zv. w. IV saukunis miwurulidan berZnuli kulturis, maT Soris,
literaturis gavrcelebam manamde arnaxuli masStabebi miiRo. berZnuli `wignis
bazari~ WeSmaritad saerTaSoriso xasiaTs iRebs da igi moicavs egviptes, mcire
azias da aRmosavleTis mraval qveyanas, iseve rogorc xmelTaSuazRvis dasavleTiT
ganlagebul qveynebs.
bunebrivia, Cvens interess iwvevs, Tu rogor xdeboda im epoqaSi wignebis Zalze
didi raodenobiT gamocema da tiraJireba. rogorc varaudoben, amisaTvis iyo spe-
cialuri skriptoriumebi, sadac erTdroulad mravali aseuli da, SesaZloa, aTa-
seuli gadamweri karnaxiT iwerda ama Tu im nawarmoebebis teqstebs da amzadebda
maT `wignebis bazarze~ gasatanad. savsebiT dasaSvebia, rom am SemTxvevaSi aqtiurad
gamoiyeneboda monuri Sroma. Tuki elinuri epoqidan moRweuli papirusebi TiTze
CamosaTvlelia, elinisturi epoqis papirusebi dRes mecnierebas sakmaod mravlad
moepoveba da maT bevri saintereso aRmoCenis mowme gagvxades. `wignis bazris~
paralelurad, am periodSi farTo gasaqani mieca sabiblioTeko saqmes. sayovel-
Taod cnobili iyo grandiozuli biblioTeka aleqsandriaSi, romelSic 700000
gragnili anu wigni inaxeboda. Tuki gaviTvaliswinebT, rom aleqsandriis biblio-
TekaSi daculi iyo mxolod berZnulenovani literatura, advili warmosadgenia,
Tu ra moculobis teqstualuri informacia iyo masSi moqceuli. XXI saukuneSi
biblioTeka, romelSic 3-4 milioni dasaxelebis wigni inaxeba msoflios yvela
enaze, sakmaod mdidar wignsacavad iTvleba, Sesabamisad, advili warmosadgenia, ra
masStabebi unda hqonoda aleqsandriis biblioTekas. rogorc cnobilia, aq

