Professional Documents
Culture Documents
् ीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम,्2010
_________
िाराओं्का्क्रम
_________
िाराएं
अध््याय्1
प्रारं धिक्
1.्संधिप््त्िाम्और्प्रारं ि्।
2.्पररिाषाएं्।
अध््याय्2
अधिकरण्की्स््थापिा्
3.्अधिकरण्की्स््थापिा्।
4.्अधिकरण्की्संरचिा्।
5.्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्की्धियुध्त्के ्धिए्अहहताएं्।
6.्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्की्धियुध्त्।
7.्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्की्पदािधि्और्उिकी्सेिा्की्अन््य्शतें्।
8.्पदत््याग्।
9.्िेति,्ित्ते्तथा्सेिा्के ्अन््य्धिबंिि्और्शतें्।
10.्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्का्पद्से्हटाया्जािा्और्उिका्धििम््बि्।
11.्कधतपय्पररस््ध थधतयों्में्अधिकरण्के ्अध््यि्के ्रूप्में्कायह्करिा्या्उसके ्कृ त््यों्का्धििहहि्करिा्।
12.्अधिकरण्के ्कमहचाररिृंद्।
13.्अध््यि्की्धित्तीय्और्प्रशाधसक्शध्तयां्।
अध््याय्3
अधिकरण्की्अधिकाररता,्शध्तयां्और्कायहिाधहयां
14.्अधिकरण्द्वारा्धििादों्का्हि्।
15.्अिुतोष,्प्रधतकर्और्प्रत््यास््थापि्।
16.्अधिकरण्को्अपीिी्अधिकाररता्का्होिा्।
17.्कधतपय्मामिों्में्अिुतोष्या्प्रधतकर्का्संदाय्करिे्का्दाधयत््ि्।
18.्अधिकरण्को्आिेदि्या्अपीि्।
19.्अधिकरण्की्प्रक्रक्रया्और्शध्तयां्।
20.्अधिकरण्द्वारा्कधतपय्धसद्ांत्िागू्करिा्।
21.्धिधिश््चय्का्बहुमत्द्वारा्क्रकया्जािा्।
22.्उच््चतम्न््यायािय्को्अपीि्।
23.्िागत्।
24.्पयाहिरण्के ्िुकसाि्के ्धिए्संदय
े ्रकम्का्जमा्क्रकया्जािा्।
25.्अधिकरण्के ्अधिधिणहय्या्आदेश्या्धिधिश््चय्का्धिष्ट्पादि्।
ii
िाराएं
अध््याय्4
शाधस््त
26.्अधिकरण्के ्आदेशों्का्अिुपािि्करिे्में्असफिता्के ्धिए्शाधस््त ्।
27.्कं पधियों्द्वारा्अपराि्।
28.्सरकारी्धििाग्द्वारा्अपराि्।
अध््याय्5
प्रकीणह्
29.्अधिकाररता्का्िजहि्।
30.्अपरािों्का्संज्ञाि्।
31.्अधिकरण्के ्सदस््यों्और्कमहचाररिृंद्का्िोक्सेिक्होिा्।
32.्सद्भािपूिहक्की्गई्कारह िाई्के ्धिए्संरिण्।
33.्अधिधियम्का्अध््यारोही्प्रिाि्होिा्।
34.्अिुसूची्1्में्संशोिि्करिे्की्शध्त्।
35.्धियम्बिािे्की्शध्त्।
36.्कधतपय्अधिधियधमधतयों्का्संशोिि्।
37.्करििाइयों्को्दूर्करिे्की्शध्त्।
38.्धिरसि्और्व््यािृधत्तयां्।
अिुसूची्1्।
अिुसूची्2्।
अिुसूची्3्।
राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम,्2010
(2010्का्अधिधियम्संखय
् ांक्19)्
[2्जूि,्2010]्
पयाहिरणीय्संरिा्और्ििों्तथा्अन््य्प्राकृ धतक्संसाििों्के ्संरिण्से्संबधं ित्मामिों
के ्धजिके ्अंतगहत्पयाहिरण्से्संबधं ित्क्रकसी्धिधिक्अधिकार्का्प्रितहि्और्व््य ध्तयों
और्संपधत्त्को्िुकसाधियों्के ्धिए्अिुतोष्और्प्रधतकर्देिा्िी्है,्प्रिािी्और
शीघ्र्धिपटाि्के ्धिए्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्की्स््थापिा्का्तथा्उससे
संबधं ित्या्उसके ्आिुषधं गक्धिषयों्का्उपबंि
करिे्के ्धिए्
अधिधियम्
और्िारत्जूि,्1972्में्स््टाकहॉम्में्हुए्मािि्पयाहिरण्से्संबंधित्संयुत ् ्राष्ट्र्सम््मेिि्में्धिए्गए्धिधिश््चयों्का्एक्
पिकार्है,्धजसके ्द्वारा्राज््यों्से्मािि्पयाहिरण्की्संरिा्और्उन््ियि्के ्धिए्समुधचत्कदम्उिािे्हेतु्कहा्गया्था;्
और्जूि,्1992्में् ररयो्डे् जेिेरो्में् हुए्पयाहिरण्और्धिकास्से् संबंधित्संयुत ् ्राष्ट्र्सम््मेिि्में् धिधिश््चय्क्रकए्गए थे,्
धजसमें्िारत्िे्िाग्धिया्था,्और्धजसके ्द्वारा्राज््यों्से्न््याधयक्और्प्रशासधिक्कायहिाधहयों्में्प्रिािी्पहुंच्प्रदाि्करिे्के ्धिए,्
धजिके ् अंतगहत् प्रधततोष् और् उपचार् िी् है् तथा् प्रदूषण् और् अन््य ् पयाहिरणीय् िुकसाि् से् पीध़ित् व््यध्तयों् के ् धिए् दाधयत््ि् और्
प्रधतकर्से्संबंधित्राष्ट्रीय्धिधियों्का्धिकास्करिे्के ्धिए्कहा्गया्था;्
और् िारत् में् एक् न््याधयक् धिणहय् में् स््िस््थ् पयाहिरण् के ् अधिकार् का् अथह् संधििाि् के ् अिुच््छे द् 21् के ् अिीि् जीिि् के ्
अधिकार्के ्एक्िाग्के ्रूप्में्िगाया्गया्है;्
और् पूिो्त् सम््मेििों् में् धिए् गए् धिधिश््चयों् को् कायाहधन््ित् करिे् के ् धिए् और् पयाहिरण् से् संबंधित् बहु् प्रकार् के ्
धििाद्यकों्के ्अंतिहधित्होिे्को्ध््याि्में्रखते्हुए्एक्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्का्होिा्समीचीि्समझा्गया्है्;
िारत्गणराज््य्के ्इकसििें्िषह्में्संसद््द्वारा्धिम््िधिधखत्रूप्में्यह्अधिधियधमत्हो:—्
अध््याय्1
प्रारं धिक्
1.्संधिप््त्िाम्और्प्रारं ि—(1)्इस्अधिधियम्का्संधिप््त्िाम्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम,्2010्है्।्
(2)्यह्उस्तारीख्को्प्रिृत्त्होगा,्जो्कें द्रीय्सरकार,्राजपत्र्में्अधिसूचिा्द्वारा,्धियत्करे ्।्
2.्पररिाषाएं—(1)्इस्अधिधियम्में,्जब्तक्क्रक्संदिह्से्अन््यथा्अपेधित्ि्हो,—्
(क)् “दुर्हटिा”् से् ऐसी् र्टिा् अधिप्रेत् है् धजसमें् क्रकसी् पररसंकटमय् पदाथह् या् उपस््कर् या् संयंत्र् या् याि् को्
संिािते् समय् कोई् आकस््ध मक् या् अचािक् या् अिाशधयत् र्टिा् अंतिहधित् है् धजसके ् पररणामस््िरूप् क्रकसी् व््यध्त् की्
मृत््यु्का्धिरं तर्या्आंतराधयक्या्बार-बार्िय्बिा्रहता्है्या्क्रकसी्संपधत्त्या्पयाहिरण्को्क्रकसी्िुकसाि्का्िय्बिा्
रहता्है,्क्रकन््तु्इसके ्अंतगहत्के िि्युद््या्धसधिि्उपद्रि्के ्कारण्कोई्दुर्हटिा्िहीं्आती्है;्
