Professional Documents
Culture Documents
Hoa Văn
Hoa Văn
CHĂM PA
TÍN NGƯỠNG
Tôn giáo chính của người
L
inga (hay còn gọi là lingam) là Việc Ấn giáo là một tôn giáo chiếm
một cột trụ có hình dương vật đại ưu thế của người Chăm bị gián đoạn
Chăm là Ấn Độ giáo, và diện cho Shiva. Các vua Chăm từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 10 khi triều đại
nền văn hóa Chăm cũng thường xuyên dựng và cúng các linga Indrapura (Đồng Dương ở tỉnh Quảng
bằng đá để thờ ở trung tâm các đền Nam ngày nay) theo Phật giáo Đại
chịu ảnh hưởng sâu sắc tháp của hoàng gia. Tên mà vua Chăm thừa. Phong cách nghệ thuật Phật
của văn minh Ấn Độ. Ấn đặt cho một linga sẽ bao gồm tên của giáo Chăm Pa thời Đồng Dương được
nhà vua và đuôi “-evara,” tức là Shiva. công nhận là một trong những phong
Độ giáo ở Chăm Pa chủ cách độc đáo.
yếu là Shiva giáo, tức là Linga phân tầng là một cột linga
Hồi giáo bắt đầu xâm nhập vào Chăm
chia làm ba phần đại diện cho ba
đạo thờ thần Shiva, và thể (trimurti) của thượng đế trong Ấn Pa từ sau thế kỷ 10, nhưng chỉ sau
có ảnh hưởng của các giáo: phần dưới cùng, là một khối hình năm 1471 thì ảnh hưởng của Hồi giáo
mới rõ nét. Vào thế kỷ 17 thì hoàng
lập phương, tượng trưng cho Brahma;
yếu tố tôn giáo bản địa phần ở giữa, là một hình lăng trụ tám gia Chăm đã theo đạo Hồi và cũng từ
như thờ nữ thần Đất Yan mặt, đại diện cho Vishnu; và phần trên đó phần lớn người Chăm bắt đầu theo
đạo này, và khi vùng đất này bị sáp
cùng, có hình tròn, đại diện cho Shiva
Po Nagar. Biểu tượng nhập vào Việt Nam thì phần lớn người
chính của tôn giáo Shiva Kosa là một khối kim loại hình trụ Chăm ở đây đã theo đạo Hồi.
được sử dụng để che phủ cho linga.
của ngườiChăm là Linga, Việc hiến tế một kosa để trang trí cho Trong thế kỷ 10 và các thế kỷ sau, Ấn
Mukhalinga, Jatalinga, linga là một nét đặc trưng độc đáo của Độ giáo lại trở thành tôn giáo chính
của Chăm Pa. Một số nơi vẫn còn lưu
đạo Shiva của người Chăm. Các vua
Linga chia tầng và Kosa. Chăm thường đặt tên cho các kosa giữ những công trình tôn giáo và cũng
đặc biệt cũng theo cách họ tự đặt tên là các công trình kiến trúc và nghệ
cho các linga. thuật của thời kỳ này như Mỹ Sơn,
Khương Mỹ, Trà Kiệu, Chánh Lộ và
Tháp Mẫm.
Jatalinga là một linga mà trên đó chạm phong Mukhalinga là một linga trên đó có vẽ hoặc chạm
cách điển hình của Shiva là kiểu tóc búi hình ảnh Shiva dưới dạng hình người hay
hình khuôn mặt
KIẾN TRÚC
VÀ ĐIÊU KHẮC
Sự ảnh hưởng, giao thoa của hai nền văn hóa lớn là Ấn Độ, Đại Việt
vào văn hóa Champa từ sau thế kỷ thứ 11, mà điểm chung rõ nhất,
ảnh hưởng sâu đậm nhất là – Văn hóa Phật giáo đang ở giai đoạn
cực thịnh, kết hợp với văn hóa bản địa – đã tạo nên một diện mạo
văn hóa Champa đặc sắc, sáng tạo và đầy sức sống.