55
daculi TiTqmis milionamde wigni asaxavda arsebiTad berZnuli literaturis is-
torias homerosidan (Zv. w. VIII saukunidan) elinistur epoqamde anu sul 4-5 sau-
kunis ganmavlobaSi Seqmnil produqcias. SedarebiT naklebi, magram mainc STambeW-
davi moculobis biblioTekebi arsebobda elinisturi samyaros sxva kulturul
centrebSic.
sakmaod adre, amJamad Zneli saTqmelia zustad romeli saukunidan, iwyeba
teqstebis Cawera laTinur enazec. berZnulis safuZvelze laTinuri damwerlobis
warmoSobis sakiTxTan dakavSirebiT, rogorc aRiniSna, dRes ar aris erTiani azri.
legendaruli tradicia laTinuri anbanis Seqmnas romis miTiur damaarseblebs
miawers da, Sesabamisad, Zv. w. VIII saukuneSi aqcevs. dRes sruli darwmunebiT Seg-
viZlia vTqvaT, rom romaelebis mier Zv. w. V-IV saukunidan teqstebis laTinurad
Cawera Cveulebrivi movlena iyo. amis paralelurad, ukve Zv. w. VIII saukunidan
italiis teritoriaze mravali teqsti iwereboda etruskul enazec. romis Tan-
daTanobiT gaZlierebis kvaldakval sul ufro da ufro mniSvnelovan adgils
iWerda Zvel samyaroSi laTinur enaze Cawerili teqstebi. SegviZlia darwmunebiT
vTqvaT, rom romis imperiaSi wignis gamocemis saqme kidev ufro maRal doneze
avida da kidev ufro didi masStabebi miiRo. es exeba rogorc berZnulenovan, aseve
laTinurenovan literaturas. wignis formis Secvlis TvalsazrisiT, aSkarad di-
di mniSvneloba hqonda teqstebis Caweris praqtikaSi pergamentis Semosvlas. teqs-
tis Caweris saqmes mniSvnelovnad aadvilebda garkveuli cvlilebebi, romlebic
moxda Tavad berZnulsa da laTinur damwerlobaSi. mTavrul asoebTan (majusculum)
erTad Semodis nusxuri asoebi (minusculum). es gadasvla laTinur paleografiaSi
moxda ukve gvianantikurobaSi, xolo berZnulSi man Camoyalibebuli saxe mxolod
ax. w. VIII da, ZiriTadad, IX saukuneebSi miiRo.
mas Semdeg, rac antikuroba daqveiTda da mTeli ZaliT iwyo ganviTareba qris-
tianulma kulturam, interesi klasikuri teqstebisadmi, gansakuTrebiT dasavleT
evropaSi, jer sagrZnoblad Sesustda, Semdeg ki garkveuli periodis ganmavlo-
baSi, faqtobrivad, gaqra. dasavleT evropis monastrebsa da lavrebSi mokalaTe-
buli qristiani gadamwerebi xSirad mxolod imitom iCendnen Zveli teqstebis mi-
marT `yuradRebas~, rom ukeT eswavlaT klasikuri laTinuri ena, xolo bizantiaSi
_ Zveli berZnuli, an kidev imisaTvis, rom pergamentze waeSalaT ukve arsebuli
warmarTuli teqsti da daeweraT qristianuli Sinaarsisa. rasakvirvelia, am gare-
moebam bevrad Seuwyo xeli imas, rom antikuri teqstebis udidesi nawili dakar-
guliyo. SedarebiT meti iyo interesi berZnuli literaturis mimarT bizantiaSi
da, SeiZleba iTqvas, rom aq, garkveuli periodidan mainc xdeboda savsebiT mizanmi-
marTulad Zveli teqstebis gadawera da Zveli avtorebis nawarmoebTa gamocema.
aman ganapiroba is, rom dRes Cvenamde, marTalia, Zalze arasrulad, magram mainc
sakmaod masStaburad moaRwia antikuri epoqis berZnulma literaturam. imis
mixedviT, Tu ramdenad mniSvnelovani iyo nawarmoebi an popularuli, igi metad
an naklebad xSirad gadaiwereboda. aqedan gamomdinare, gansxvavebulia ama Tu im
teqstis Sua saukuneebis xelnawerTa raodenobac. sakmaod dramatuli aRmoCnda
berZnuli teqstebis bedi bizantiis dacemis momentisaTvis. cnobil bizantiel
moRvaweebs unda vumadlodeT imas, rom maT mravali mniSvnelovani xelnaweri
gadaitanes dasavleTSi da saimedod daabinaves iqaur wignsacavebSi. am periodi-
saTvis dasavleT evropa ukve momzadebuli iyo antikur kulturasTan Catexili
xidis aRsadgenad da am kulturisaTvis gzis farTod gasaxsnelad, raTa mas stim-

