maia bliaZe

gia Wanturia
daviT kereseliZe

msoflios
geografia
X klasi
maswavleblis wigni
m. bliaZe
g. Wanturia
d. kereseliZe

msoflios geografia 10
maswavleblis wigni
pirveli gamocema, 2012

redaqtori: diana yasumaSvili

damkabadonebeli: TinaTin berberaSvili

ISBN 978-9941-15-614-4

saxelmZRvanelo © maia bliaZe, gia Wanturia, daviT kereseliZe

yvela ufleba daculia

Sps `bakur sulakauris gamomcemloba~

misamarTi: daviT aRmaSeneblis 150, Tbilisi 0112
tel.: 291 09 54, 291 11 65
el-fosta: info@sulakauri.ge
www.sulakauri.ge

Maia Bliadze
Gia Chanturia
David Kereselidze

Geography 10
Teacher’s book

© Bakur Sulakauri Publishing, 2012

Tbilisi, Georgia
 Sinaarsi

I Sesavali ---------------------------------------------------------------------------------- 5

II zogadi ganaTlebis erovnuli miznebi ---------------------------------------------- 6

III erovnuli saswavlo gegma ------------------------------------------------------------ 7

IV saxelmZRvanelos Sesatyvisoba erovnul saswavlo gegmasTan ----------------11

V meToduri rekomendaciebi maswavlebelTaTvis ---------------------------------14

VI komentarebi moswavlis wignis sagakveTilo paragrafebze --------------------36

VII sanimuSo gakveTilebis scenarebi --------------------------------------------------38

VIII moswavlis wignSi mocemuli davalebebis pasuxebi------------------------------50

IX Semajamebeli samuSaoebis pasuxebi------------------------------------------------ 103

X Sefaseba da TviTSefaseba ---------------------------------------------------------- 107

XI damatebiTi masala ------------------------------------------------------------------- 119

XII damatebiTi literatura ---------------------------------------------------------- 127

3
 I. Sesavali

qveynis, sazogadoebis, skolisa da ojaxis movaleobaa iseTi pirovnebisa da moqalaqis

aRzrda, romelic aRWurvuli iqneba saTanado codniTa da unar-CvevebiT, realizaciisa
da TviTdamkvidrebis surviliT da SesaZleblobebiT. swored am iznebis gaTvaliswinebiT
Seiqmna X klasis msoflios geografiis saxelmZRvanelo.
saxelmZRvanelos mizania ganaTlebuli da saTanado unar-CvevebiT aRWurvili Tao-
bis aRzrda, romelTac eqnebaT liberalur-demokratiul Rirebulebebze damyarebuli
maRali samoqalaqo cnobiereba, SeeZlebaT Teoriuli codnis yoveldRiur cxovrebasTan
misadageba, eqnebaT sakuTari pozicia, SeZleben mis dacvas, gansxvavebuli azris mosme-
nasa da pativiscemas.
saxelmZRvaneloSi moswavleebi gaecnobian da ESeiswavlian msoflios qveynebs, mniS-
vnelovan saerTaSoriso organizaciebs, Tanamedrove politikuri rukis formirebas,
msoflios mosaxleobas da maT geografiul Taviseburebebs.
saxelmZRvanelo upirvelesad uzrunvelyofs codnis gadacemas, ganmtkicebas, Sefase-
basa da integracias, moswavleTa sivrciT-droiTi, analitikuri da sistemuri azrovnebis
ganviTarebas, zogadi da specifikuri unar-Cvevebis formirebas. igi xels uwyobs moswav-
leebSi geografiuli, ekologiuri da ekonomikuri azrovnebis Camoyalibebas, politi-
kuri kulturis formirebas, bunebasa da sazogadoebas Soris harmoniuli urTierTobis
saWiroebis gacnobierebasa da, Sesabamisad, ekologiuri kulturis Camoyalibebas.
saxelmZRvanelo moicavs 5 nawils da 49 Temas. saxelmZRvanelos Sinaarsi (sagakveTi-
lo Temebi) SesabamisobaSia erovnuli saswavlo gegmiT (sagnobrivi programa) gaTva-
liswinebul misaRwev SedegebTan da indikatorebTan.
saxelmZRvaneloSi warmodgenil teqstur masalas Tan erTvis mravalferovani kar-
tografiuli masala (rukebi, naxazebi, cxrilebi, sqemebi, diagramebi), ilustraciebi
(fotosuraTebi, aerofoto da kosmosuri suraTebi) da Tematuri masala (es sainteresoa,
magaliTebi).
TiToeul Temas, Sedegebisa da indikatorebis gaTvaliswinebiT, axlavs savarjiSoebi,
davalebebi da sxva aqtivobebi, romelTa nawili sruldeba klasSi (gakveTilze), nawili
ki gamiznulia saSinao davalebisaTvis.
maswavleblis wignis mizania maswavlebels gaacnos saxelmZRvanelos funqcia, gakveTi-
lis agebis proncipebi, struqtura da swavlebis meTodebi. maswavleblis wignSi mocemu-
lia 10 gakveTilis scenari, saxelmZRvaneloSi mocemul davalebebze pasuxebi, damatebiTi
masala da gamoyenebuli literaturis sia.
amrigad, warmodgenil saxelmZRvanelos didi SemecnebiTi, zneobrivi da AaRmzrdelo-
biTi mniSvneloba aqvs. vimedovnebT, rom warmodgenili saxelmZRvanelo iqneba codnisa
da unar-Cvevebis SesaZeni saukeTeso saSualeba, aseve igi umTavres rols Seasrulebs
moswavleTa qcevis modelis formirebaSi, rac xels Seuwyobs moswavles sworad gansaz-
Rvros Tavisi adgili socialur, bunebriv, kulturul da erovnul struqturebSi.

5
 II. zogadi ganaTlebis erovnuli miznebi

saqarTveloSi zogadi ganaTlebis sistema miznad isaxavs, Seqmnas xelsayreli pirobebi