(ख)्“अध््यि”्से्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्का्अध््यि्अधिप्रेत्है;्
(ग)्“पयाहिरण”्के ्अंतगहत्जि,्िायु् और्िूधम्तथा्ऐसा्पारस््पररक्संबंि्अधिप्रेत्है् जो्जि,्िायु् और्िूधम्
तथा्मिुष्ट्यों,्अन््य्जीधित्प्राधणयों,्पे़ि-पौिों,्सूक्ष््म्जीि्और्गुण्के ्बीच्धिद्यमाि्होता्है;्
(र्)्“धिशेषज्ञ्सदस््य”्से् अधिकरण्का्ऐसा्सदस््य ्अधिप्रेत्है् जो्उस्रूप्में् धियुत
् ्क्रकया्गया्है् और्िारा्5्
की्उपिारा्(2)्में्धिधिर्दहष्ट्ट्अहहताएं्रखता्है्और्न््याधयक्सदस््य्िहीं्है;्
(ङ)्क्रकसी्पररसंकटमय्पदाथह्के ्संबंि्में्“संिाििा”्से्ऐसे्पररसंकटमय्पदाथह्या्उसी्तरह्के ्क्रकसी्पदाथह्का्
धिधिमाहण,्प्रसंस््करण,्उपचार,्पैकेज,्िंडारण,् पररिहि,् उपयोग,्संग्रहण,्िाशि,्संपररितहि,्धिक्रय्के ्धिए्प्रस््थापिा्
और्अंतरण्अधिप्रेत्है;्
(च)्“पररसंकटमय्पदाथह”्से् ऐसा्कोई्पदाथह् या्धिर्महधत्अधिप्रेत्है् जो्पयाहिरण्(संरिण)्अधिधियम,् 1986्
(1986् का् 29)् में् पररसंकटमय् पदाथह् के ् रूप् मे् पररिाधषत् है् और् ऐसी् मात्रा् से् अधिक् है् जो् िोक् दाधयत््ि ् बीमा्
अधिधियम,्1991्(1991्का्6)्के ्अिीि्के न््द्रीय्सरकार्द्वारा्धिधिर्दहष्ट्ट्है्या्धिधिर्दहष्ट्ट्की्जाए;्
(छ)्“िधत”्के ्अंतगहत्क्रकसी्दुर्हटिा्के ्पररणामस््िरूप्स््थायी,्आंधशक्या्पूणह्धि:श्तता्या्रुग््णता्िी्है;्
2
अधिकरण्की्स््थापिा्
3.्अधिकरण्की्स््थापिा—के न््द्रीय्सरकार,्अधिसूचिा्द्वारा,्उसमें् धिधिर्दहष्ट्ट्तारीख्से् राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्िामक्
एक् अधिकरण् की् स््थापिा् करे गी् जो् इस् अधिधियम् द्वारा् या् इसके ् अिीि् ऐसे् अधिकरण् को् प्रदत्त् अधिकाररता,् शध्तयों् और्
प्राधिकार्का्प्रयोग्करे गा्।्
4.्अधिकरण्की्संरचिा—(1)्अधिकरण्धिम््िधिधखत्से्धमिकर्बिेगा,—्
(क)्एक्पूणहकाधिक्अध््यि;्
(ख)् दस् से् अन््यूि् क्रकन््तु् अधिकतम् बीस् के ् अिीि् रहते् हुए् पू णहकाधिक् न््याधयक् सदस््य् जो् के न््द्रीय् सरकार्
समय-समय्पर्अधिसूधचत्करे ;्
3
(ग)् दस् से् अन््यूि् क्रकन््तु् अधिकतम् बीस् के ् अिीि् रहते् हुए् पूणहकाधिक् धिशेषज्ञ् सदस््य् जो् के न््द्रीय् सरकार,्
समय-समय,्अधिसूधचत्करे ्।्
(2)्अधिकरण्का्अध््यि,्यक्रद्आिश््यक्समझे,्क्रकसी्धिधशष्ट्ट्मामिे् में् अधिकरण्की्सहायता्करिे् के ्धिए्ऐसे् एक्या्
अधिक्व््यध्तयों्को्आमंधत्रत्कर्सके गा्धजिके ्पास्अधिकरण्के ्समि्के ्मामिे्में्धिशेषज्ञतायुत
् ्ज्ञाि्और्अिुिि्हो्।्
(3)् के न््द्रीय् सरकार,् अधिसूचिा् द्वारा,् अधिकरण् के ् अधिधिष्ट्ि् होिे् के ् सामान््य् स््थाि् या् स््थािों् और् अधिधिष्ट्ि् होिे् के ्
प्रत््येक्ऐसे्स््थाि्के ्अंतगहत्आिे्िािी्िेत्रीय्अधिकाररता्को्धिधिर्दहष्ट्ट ्कर्सके गी्।्
(4)्के न््द्रीय्सरकार्अधिकरण्के ्अध््यि्के ्परामशह् से,्अधिकरण्की्पद्धतयों्और्प्रक्रक्रया्को्सामान््य ्रूप्से् धिधियधमत्
करिे्िािे्धियम,्बिा्सके गी्धजिमें्धिम््िधिधखत्सधम््मधित्हैं—्
(क)्ऐसे्व््यध्तयों्के ्बारे ्में्धियम्जो्अधिकरण्के ्समि्उपसंजात्होिे्के ्धिए्हकदार्होंगे;
(ख)्आिेदिों्और्अपीिों्तथा्आिेदिों्और्अपीिों्से् संबंधित्धिषयों्की्सुििाई्की्प्रक्रक्रया्के ्बारे ् में् धियम्
[धजसके ्अंतगहत्उपिारा्(3)्में् धिर्दहष्ट्ट्अधिकाररता्के ्िीतर्आिे् िािे् उसके ्अधिधिष्ट्ि्होिे् के ्सामान््य्स््थाि्से् धिन््ि्
क्रकसी्स््थाि्पर्सुििाई्के ्धिए्सर्कह ट्प्रक्रक्रया्िी्है्] ;्
(ग)् ऐसे् सदस््यों् की् न््यूितम् संखय
् ा् जो् आिेदिों् और् अपीिों् के ् क्रकसी् िगह् या् िगों् से् संबंधित् आिेदिों् और्
अपीिों्की्सुििाई्करें गे:्
परं तु् क्रकसी्आिेदि्या्अपीि्की्सुििाई्में् धिशेषज्ञ्सदस््यों्की्संखय
् ा्ऐसे् आिेदि्या्अपीि्की्सुििाई्करिे्
िािे्न््याधयक्सदस््यों्की्संखय ् ा्के ्बराबर्होगी;्
(र्)् अध््यि् द्वारा् अधिधिष्ट्ि् होिे् के ् एक् स््थाि् से् (धजसके ् अंतगहत् अधिधिष्ट्ि् होिे् का् सामान््य् स््थाि् िी् है)्
अधिधिष्ट्ि्होिे्के ्अन््य्स््थाि्को्मामिों्के ्अंतरण्से्संबंधित्धियम्।्
5.् अध््यि,् न््याधयक् सदस््य् और् धिशेषज्ञ् सदस््य् की् धियुध्त् के ् धिए् अहहताएं —(1)् कोई् व््यध्त् अधिकरण् के ् अध््यि् या्
न््याधयक् सदस््य् के ् रूप् में् धियुध्त् के ् धिए् तिी् अर्हहत् होगा् जब् िह् िारत् के ् उच््चतम् न््यायािय् का् न््यायािीश् या् क्रकसी् उच््च्
न््यायािय्का्मुखय ् ्न््यायमूर्तह्है्या्रहा्है:्
परं तु्ऐसा्व््यध्त,्जो्उच््च्न््यायािय्का्न््यायािीश्है्या्रहा्है,्न््याधयक्सदस््य्के ्रूप्में्धियुत
् ्क्रकए्जािे्के ्धिए्िी्
अर्हहत्होगा्।्
(2)्कोई्व््यध्त्धिशेषज्ञ्सदस््य्के ्रूप्में्धियुध्त्के ्धिए्तिी्अर्हहत्होगा्जब्उसके ्पास,—्
(क)् डा्टरे ट् उपाधि् के ् साथ् (िौधतक् धिज्ञाि् या् प्राण् धिज्ञाि् में)् मास््टर् ऑफ् साइं स् या् मास््टर् ऑफ्
इं जीधियररं ग् या् मास््टर् ऑफ् टे्िािाजी् में् धडग्री् और् सुसंगत् िेत्र् में् पंद्रह् िषह् का् अिुिि् हो् धजसके ् अंतगहत् क्रकसी्
प्रधतधष्ट्ित् राष्ट्रीय् स््तर् की् संस््था् में् पयाहिरण् और् िि् के ् िेत्र् में् (धजसके ् अंतगहत् प्रदूषण् धियंत्रण,् पररसंकटमय् पदाथह्
प्रबंिि,्पयाहिरण्समार्ात्धििाहरण,्जििायु् पररितहि्प्रबंिि्और्जैि्धिधििता्प्रबंिि्और्िि्संरिण्िी्हैं)्;्पांच्