56
uli mieca evropul civilizaciaSi arsebiTi gardatexebisaTvis. da marTlac,
SeiZleba iTqvas, rom swored antikur teqstebTan ziareba iyo erT-erTi ZiriTadi
faqtori, romelmac biZgi misca renesansuli kulturis aRmavlobas.
wignis gamocemis saqmeSi radikaluri gardatexa xdeba gutenbergis aRmoCenis
Semdgom. rogorc berZen, aseve laTinurenovan avtorTa ukve poligrafiulad ga-
mocemam sruliad axali SesaZleblobebi Seqmna. dRes antikuri literaturis
teqstebi gamoicema, upirveles yovlisa, Sua saukuneebis xelnawerebis da, gark-
veulwilad, im papirologiuri aRmoCenebis gaTvaliswinebiT, romelTac dasabami
XIX saukunis miwurulidan daedo. imisaTvis, rom ufro TvalsaCino gavxadoT is,
Tu rogor SeeZlo moeRwia esoden Soreul epoqaSi Seqmnil vrcel literaturul
teqstebs Cvens dReebamde, ganvixiloT homerosis poemebis Cvenamde moRwevis sava-
raudo istoria.
Zv. w. VIII saukuneSi, rodesac, mkvlevarTa umetesobis azriT, unda Seqmniliyo
`iliada~ da `odisea~, momzadda am poemebis pirveli avtoriseuli, werilobiT
fiqsirebuli teqsti. maSin isini Caweres tyavis `furclebze~. rogorc Cans, arse-
bobda am poemebis erTi egzemplari an egzemplarTa sakmaod SezRuduli raode-
noba, radgan im epoqaSi epikur nawarmoebTa auditoriamde mitana, ZiriTadad,
zepirad xdeboda. homerosis STamomavlebs da mimdevrebs, rogorc Cans, Semonax-
uli hqondaT amgvari egzemplarebi. ar aris gamoricxuli, rom isini droTa gan-
mavlobaSi maT gadawerdnen xolme. ase unda moeRwia homerosis teqstebs im epo-
qamde, rodesac saberZneTSi egviptidan papirusis masobrivi importi daiwyo. bune-
brivia, poemebis pirvelad Caweridan, Zv. w. VIII saukunidan, maTi papirusze ga-
datanis SesaZleblobis Seqmnis epoqamde, Zv. w. VI saukunemde, homeridebis da raf-
sodebis wreSi sul sxvadasxva dros gadawerili teqstebi iarsebebda. unda viva-
raudoT, rom rafsodebi, romlebic, albaT, Zv. w. VI saukunemde arasodes ar as-
rulebdnen homerosis teqstebs erTianad (isini ama Tu im auditoriis winaSe
mxolod am poemaTa nawilebs warmoadgendnen), garkveulad cvlidnen avtoriseul
teqsts. mas Semdeg, rac Zv. w. 502 wels, aTenSi hiparqosma daakanona homerosis poe-
mebis srulad Sesruleba panaTeneebis did saxalxo dResaswaulze, bunebrivia,
dadga aTenelTaTvis dakanonebuli erTiani teqstis Caweris sakiTxic. amis parale-
lurad dRiTi dRe izrdeboda homerosis popularoba kontinentur saberZneTSi
da igi ZiriTad saskolo avtorad iqca, ramac misi teqstebis sakmaod intensiuri
tiraJireba ganapiroba. elinisturi epoqis filologebis gankargulebaSi homero-
sis teqstis uamravi egzemplari iarsebebda, romlebic, bunebrivia, erTmaneTisagan
garkveul gansxvavebebs gviCvenebdnen. aman dasva cnobili filologebis winaSe
homerosis teqstebis kritikuli gamocemebis momzadebis sakiTxi. aRsaniSnavia, rom
elinistur epoqaSi homerosis teqstis mravali aseTi gamocema momzadda. amis
paralelurad, rasakvirvelia, kvlav grZeldeboda homerosis poemebis saskolo
gamocemebis praqtika. ax. w. IV-VI saukuneebSi gadamwerTa xelSi, albaT, homerosis
poemebis uamravi gamocema cirkulirebda. mas Semdeg, rac IX-X saukunidan bizan-
tiaSi gaZlierda interesi Zveli berZnuli literaturis mimarT, ganaxlda
homerosis teqstis gadawerisa da gamocemis praqtikac. dReisaTvis SemorCenilia
Sua saukuneebisa da renesansis epoqidan `iliadis~ daaxloebiT 200 da `odiseas~ 70
aRricxuli xelnaweri. danarCenebi, romelTa ricxvic sakmaod didia, jer kidev ar
aris aRnusxuli. dRevandeli Cveni gamocemebi swored am teqstebs da maTi kriti-
kuli analizis Sedegebs eyrdnoba.

57
paleografia
werilobiTi fiqsaciis xelovnebis erT-erTi mniSvnelovani sferoa paleografia.
Tavad es sityva kompozitia da ori berZnuli leqsikuri formativisagan war-
modgeba: palaiov" (`Zveli~) da grafiva (`wera~). es ukanaskneli nawarmoebia zmnidan
gravfw (`vwer~) da aris, ZiriTadad, kompozitebSi gamoyenebuli substantivirebuli
forma. paleografia aris mecniereba Zveli werilobiTi dokumentebis, faqtobrivad
ki, xelnawerebis Sesaxeb. Tuki anbani, Cveulebriv, erTi pirovnebis mier iqmneba da
igi ar warmoadgens koleqtiuri Semoqmedebis nayofs, xelnawerebs sxvadasxva
Semsruleblebi hyavT, risi kvalic uTuod Cans maTi Sromis SedegSi. imis mixedviT,
Tu rogoria ama Tu im xelnaweris grafikuli Taviseburebebi, xSirad SesaZlebeli
xdeba, garkveuli niSnebis gaTvaliswinebiT, am xelnawerTa Seqmnis adgilis, drois,
kaligrafis vinaobis da a. S. gansazRvra. berZnul paleografias SegviZlia Tvali
gavadevnoT ukve Zv. w. VIII saukunidan, romliTac TariRdeba fonetikuri damwer-
lobiT Sesrulebuli uZvelesi berZnuli warwerebi. amis Semdgom, berZnuli pale-
ografia, arsebiTad, uwyvet istorias gviCvenebs. rasakvirvelia, adreuli saukunee-
biT daTariRebuli paleografiis Cvens xelT arsebuli nimuSebi ufro naklebia,
gviandeli epoqebis paleografiuli masala ki ufro masStaburia. bunebrivia, poli-
grafiis gamogonebam, arsebiTad, zRvari daudo xelnawerebis saxiT informaciis
gavrcelebas, ris Sedegadac paleografTa kvlevis sferoSi ukve iSviaTad Tu mo-
eqcevian is mwerlebi, romelTa Semoqmedebis fiqsacia teqstis Caweris Tanamedrove
saSualebebis mixedviT xdeba. miuxedavad imisa, rom berZnuli damwerlobis sawyisebi
mikenur epoqamde adis, xolo arqaulsa da klasikur periodebSi Seiqmna berZnuli
mwerlobis umniSvnelovanesi Zeglebi, Cvens xelT arsebuli yvelaze adreuli papi-
rusis wigni berZnul enaze mxolod Zv. w. IV saukunidan mogvepoveba (e. w. dervenis
papirusi). Sesabamisad, berZnuli paleografiis istoriaze am droidan SegviZlia
vilaparakoT.
berZnuli paleografiis istoriaSi SeiZleba gamovyoT ori ZiriTadi faza:
pirveli faza moicavs mTlianad antikur epoqas da adre Sua saukuneebs. am dros
xelnawerebi mxolod mTavruli asoebiT sruldeboda.