erovnuli da zogadsakacobrio RirebulebebiT aRWurvili, Tavisufali pirovnebis Camoyali-
bebisaTvis.
amasTan erTad, ganaTlebis sistema uviTarebs mozards gonebriv da fizikur unar-Cvevebs,
aZlevs saWiro codnas, amkvidrebs jansaRi cxovrebis wess, moswavleebs uyalibebs liberalur
da demokratiul Rirebulebebze damyarebul samoqalaqo cnobierebas da exmareba maT ojaxis,
sazogadoebisa da saxelmwifos winaSe sakuTari ufleba-movaleobebis gacnobierebaSi.
saqarTvelos zogadi ganaTlebis sistemaSi miRebuli gamocdilebis safuZvelze mozardma
unda SeZlos:
a) qveynis interesebis, tradiciebisa da Rirebulebebis mimarT sakuTari pasuxismgeb­
lobis gaazreba:
saskolo ganaTlebam unda ganuviTaros mozards unari, sworad gansazRvros sakuTari qveynis
saxelmwifoebrivi, kulturuli, ekonomikuri da politikuri interesebi, da misces mas sasikeTo
gadawyvetilebaTa miRebisa da aqtiuri moqmedebis SesaZlebloba;
b) bunebrivi garemo pirobebis SenarCuneba da dacva:
mozardma unda icodes, ra bunebriv garemoSi cxovrobs, ra ziani SeiZleba miayenos garemos
adamianis ama Tu im moqmedebam, rogor SeinarCunos da daicvas bunebrivi garemo;
g) teqnologiuri Tu sxva inteleqtualuri miRwevebis efeqtianad gamoyeneba; informaciis
mopoveba, damuSaveba da analizi:
dRes, rodesac adamianisaTvis misawvdomia didi moculobisa da sxvadasxva Sinaarsiis infor-
macia, misi efeqtianad gamoyenebis unari sasicocxlo mniSvnelobas iZens. mozards undaE SeeZlos
ara mxolod informaciis mopoveba, aramed misi Sefasebac Sinaarsis, daniSnulebisa da xarisxis
mixedviT, dasaxuli miznebisaTvis misi gamoyenebis formebis gansazRvra; teqnologiuri miR-
wevebis efeqtiani gamoyeneba yoveldRiuri cxovrebis, muSaobis, inteleqtualuri Tu sulieri
moRvaweobis pirobebis gasaumjobeseblad;
d) damoukideblad cxovreba, gadawyvetilebis miReba:
saskolo ganaTlebam unda ganuviTaros mozards pirad, ojaxur da sazogadoebriv cxovrebaSi
damoukidebel gadawyvetilebaTa miRebis unar-Cvevebi;
e) iyos Semoqmedi, Tavad Seqmnas Rirebulebebi da ar icxovros mxolod arsebulis xarjze:
saskolo ganaTlebam unda uzrunvelyos mozardis im unar-Cvevebis ganviTareba, romlebic
miscems mas saSualebas, ukve arsebuli gamocdileba da miRwevebi gamoiyenos axali materialuri,
inteleqtualuri Tu sulieri Rirebulebebis Sesaqmnelad;
v) sakuTari SesaZleblobebisa da interesebis uwyveti ganviTareba mTeli cxovrebis gan­
mavlobaSi da maTi maqsimaluri realizeba, rogorc qveynis SigniT, ise mis sazRvrebs gareTac:
saskolo ganaTlebam unda Camouyalibos mozards uwyveti ganviTarebis, mTeli cxovrebis
ganmavlobaSi axali codnisa da Cvevebis damoukideblad SeZenis unari, raTa SeZlos sakuTari
SesaZleblobebisa da sulieri midrekilebebis adekvaturad gansazRvra da amis mixedviT sazoga-
doebriv cxovrebaSi sakuTari adgilis damkvidreba;
mozardi mzad unda iyos, arCevani gaakeTos momavali ganaTlebisa da SromiTi saqmianobisaT-
vis.
z) komunikacia individebTan da jgufebTan:
saskolo ganaTlebam unda uzrunvelyos, rom sazogadoebis momaval wevrebs ganuviTaros
zogadi sakomunikacio unar-Cvevebi ( wera, kiTxva, metyveleba, mosmena), saorganizacio da jgu-
furi muSaobis Cvevebi; maT Soris imaT, visTvisac saqarTvelos saxelmwifo ena mSobliuri ar aris;
T) iyos kanonmorCili, toleranti moqalaqe:
dRevandel dinamikur, eTnikur da kulturulad mravalferovan samyaroSi sazogadoebis fun-
qcionirebisaTvis gansakuTrebul mniSvnelobas iZens urTierTpativiscemis, urTierTgagebisa da
urTierTSemecnebis Cvevebi. skolam unda gamoumuSaos mozards adamianis uflebebis dacvisa da
pirovnebis pativiscemis unari, romelsac igi gamoiyenebs sakuTari da sxvisi TviTmyofadobis Sesa-
narCuneblad. mozards unda SeeZlos adamianis arsebiTi uflebebis Sesaxeb miRebuli Teoriuli
codnis ganxorcieleba da am principebiT cxovreba.

6
 III. erovnuli saswavlo gegma

msoflios geografia
X klasi
wlis bolos misaRwevi Sedegebi mimarTulebebis mixedviT

dro da sivrce
geo.X.1. moswavles SeuZlia
daakavSiros politikuri
rukis formireba msoflioSi
mimdinare mniSvnelovan pro-
cesebTan.
mimarTulebebi
garemo da ekonomika
geo.X.2. moswavles SeuZlia
gaaanalizos qveynebis ad-
gili msoflioSi rigi so-
cialuri da ekonomikuri
parametrebis mixedviT.
geo.X.3. moswavles SeuZlia
qveynebis klasifikaciis
safuZvelze gaaanalizos
maTi ganviTarebis perspeq-
tivebi.
geo.X.4. moswavles SeuZlia
Seadaros erTmaneTs qvey-
nebi sxvadasxva maxasiaTeb-
lebis mixedviT da imsje-
los msgavseba-gansxvavebis
mizezebze.
garemo da socialuri
sistemebi
geo.X.5. moswavles SeuZlia
msoflios mosaxleobis
gansaxlebis Taviseburebe-
bis kvleva da demografiuli
viTarebis gaanalizeba.
geo.X.6. moswavles SeuZlia
gaaanalizos teritoriuli
da geopolitikuri faqtore-
bis gavlena sazogadoebis
ganviTarebaze.

wlis bolos misaRwevi Sedegebi da indikatorebi

geo.X.1. moswavles SeuZlia daakavSiros politikuri rukis formireba msoflioSi mimdi­

nare mniSvnelovan procesebTan.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

● gamoyofs msoflios politikuri rukis Camoyalibebis ZiriTad etapebs, msjelobs politi-
kur rukaze asaxul raodenobriv da Tvisobriv cvlilebebze; Sedegebs gamosaxavs misTvis
sasurveli formiT;
● jgufuri muSaobisas aanalizebs moZiebul informacias msoflioSi XX saukunis 90-ian
wlebSi mimdinare procesebis Sesaxeb da ukavSirebs maT Tanamedrove politikuri rukis
formirebas; mizez-Sedegobriv kavSirebs gamoxatavs sasurveli formiT;
● epoqebis mixedviT msoflios politikuri rukis cvlilebebi daaqvs konturul rukebze da
qmnis Tematur atlass.

mimarTuleba: garemo da ekonomika

geo.X.2. moswavles SeuZlia gaaanalizos qveynebis adgili msoflioSi rigi socialuri da

ekonomikuri parametrebis mixedviT.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

● CamoTvlis da ajgufebs qveynebis ganviTarebis xelSemSlel da xelSemwyob (geografiuli

7
 mdebareoba, socialur, ekonomikur da politikur) faqtorebs; aanalizebs aRniSnuli faq-
torebis gavlenas qveynebis ganviTarebaze da gamoxatavs sakuTar damokidebulebas;
● SeimuSavebs qveynis ganviTarebis donis maCvenebel sakuTar kriteriumebs (samuSao adgile-
bi, savaWro obieqtebi, saSualo xelfasi, transporti, sacxovrebeli) da asabuTebs sakuTar
mosazrebebs;
● akvirdeba qveynebis CrdiloeT-samxreTad dayofis (ekonomikuri ganviTarebis donis maCvene-
bel) rukas da ajgufebs cxrilSi qveynebs kontinentebis da ganviTarebis donis mixedviT;
● adgens da adarebs erTmaneTs im resursebis nusxebs, romlebic gamoiyeneba mdidari da Rari-
bi qveynebis meurneobaSi; msjelobs resursebsa da ekonomikur ganviTarebis dones Soris
arsebul kavSirebze;
● adarebs mTliani Sida produqtisa da humanuri ganviTarebis indeqsis mixedviT qveynebis
maCveneblebs; gamoTqvams sakuTar mosazrebebs TiToeuli maTganis srulyofilebasa Tu
xarvezebze.