िषह्का्अिुिि्हो्;्
(ख)्के न््द्रीय्या्क्रकसी्राज््य्सरकार्में् या्क्रकसी्प्रधतधष्ट्ित्राष्ट्रीय्या्राज््य्स््तर्की्संस््था्में् पयाहिरण्संबंिी्
धिषयों्में्पांच्िषह्के ्अिुिि्सधहत्पंद्रह्िषह्का्प्रशाधसक्अिुिि्हो्।्
(3)्अधिकरण्का्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्उस्रूप्में् अपिी्पदािधि्के ्दौराि्कोई्अन््य ्पद्िारण्
िहीं्करें गे्।्
(4)्अध््यि्और्अन््य्न््याधयक्तथा्धिशेषज्ञ्सदस््य,्उस्तारीख्से्धजसको्िे्पद्पर्िहीं्रहते्हैं,्दो्िषह्की्अिधि्के ्धिए्
ऐसे्क्रकसी्व््यध्त्के ्प्रबंि्या्प्रशासि्में्या्उसके ्संबंि्में् कोई्धियोजि्स््िीकार्िहीं्करें गे् जो्इस्अधिधियम्के ्अिीि्अधिकरण्
के ्समि्क्रकसी्कायहिाही्में्पिकार्रहा्है:्
परं तु् इस् िारा्की्कोई्बात्के न््द्रीय्सरकार्या्क्रकसी्राज््य्सरकार्या्स््थािीय्प्राधिकारी्के ्अिीि्या्क्रकसी्के न््द्रीय,्
राज््य् या् प्रांतीय् अधिधियम् द्वारा् या् उसके ् अिीि् स््थाधपत् क्रकसी् कािूिी् प्राधिकारी् या् क्रकसी् धिगम् में् या् कं पिी् अधिधियम,्
1956्(1956्का्1)्की्िारा्617्में्यथापररिाधषत्क्रकसी्सरकारी्कं पिी्में्क्रकसी्धियोजि्को्िागू्िहीं्होगी्।््
6.् अध््यि,् न््याधयक् सदस््य् और् धिशेषज्ञ् सदस््य् की् धियुध्त—(1)् िारा् 5् के ् उपबंिों् के ् अिीि् रहते् हुए,् अधिकरण् के ्
अध््यि,्न््याधयक्सदस््यों्और्धिशेषज्ञ्सदस््यों्की्धियुध्त्के न््द्रीय्सरकार्द्वारा्की्जाएगी्।्
(2)्अध््यि्की्धियुध्त्के न््द्रीय्सरकार्द्वारा्िारत्के ्मुखय
् ्न््यायमूर्तह्के ्परामशह्से्की्जाएगी्।्
(3)्अधिकरण्के ्न््याधयक्सदस््यों्और्धिशेषज्ञ्सदस््यों्की्धियुध्त्ऐसी्चयि्सधमधत्की्धसफाररशों्पर्और्ऐसी्रीधत्
से,्जो्धिधहत्की्जाए,्की्जाएगी्।्
4
7.्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्की्पदािधि्और्उिकी्सेिा्की्अन््य ्शतें—अधिकरण्का्अध््यि,्न््याधयक्
सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्उस्तारीख्से्धजसको्िे्अपिा्पदिार्ग्रहण्करते्हैं,्पांच्िषह्की्पदािधि्के ्धिए्उस्रूप्में्पद्िारण्
करें गे्क्रकन््तु्िे्पुिर्िहयुध्त्के ्पात्र्िहीं्होंगे:्
परं तु्यक्रद्ऐसा्कोई्व््यध्त,्जो्उच््चतम्न््यायािय्का्न््यायािीश्है्या्रहा्है,्अधिकरण्के ्अध््यि्या्न््याधयक्सदस््य्के ्
रूप्में्धियुत्क्रकया्गया्है्तो्िह्सत्तर्िषह्की्आयु्प्राप््त्कर्िेिे्के ्पश््चात््पद्िारण्िहीं्करे गा:्
परं तु् यह् और् क्रक् यक्रद् ऐसा् कोई् व््यध्त,् जो् उच््च् न््यायािय् का् मुखय
् ् न््यायमूर्तह् है् या् रहा् है,् अधिकरण् के ् अध््यि् या्
न््याधयक्सदस््य्के ्रूप्में्धियुत ् ्क्रकया्गया्है्तो्िह्स़िसि्िषह्की्आयु्प्राप््त्कर्िेिे्के ्पश््चात््पद्िारण्िहीं्करे गा:्
परं तु् यह्िी्क्रक्यक्रद्ऐसा्कोई्व््यध्त,्जो्उच््च्न््यायािय्का्न््यायािीश्है् या्रहा्है,्अधिकरण्के ्न््याधयक्सदस््य्के ्
रूप्में्धियुत
् ्क्रकया्गया्है्तो्िह्स़िसि्िषह्की्आयु्प्राप््त्कर्िेिे्के ्पश््चात््पद्िारण्िहीं्करे गा:्
परं तु्यह्िी्क्रक्कोई्धिशेषज्ञ्सदस््य,्उसके ्पैंसि्िषह्की्आयु्प्राप््त्कर्िेिे्के ्पश््चात््पद्िारण्िहीं्करे गा्।्
8.् पदत््याग—अधिकरण् का् अध््यि,् न््याधयक् सदस््य् और् धिशेषज्ञ् सदस््य,् के न््द्रीय् सरकार् को् संबोधित् अपिे् हस््तािर्
सधहत्धिधखत्सूचिा्द्वारा,्अपिे्पद्त््याग्सकें गे्।्
9.् िेति,् ित्ते् तथा् सेिा् के ् अन््य्धिबंिि् और् शतें—अधिकरण् के ् अध््यि,् न््याधयक् सदस््य् और् धिशेषज्ञ् सदस््य् को् संदय
े ्
िेति्और्ित्ते्तथा्सेिा्के ्अन््य्धिबंिि्और्शतें्(पेंशि,्उपदाि्और्अन््य्सेिाधििृधत्त्फायदों्सधहत)्िे्होंगी्जो्धिधहत्की्जाएं:्
परं तु्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्के ्ि्तो्िेति्और्ित्तों्में्और्ि्उिकी्सेिा्के ्अन््य ्धिबंििों्और्शतों्
में,्उिकी्धियुध्त्के ्पश््चात्,्उिके ्धिए्कोई्अिािकारी्पररितहि्ही्क्रकया्जाएगा्।्
10.्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्का्पद्से् हटाया्जािा्और्उिका्धििम््बि—(1)्के न््द्रीय्सरकार,्िारत्
के ्मुखय
् ्न््यायमूर्तह्के ्परामशह्से,्अधिकरण्के ्ऐसे्अध््यि्या्न््याधयक्सदस््य्को्पद्से्हटा्सके गी,—्
(क)्धजसे्क्रदिाधिया्न््यायधिणीत्क्रकया्गया्है;्या्
(ख)् धजसे् ऐसे् अपराि् के ् धिए् दोषसधसद्् क्रकया् गया् है् धजसमें् के न््द्रीय् सरकार् की् राय् में् िैधतक् अिमता्
अंतिहधित्है;्या्
(ग)्जो्शारीररक्या्मािधसक्रूप्से्असमथह्हो्गया्है;्या्
(र्)् धजसिे् ऐसा् धित्तीय् या् अन््य् धहत् अर्जहत् कर् धिया् है् धजससे् उसके ् कृ त््यों् पर् प्रधतकू ि् प्रिाि् प़ििे् की्
संिाििा्है;्या्
(ङ)् धजसिे् अपिे् पद् का् इस् प्रकार् दुरुपयोग् क्रकया् है् धजससे् उसके ् पद् पर् बिे् रहिे् से् िोकधहत् पर् प्रधतकू ि्
प्रिाि्प़िेगा्।्
(2)्अध््यि्या्न््याधयक्सदस््य्को्के न््द्रीय्सरकार्द्वारा्उच््चतम्न््यायािय्के ्क्रकसी्न््यायािीश्द्वारा्की्गई्ऐसी्जांच्के ्
पश््चात्,्धजसमें्ऐसे्अध््यि्या्न््याधयक्सदस््य्को्उसके ्धिरुद््आरोपों्की्सूचिा्दे्दी्गई्है्और्उि्आरोपों्की्बाबत्सुिे्जािे्का्
युध्तयुत् ्अिसर्क्रदया्गया्है,्क्रकए्गए्क्रकसी्आदेश्के ्धसिाय्उसके ्पद्से्िहीं्हटाया्जाएगा्।्
(3)्के न््द्रीय्सरकार्ऐसे् अध््यि्या्न््याधयक्सदस््य्को्पद्से् उस्समय्तक्धििंधबत्कर्सके गी्धजसके ्संबंि्में् उपिारा्