timoTeosis `sparselebis~
papirusis gragnili

58
`mkacri stili~. bakqilidesi
(ax. w. III s.)

am damwerlobis tipisaTvis damaxasiaTebelia is, rom yvela aso-niSani iwereba


realur an warmosaxviT or xazs Soris. aseve ukiduresad iSviaTia sxvadasxva asoe-
bis gadabma-gaerTianeba anu ligaturebis gamoyeneba.
mxolod ax. w. IV saukunidan Semodis, isic SezRudulad, nusxuri Srifti. igi
gamoyenebuli iyo mxolod mokle Setyobinebebis Casawerad. e. w. gadaxril (kur-
sivi( Srifts iyenebdnen saqmian mimoweraSi. rac Seexeba mTavrul asoebs, isini, Ta-
vianTi funqcionirebis mravali sauku-
nis ganmavlobaSi, sxvadasxva varian-
tuli formebiT warmogvidgebian.
ufro adreuli antikuri wignebi,
romlebmac Cvenamde moaRwies, iyeneben
epigrafikul warwerebTan miaxloe-
bul kuTxovani formis Srifts. daa-
xloebiT Zv. w. III saukunidan vxvdebiT
swrafvas asoebis momrgvalebisaken.
zogierTi mecnieri laparakobs e. w.
papirusis uncialebze, romelic, Tavis
mxriv, iyofa adreul (Zv. w. I saukunis
meore naxevramde) da gviandel (ax. w. II
minuskulusi (X s.) saukunemde) tipebad. ax. w. II-III sau-
kuneebidan xelnawerebisaTvis iyeneben
esTetikuri TvalsazrisiT Zalze daxvewil Srifts, romelSic mkafiod aris
fiqsirebuli maxvilisa da sasveni niSnebic. am periodis berZnuli paleografii-
saTvis damaxasiaTebelia is, rom igi ar iyenebs sityvaTa gamyof niSnebs. xelnaw-
erebi maiuskulebiT sakmaod gvianobamde, daaxloebiT XII saukunemde sruldeboda.

59
meore faza moicavs IX saukunis pirvel aTwleuls da grZeldeba XVI saukun-
emde, im periodamde, rodesac xelnaweri wignebis gavrcelebas, arsebiTad, poli-
grafiam daudo zRvari. IX-X saukuneebi, rodesac antikuri epoqis berZen avtorTa
nawarmoebebisa da xelnawerTa kopirebis masStabebi mniSvnelovnad gaizarda, sul
ufro da ufro aqtiurad mkvidrdeba nusxuri Srifti. ukve masobrivad xdeba
Zveli xelnawerebis gadawera. am process metacarakterismov"-s uwodebdnen. anti-
kuri berZnuli literaturuli memkvidreobis gadarCenis procesSi aqtiurad
monawileobdnen patriarqi fotiosi da misi mowafe mitropoliti areTasi. Cve-
namde moRweuli minuskulusiT Sesrulebuli uZvelesi wigni aris e. w. Codex Us-
penscij (853 w.), romelic amJamad daculia peterburgSi. X-XIII saukuneebSi nusxuri
Sriftis gamoyenebaSi stilis sxvadasxva mimarTulebebi dasturdeba:

`kuTxovan-mokauWebuli~
Srifti

`mZivisebri~ Srifti

`qinZisTaviseburi~ Srifti

yvela es Srifti, arsebiTad, warmoadgenda ufro adreuli minuskuluri tra-


diciidan gadaxvevis cdas. XIV saukuneSi kvlav ufro adreuli mkacri stilisaken

60
dabrunebis tendenciebi SeiniSneba. swored es stili daedo safuZvlad humanis-
turi epoqis tipografiul Sriftebs.
laTinurma paleografiam ganviTarebis aseve sakmaod vrceli gza ganvlo, ro-
melic moicavs antikurobas da Sua saukuneebs. am xnis ganmavlobaSi gamoikveTa
sxvadasxva Sriftis formebi, romlebic Semdegnairad SeiZleba davaxarisxoT:

kapitalisi (mTavruli) kvadratuli

kapitalisi (mTavruli) ubralo

uncialebi

karolinguri minuskulusi

goTuri Srifti

aldinebis Srifti

laTinuri paleografiis fuZemdebelma, Jan mabilonma Tavis naSromSi De re dip-


lomatica (1681 w.) laTinur paleografiaSi gamoyo 5 epoqa: I. e. w. antikuri, romelic
moicavs periods ax. w. IV saukunemde. am droidan Cvenamde moRweulia laTinuri
wignebis mxolod umniSvnelo fragmentebi. II. romis imperiis dacemis Semdeg (ax. w.
V s.) laTinurenovani xelnawerebis praqtikaSi Semodis Semoklebebis mTeli wyeba,
e. w. ligaturebi. warmoiqmna regionaluri, garkveulwilad erTmaneTisagan gansx-
vavebuli Sriftis tipebi: kunZulis insulare (irlandiur-anglosaqsuri regioni),
dasavleT-goTuri (espaneTi), beneventanuri da merovinguli (yofil galiaSi). III.
karolinguri renesansis dros ganviTarebas iwyebs Sriftis axali tipi _ karolin-
guri minuskulusi. IV. karolinguri minuskulusis transformaciis Sedegad XII
saukuneSi warmoiqmna e. w. goTuri Srifti, romelic sakmaod TvalsaCino mimarTe-
bas gviCvenebs goTur arqiteqturasTan. igi warmogvidgeboda ori saxiT: e. w. tex-
tura (wignis Srifti) da notula (kursivi). V. mas Semdeg, rac humanistur epoqaSi go-
Turi Srifti CaiTvala daxvewili laTinuri Sriftis erTgvari deformirebis ni-
muSad, daubrundnen kvlav karolingur minuskuluss, romelsac savsebiT usa-
fuZvlod miiCnevdnen antikuri paleografiis nimuSad. swored es ukanaskneli
daedo safuZvlad pirvel laTinur tipografiul Srifts.

epigrafika
klasikuri filologiis e. w. damxmare disciplinaTa Soris gamoyofen epigrafikas.
termini warmodgeba berZnuli zmnidan ejpigravfein (`warwera~, Sdr.: ejpigrafhv). SeiZleba