geo.X.3. moswavles SeuZlia qveynebis klasifikaciis safuZvelze gaaanalizos maTi ganviTa­

rebis perspeqtivebi.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavles:

● esmis regionuli dayofis principi;
● ecnoba ramdenime gansxvavebuli regionis rukas da msjelobs maTi gamoyofis principis
miznobriv gamoyenebaze;
● TiToeul jgufSi gaerTianebul qveynebs adarebs maTTvis damaxasiaTebeli bunebrivi piro-
bebis (saxasiaTo landSaftebi: tropikuli tyeebi, ariduli landSaftebi da sxva) mixedviT;
sakuTar mosazrebebs warmoadgens sxvadasxva formiT;
● rukebsa da sxva geografiul saSualebebSi mocemuli informaciis safuZvelze axasiaTebs da
adarebs gaeros klasifikaciis mixedviT TiToeul jgufSi gaerTianebuli qveynebis meur-
neobis wamyvan dargebs; msjelobs warmoqmnil problemebze da ganviTarebis perspeqtivebze;
● adarebs regionebs bunebrivi pirobebis, bunebrivi resursebis, ekonomikis dargebis, mo-
saxleobis da ganviTarebis perspeqtivebis mixedviT; gamoTqvams sakuTar mosazrebebs am
jgufebs Soris SesaZlo kavSirebze;
● gamoTqvams mosazrebebs da jgufuri muSaobisas asabuTebs sxvadasxva qveynebis mdgradi
ganviTarebisaTvis mosaxleobis, resursebisa da tradiciebis gonivruli gamoyenebis mniSvn-
elobas.

geo.X.4. moswavles SeuZlia Seadaros erTmaneTs qveynebi sxvadasxva maxasiaTeblebis mixed­

viT da imsjelos msgavseba­gansxvavebis mizezebze.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

● rukisa da sxva TvalsaCinoebebis daxmarebiT ikvlevs qveynebis bunebriv pirobebs; mohyavs
analogebi sxva qveynebidan (mag., tropikuli tyeebi, udabno, taiga da sxva);
● aanalizebs mosaxleobis statistikur monacemebs (rukebi, cxrilebi, grafikebi, diagramebi
da sxva), msjelobs mosaxleobis simWidrovis, gansaxlebis Taviseburebebis Sesaxeb; adarebs
sxva qveynebis analogiur monacemebs da Sedegebs gamoxatavs gansxvavebul formatSi;
● ikvlevs Sesaswavli qveynis tradiciebis warmoSobis geografiul da istoriul-kulturul
Taviseburebebs; adarebs sxva qveynebs da varaudobs, rogor SeiZleba gamoyenebul iqnas
tradiciebis mravalferovneba qveyanis ganviTarebisaTvis;
● ekonomikuri saqmianobis dargobrivi struqturis safuZvelze ajgufebs qveynebs ganviTa-
rebis stadiebis mixedviT (agraruli, industriuli, postindustriuli);
● eqsport-importis monacemebze dayrdnobiT msjelobs qveynis resursebisa da meurneobis
specializaciis dargebis Sesaxeb; adarebs qveynebs aRniSnuli maCveneblebis mixedviT;
● aanalizebs qveyanaSi arsebul problemebs (bunebrivi da adamianuri resursebi, socialur-

8
 ekonomikuri, politikuri da ekologiuri); gamoTqvams varauds arsebuli problemebis
warmatebiT gadaWris Sesaxeb;
● aanalizebs teqstur informacias da sxvadasxva tipis geografiul saSualebebs da gansaz-
Rvravs rogor icvleboda SerCeuli qveynis roli msoflios fonze; gamoTqvams varauds
qveynis samomavlo perspeqtivebze (socialur-ekonomikuri da samxedro-politikuri poten-
ciali).

mimarTuleba: garemo da socialuri sistemebi

geo.X.5. moswavles SeuZlia msoflios mosaxleobis gansaxlebis Taviseburebebis kvleva d

demografiuli viTarebis gaanalizeba.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

● msoflios mosaxleobis rasobrivi da eTnikuri struqturis geografiuli Taviseburebebis
safuZvelze qmnis Sesabamis rukas;
● statistikuri informaciis safuZvelze ajgufebs ZiriTad religiebs warmoSobis drois,
erTmorwmune qveynebis ricxvis da mosaxleobis raodenobis (xalxmravlobis) mixedviT; Sede-
gebs gamoxatavs sasurveli formiT (cxrili, ruka da sxva);
● statistikuri informaciis analizis safuZvelze ajgufebs qveynebs sxvadasxva socialur-
demografiuli kategoriebis (sicocxlis xangrZlivoba, Sobadoba, jandacvis da ganaTlebis
done) mixedviT; Sedegebs gamoxatavs misTvis sasurveli formiT;
● statistikuri informaciis da Sesabamisi demografiuli maCveneblebis analizis safuZ-
velze adarebs demografiuli gadasvlis fazebs; cxrilSi ajgufebs sxvadasxva fazaSi myof
qveynebs;
● msjelobs demografiuli politikis mniSvnelobis Sesaxeb; jgufuri muSaobisas SeimuSavebs
demografiuli politikis Sefasebis kriteriumebs, adarebs da aanalizebs sxvadasxva qveya-
naSi ganxorcielebuli demografiuli politikis Sedegebs (warmatebuli da warumatebeli);
● aanalizebs msoflios mosaxleobis zrdis prognozebs da mis regionul Taviseburebebs;
adarebs msoflios mosaxleobis momavlis scenarebs da Sedegebs gamoxatavs misTvis sa-
surveli formiT.

geo.X.6. moswavles SeuZlia gaaanalizos teritoriuli da geopolitikuri faqtorebis gav­

lena sazogadoebis ganviTarebaze.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

● axasiaTebs geografiuli mdebareobis doneebs (regionuli, kontinenturi, zRvispira, zon-
aluri, mezobloba da urTierToba ganviTarebul da ganviTarebad qveynebTan); aRniSnuli
maCveneblebis mixedviT sxvadasxva qveynebs ajgufebs cxrilSi;
● mohyavs magaliTebi da adarebs sxvadasxva qveynebs mmarTvelobis formis da teritoriuli
mowyobis mixedviT;
● msjelobs msoflios regionul diferenciaciaze da adarebs regionebs istoriul-kul-
turuli da geopolitikuri niSnis mixedviT;
● jgufuri muSaobisas aanalizebs geopolitikis Semadgenel mniSvnelovan komponentebs (eko-
nomikur, demografiul, socialur da samxedro politikas) da aRniSnuli kriteriumebis
mixedviT ajgufebs qveynebs geopolitikuri kursis mixedviT;
● aanalizebs mniSvnelovani saerTaSoriso samxedro-politikuri, safinanso da ekonomikuri
organizaciebis rols maTSi gawevrianebuli qveynebis ganviTarebisaTvis. qveynebs miakuT-
vnebs ZiriTad organizaciebs; msjelobs maTi gafarToebis perspeqtivebze da qmnis Sesabamis
rukebs.