Nếu đi vào chi tiết, người nghệ nhân đặc (Phong cách Mỹ Sơn) và được
Chăm khai thác các biểu tượng phổ lược giản thành hình chiếc lá hay ngọn
biến và phong phú nhất của văn hóa lửa có rãnh sâu.
loài người cụ thể như hình cây, có ý nghĩa
là trung gian nối giữa trời và đất, là Mô típ dạng mũi giáo biểu tượng cho
biểu tượng của “cây Đời/cây Vũ trụ/ dương vật, lửa hoặc mặt trời… được áp
cây Trí tuệ phổ biến ở mọi nền văn dụng trong phong cách Bình Định và
hóa”, biểu hiện cho sự sinh sôi nảy nở, phong cách “muộn” gây ấn tượng bởi
sức sống tràn trề, gây ấn tượng về sự sự đồ sộ, hoành trángmô típ dạng hoa
phồn thực mãnh liệt, hay hình chiếc sen được người Chăm xem như là một
lá là biểu tượng cho hạnh phúc và sự loài hoa linh thiêng của thiên nhiên và
phồn vinh, lá bồ đề còn biểu tượng thần linh xuất hiện nhiều ở phần đáy
cho Đức Phật Thích Ca. Vì vậy, với các của các vòm cuốn nhỏ hay ở đài thờ
điêu khắc tổng thể và chi tiết trên Vòm và mi cửa… các mô típ này mang lại
cuốn Champa, các nghiên cứu chothấy nhiều ý nghĩa biểu tượng cho sự thanh
thế giới quan của người Chăm xưa về cao, trong sạch, tinh khiết, trí tuệ siêu
Vũ trụ là sự dung nạp hài hòa các giá việt, sự sinh sôi, sự sống vĩnh hằng và
trị văn hóa, tôn giáo khác nhằm truyền tái sinh. Với những ý nghĩa điêu khắc
đạt nhận thức về vũ trụ, giải thích và đó, người Chăm xưa luôn mong muốn
hiểu về cội nguồn của dân tộc, kế thừa một xã hội hướng đến sự giác ngộ,
và phát huy tối đa cái hay, cái đẹp thức tỉnh của con người bằng các hình
nhưng vẫn giữ gìn bản sắc của mình. tượng thể hiện sự mạnh mẽ nhưng
trong sạch, tinh khiết cho sự sáng tạo,
Điêu khắc kiến trúc vòm cuốn với các sức sống vĩnh hằng.
biểu tượng thể hiện sự giác ngộ với sự
thuần khiết, thánh thiện. Trong điêu Điêu khắc kiến trúc vòm cuốn với các
khắc Chăm, một mô típ biểu tượng biểu tượng thể hiện triết lý sống, nhân
cho sự hủy diệt và sáng tạo, là biểu sinh quan về trách nhiệm của từng cá
trưng của sự chuyển hóa, sự tái sinh thể trong cộng đồng dân tộc Chăm.
đó là hình ngọn lửa. Người Chăm xưa Các vòm cuốn Champa còn được
sử dụng hình tượng ngọn lửa còn có trang trí hình các con vật như: Thủy
ý nghĩa biểu trưng cho thần thánh, quái Makara, nguyên thủy là từ một
sự giác ngộ, thức tỉnh của con người con cá sấu Ấn Độ.
trong đời sống xã hội. Hay mô típ dạng
lá trải qua nhiều giai đoạn, mô típ hình
lá có những thay đổi từ dạng xoắn xít,
xum xuê (Phong cách Đồng Dương)
chuyển thành dạng khỏe khoắn, dày
“Makara là
nguồn gốc
của sự sống
lẫn cái chết”
Hoa văn hình hoa cúc được thể hiện Trên các trụ cửa các tháp ở Khương
nhiều trong đền tháp trên các đài thờ ở Mỹ, xuất hiện rất rõ và nhiều hoa văn
tháp Mỹ Sơn E1, niên đại xuất hiện vào hình Hoa dây. Gọi là hoa dây vì thân
thế kỷ VII – VIII. Hoa cúc được điêu lá và hoa hoà vào nhau, chạm trổ sắc
khắc thành 4 cánh, chính giữa có nhuỵ sảo vả tạo thành một dải dài từ trên
hoa. Thời gian cùng sự phong hóa, thân tháp cuống đến đế tháp. Đây là
nhưng những họa tiết điêu khắc này hoa văn cách điệu nhiều tính tượng
vẫn còn thấy rõ, cụ thể trên lanh tô cửa trưng và đạt trình độ cao về nghệ thuật
tháp A1 trong quần thể Mỹ Sơn, hoa
cúc được khắc rất kỹ xảo, tinh tế, sắc
nét với tính đối xứng của hoa cúc với
lá thân leo. Một cách mềm mại, tác
phẩm điêu khắc này gồm nhiều cánh
hoá chụm lại với nhau, giống như hoa
đang độ búp đang nở.