61
iTqvas, rom ramdenadac mwiria Cveni informacia Zveli berZnuli da laTinuri pa-
leografiis Sesaxeb, imdenad uxvad mogvepoveba epigrafikuli Zeglebi. Tuki ga-
movricxavT egeosur periods, berZnuli epigrafikis istoria, arsebiTad, Zv. w.
VIII saukunidan mogvepoveba. am periodSi aris Seqmnili e. w. nestoris sasmisi, ro-
melsac cnobili heqsametruli warwera amSvenebs. amis Semdgom Cvenamde moRweuli
berZnuli epigrafikuli Zeglebis raodenoba ganuxrelad matulobs. gansakuTre-
biT mdidaria am mxriv kontinenturi saberZneTi da sakuTriv aTeni. epigrafikuli
Zeglebis Sinaarsi Zalze mravalferovania da zogadad es Zeglebi Semdeg jgufebad
SegviZlia davyoT:
_ warwerebi, romlebic pirovnebis pativsacemad aris Sesrulebuli. es SeiZleba
iyo prozauli an poeturi formiT dawerili epigramebi an warwerebi ama Tu im pi-
rovnebisadmi miZRvnil qandakebaze da a. S.
_ e. w. saamSeneblo warwerebi, romelnic sxvadasxva moculobis informacias
Seicaven xolme, amSeneblidan dawyebuli aSenebis mizniT damTavrebuli.
_ e. w. wminda warwerebi, romelTac religiuri an ideologiuri (ama Tu im
filosofiuri doqtrinis warmosaCeni) mniSvneloba aqvT.
_ e. w. sakanonmdeblo warwerebi, romelnic, arsebiTad, ama Tu im polisis kon-
stituciis epigrafikul fiqsacias warmoadgendnen. gansakuTrebiT cnobilia Cve-
namde moRweuli kretis gortinis warwerebi.
_ warwerebi, romelTac praqtikuli mniSvneloba aqvT katalogizaciis, inventa-
rizaciis, angariSis da a. S. sferoebSi.
rasakvirvelia, epigrafikuli Zeglebis Seswavlisas didi mniSvneloba aqvs maT
daTariRebas, rekonstruqcias, Tuki isini fragmentis saxiT arian moRweulni da
a. S. berZnuli warwerebiT mofenilia mTeli xmelTaSuazRvispireTi. maT Seswavlas
Zalze didi mniSvneloba aqvs Zveli samyaros istoriis, geografiis, sazogadoe-
brivi cxovrebis sxvadasxva aspeqtis kvlevisaTvis. mniSvnelovani raodenobiT
berZnuli warwerebi dadasturebulia saqarTveloSic. berZnuli warwerebis
araerTi gamocema ganxorcielda da xorcieldeba dRemde. gansakuTrebiT cnobilia
1828-1877 wlebSi gamocemuli avgust biokhis mier dafuZnebuli 4 tomiani korpusi
Corpus Inscriptionum Graecarum (CIG), romelSic epigrafikuli masala umeteswilad
geografiuli TvalsazrisiT aris mowesrigebuli, aseve mniSvnelovania am mxriv
Inscriptiones Graecae (IG), Tituli Asiae Minoris (TAM), Inscriptiones Graecae Urbis Romae
(IGUR) da sxv. saqarTveloSi arsebuli berZnuli warwerebis korpusi srulad ga-
mosca akademikosma TinaTin yauxCiSvilma 1999-2000 wlebSi.
bunebrivia, aseve mniSvnelovania laTinuri epigrafikuli Zeglebi. maTi raode-
noba 300000-s aRemateba da es ricxvi yovel axal aRmoCenasTan erTad izrdeba. am
warwerebis funqcia daaxloebiT igive iyo, rac berZnuli epigrafikis SemTxvevaSi
gvqonda. ukve antikur epoqaSi moRvaweobdnen filologebi, romelTac didi
wvlili Seitanes warwerebis Segrovebisa da kopirebis saqmeSi. Tanamedrove epi-
grafikas renesansis periodSi Caeyara safuZveli, Tumca am mxriv gadamwyveti
nabiji XIX saukuneSi gadaidga. 1863 wels gamoica Teodor momzenis pirveli tomi
Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL). am mniSvnelovan da mudmivad ganaxlebad gamoce-
mas, mogvianebiT, axali ori tomi daerTo.