(2)्के ्अिीि्उच््चतम्न््यायािय्के ्न््यायािीश्को्जांच्क्रकए्जािे् का्धिदेश्िेजा्गया्है,्जब्तक्के न््द्रीय्सरकार्ऐसे् धिदेश्पर्
उच््चतम्न््यायािय्के ्न््यायािीश्द्वारा्की्गई्जांच्की्ररपोटह्की्प्राधप््त्पर्कोई्आदेश्पाररत्िहीं्करती्।्
(4)्के न््द्रीय्सरकार,्धियमों्द्वारा,्उपिारा्(2)्में्धिर्दहष्ट्ट्जांच्की्प्रक्रक्रया्को्धिधियधमत्कर्सके गी्।्
(5)्धिशेषज्ञ्सदस््य्को्उसके ्पद्से् उपिारा्(1)्में् धिधिर्दहष्ट्ट्आिारों्पर्और्ऐसी्प्रक्रक्रया्के ्अिुसार्जो्के न््द्रीय्सरकार्
द्वारा्अधिसूधचत्की्जाए,्के न््द्रीय्सरकार्के ्आदेश्द्वारा्हटाया्जा्सके गा:्
परं तु्धिशेषज्ञ्सदस््य्को्तिी्पद्से्हटाया्जाएगा्जब्उसे्उस्धिषय्में्सुिे्जािे्का्अिसर्प्रदाि्कर्क्रदया्गया्हो्।्
1
[10क.् अध््यि,् न््याधयक् सदस््य् और् धिशेषज्ञ् सदस््य् की् अहहता,् सेिा् के ् अन््य् धिबंिि् तथा् शतें—इस् अधिधियम् में्
अंतर्िहष्ट्ट्क्रकसी्बात्के ्होते्हुए्िी्धित्त्अधिधियम,्2017्के ्अध््याय्6्के ्िाग्14्के ्प्रारं ि्के ्पश््चात््धियुत
् ्अधिकरण्के ्अध््यि,्
न््याधयक् सदस््य् और् धिशेषज्ञ् सदस््य् को् अहहताएं,् धियुध्त,् पदािधि,् िेति् और् ित्ते,् त््यागपत्र,् पद् से् हटािा् और् सेिा् के ् अन््य ्
धिबंििों्और्शतों्का्शासि्उस्अधिधियम्की्िारा्184्के ्उपबंिों्द्वारा्क्रकया्जाएगा्:्
1
2017्के ्अधिधियम्सं०्7्की्िारा्182्द्वारा्अंत:स््थाधपत्।्
5
परं तु् धित्त्अधिधियम,्2017्के ््के ्अध््याय्6्के ् िाग्14्के ्प्रारं ि्से् पूिह् धियुत
् ्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्
सदस््य््का्इस्अधिधियम्और्तद्ीि्बिाए्गए्धियमों्के ्उपबंिों्द्वारा्शाधस््त्होिा्इस्प्रकार्जारी्रहेगा,्मािो्धित्त्अधिधियम,्
की्िारा्184्के ्उपबंि्प्रिृत्त्ही्िहीं्हुए्थे्।]
11.्कधतपय्पररस््ध थधतयों्में् अधिकरण्के ्अध््यि्के ्रूप्में् कायह् करिा्या्उसके ्कृ त््यों्का्धििहहि्करिा—अधिकरण्के ्
अध््यि्के ्पद्में् उसकी्मृत््यु,्पद्त््याग्के ्कारण्या्अन््यथा्कोई्ररध्त्होिे् की्दशा्में,्अधिकरण्का्ऐसा्न््याधयक्सदस््य,्धजसे्
के न््द्रीय्सरकार,्अधिसूचिा्द्वारा,्इस्धिधमत्त्प्राधिकृ त्करे ,्अध््य ि्के ्रूप्में् उस्तारीख्तक्कायह् करे गा्धजसको्इस्अधिधियम्के ्
उपबंिों्के ्अिुसार्िए्अध््यि्की्धियुध्त्की्जाए्।्
12.्अधिकरण्के ्कमहचाररिृद ं —(1)्के न््द्रीय्सरकार्अधिकरण्के ्कृ त््यों्के ्धििहहि्में्उसकी्सहायता्करिे्के ्धिए्अपेधित्
अधिकाररयों्और्अन््य्कमहचाररयों्की्प्रकृ धत्और्प्रिगह्अििाररत्करे गी्।्
(2)्अधिकरण्के ्अधिकाररयों्और्अन््य्कमहचाररयों्की्िती्अध््यि्द्वारा्ऐसी्रीधत्से्की्जाएगी,्जो्धिधहत्की्जाए्।्
(3)्अधिकरण्के ्अधिकारी्और्अन््य्कमहचारी्अपिे्कतहव््यों्का्धििहहि्अध््यि्के ्सािारण्अिीिण्के ्अिीि्करें गे्।्
(4)्अधिकरण्के ्अधिकाररयों्और्अन््य्कमहचाररयों्के ्िेति्और्ित्ते्तथा्सेिा्की्शतें्िे्होंगी,्जो्धिधहत्की्जाएं ्।्
13.् अध््यि् की् धित्तीय् और् प्रशाधसक् शध्तयां—अधिकरण् का् अध््यि् ऐसी् धित्तीय् और् प्रशासधिक् शध्तयों् का् प्रयोग्
करे गा्जो्के न््द्रीय्सरकार्द्वारा्बिाए्गए्धियमों्के ्अिीि्उसमें्धिधहत्की्जाएं:्
परन््तु् अध््यि्अपिी्ऐसी्धित्तीय्और्प्रशासधिक्शध्त यों्को,्धजन््ह्ें िह्िीक्समझे,्अधिकरण्के ्क्रकसी्न््याधयक्सदस््य्
या् धिशेषज्ञ् सदस््य् या् अधिकारी् को् इस् शतह् के ् अिीि् रहते् हुए् प्रत््यायोधजत् कर् सके गा् क्रक् सदस््य् या् ऐसा् अधिकारी,् ऐसी्
प्रत््यायोधजत्शध्त्का्प्रयोग्करते्समय,्अध््यि्के ्धिदेशि,्धियंत्रण्और्पयहिेिण्के ्अिीि्कायह्करता्रहेगा्।्
अध््याय्3
अधिकरण्की्अधिकाररता,्शध्तयां्और्कायहिाधहयां
14.्अधिकरण्द्वारा्धििादों्का्हि—(1)्अधिकरण्को,्ऐसे् सिी्धसधिि्मामिों्पर्अधिकाररता्होगी्धजिमें् पयाहिरण्
से् संबंधित्कोई्सारिूत्प्रश््ि्अंतिहधित्है् (धजसके ्अंतगहत्पयाहिरण्से् संबंधित्क्रकसी्धिधिक्अधिकार्का्प्रितहि्िी्है)्और्ऐसा्
प्रश््ि्अिुसूची्1्में्धिधिर्दहष्ट्ट्अधिधियधमधतयों्के ्कायाहन््ियि्से्उद्िूत्हुआ्हो्।्
(2)्अधिकरण्उपिारा्(1)्में् धिर्दहष्ट्ट्प्रश््िों्से् उद्िूत्धििादों्की्सुििाई्करे गा्और्ऐसे् धििादों्का्हि्करे गा्तथा्उि्
पर्आदेश्पाररत्करे गा्।्
(3)्इस्िारा्के ्अिीि्धििाद्के ्न््यायधिणहयि्के ्धिए्कोई्आिेदि्अधिकरण्द्वारा्तिी्ग्रहण्क्रकया्जाएगा्जब्िह्उस्
तारीख्से,्धजसको्ऐसे्धििाद्के ्धिए्िाद्हेतुक्पहिे्उद्िूत्हुआ्है,्छह्मास्की्अिधि्के ्िीतर्क्रदया्गया्हो:्
परं तु् यक्रद्अधिकरण्का्यह्समािाि्को्जाता्है् क्रक्आिेदक्उ्त्अिधि्के ्िीतर्आिेदि्फाइि्करिे् से् पयाहप्त ् ्हेतुक्
द्वारा् धििाररत् हुआ् था,् तो् अधिकरण् साि् क्रदि् से् अिधिक् की् और् अिधि् के ् िीतर् आिेदि् फाइि् करिे् के ् धिए् अिुज्ञात्
कर्सके गा्।्
15.्अिुतोष,्प्रधतकर्और्प्रत््यास््थापि—(1)्अधिकरण,्आदेश्द्वारा,—्
(क)्अिसूची्1्में्धिधिर्दहष्ट्ट्अधिधियधमधतयों्के ्अिीि्उद्िूत्प्रदूषण्और्अन््य ्पयाहिरणीय्िुकसाि्के ्(धजसके ्
अंतगहत्क्रकसी्पररसंकटमय्पदाथह्के ्हथाििे्के ्समय्र्रटत्दुर्हटिा्िी्है)्पीध़ित्व््यध्तयों्को्अिुतोष्और्प्रधतकर्का्;्
(ख)्िधतग्रस््त्संपधत्त्के ्प्रत््यास््थापि्के ्धिए्;्
(ग)्ऐसे्िेत्र्या्िेत्रों्के ्धिए,्धजन््ह्ें अधिकरण्िीक्समझे,्पयाहिरण्के ्प्रत््यास््थापि्के ्धिए,्
उपबंि्कर्सके गा