9
 programis Sinaarsi
savaldebulo Sinaarsobriv sakiTxTa CamonaTvali X klasisaTvis

(qvemoT warmodgenili sakiTxebi Seadgens am klasisaTvis gankuTvnili mTliani Sinaarsis 60%-s)

msoflios politikuri ruka. politikuri rukis formirebis etapebi:1

1. 1-li etapi – Zveli periodi
2. me-2 etapi – Sua saukuneebis periodi
3. me-3 etapi – axali periodi
4. me-4 etapi – uaxlesi periodi
5. me-5 etapi – Tanamedrove periodi

qveynebis tipologia:
6. qveynebi teritoriis sididis mixedviT
7. qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT
8. qveynebi geografiuli mdebareobis mixedviT
9. qveynebi bunebrivi resursebis mixedviT

msoflios demografiuli viTareba:

10. rasebi, eTnikuri da religiuri struqtura
11. demografiuli gadasvlis Teoria
12. demografiuli politika

politikuri geografia da geopolitika:

13. qveynebi teritoriul-administraciuli mowyobis mixedviT
14. qveynebi mmarTvelobis formis mixedviT
15. qveynebi sagareo-politikuri kursis mixedviT (samxedro gaerTianebebi da neitraluri
qveynebi)
16. mniSvnelovani saerTaSoriso samxedro-politikuri, ekonomikur-finansuri, humanita-
ruli da sportuli organizaciebi
17. gaero (iunisefi, iunesko)
18. nato
19. evrokavSiri, evrosabWo
20. dsT
21. msoflio savaWro organizacia
22. opeki
23. wiTeli jvari
24. olimpiuri komiteti
25. qveynebi socialur-ekonomikuri ganviTarebis donis mixedviT (humanuri ganviTarebis
indeqsi)
26. ganviTarebuli da ganviTarebadi qveynebi (CrdiloeTad da samxreTad dayofa)

qveynebis tipologia regionuli dayofis mixedviT2:

27. CrdiloeT amerika (aSS);
28. samxreT amerika (brazilia, Cile);
29. evropa (germania, gaerTianebuli samefo)
30. azia (CineTi, indoeTi)
31. avstralia da okeaneTi (avstralia)
32. afrika (samxreT afrikis respublika)

1 daxrili SriftiT mocemuli Sinaarsi ar aris savaldebulo

2 saWiroa TiToeuli jgufis saerTo daxasiaTeba/zogadi mimoxilva da yoveli kategoriis mixedviT arana-
kleb erTi qveynis daxasiaTeba
10
 IV. saxelmZRvanelos Sesatyvisoba erovnul saswavlo
gegmasTan
Sinaarsisa da misaRwevi Sedegebis ruka

standartis Sesabamisi Sedegebi

Tavisa da

ifikaciis safuZvelze gaaanalizos

msoflioSi mimdinare mniSvnelovan

socialuri da ekonomikuri parame-

burebebis kvleva d demografiuli

moswavles SeuZlia qveynebis klas-

faqtorebis gavlena sazogadoebis

moswavles SeuZlia Seadaros erT-

teritoriuli da geopolitikuri
qveynebis adgili msoflioSi rigi

msgavseba-gansxvavebis mizezebze.
maneTs qveynebi sxvadasxva maxasi-
maTi ganviTarebis perspeqtivebi.

aTeblebis mixedviT da imsjelos

mosaxleobis gansaxlebis Tavise-

Temis dasaxeleba

moswavles SeuZlia gaaanalizos

moswavles SeuZlia gaaanalizos

moswavles SeuZlia daakavSiros
politikuri rukis formireba

moswavles SeuZlia msoflios

viTarebis gaanalizeba.
trebis mixedviT.

ganviTarebaze.
procesebTan.

1 2 3 4 5 6

I Tavi – msoflios politikuri ruka  

1. ra aris msoflios politikuri ruka
(1 sT.)
2. msoflios politikuri rukis for-  
mireba uZvelesi droidan 1914 wlamde
(1 sT.)
3. msoflios politikuri rukis formi-  
reba 1914 wlidan dRemde(1 sT.)

II Tavi – qveynebis tipologia 

4. qveynebi teritoriis sididis mixed-
viT (1.sT)
5. qveynebi mosaxleobis raodenobis   
mixedviT (1 sT.)

6. qveynebi geografiuli mdebareobis   

mixedviT (1 sT.)

7. qveynebi bunebrivi resursebis mixed-  

viT (1 sT.)

8. qveynebi teritoriul-administra-  
ciuli mowyobis mixedviT (1 sT.)

9. qveynebi mmarTvelobis formis mixed-  

viT (1 sT.)

10. qveynebi sagareo-politikuri kur-   

sis mixedviT (1 sT.)

11. qveynebi socialur-ekonomikuri   

ganviTarebis donis mixedviT (1 sT.)

12. ganviTarebuli da ganviTarebadi   

qveynebi (1 sT.)

11
 1 2 3 4 5 6

III Tavi – saerTaSoriso organizaciebi  

13. gaero (1 sT.)
14. nato (1 sT.)
15. evrokavSiri da evrosabWo (1 sT.)
16. damoukidebel saxelmwifoTa Tana-
megobroba da suami (1 sT.)
 
 


17. msoflio savaWro organizacia da 

navTobis eqsportior qveyanaTa orga-
nizacia (opeki) (1 sT.)
18. Tanamegobroba (1 sT.) 
19. wiTeli jvrisa da wiTeli naxevar- 
mTvaris saerTaSoriso moZraoba (1 sT.)

20. olimpiuri komiteti (1 sT.) 

IV Tavi – mosaxleoba 
21. kacobriobis demografiuli isto-
ria (1 sT.)
22. mosaxleobis aRwarmoebis tipebi 
(1 sT.)
23. demografiuli gadasvlis Teoria 
da fazebi (1 sT.)

24. demografiuli afeTqeba da poli- 

tika (1 sT.)

25. mosaxleobis rasobrivi struqtura 

(1 sT.)
26. mosaxleobis eTnikuri struqtura 
(1 sT.)

27. msoflios mosaxleobis lingvistu- 

ri kaleidoskopi (1 sT.)

28. mosaxleobis religiuri struqtu- 

ra (1 sT.)

29. mosaxleobis cxovrebis xarisxi 

(1 sT.)
V Tavi – msoflios regionebi da qvey-   
nebi
30. msoflios regionebi (1 sT.)
31. evropa (1 sT.)   
32. germaniis federaciuli respu-   
blika (2 sT.)

33. didi britaneTisa da CrdiloeT ir-   

landiis gaerTianebuli samefo (2 sT.)
34. safrangeTis respublika (2 sT.)   
35. azia (2 sT.)   
36. CineTis saxalxo respublika (2 sT.)   
37. indoeTis respublika (2 sT.)   
38. iaponia (2 sT.)   
39. TurqeTis respublika (2 sT.)   
40. CrdiloeTi amerika (1 sT.)   
12
 1 2 3 4 5 6

41. amerikis SeerTebuli Statebi   

(2 sT.)
42. samxreTi amerika (1 sT.)   
43. brazilia (2 sT.)   
44. Cile (2 sT.)   
45. afrika (1 sT.)   
46. samxreT afrikis respublika (2 sT.)   
47. egviptis arabTa respublika (2 sT.)   
48. avstralia da okeaneTi (1 sT.)   
49. avstralia (1 sT.)   