Họa tiết hoa văn trên phần Đài thờ Mỹ Sơn E1 Mukhalinga là một linga trên đó có vẽ hoặc chạm Họa tiết hoa văn trên một chóp trụ
(Quảng Nam) hình ảnh Shiva dưới dạng hình người hay Khương Mỹ (Quảng Nam)
hình khuôn mặt
Một mô típ biểu tượng cho sự hủy Hoạ tiết hình động vật thường trang trí
diệt và sáng tạo, là biểu trưng của sự các mặt nạ Kala, Makara, hình ảnh các
chuyển hóa, sự tái sinh đó là hình ngọn chú khỉ vui nhộn…với cách trang trí như
lửa. Người Chăm xưa sử dụng hình vậy cũng tạo cho các tác phẩm điêu
tượng ngọn lửa còn có ý nghĩa biểu khắc Chăm những nét đẹp hiếm thấy,
trưng cho thần thánh, sự giác ngộ, thức những ấn tượng khác lạ trong nghệ
tỉnh của con người trong đời sống xã thuật, tuy nhiên hình ảnh các loài động
hội. Hay mô típ dạng trải qua nhiều giai vật cũng đã được cách điệu hoá cao.
đoạn, mô típ hình lá có những thay đổi
từ dạng xoắn xít, chuyển thành dạng
khỏe khoắn, dày đặc và được lược
giản thành hình chiếc lá hay ngọn lửa
có rãnh sâu; mô típ dạng mũi giáo biểu
tượng cho dương vật, lửa hoặc mặt trời.
Trên tháp Mẫm (TK XII-XIV) xuất hiện
hoa văn rất giống với sóng nước, nhưng
đó cũng có thể là lửa. Xen kẽ là hình
tượng Kala hay các con khỉ. Hoa văn
này không mềm mại hoa hoa dây như Mảng trang trí họa tiết hoa văn hình động vật
(Bình Định)
phong cách Mỹ Sơn, hay phức tạp như
Đồng Dương, hoa văn này khá thô và
to thể hiện một cách ào ạt, vồn vã
của đợt sóng (hay ngọn lửa), thể hiện HOẠ TIẾT TƯỢNG THỜ
sự mạnh mẽ, đầy sức sống. Điều này
thể hiện lòng dũng cảm, sức mạnh của Thông thường xuất hiện các tượng thờ
thần khỉ Hanuman. được khắc tạo lên những vị thần nhỏ
bằng đất nung như Laksmi, mặt nạ
Kala
hoặc đầu Makara,…Mỗi tượng đất nung
này đều mang ý nghĩa riêng, ví dụ; thần
Laksmi đại diện cho may mắn và hạnh
phúc, bà là nửa kia của Vishnu, vị thần
của sinh trưởng và bảo tồn, các điêu
khắc Champa thường khắc hình tượng
bà trầm tĩnh nhưng mang cảm giác vui
tươi; Kala là thần thời gian đồng nghĩa
với thần chết, Kala hay đồng nhất với
thần Shiva ở khía cạnh tượng trưng cho
sự huỷ hoại, điêu tàn; Makara là biểu
tượng cho khát vọng về môi trường
mưa thuận gió hòa, để con người được
làm ăn sinh sống, các loài thú được
Họa tiết hoa văn hình con sâu trang trí trên Họa tiết hoa văn ngọn lửa trên đài thờ Tháp Mẫm sinh sôi nảy nở.
đài thờ Đồng Dương (Quảng Nam) (Bình Định)
Sở dĩ các nhà nghiên cứu gọi là hoa văn Có thể là hình vuông, tam giác, tứ giác
hình con sâu và hoạ tiết tương tự con cân, hình chữ nhật, hình tròn,…đây là
sâu. Xuất hiện trên đền và tác phẩm ở những hoa văn phụ, qua những diềm
Đồng Dương (phong cách nghệ thuật hoa văn quanh các tượng thờ. Nó
Đồng Dương, thế kỉ IX. Theo giả thiết, không nằm trung tâm, ngay phần nhìn
vì yếu thời tiết và phong hoá mạnh do ấn tượng, nhưng những hoạ tiết hình
khí hậu khắc nghiệt của miền Trung, học này làm đầy đặn về bố cục của một
nên đây là hoạ tiết dải hoa được chạm tác phẩm điêu khắc.
trổ một cách rất chi tiết. Vì thế đã tạo
thành hoạ tiết “rối rắm” và phân biệt
được rõ ràng với phong cách Mỹ Sơn,
điều này là sự phân biệt được hiện vật
điêu khắc và kiến trúc của Đồng Dương
với các phong cách khác của Champa