(2)् उपिारा् (1)् के ् खंड् (क),् खंड् (ख)् और् खंड् (ग)् में् धिर्दहष्ट्ट् संपधत्त् और् पयाहिरण् का् अिुतोष् और् प्रधतकर् तथा्
प्रत््यास््थापि,्िोक्दाधयत््ि्बीमा्अधिधियम,्1991्(1991्का्6)्के ्अिीि्संदत्त्या्संदय े ्अिुतोष्के ्अधतरर्त्होगा्।््
(3)् इस् िारा् के ् अिीि् क्रकसी् प्रधतकर् या् अिुतोष् के ् अिुदाि् या् संपधत्त् अथिा् पयाहिरण् के ् प्रत््यास््थापि् के ् धिए् कोई्
आिेदि्अधिकरण्द्वारा्तिी्ग्रहण्क्रकया्जाएगा्जब्िह्ऐसे् प्रधतकर्या्अिुतोष्के ्धिए्िाद्हेतुक्के ्पहिी्बार्उद्िूत्होिे् की्
तारीख्से्पांच्िषह्की्अिधि्के ्िीतर्क्रकया्जाए:्
परं तु् यक्रद्अधिकरण्का्यह्समािाि्हो्जाता्है् क्रक्आिेदक्उ्त ्अिधि्के ्िीतर्आिेदि्फाइि्करिे् से् पयाहप्त् ्हेतुक्
द्वारा् धििाररत् हुआ् था,् तो् अधिकरण् साि् क्रदि् से् अिधिक् की् और् अिधि् के ् िीतर् आिेदि् फाइि् करिे् के ् धिए् अिुज्ञात््््््््््््
कर्सके गा्।्
6
(3)् जहां् क्रकसी् व््यध्त् की् मृत््यु् या् िधत् के ् धिए् अथिा् क्रकसी् संपधत्त् और् पयाहिरण् को् हुए् िुकसाि् के ् धिए् उत्तरदायी्
व््यध्त,्धजसके ्धिरुद््अधिकरण्द्वारा्अधिधिणहय्या्आदेश्क्रकया्गया्है,्अधिधिणहय्या्आदेश्में् यथाधिधिर्दहष्ट्ट्अिधि्के ्िीतर्
अधिकरण्द्वारा्यथाधिदेधशत्रकम्का्संदाय्या्धििेप्करिे् में् असफि्रहता्है,्िहां् ऐसी्रकम,्इस्अधिधियम्या्तत््स मय्प्रिृत्त्
क्रकसी्अन््य्धिधि्के ्अिीि्क्रकसी्अपराि्के ्अधियोजि्के ्धिए्धशकायत्फाइि्करिे्पर्प्रधतकू ि्प्रिाि्डािे्धबिा,्उपयुहत ् ्व््यध्त्
से,्िू-राजस््ि्या्िोक्मांग्की्बकाया्के ्रूप्में्िसूििीय्होगी्।्
अध््याय्4
शाधस््त
26.्अधिकरण्के ्आदेशों्का्अिुपािि्करिे् में् असफिता्के ्धिए्शाधस््त—(1)्जो्कोई्इस्अधिधियम्के ् अिीि्क्रकसी्
अधिकरण्के ्क्रकसी्आदेश्या्अधिधिणहय्या्धिधिश््चय्का्अिुपािि्करिे्में्असफि्रहता्है्तो्िह्ऐसी्अिधि्के ्कारािास्से,्जो्
तीि्िषह्तक्की्सके गी्या्जुमाहिे्से्जो्दस्करो़ि्रुपए्तक्का्हो्सके गा्या्दोिों्से्और्यक्रद्असफिता्या्उल््िं र्ि्जारी्रहता्है्
तो्अधतरर्त्जुमाहिे् से् जो्ऐसे् प्रत््येक्क्रदि्के ्धिए्धजसके ्दौराि,्पहिी्ऐसी्असफिता्या्उल््िंर्ि्के ्धिए्दोषधसधद््के ्पश््चात्,्
ऐसी्असफिता्या्उल््ंिर्ि्जारी्रहता्है,्पच््चीस्हजार्रुपए्तक्का्हो्सके गा,्दंडिीय्होगा:्
प्रकीणह्
29.्अधिकाररता्का्िजहि—(1)्इस्अधिधियम्के ्अिीि्अधिकरण्की्स््थापिा्की्तारीख्से्क्रकसी्धसधिि्न््यायािय्को्
क्रकसी्ऐसे्धिषय्की्बाबत्कोई्अपीि्ग्रहण्करिे् की्अधिकाररता्िहीं्होगी,्धजसको्अपीि्अधिकरण्अपिी्अपीिी्अधिकाररता्
के ्अिीि्अििाररत्करिे्के ्धिए्सश्त्है्।्
(2)् क्रकसी् िी् धसधिि् न््यायािय् को् िधतग्रस््त् संपधत्त् के ् धिए् कोई् अिुतोष् या् प्रधतकर् या् िधतग्रस््त ् पयाहिरण् के ्
प्रत््यास््थापि् के ् धिए् क्रकसी् दािे् से् संबंधित् क्रकसी् धििाद् को् धिपटािे् या् क्रकसी् प्रश््ि ् को् ग्रहण् करिे् की् अधिकाररता् िहीं् होगी्
धजसका्न््यायधिणहयि्अधिकरण्द्वारा्क्रकया्जा्सके गा्और्िधतग्रस््त्संपधत्त्के ्धिए्कोई्अिुतोष्या्प्रधतकर्या्िधतग्रस््त ्पयाहिरण्
के ्प्रत््यास््थापि्के ्धिए्ऐसे् धििाद्या्क्रकसी्ऐसे् दािे् के ्धिपटाि्की्बाबत्अधिकरण्द्वारा्या्अधिकरण्के ्समि्की्गई्या्की्
जािे्िािी्क्रकसी्कारह िाई्की्बाबत्कोई्िी्व््यादेश्धसधिि्न््यायािय्द्वारा्प्रदाि्िहीं्क्रकया्जाएगा्।्
30.्अपरािों्का्संज्ञाि—(1)्कोई्न््यायािय्इस्अधिधियम्के ्अिीि्क्रकसी्अपराि्का्संज्ञाि—्
(क)्के न््द्रीय्सरकार्या्उस्सरकार्द्वारा्इस्धिधमत्त्प्राधिकृ त्क्रकसी्प्राधिकारी्या्अधिकारी्द्वारा;्या््
(ख)् क्रकसी् ऐसे् व््यध्त् द्वारा,् धजसिे् के न््द्रीय् सरकार् या् यथापूिो्त् प्राधिकृ त् प्राधिकारी् या् अधिकारी् को्
अधिकधथत्अपराि्की्और्पररिाद्करिे् के ्अपिे् आशय्की्ऐसी्रीधत्में् जो्धिधहत्की्जाए,्साि्क्रदि्से् अन््यूि्की्
सूचिा्दे्दी्है,्क्रकए्गए्पररिाद्के ्धसिाय्िहीं्िेगा्।्
(2)् महािगर् मधजस््रेट् या् प्रथम् िगह् न््याधयक् मधजस््रेट् के ् न््यायािय् से् अिर् कोई् न््यायािय् इस् अधिधियम् के ् अिीि्
दंडिीय्क्रकसी्अपराि्का्धिचारण्िहीं्करे गा्।्
31.् अधिकरण् के ् सदस््यों् और् कमहचाररिृंद् का् िोक् सेिक् होिा—अधिकरण् का् अध््यि,् न््याधयक् और् धिशेषज्ञ् सदस््य,्
अधिकारी्और्अन््य्कमहचाररयों्को्िारतीय्दंड्संधहता्(1860्का्45)्की्िारा्21्के ्अथाहन््तगहत्िोक्सेिक्समझा्जाएगा्।्
32.्सद्भािपूिक ह ्की्गई्कारह िाई्के ्धिए्संरिण—(1)्इस्अधिधियम्या्उसके ्अिीि्बिाए्गए्क्रकसी्धियम्या्क्रकए्
गए् क्रकसी् आदेश् के ् अिुसरण् में् सद्भािपूिहक् की् गई् या् की् जािे् के ् धिए् आशधयत् क्रकसी् बात् के ् धिए् कोई् िाद् या् अन््य् धिधिक्
कायहिाही्के न््द्रीय्सरकार्या्राज््य्सरकार्या्क्रकसी्कािूिी्प्राधिकरण्के ्कमहचाररयों्के ्धिरुद््िहीं्होगी्।्
(2)्इस्अधिधियम्या्उसके ्अिीि्बिाए्गए्क्रकसी्धियम्या्क्रकए्गए्आदेश्के ्अिुसरण्में् सद्भािपूिहक्की्गई्या्की्
जािे् धिए्आशधयत्क्रकसी्बात्के ्धिए्कोई्िाद,्अधियोजि्या्अन््य्धिधिक्कायहिाही्अधिकरण्के ्अध््यि्या्न््याधयक्सदस््य्या्
धिशेषज्ञ्सदस््य्अथिा्अध््यि्अथिा्न््याधयक्सदस््य्या्धिशेषज्ञ्सदस््य्द्वारा्प्राधिकृ त्क्रकसी्व््यध्त्के ्धिरुद््िहीं्होगी्।्
33.् अधिधियम् का् अध््यारोही् प्रिाि् होिा—तत््समय् प्रिृत्त् क्रकसी् अन््य् धिधि् या् इस् अधिधियम् से् अन््यथा् क्रकसी् अन््य्