13
 V. meToduri rekomendaciebi maswavlebelTaTvis

saswavlo masalis wardgenis fazebis

axsna-ganmarteba

rogor davgegmoT gakveTili?

sanam gakveTilis dagegmvaze muSaobas daiwyebT, moZebneT standartSi is Sedegebi da indika-
torebi, romelzec gadis mocemuli Tema, konkretuli gakveTili (ix. miznebis ruka) da dausviT
sakuTar Tavs 2 SekiTxva:
1. rogor mivaRwio sasurvel Sedegs?
2. rogor gavigo, miRweulia Tu ara igi?

mizani
gakveTilis dagegmvisas, upirveles yovlisa, unda ganisazRvros gakveTilis mizani, romelic
Tavis mxriv gansazRvravs Sedegs – anu, maswavlebelma winaswar unda Camoayalibos, ras unda miaR-
wion misma moswavleebma am gakveTilze (gakveTilis konkretuli da perspeqtiuli miznebi).
gakveTilis gegmaSi TvalnaTliv unda Candes:
* gakveTilis konkretuli miznebi;
* gakveTilis perspeqtiuli miznebi;
* ras veliT moswavleebisgan?
* ra codnasa da unar-Cvevebs SeiZenen isini am gakveTilze?

amocanebi
miznebis misaRwevad saWiroa garkveuli amocanebis dasaxva. kerZod:
1. gakveTilze Sesasrulebeli aqtivobebis gansazRvra;
2. samuSaos Sesrulebis etapebi (dawyeba, damTavreba);
3. miRebuli codnisa da unar-Cvevebis demonstrirebis forma;
4. Sefasebis kriteriumebi.

aucilebeli pirobebi da resursebi

miznebis misaRwevad winaswar unda ganisazRvros, arian Tu ara moswavleebi mzad dagegmili
aqtivobebis Casatareblad. maswavlebelma winaswar unda gaTvalos, ra dro da resursebi sWirdeba
mas gegmis warmatebiT ganxorcielebisaTvis (saxelmZRvanelo, sxvadasxva samecniero Tu Semec-
nebiTi xasiaTis literatura, samuSao sqemebi, TvalsaCinoebebi, suraTebi, diagramebi, grafikebi,
ilustraciebi da sxv.) e. i. unda ganisazRvros:
* gakveTilisTvis saWiro masala;
* Teoriuli da praqtikuli samuSaos ganxorcielebis etapebi.

gakveTilis aRwera
maswavlebelma dawvrilebiT unda aRweros gakveTilis msvleloba, misi calkeuli etapi,
gakveTilze Sesasrulebeli aqtivobebi (Tu rogor axerxebs maswavlebeli gakveTilis miznebis
ganxorcielebas da ZiriTadad ra aris misTvis yvelaze mniSvnelovani am gakveTilis msvlelobisas).

gakveTilis msvleloba:
gegmis es nawili gulisxmobs gakveTilis detalur aRweras:
sasurvelia maswavlebelma ise aRweros gakveTilis msvleloba, rom kolegam, Tu mas amis sur-
vili aqvs, SeZlos SemoTavazebuli sagakveTilo modeliT sargebloba.
gegmaSi sasurvelia 3 mniSvnelovani fazis dawvrilebiTi aRwera:
1. Sesavali – gamowveva anu provocirebis etapi;
2. mTavari aqtivoba – ZiriTadi nawili, romelic Sinaarsis realizebas, sakiTxis arsSi wvdomas
emsaxureba;
3. daskvniTi nawili – gaazrebis etapi, romlis drosac unda moxdes gakveTilis msvlelobisas
ganxiluli Temebis analizi da sinTezi, Sejereba da Sejameba da miRebuli codnis ganmtkiceba.

14
 aucilebelia, maswavlebelma winaswar gagegmos, Tu ra dro dasWirdeba gakveTilis TiToeul
fazas (gakveTilis droSi ganawileba).
ganvixiloT TiToeuli etapi cal-calke:

Sesavali
gakveTilis Sesavali nawili, saWiroebis SemTxvevaSi, SeiZleba daiwyos wina gakveTilze ganxi-
luli Temis SexsenebiT (frontaluri kiTxvebiT), am etapze moswavlem unda aRidginos sakiTxTan
dakavSirebuli informacia, ganvlili masala, romelic TavisTavad xels Seuwyobs moswavlis axali
TemisTvis Semzadebas. mTavaria winaswar gqondeT gansazRvruli:
* rogor gaacnoT moswavleebs gakveTilis miznebi da amocanebi.
* rogor SeZloT moswavleTa yuradRebis koncentracia, mobilizeba da motivacia.
* rogor daukavSiroT gakveTilis miznebi moswavleTa interess.

ZiriTadi nawili (Sinaarsis realizeba)

am etapis amocanaa, erTi mxriv, `gamowvevis~ etapze gaRvivebuli interesisa da impulsebis
SenarCuneba; meore mxriv – moswavleTa aqtivobis xelSewyoba (diskusiaSi monawileoba, kriti-
kuli analizi, TvalsazrisTa Sepirispireba da Sejereba, alternatiuli gzebis Zieba). am etapze
mniSvnelovania:
* gakveTilis mTavari Temis gansazRvra;
* sagakveTilo procesis sainteresod warmarTvisTvis saWiro xerxebisa da meTodebis Ser-
Ceva;
* moswavleebma SeZlon miRebuli codnis saWiroebisa da mniSvnelobis gacnobiereba.

daskvniTi nawili (refleqsia, gaazreba)

gakveTilis am nawilSi SeiZleba gamoikveTos ramdenime arsebiTi momenti: gakveTilis am etapze
xdeba moswavleTa mier miRebuli codnisa da informaciis gaazreba da dasabuTeba; sakiTxisadmi
sakuTari damokidebulebis Camoyalibeba. Tvalsazrisisa Tu informaciis interpretacia (saku-
Tari sityvebiT gadmocema).
moswavle yvelaze ukeT imas imaxsovrebs, rasac misTvis nacnob konteqstSi iTvisebs da sa-
kuTari sityvebiT gadmoscems da asabuTebs. aRqma maSin aris safuZvliani, rodesac informacia
konteqstualur sqemaSi Tavsdeba.
am fazis meore amocanaa moswavleTa Soris azrTa jansaRi gacvla-gamocvla. refleqsiis dros
diskusiaSi Cabma ara marto diskusiis monawileebs, aramed pasiur msmenelebsac aZlevs saSualebas
gaigon, ifiqron da amis safuZvelze CamouyalibdeT, SeeqmnaT sakuTari azri da damokidebuleba
ganxiluli sakiTxis irgvliv. garda amisa, es aris cvlilebebisa da rekonceptualizaciis safexuri
swavlis procesSi. am stadiaze xdeba axal-axali informaciis integraciis mravalgvar saSuale-
baTa gacnoba, es ukanaskneli ufro moqnil konstruqciebs migvaaxloebs, romlebic moswavleebma
momavalSi SesaZloa ufro praqtikulad da mizanmimarTulad gamoiyenon.
garda amisa, gakveTilis daskvniT, anu refleqsiis etapze unda ganisazRvros:
* Sejamebis ra xerxs mimarTavT gakveTilis bolos?
* rogor ganaxorcielebT ukukavSirs moswavleebTan?

saSinao davaleba
gakveTilis bolos maswavlebeli davalebas aZlevs moswavleebs: Sin kidev erTxel gaixsenon,
ra gaakeTes am gakveTilze, yuradRebiT gaecnon (waikiTxon) saxelmZRvaneloSi mocemul infor-
macias (teqsti, magaliTi) da Seasrulon `saSinao davaleba~.