62
papirologia
klasikuri filologiis damxmare disciplinebs Soris asaxeleben papirologi-
asac. Cveni naSromis sxvadasxva TavSi ama Tu im aspeqtiT gvqonda an gveqneba msje-
loba papirusebis Sesaxeb. aq ki mxolod imas aRvniSnavT, rom Cvenamde moRweuli
papirusebi Zalze pirobiTad asaxaven im masStabebs, rac am saweri masalis gamoyene-
bis praqtikas hqonda antikur samyaroSi. a. m., darwmunebiT SegviZlia vTqvaT, rom
yvelaze gvian Zv. w. VI saukunidan saberZneTSi teqstebis Cawera papirusebze xde-
boda, magram Cvenamde mxolod fragmentulad moaRwia ramdenime papirusma Zv. w. IV
saukunidan da Semdgomi periodidan. aq igulisxmeba uZvelesi literaturuli
papirusebi berZnul enaze dervenidan (mdebareobs TesalonikTan), romelic 1963
wels iqna aRmoCenili da vezuvis ferfliT dafaruli italiuri qalaqidan
herkulaneumidan. gansakuTrebiT mdidaria papirusebiT egviptis miwa, sadac Cvens
xelT arsebuli papirusebis umetesoba iqna aRmoCenili. daaxloebiT XVIII sauku-
nidan daiwyo maTi SeZena evropelebis mier da es papirusebi garkveuli periodis
ganmavlobaSi evropis sxvadasxva sauniversiteto Tu mecnierul centrebSi inaxe-
boda. arqeologTa intensiuri aRmoCenebi, arsebiTad, XIX saukunis miwurulidan
iwyeba, xolo XX saukunidan xdeba maTi masStaburi Seswavla. miuxedavad imisa, rom
aRmoCenili papirusebis daaxloebiT 90-95 procenti araliteraturul teqstebs
warmoadgens, SeiZleba iTqvas, rom papirusebma mravali saintereso teqsti SegvZina
berZnuli mwerlobis istoriisTvisac. sistematurad mimdinareobs papirusebis ga-
mocema. XX saukuneSi Camoyalibda mTeli dargi _ papirologia, romlis mizania
Tanamedrove mkiTxvelamde papirusebis gragnilebze SemorCenili informaciis mi-
tana. maT amokiTxvasa da rekonstruqcias didi profesionalizmi da Sroma
sWirdeba. swored papirologiuri aRmoCenebis wyalobiT, mniSvnelovnad gafar-
Tovda Cveni codna hesiodes, alkeosis, safos, arqiloqosis, alkmanis, stesiqoro-
sis da sxva mravali antikuri mwerlis Sesaxeb. menandrosi ki, rogorc ukve aRi-
niSna, rogorc dramaturgi mTlianad papirologiuri aRmoCenebis wyalobiT gaxda
CvenTvis cnobili. papirusebis aRmoCenis umTavresi punqtebi da regionebia:
faiumi, abusirel meleqi, oqsirinqosi, antinupolisi, hermupolisi, panopolisi,
elefantine (egvipte), herkulaneumi (italia). papirusebis umniSvnelovanesi
koleqciebi dRes daculia: berlinSi, qairoSi, londonSi, oqsfordSi, parizSi,
venaSi. saqarTveloSi papirusebis cnobili gamocema dakavSirebulia grigol were-
Tlis saxelTan. man peterburgidan TbilisSi Camoitana Tavisi papirusebis um-
didresi koleqcia da ganaxorciela maTi 5 tomad gamocema, romelic dResac papi-
rologiis sferoSi erT-erT TvalsaCino publikaciad iTvleba.
papirologiam mniSvnelovnad gaamdidra Cveni codna laTinistikis sferoSic,
Tumca wmindad literaturuli teqstebis Semcvel papirusTa raodenoba umniSvne-
loa. Sesabamisad, e. w. romauli papirologiis aRmoCenebi Tavisi moculobiT bev-
rad Camouvardeba berZnul papirologias, magram laTinuri filologiis sferoSi
papirologias rogorc disciplinas mainc yovelTvis gamoyofen.

literatura
damwerloba
 T. gamyreliZe, weris anbanuri sistema da Zveli damwerloba. anbanuri weris tipologia
da warmomavloba, Tbilisi 1989.

63
 l. CoTaliSvili, egeosur damwerlobaTa sistemebi, Tbilisi 2003.
 H. Jensen, Die Schrift in Vergangenheit und Gegenwart, Berlin 19693.
 B. B. Powell, Homer and the Origin of the Greek Alphabet, Cambridge 1991.
 G. Pfohl (Hrsg.), Das Alphabet, Darmstadt 1968.

paleografia
 J. mose, leqciebis kursi berZnul paleografiaSi, Targmn. m. mWedliZem, logosi, 2009.
 W. Schubart, Griechische Palaeographie, München 1925.
 H. Hunger, Handschriftliche Überlieferung in Mittelalter und früher Neuzeit; Paläographie, in: H.-G.
Nesselrath (Hrsg.), Einleitung in die griechische Philologie, Stuttgart, Leipzig 1997, 17-44.
 M. Steinmann, Römisches Schriftwesen, in: F. Graf (Hrsg.), Einleitung in die lateinische Philologie,
Stuttgart, Leipzig 1997, 74-91.
 B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums und abendländischen Mittelalter, Berlin 19862.
 R. Merkelbach, H. van Thiel, Lateinisches Leseheft zur Einführung in die Paläographie und
Textkritik, Göttingen 1969.