धिधि्के ्आिार्पर्प्रिाि्रखिे्िािी्क्रकसी्धिखत्में्असंगत्बात्के ्होते्हुए्िी्इस्अधिधियम्के ्उपबंि्प्रिािी्होंगे्।्
34.्अिुसचू ी्1्में् संशोिि्करिे् की्शध्त —(1)्के न््द्रीय्सरकार,्अधिसूचिा्द्वारा्अिुसूची्1्का्पयाहिरण्संरिण्और्
प्राकृ धतक्संसाििों्के ्संरिण्के ्उद्देश््य्को्ध््याि्में् रखते् हुए्संसद्् द्वारा्अधिधियधमत्क्रकसी्अन््य ्अधिधियम्को्उसमें् सधम््मधित्
करके ्या्उसमें् पहिे् से् धिधिर्दहष्ट्ट ्क्रकसी्अधिधियम्का्उसमें् से् िोप्करके ्संशोिि्कर्सके गी्और्ऐसी्अधिसूचिा्के ्प्रकाशि्की्
तारीख्को,्ऐसा्अधिधियम्अिुसच ू ी्1्में,्यथास््ध थधत,्सधम््मधित्क्रकया्गया्या्उसमें्से्िोप्क्रकया्गया्समझा्जाएगा्।्
(2)्उपिारा्(1)्के ्अिीि्जारी्की्जािे्िािी्प्रत््येक्अधिसूचिा्की्प्रधत,्प्रारूप्में्संसद््के ्प्रत््येक्सदि्के ्समि,्जब्िह्
सत्र्में् हो्कु ि्तीस्क्रदि्की्अिधि्के ्धिए्रखी्जाएगी्।्यह्अिधि्एक्सत्र् में् अथिा्दो्या्अधिक्आिुक्रधमक्सत्रों्में् पूरी्हो्
सके गी्।्यक्रद्उस्सत्र्के ्या्पूिो्त्आिुक्रधमक्सत्रों्के ्िीक्बाद्के ्सत्र्के ्अिसाि्के ्पूिह्दोिों्सदि्उस्अधिसूचिा्को्जारी्करिे्
का्अििुमोदि्करिे् के ्धिए्सहमत्हो्जांए्या्दोिों्सदि्अधिसूचिा्में् उपांतरण्करिे् के ्धिए्सहमत्हो्जाएं् तो्अधिसूचिा,्
यथास््ध थधत,्जारी्िहीं्की्जाएगी्या्ऐसे्उपान््तररत्रूप्में्जारी्की्जाएगी्धजि्पर्दोिों्सदिों्की्सहमधत्हुई्है्।
35.्धियम्बिािे्की्शध्त —(1)्के न््द्रीय्सरकार,्अधिसूचिा्द्वारा्इस्अधिधियम्के ्उपबंिों्को्कायाहधन््ित्करिे् के ्धिए्
धियम्बिा्सके गी्।्
(2)्धिधशष्ट्टतया्और्पूिहगामी्शध्त्की्व््यापकता्पर्प्रधतकू ि्प्रिाि्डािे् धबिा्ऐसे् धियम्धिम््ि धिधखत्सिी्या्क्रकन््हीं्
धिषयों्के ्धिए्उपबंि्कर्सकें गे,्अथाहत्:—्
(क)्ऐसे् व््यध्तयों्के ्धिए्धियम्जो्िारा्4्की्उपिारा्(4)्के ्खंड्(क)्के ्अिीि्अधिकरण्के ्समि्हाधजर्
होिे्के ्धिए्हकदार्होंगे;्
(ख)्िारा्4्की्उपिारा्(4)्के ्खंड्(ख)्के ्अिीि्आिेदिों्और्अपीिों्तथा्आिेदिों्और्अपीिों्से् संबंधित्
अन््य्धिषयों्की्सुििाई्की्प्रक्रक्रया;्
(ग)्सदस््यों्की्न््यूितम्संखय
् ा्जो्िारा्4्की्उपिारा्(4)्के ्खंड्(ग)्के ्अिीि्आिेदिों्के ्िगह् या्िगों्और्
अपीिों्की्बाबत्आिेदिों्और्अपीिों्की्सुिािाई्करें गे;्
11
(र्)् अध््यि् द्वारा् अधिधिष्ट्ि् होिे् के ् एक् स््थाि् (धजसमें् अधिधिष्ट्ि् होिे् का् सामान््य् स््थाि् सधम््मधित् है)् से्
अधिधिष्ट्ि्होिे्के ्दूसरे ्स््थाि्को्मामिों्का्अन््तरण;्
(ङ)्ऐसी्चयि्सधमधत्और्िारा्6्की्उपिारा्(3)्के ्अिीि्अधिकरण्के ्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्
की्धियुध्त्की्रीधत;्
(च)्िारा्9्के ्अिीि्अधिकरण्के ्अध््यि,्न््याधयक्सदस््य्और्धिशेषज्ञ्सदस््य्के ्िेति्और्ित्ते् तथा्सेिा्के ्
अन््य्धिबंिि्और्शतें्(धजसके ्अंतगहत्पेंशि,्उपदाि्और्अन््य्सेिाधििृधत्त्फायदे्िी्हैं)्;्
(छ)्िारा्10्की्उपिारा्(4)्के ्अिीि्अधिकरण्के ्अध््यि्या्न््याधयक्सदस््य्के ्धिरुद््आरोपों्की्जांच्की्
प्रक्रक्रया;्
(ज)्िारा्12्की्उपिारा्(2)्के ्अिीि्अधिकरण्के ्अधिकाररयों्और्अन््य्कमहचाररयों्की्िती;्और्उस्िारा्
की्उपिारा्(4)्के ्अिीि्अधिकरण्के ्अधिकाररयों्और्अन््य्कमहचाररयों्के ्िेति्और्ित्ते्तथा्सेिा्की्अन््य्शतें;्
(झ)्िारा्13्के ्अिीि्अधिकरण्के ्अध््यि्द्वारा्प्रयोग्की्जािे्िािी्धित्तीय्और्प्रशासधिक्शध्त यां;्
(ञ)्िारा्18्की्उपिारा्(1)्के ्अिीि्आिेदि्या्अपीि्का्प्ररूप,्ऐसी्धिधशधष्ट्ट यां् जो्उसमें् अंतर्िहष्ट्ट्होंगी्
और्उसके ्साथ्संिग््ि्क्रकए्जािे्िािे्दस््तािेज्और्संदय
े ्फीस;्
(ट)्ऐसा्कोई्अन््य्धिषय्धजसकी्बाबत्अधिकरण्को्िारा्19्की्उपिारा्(4)्के ्खंड्(ट)्के ्अिीि्धसधिि्
न््यायािय्की्शध्तयां्होंगी;्
(ि)् िह् रीधत् और् िे् उद्देश््य् धजिके ् धिए् िारा् 24् की् उपिारा् (2)् के ् अिीि् पयाहिरण् अिुतोष् धिधि् में् जमा्
प्रधतकर्या्अिुतोष्की्रकम्का्उपयोग्क्रकया्जाएगा;्
(ड)्िारा्30्की्उपिारा्(1)्के ्खंड्(ख)्के ्अिीि्पररिाद्करिे्की्सूचिा्देिे्की्रीधत;्
(ढ)्कोई्अन््य्धिषय्धजसका्धियमों्द्वारा्धिधिर्दहष्ट्ट्क्रकया्जािा्अपेधित्है्या्जो्धियमों्द्वारा्धिधिर्दहष्ट्ट ्क्रकया्
जाए्अथिा्धजसकी्बाबत्धियमों्द्वारा्उपबंि्क्रकया्जािा्है्।
(3)्इस्अधिधियम्के ्अिीि्के न््द्रीय्सरकार्द्वारा् बिाया्गया्प्रत््येक्धियम,्बिाए्जािे् के ् पश््चात्् यथाशीघ्र,्संसद्् के ्
प्रत््येक्सदि्के ्समि,्जब्िह्सत्र्में्हो,्कु ि्तीस्क्रदि्की्अिधि्के ्धिए्रखा्जाएगा्।्यह्अिधि्एक्सत्र्में्अथिा्दो्या्अधिक्
आिुक्रधमक्सत्रों्में्पूरी्हो्सके गी्।्यक्रद्उस्सत्र्के ्या्पूिो्त ्आिुक्रधमक्सत्रों्के ्िीक्बाद्के ्सत्र्के ्अिसाि्के ्पूिह्दोिों्सदि्उस्
धियम्में्कोई्पररितहि्करिे्के ्धिए्सहमत्हो्जाएं्तो्तत््पश््चात््िह्ऐसे्पररिर्तहत्रूप्में्ही्प्रिािी्होगा्।्यक्रद्उ्त्अिसाि्के ्
पूिह्दोिों्सदि्सहमत्हो्जाएं्क्रक्िह्धियम्िहीं्बिाया्जािा्चाधहए्तो्तत््प श््चात््िह्धिष्ट्प्रिाि्हो्जाएगा्।्ककं तु्धियम्के ्ऐसे्
पररिर्तहत्या्धिष्ट्प्रिाि्होिे्से््उसके ्अिीि्पहिे्की्गई्क्रकसी्बात्की्धिधिमान््यता्पर्प्रधतकू ि्प्रिाि्िहीं्प़िेगा्।्
36.् कधतपय् अधिधियधमधतयों् का् संशोिि—इस् अधिधियम् की् अिुसूची् 3् में् धिधिर्दहष्ट्ट् अधिधियधमधतयों् का,् उसमें्