15
 gakveTilis dagegmva
(zogadi principebi)

efeqtiani gakveTili rom davgegmoT, aucilebelia, Cveni saswavlo strategia mocemul klasSi
moswavleTa swavlis stils SevuTavsoT. maswavleblis saswavlo stretegiaSi igulisxmeba dasaxuli
miznis Sesabamisad aqtivobebis (operaciebis) momzadebis ostatoba. swavlis stili moswavleebs
erTmaneTisagan ganasxvavebs. is axasiaTebs, ra pirobebSi grZnobs TiToeuli moswavle komfortu-
lad Tavs swavlis procesSi. klasSi 25 moswavlidan zogi pragmatistia (ukeT swavlobs dakvirvebiT),
zogi Teoretikosi (ukeT swavlobs azrovnebiT, fiqriT), zogi keTebisa da moqmedebis procesSia
aqtiuri, zogi warmodgenebisa da aRqmis gziT ukeT swavlobs. gakveTili efeqtiani rom gamovides,
yvela moswavlis swavlis stili, interesebi da SesaZleblobebi rac SeiZleba maqsimalurad unda
gaviTvaliswinoT.
amisaTvis swavleba/swavlis ori midgoma SeupirispireT erTmaneTs da naxeT, Tqveni swavlebis
stils am ori mdgomareobidan romeli arCevani ufro Seesabameba.

maswavlebeli I midgoma II midgoma

(tradiciuli) (aqtiuri)
mizani * codnis gacema * unaris, niWis, kritikuli
azrovnebis ganviTareba
devizi * akeTe ise, rogorc me * ifiqre, rogor gaakeTo
mrwamsi * me Tqven zemoT vdgavar * me TqvenTan erTad var
funqcia * gadavcem codnas * vaswavli azrovnebas
da swavlas
swavlebis stili * avtoritaruli * demokratiuli

urTierToba Cemsa * monologi * dialogi

da moswavles Soris
swavlebis upiratesi * informaciuli, mTel * kvleva-ZiebiTi;
meTodi klasTan erTdroulad wyvilebsa da jgufebSi
saswavlo Teoria * biheviorizmi * konstruqtivizmi
moswavleTa pozicia * pasiuri, uintereso * aqtiuri, iniciativiani
maswavleblisa da * Warbobs maswavleblis * Tanabaria an
moswavleebis Warbobs moswavlis
saubris xangrZlivoba

saklaso dizaini * tradiciuli * saswavlo miznisa

swavlebis sayrdeni * saxelmZRvanelo
Sefaseba * pasuxis `sizustis~
mixedviT
Sesabamisad cvalebadi
* saxelmZRvanelo da
winaswar SerCeuli
saswavlo masalebi
* piradi aqtiurobis
mixedviT

16
 axla gaarCieT, ra gansxvavebaa saswavlo Teoriebs – biheviorizmsa da konstruqtivizms Soris.
biheviorizmi mkacr disciplinasTan, codnis gadacemasTan, saxelmZRvaneloSi mocemuli masalis
mTeli moculobiT aTvisebasa da savarjiSoebiT SeZenili codnis ganmtkicebasTan asocirdeba.
is swavlebisa da damaxsovrebis Teoriaa.
konstruqtivizmi swavlisa da azrovnebis Teoriaa da miiCnevs, rom moswavle aqtiurad swav-
lobs kvleva-Ziebisa da keTebis procesSi da TviTon aSenebs codnas. `nawilebisgan konstruqciis
aSeneba~ piradi gamocdilebisa da sxvebTan urTierTobis safuZvelze xdeba.
axla is sasicocxlo, zogadi, praqtikuli unarebi CamoTvaleT, romlebic aucileblad unda
SesZinos skolam 21-e saukunis axalgazrdas:
– iazrovnos logikurad da kritikulad;
– Caswvdes mimarTebebs sagnebsa da movlenebs Soris;
– masalis damuSavebis, gagebis, analizisa da adekvaturi aRqmis safuZvelze gamoitanos daskvna
da miiRos gadawyvetileba;
– dasZlios mavne Cvevebs. icxovros cxovrebis jansaRi wesiT.
– flobdes monacemTa Sedarebis, Segrovebisa da sxvadasxva saxiT warmodgenis xerxebs;
– hqondes TanamSromlobisa da Tanadgomis unari da a. S.
axla sqematurad ganvixiloT Tanamedrove gakveTilis struqtura da vawarmooT meTodolo-
giuri gansja: rogor gadavideT swavlebidan swavlaze, maxsovrobidan – azrovnebaze.

gakveTilis struqtura

msvlelobis mixedviT Sinaarsis mixedviT etapebi

* Sesavali * motivacia (ganwyobis Seqmna) * sakiTxis dasma/warmodgena

* aqtivobebi * siRrmiseuli wvdoma * sakiTxis ganviTareba/aTviseba
_ mTel klasTan
_ individualurad
_ wyvilSi
_ jgufSi
* analizi, Sejameba * gaazreba (refleqsia) * codnis gamoyeneba/integracia

rCevebi maswavlebels efeqtiani gakveTilis dasagegmavad

gakveTilze saswavlo procesis dasagegmavad maswavleblis upirvelesi amocana gakveTilis
miznis arsis gagebaa.
gakveTilis saswavlo miznebi gamoxatavs, ra codna da unarebi unda SeiZinon moswavleebma.
ra Sedegs unda miaRwion moswavleebma swavlis procesSi, gansazRvrulia erovnul saswavlo
gegmaSi – yvela saganSi/sagnobriv jgufSi klasebis mixedviT. Sedegis miRwevas adasturebs Sede-
gis qvemoT mocemuli indikatorebi. maswavleblis wignSi mocemuli Sinaarsisa da miznebis ruka
uCvenebs, romeli Sedegis misaRwevad aris saxelmZRvaneloSi mocemuli paragrafi da romeli
indikatorebiT dasturdeba gakveTilis bolos Sedegis miRweva.
rodis aris gakveTilis mizani sworad SerCeuli? mizani sworad aris SerCeuli, Tu:
* gamomdinareobs sagnobrivi standartis misaRwevi Sedgebidan.
* qmnis safuZvels moswavleTa progresis SemowmebisTvis.
* exmareba maswavlebels TviTSefasebaSi.
* warmoadgens saswavlo savarjiSoebis CarCos.
yvelaferi zemoT aRniSnuli miiRweva, rodesac moswavleebi gakveTilze gaakeTeben imas, rasac
codna
(aRweren, axsnian, CamoTvlian, gaigeben...)

unarebi
(Seadareben, Seqmnian, gaaan- ganwyoba-damokidebuleba
alizeben, gamoikvleven...) (Seafaseben, SearCeven, Secvlian...)