epigrafika
 T. yauxCiSvili, berZnuli epigrafika, logosi, 2002.
 T. yauxCiSvili, saqarTvelos berZnuli warwerebis korpusi, I t., dasavleT saqarT-
velo, Tbilisi 1999; II t., aRmosavleTi saqarTvelo, 2000; III t., saxelTa saZiebeli,
2000.
 E. Федoрова, Латинская эпиграфика, Москва 1976.
 Inscriptiones Graecae (IG), (1873-1981 wlebSi gamocemulia 14 tomi, zogierTi tomi ki Semdeg
gamoica).
 Sylloge Inscriptionum Graecarum, Leipzig 1915-1924 (mesame gamocema, laTinuri komentare-
biT).
 R. Meiggs, D. Lewis, A Selection of Greek Historical Inscriptions, Oxford 1969.
 E. Meyer, Einführung in die lateinische Epigraphik, Darmstadt 1973.
 M. Weißenberger, Epigraphik, in: P. Riemer, M. Weißenberger, B. Zimmermann, Einführung in das
Studium der Gräzistik, München 2000, 83-85.

wigni, saweri masala


 W. Schubart, Das Buch bei den Griechen und Römern, Berlin 19623.
 H. Blanck, Das Buch in der Antike, München 1992.
 T. Kleberg, Buchhandel und Verlagswesen in der Antike, Darmstadt 1967.
 C. H. Roberts, T. C. Skeat, The Birth of the Codex, London 1983.
 E. G. Turner, Athenian Books in the Fifth and Fourth Centuries B. C., London 19772.
 Die Textüberlieferung der antiken Literatur und der Bibel, hg. v. M. Bodmer, H. Hunger, O. Steg-
müller, H. Erbse, M. Imhof, K. Büchner, H. G. Beck, H. Rüdiger, München 1998.
 E. Pöhlmann, Einführung in die Überlieferungsgeschichte und in die Textkritik der antiken Literatur,
Bd. I, Darmstadt 1994.
 T. Dorandi, Tradierung der Texte im Altertum; Buchwesen, in: H.-G. Nesselrath (Hrsg.), Einleitung
in die griechische Philologie, Stuttgart, Leipzig 1997, 3-16.
 H. Hunger, O. Stegmüller u. a., Geschichte der Textüberlieferung der antiken und mittelalterlichen
Literatur, Bd. I, Zürich 1961 (München 1975).
 L. D. Reynolds, in: N. G. Wilson, Scribes and Scholars: A Guide to the Transmission of Greek and
Latin Literature, Oxford 19913.
 L. D. Reynolds, Texts and Transmission. A Survey of Latin Classics, Oxford 1983.

64
 Th. Birt, Kritik und Hermeneutik nebst Abriß des antiken Buchwesens, München 1913 (HDA, I, 3).
 M. A. Hussein, Vom Papyrus zum Codex. Der Beitrag Ägyptens zur Buchkultur, Leipzig 1970.

papirologia
 G. Zereteli, O. Krüger, P. Jernstedt, Tiflis 1925-35, Repr. 1965:
 Vol. I, Literarische Texte, ed. G. Zereteli, O. Krüger, 1925.
 Vol. II, Ptolemäische und Frührömische Texte, ed. O. Krüger, 1929.
 Vol. III, Spätrömische und Byzantinische Texte, ed. G. Zereteli, P. Jernstedt, 1930.
 Vol. IV, Die Kome-Aphrodito Papyri der Sammlung Lichacov, ed. P. Jernstedt, 1927.
 Vol. V, Varia, ed. G. Zereteli and P. Jernstedt, 1935.
 E. G. Turner, Greek Papyri (An Introduction), Oxford 1980.
 E. G. Turner, P. J. Parsons, Greek Manuscripts of the Ancient World, London 19872.
 H.-A. Rupprecht, Kleine Einführung in die Papyruskunde, Darmstadt 1994.
 D. Hagedorn, Papyrologie, in: H.-G. Nesselrath (Hrsg.), Einleitung in die griechische Philologie,
Stuttgart, Leipzig 1997, 59-71.
 M. Weißenberger, Papyrologie, in: P. Riemer, M. Weißenberger, B. Zimmermann, Einführung in das
Studium der Gräzistik, München 2000, 85-88.
 D. Hagedorn, Papyrologie, in: F. Graf (Hrsg.), Einleitung in die lateinische Philologie, Stuttgart,
Leipzig 1997, 59-71.
 M. Weißenberger, Papyrologie, in: P. Riemer, M. Weißenberger, B. Zimmermann, Einführung in das
Studium der Latinistik, München 1998, 85-88.

65

You might also like