धिधिर्दहष्ट्ट्रीधत्में्संशोिि्क्रकया्जाएगा्और्ऐसे्संशोिि्अधिकरण्की्स््थापिा्की्तारीख्को्प्रिािी्होंगे्।्
37.्करििाइयों्को्दूर्करिे्की्शध्त —(1)्यक्रद्इस्अधिधियम्के ्उपबंिों्को्प्रिािी्करिे्में्कोई्करििाई्उत््प न््ि्होती्
है् तो्के न््द्रीय्सरकार,्राजपत्र्में् प्रकाधशत्आदेश्द्वारा्ऐसे् उपबंि्कर्सके गी्जो्इस्अधिधियम्के ्उपबंिों्से् असंगत्ि्हो्और्जो्
करििाइयों्को्दूर्करिे्के ्धिए्आिश््यक्प्रतीत्हो:्
परं तु् इस् िारा् के ् अिीि् कोई् आदेश् इस् अधिधियम् के ् प्रारं ि् से् दो् िषह् की् अिधि् की् समाधप््त ् के ् पश््चात्् िहीं् क्रकया््
जाएगा्।्
(2)् इस् िारा् के ् अिीि् क्रकया् गया् प्रत््येक् आदेश,् क्रकए् जािे् के ् पश््चात्् यथाशीघ्र,् संसद् के ् प्रत््येक् सदि् के ् समि् रखा््
जाएगा्।्
38.् धिरसि् और् व््यािृधत्तयां—(1)् राष्ट्रीय् पयाहिरण् अधिकरण, 1995् (1995् का् 27)् और् राष्टर् ीय् पयाहिरण् अपीि्
प्राधिकरण्अधिधियम,्1997्(1997्का्22)्(धजन््ह्ें इसमें् इसके ्पश््चात्् धिरधसत्अधिधियम्कहा्गया्है)्इसके ्द्वारा्धिरधसत्क्रकए्
जाते्हैं्।्
(2)् ऐसे् धिरसि् के ् होते् हुए् िी् उ्त् अधिधियमों् के ् अिीि् की् गई् कोई् बात् या् कारह िाई् इस् अधिधियम् के ् तत््स््थािी्
उपबंिों्के ्अिीि्की्गई्समझी्जाएगी्।्
(3)्राष्ट्रीय्पयाहिरण्अपीि्प्राधिकारण्अधिधियम,्1997्(1997्का्22)्की्िारा्3्की्उपिारा्(1)्के ्अिीि्स््थाधपत्
राष्ट्रीय्पयाहिरण्अपीि्प्राधिकरण,्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम,्2010्के ्अिीि्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्की्स््थापिा्पर्
समाप््त्हो्जाएगा्।्
12
(4)्राष्ट्रीय्पयाहिरण्अपीि्प्राधिकरण्अधिधियम,्1997्(1997्का्22)्की्िारा्3्की्उपिारा्(1)्के ्अिीि्स््थाधपत्
राष्ट्रीय्पयाहिरण्अपीि्प्राधिकरण्के ्धिर्टि्पर्उ्त ्राष्ट्रीय्पयाहिरण्अपीि्प्राधिकरण्के ्अध््यि,्उपाध््यि्के ्रूप्में् धियुत ््
व््यध्त् और् सदस््य् के ् रूप् में् धियुत ् ् प्रत््येक् अन््य् व््यध्त,् जो् राष्ट्रीय् हररत् अधिकरण् अधिधियम,् 2010् के ् अिीि् राष्ट्रीय् हररत्
अधिकरण्की्स््थापिा्से् िीक्पूिह् उस्रूप्में् पद्िारण्कर्रहे् हैं,्अपिे-अपिे् पद्रर्त्कर्देगें् और्ऐसा्अध््यि,्उपाध््यि्और्
सदस््य्के ्रूप्में्धियुत ् ्प्रत््येक्अन््य्व््यध्त्अपिी्पदािधि्के ्या्सेिा्की्क्रकसी्संधिदा्के ्समय्पूिह्पयहिसाि्के ्धिए्क्रकसी्प्रधतकर्
का्दािा्करिे्के ्धिए्हकदार्होगा्।्
(5)्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम,्2010्के ्अिीि्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्की्स््थापिा्पर्या्उससे् पूिह् राष्ट्रीय्
पयाहिरण्अपीि्प्राधिकरण्अधिधियम,्1997्(1997्का्22)्की्िारा्3्की्उपिारा्(1)्के ्अिीि्स््थाधपत्राष्ट्रीय्पयाहिरण्अपीि्
प्राधिकरण् के ्समि् िंधबत्सिी् मामिे् ऐसी्स््थापिा्पर् उ्त्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण् को्अंतररत्हो्जाएंगे् और्राष्ट्रीय्हररत्
अधिकरण्ऐसे््मामिों्का्धिपटारा्इस्प्रकार्करे गा,्मािो्िे्मामिे्उस्अधिधियम्के ्अिीि्फाइि्क्रकए्गए्थे।्
(6)् ऐसे् अधिकारी् या् अन््य् कमहचारी,् जो् राष्ट्रीय् पयाहिरण् अपीि् प्राधिकरण् के ् धिर्टि् के ् िीक् पूिह् राष्ट्रीय् पयाहिरण्
अपीि्प्राधिकरण्में् प्रधतधियुध्त्के ्आिार्पर्धियुत ् ्क्रकए्गए्थे,्ऐसे् धिर्टि्पर,्यथास््ध थधत,्अपिे् मूि्काडर,्मंत्रािय्या्
धििाग्को्प्रत््यािर्तहत्हो्जाएंगे्।्
(7)्राष्ट्रीय्पयाहिरण्अपीि्प्राधिकरण्के ्धिर्टि्पर्राष्ट्रीय्पयाहिरण्अपीि्प्राधिकरण्के ्अिीि्संधिदा्के ्आिार्पर्
धियुत ् ्अधिकारी्और्अन््य्कमहचारी्और्जो्ऐसे्धिर्टि्के ्िीक्पूिह्उस्रूप्में्पद्िारण्क्रकए्हुए्हैं,्अपिे्पदों्को्रर्त ्कर्देंगे्
और्ऐसे् अधिकारी्और्अन््य्कमहचारी्अपिी्पदािधि्के ्या्सेिा्की्संधिदा्के ्समय्पूिह् पयहिसाि्के ्धिए्तीि्मास्का्िेति्और्
ित्ते,्या्सेिा्की्शेष्अिधि्का्िेति्और्ित्ते्इिमें्से्जो्िी्कम्हो,्का्प्रधतकर्का्दािा्करिे्के ्धिए्हकदार्होंगे्।्
(8)् उपिारा् (2)् से् उपिारा् (7)् में् धिर्दहष्ट्ट् धिधशष्ट्ट् धिषयों् का् उल््िेख् धिरसि् के ् प्रिाि् के ् संबंि् में् सािारण् खंड्
अधिधियम,्1897्(1897्का्10)्की्िारा्6्को्सािारण्िागू्करिे्के ्प्रधतकू ि्या्उसे्प्रिािी्करिे्िािा्िहीं्समझा्जाएगा्।्
13
अिुसूची्1
[िारा्14्(1),्िारा्15(1),्िारा्17(1)(क),्िारा्17(2),्िारा्19(4)(ञ)्और्िारा्34्(1)्देधखए]्
1. जि्(प्रदूषण्धििारण्तथा्धियंत्रण)्अधिधियम,्1974्।्
2. जि्(प्रदूषण्धििारण्तथा्धियंत्रण)्उपकर्अधिधियम,्1977्।्
3. िि्(संरिण)्अधिधियम,्1980्।्
4. िायु्(प्रदूषण्धििारण्और्धियंत्रण)्अधिधियम,्1981्।्
5. पयाहिरण्(संरिण)्अधिधियम,्1986्।्
6. िोक्दाधयत््ि्बीमा्अधिधियम,्1991्।््
7. जैि्धिधििता्अधिधियम,्2002्।्
14
अिुसूची्2
[िारा्15(4)्और्िारा्17्(1)्देधखए]्
शीषह्धजिके ्अिीि्िुकसाि्के ्धिए्प्रधतकर्या्अिुतोष्हेतु्दािा्क्रकया्जा्सकता्है—्
(क)्मृत््यु;्
(ख)्स््थायी,्अस््थायी,्पूणह्या्आंधशक्धि:श्तता्या्अन््य्िधत्या्बीमारी्;्
(ग)्पूणह्या्आंधशक्धि:श्तता्या्स््थायी्अथिा्अस््थायी्धि:श्तता्के ्कारण्मजदूरी्की्हाधि;्
(र्)्िधतयों्या्बीमारी्के ्उपचार्के ्धिए्उपगत्धचक्रकत््सा्व््यय;
(ङ)्प्राइिेट्संपधत्त्को्िुकसाि;्
(च)्प्रिाधित्व््यध्तयों्को्अिुतोष,्सहायता्और्पुििाहस्प्रदाि्करिे् में् सरकार्या्क्रकसी्स््थािीय्प्राधिकारी्