17
Txoulobs Sedegebis qvemoT CamoTvlili indikatorebi. Tu maT yuradRebiT CaikiTxavT, naxavT,
rom gakveTilis mizani klasikuri samkuTxedis saxiT SegiZliaT warmoidginoT:
gakveTilis zogad mizanSi unda Candes, ra codna da unar-Cvevebi unda misceT moswavleebs,
specifikurSi ki – ra konkretuli amocanebi unda ganaviTaroT amisTvis. magaliTad, Tu miiCnevT,
rom saswavlo problema fiqrisa da azrovnebis procesSi unda gadawydes, Sesabamisi situaciuri
amocana an savarjiSo unda SearCioT. masalis vizualizaciisTvis rukebis, grafikebis, naxatebis
Seqmna dagWirdebaT, praqtikuli unar-Cvevebis formireba rogorc davalebebis SesrulebiT, ise
roluri TamaSebiTa da warmosaxviTi eqsperimentebiT SeiZleba. sakuTari ganwyoba-damokide-
bulebebis gamosaxatavad moswavles saubris, simReris, keTebis saSualebac unda misceT.
zemoT aRniSnulis gaTvaliswinebiT, gakveTilis dagegmvis win maswavlebelma meTodologiuri
gansja unda awarmoos:

mTavari kiTxva gansjisTvis: damatebiTi kiTxvebi gansjisTvis:

ras gaakeTebs bavSvi
gakveTilze?
swavlobs swavlas?
aSenebs codnas?
* ra movamzade gakveTilis dawyebis win swavlis ganwyobis Sesa-
qmnelad? wignSi aris Sesabamisi aqtivoba, Tu me unda movZebno?
* aqtivobebis dagegmvisas gaviTvaliswino: rac vuTxari, momis-
mina? Tu momismina, gaigo? Tu gaigo, miiRo? Tu miiRo, SeuZlia
praqtikulad gamoiyenos? ganwyoba xom ar daikarga?
* aris saxelmZRvaneloSi masala, romelic apirobebs mzaobas:
a) saxlSi kvlevis gasagrZeleblad?
b) axal masalaze gadasasvlelad?Tu ar aris, me riT davexmarebi?

kiTxvebi, romlebic daismis swavleba/swavlis axali midgomebiT gakveTilis dagegmvis win,

bevria da rTuli. am kiTxvebze pasuxis gacema skolaSi kolegebTan TanamSromlobiT, azrisa da
gamocdilebis gaziarebiT ukeT SeiZleba.
gakveTilis mizani gansazRvravs aqtivobebis Sinaarss. aqtivobebis SerCevisas miznis misaR-
wevad winaswar unda moifiqroT:
* romeli/ramdeni aqtivobis Catareba dagWirdebaT da rogori TanmimdevrobiT.
* aris Tu ara sawyisi/Sesavali aqtivoba samotivacio, anu moemsaxureba Tu ara igi moswavleTa
dainteresebas swavlis procesSi CasarTavad da Seasrulebs Tu ara momdevno aqtivobebTan dama-
kavSirebel rols.
* aris Tu ara momdevno aqtivobebi moswavlis swavlaze orientirebuli, ganmaviTarebeli,
SemoqmedebiTi.
* iZleva Tu ara Semajamebeli aqtivoba saSualebas, gakveTilis bolos Semowmdes moswavleTa
progresi da Sefasdes gakveTilis xarisxi (ramdenad miaRwies moswavleebma da maswavleblebma
dasaxul miznebs).
aqtivobebis SerCevis paralelurad mniSvnelovania moswavleTa organizaciis formis dagegmva
da drois ganawileba. saswavlo miznis miRwevis maCvenebeli indikatorebi garkveulwilad migvaniS-
nebs, rogor vamuSaoT moswavleebi: mTel klasTan, individualurad, wyvilebsa Tu jgufebSi. rac
metad SesabamisobaSi iqneba aqtivobis organizaciis forma moswavleTa SesaZleblobebTan da
swavlis stilTan, miT realurad SeamowmebT gakveTilze moswavleTa progress da gaanawilebT maT
Sesasruleblad gankuTvnil dros. dro TiToeuli aqtivobisTvis winaswar igegmeba, Tumca swavlis
procesSic SesaZlebelia SeitanoT masSi cvlilebebi. gansakuTrebiT yuradRebamisaqcevia drois
ganawileba jgufuri muSaobisTvis, rodesac saWiroa samuSaos dagegmva, monacemebis organizeba
da warmodgena. unda gaiTvaliswinoT, rom swored jgufuri muSaobisas yalibdeba moswavleebSi
TanamSromlobis, piradi da gunduri pasuxismgeblobis, jansaRi konkurenciis, gadawyvetilebis
miRebis/dasabuTebis da sxva zogadi unar-Cvevebi. Tu samuSao kvleviTi an SemoqmedebiTia,
TiToeuli davalebis SesrulebisTvis gankuTvnili drois gaTvla (ar darCes zedmeti dro an ar
daakldes dro), faqtobrivad, ganapirobebs miznis miRwevas.
gakveTilze swavlis procesis efeqtianad warmarTva SeuZlebelia saswavlo resursebis
gamoyenebis gareSe. gakveTilis mizani gvikarnaxebs, ra tipis resursiT mivaRwevT Sedegs ukeT:
adamianuri (sxva maswavlebeli, sazogadoebis wevri...), sainformacio (saxelmZRvaneloebi, statiebi,
samuSao furclebi...), vizualuri (plakatebi, sqemebi, fotoebi, modelebi...) Tu audiovizualuri
(kompiuteri, videokamera...). mza resursebze aranakleb efeqturia resursebis Seqmna. resursis

18
moZieba-Seqmna SeiZleba klasSi, skolaSi, lokalur an globalur garemoSi, xolo Seqmnili resursis
srulyofa-ganviTareba – klasSi an gakveTilebis Semdeg skolaSi TanamSromlobiT, gamocdilebis
gaziarebiTa da efeqtianobis SemowmebiT. ra tipis resursis gamoyenebas/Seqmnas, moZiebas SevZlebT,
es gansazRvravs dasagegmami praqtikuli savarjiSoebis CarCos.
yvela gakveTils sWirdeba Sefaseba.
Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis safuZvelze gamotanili daskvna, romelic daaf-
iqsirebs TiToeuli moswavlis warmatebasa da progress gakveTilis bolos (zogadad: swavlis
garkveul etapze).
Sefasebis axali sistema efuZneba monitoringisa da Semowmebis procesebs.
monitoringSi igulisxmeba TiToeuli moswavlis warmatebasa da progresze mudmivi Tvalyuris
devnebisa da faqtebis mogrovebis procesi.
monitoringi saWiroa imisTvis, rom maswavlebelma Seiswavlos TiToeuli moswavlis swavlis
stili, SesaZleblobebi, interesebi, saWiroebebi da Sesabamisad Seitanos cvlilebebi gakveTilis
dagegmvaSi. Zalze mniSvnelovania, gakveTilis msvlelobisas kerZo kontaqtebi awarmooT TiToeul
moswavlesTan da yuradReba gaunawiloT TiToeuls.
Semowmeba aris TiToeuli moswavlis miRwevebisa da progresis (agreTve, zogadad, swavlis
procesis) Sesaxeb monacemebis Segroveba. risTvis vagrovebT am monacemebs?
monacemebis safuZvelze maswavlebeli gamoavlens swavlis xelis Semwyob da xelis SemSlel
faqtorebs. Semowmebis Sedegebi faqtobrivad `iZleva~ rCevebs, saSualebebs Sedegebis gasaum-
jobeseblad. pedagogiur praqtikaSi gamoyenebuli Semowmebis xerxebia: dakvirveba, gamokiTxva,
konsultacia, saubari, testireba, CaTvla, gamocda.
ra formiT mimdinareobs Semowmeba – zepiri, werilobiTi (komentariT) Tu konkretul situa-
ciaSi moqmedebis Sesaxeb Canaweris warmoebiT, damokidebulia miznis Sinaarsze. Sesabamisad
SeirCeva Semowmebis saSualebebi: kiTxvebi, testebi, rveulSi Cawerili monacemebi, namuSevrebis
krebulebi, proeqtebi da sxv.
arsebiTia, gaviazroT, rom monitoringisa da Semowmebis safuZvelze maswavleblis mier moswav-
lis mimdinare Sefaseba xdeba ara mxolod qulebis dasawerad, aramed TiToeuli moswavlis droSi
ganviTarebis misaRwevad, Secdomis gasasworeblad, Sedegis gasaumjobeseblad. aseTi midgomiT
droTa ganmavlobaSi TiToeul moswavleSi yalibdeba urTierTi da TviTSefasebis unar-Cvevac:
moswavle aqtiurad iRebs monawileobas gakveTilis srulyofaSi, problemebis gamoyofasa da