द्वारा्उपगत्व््यय;्
(छ)्क्रकसी्प्रशासधिक्या्धिधिक्कारह िाई्या्क्रकसी्अपहाधि्अथिा्िुकसाि्की्िरपाई्करिे् में् सरकार्द्वारा्
उपगत्व््यय,्धजसमें्पयाहिरण्िरण्और्पयाहिरण्की््िाधिटी्के ्पुििहरण्के ्धिए्प्रधतकर्सधम््मधित्है;्
(ज)्िुकसाि्करिे्िािे्क्रकसी्क्रक्रयाकिाप्से्उद्िूत्या्उससे्संबंधित्सरकार्या्स््थािीय्प्राधिकारी्को्हाधि;्
(झ)्दुिारू्और्िार्ढोिे् िािे् पशुओं्तथा्जिीय्जीिों्सधहत्जन््तुओं्को्होिे् िािी्क्रकसी्िधत,्िुकसाि्या्
धििाश्के ्मद्दे्दािे;्
(ञ)्जिीय्ििस््पधत,्फसिों,्सधब््जयों,्िृिों्और्फिोद्यािों्सधहत्ििस््पधत्को्होिे् िािी्क्रकसी्िधत,्िुकसाि्
या्धििाश्के ्मद्दे्दािे;्
(ट)् मृदा् प्रदूषण,िायु् प्रदुषण,् िूधम् प्रदूषण् तथा् पाररस््थधतकी-तंत्रों् के ् प्रदूषण् सधहत् पयाहिरण् को् होिे् िािी्
क्रकसी्िधत्या्िुकसाि्के ्मद्दे्पुििहरण्की्िागत्सधहत्दािे;्
(ि)्प्राइिेट्संपधत्त्से्धिन््ि्क्रकसी््संपधत्त्की्हाधि्और्धििाश;्
(ड)्कारबार्या्धियोजि्या्दोिों्की्हाधि;्
(ढ)्पररसंकटमय्पदाथह्के ्हथाििे्के ्क्रकसी्क्रक्रयाकिाप्से्उद्िूत्या्उससे्संबंधित्कोई्अन््य्दािा्।्
15
अिुसूची्3
[िारा्36्देधखए]्
कधतपय्अधिधियधमधतयों्का्संशोिि्
िाग्1्
जि्(्प्रदूषण्धििारण्तथा्धियंत्रण्)्अधिधियम,्1974्का्संशोिि्
(1974्का्6)्
िई्िारा्33ख्का्अंत:स््थापि—िारा्33क्के ्पश््चात््धिम््िधिधखत्िारा्अंत:स््थाधपत्की्जाएगी,्अथाहत्:—्
“33ख.्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्को्अपीि—कोई्व््यध्त्जो—,्
िाग्2
जि्(्प्रदूषण्धििारण्तथा्धियंत्रण्)्उपकर्अधिधियम, 1977्का्संशोिि
(1977्का्36)्
2.्िई्िारा्13क्का्अंत:स््थापि—िारा्13्के ्पश््चात््धिम््िधिधखत्िारा्अंत:स््थाधपत्की्जाएगी,्अथाहत्:—्
“13क.् राष्ट्रीय् हररत् अधिकरण् को् अपीि—कोई् व््यध्त,् जो् राष्ट्रीय् हररत् अधिकरण् अधिधियम, 2010् के ्
प्रारं ि् होिे् पर् या् उसके ् पश््चात्् िारा् 13् के ् अिीि् अपीि् प्राधिकारी् के ् क्रकसी् आदेश् या् धिधिश््चय् से् व््यधथत् है,् िह्
राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम, 2010्की्िारा्3्के ्अिीि्स््थाधपत्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्को,्उस्अधिधियम्के ्
उपबंिों्के ्अिुसार्अपीि्फाइि्कर्सके गा्।”।्
िाग्3
16
िि्(संरिण)्अधिधियम,्1980्का्संशोिि
(1980्का्69)्
िई्िारा्2क्का्अंत:स््थापि—िारा्2्के ्पश््चात््धिम््िधिधखत्िारा्अंत:स््थाधपत्की्जाएगी,्अथाहत्:—्
“2क.्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्को्अपीि—कोई्व््यध्त,्जो्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम,्2010्के ्प्रारं ि्
होिे् पर्या्उसके ्पश््चात्् िारा्2्के ्अिीि्राज््य्सरकार्या्अन््य्प्राधिकारी्के ्क्रकसी्आदेश या्धिधिश््चय्से् व््यधथत्है,्
िह्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम,्2010्की्िारा्3्के ्अिीि्स््थाधपत्राष्ट्रीय्हररत्अधिरकण्को,्उस्अधिधियम्
के ्उपबंिों्के ्अिुसार,्अपीि्फाइि्कर्सके गा्।”।्
17
िाग्4
िायु्(प्रदूषण्धििारण्और्धियंत्रण)्अधिधियम,्1981्का्संशोिि
(1981्का्14)्
िई्िारा्31ख्का्अंत:स््थापि—िारा्31क्के ्पश््चात््धिम््िधिधखत्िारा्अंत:स््थाधपत्की्जाएगी,्अथाहत्:—्
31ख.् राष्ट्रीय् हररत् अधिकरण् को् अपीि—राष्ट्रीय् हररत् अधिकरण् अधिधियम,् 2010् के ् प्रारं ि् होिे् पर् या्
उसके ्पश््चात््िारा्31्के ्अिीि्अपीि्प्राधिकारी्के ्आदेश्या्धिधिश््चय्से्व््यधथत्कोई्व््यध्त्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्
अधिधियम,्2010्की्िारा्3्के ्अिीि्स््थाधपत्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्को,्उस्अधिधियम्के ्उपबंिों्के ्अिुसार,्अपीि्
फाइि्कर्सके गा्।”।्
िाग्5
पयाहिरण्(संरिण)्अधिधियम,्1986्का्संशोिि
(्1986्का्29)्
िई्िारा्5क्का्अंत:स््थापि—िारा्5्के ्पश््चात््धिम््िधिधखत्िारा्अंत:स््थाधपत्की्जाएगी,्अथाहत्:—्
“5क्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्को्अपीि—कोई्व््यध्त्जो,्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम,्2010्के ्प्रारं ि्
होिे् पर्या्उसके ्पश््चात्् िारा् 5्के ्अिीि्जारी्क्रकन््हीं्धिदेशों् से् व््यधथत्है,्िह् राष्ट्रीय्हररत् अधिकरण्अधिधियम,्
2010्की्िारा्3्के ्अिीि्स््थाधपत्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्को,्उस्अधिधियम्के ्उपबंिों्के ्अिुसार,्अपीि्फाइि्पर्
सके गा्।”।्
िाग्6
जैि्धिधििता्अधिधियम,्2002्का्संशोिि्
(2003्का्18)्
1.्िारा्52्का्संशोिि—िारा्52्में,्परन््तुक्के ्पश््चात््धिम््िधिधखत्परन््तुक्अंत:स््थाधपत्क्रकए्जाएंगे,्अथाहत्:—्
2.्िई्िारा्52क्का्अंत:स््थापि—िारा्52्के ्पश््चात््धिम््िधिधखत्िारा्अंत:स््थाधपत्की्जाएगी,्अथाहत्:—
“52क.् राष्ट्रीय् हररत् अधिकरण् को् अपीि—कोई् व््यध्त,् जो् राष्ट्रीय् हररत् अधिकरण् अधिधियम,् 2010् के ्
प्रारं ि्होिे् पर्या्उसके ्पश््चात्् राष्ट्रीय्जैि्धिधििता्प्राधिकरण्या्राज््य्जैि्धिधििता्बोडह् के ्क्रकसी्िाि्में् धहस््सा्
बंटािे् के ्अििारण् ा्या्आदेश्से् व््यधथत्है,्िह्राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्अधिधियम, 2010्की्िारा्3्के ्अिीि्स््थाधपत्
राष्ट्रीय्हररत्अधिकरण्को,्उस्अधिधियम्के ्उपबंिों्के ्अिुसार्अपीि्फाइि्कर्सके गा्।”।
______