gakveTilze misaRwevi Sedegebi indikatorebi

mizani/miznebi

aqtivobebi (organizacia, dro)

resursebi (klasisa da
TiToeuli moswavlisaTvis)

Sefaseba

Sefasebis kriteriumebis/sqemis SedgenaSi.

mocemuli msjelobidan gamomdinareobs gakveTilis dagegmvis aseTi sqema:
gakveTilis efeqturi dagegmvisTvis SegiZliaT gamoiyenoT cxrili, romlis SedgenaSi dagex-
marebaT yoveli gakveTilis win da dasrulebisTanave saazrovno unarebis ganviTarebis Sesabamisad
sakuTari TavisTvis dasmuli kiTxvebi:
19
 1. ra masalas iswavlian; romel qmedebebs Seasruleben moswavleebi; ra Sedegs unda mivaRwio;
Sefasebis romeli forma SevarCio?
2. rogor vamuSao moswavleebi miznis misaRwevad; ras gavakeTeb me da ras gaakeTeben Cemi mo-
swavleebi?
3. risTvis da visTvis gaakeTeben amas moswavleebi?
4. ratom SevarCie aseTi aqtivobebi? kidev romeli aqtivobebis gamoyeneba SemiZlia? ratom
SevarCieT msgavsi/gansxvavebuli aqtivobebi me da saxelmZRvanelos avtorma?
5. ra moxdeba, Tu aqtivobebis raodenobas, Tanmimdevrobas Sevcvli da savarjiSoebs azro-
brivad gavaerTianeb? riT davasabuTeb Cems arCevans?
6. romel da ramden moswavleze velodebodi Sedegis (miznis) miRwevas da ra miviRe? ra cvli-
lebebis Setanas mTxovs miRweuli Sedegi (Sefaseba)?

saswavlo Tema aqtivobebi moswavleTa drois resursebi Semowmeba/Sefaseba

mizani/miznebi organizeba ganawileba

gakveTilis gegmis Sedgenisas aucilebelia gaiTvaliswinoT Semdegi punqtebi:

gakveTilis miznebi:
• ris miRwevas gegmavT gakveTilze?
• ra codna da unar-Cvevebi unda SeiZinon moswavleebma?

winapirobebi:
• ris codna da unari moeTxoveba moswavles gakveTilis miznebSi dasaxuli amocanebis asaTviseb-
lad?
• ra masalis codna moeTxoveba moswavles mocemuli gakveTilis ukeT gasagebad?

resursebi:

• ra resursebia saWiro mocemuli gakveTilisaTvis?

• ra sWirdeba pedagogs saswavlo procesis efeqtianad warmarTvisaTvis?
• ra tipis resursebis gamoyeneba iqneba sasurveli ( saxelmZRvanelo, Jurnal-gazeTebis statiebi,
telefilmebi, interneti da sxv.)?

aqtivobebi:
• rogor gaacnobT moswavleebs gakvTilis ZiriTad miznebs?
• rogor daainteresebT moswavleebs da gauZlierebT motivacias mocemuli Temis Sesaswavlad?
• ras gaakeTebT moswavleebTan erTad gakveTilis ganmavlobaSi?
• klasis organizebis ra formebs gamoiyenebT dasaxuli miznebis gansaxorcieleblad?
• prezentaciis romel gzas gamoiyenebT, rom moswavleebma efeqturad aiTvison masala?
• rogor SeafasebT, Tu ramdenad kargad/warmatebiT/ efeqturad Sesrulda dasaxuli amocanebi?
• ra tipis davalebebs miscemdiT klasSi an saxlSi damoukidebeli muSaobisaTvis?

20
 swavlebis meTodebi

swavla-swavlebis meTodebis mravalgvari klasifikacia arsebobs, gTavazobT yvelaze

gavrcelebul variantebs.

meTodTa klasifikaciis varianti A:

* verbaluri, anu zepirsityvieri meTodi.
* wignze muSaobis meTodi.
* weriTi muSaobis meTodi, romelic gulisxmobs Semdegi saxis aqtivobebs: amonawerebisa da
Canawerebis gakeTeba, masalis dakonspeqteba, Tezisebis Sedgena, referatis, an eses Sesruleba,
da a.S.
* laboratoriuli meTodi da demonstrirebis meTodi. es ukanaskneli, Tavis mxriv, gu-
lisxmobs Semdegi saxis aqtivobebs: cdebis dayeneba, videomasalebis Cveneba, dinamikuri xasiaTis
masala da sxv.
* praqtikuli meTodebi aerTianebs swavlebis yvela im formas, romelic moswavles praqti-
kul unar-Cvevebs uyalibebs da is SeZenili codnis safuZvelze damoukideblad asrulebs ama Tu
im aqtivobas.

meTodTa klasifikaciis varianti B:

diskusia/debatebi – interaqtiuri swavlebis erT-erTi yvelaze gavrcelebuli meTodia.
diskusiis procesi mkveTrad amaRlebs moswavleTa CarTulobis xarisxsa da aqtivobas. diskusia
SesaZlebelia gadaizardos kamaTSi. es procesi ar Semoifargleba mxolod maswavleblis mier das-
muli SekiTxvebiT. es meTodi uviTarebs moswavleebs kamaTisa da sakuTari azris dasabuTebis unars.
problemaze dafuZnebuli swavleba (PBL) – saswavlo meTodi, romelic axali codnis miRebis
da integraciis procesis sawyis etapad iyenebs problemas.
TanamSromlobiTi (cooperative) swavleba – imgvari swavlebis strategiiT jgufis TiToeuli
wevri valdebulia, ara mxolod Tavad Seiswavlos, aramed daexmaros Tavis Tanagundels sagnis
ukeT SeswavlaSi. TiToeuli jgufis wevri muSaobs problemaze, sanam yvela maTgani ar daeufleba
sakiTxs.
evristikuli meTodi – efuZneba moswavleebis winaSe dasmuli amocanis etapobriv gadawyvetas.
es amocana swavlebis procesSi faqtebis damoukideblad dafiqsirebisa da maT Soris kavSirebis
danaxvis gziT xorcieldeba.
SemTxvevis analizi (Case study) – maswavlebeli moswavleebTan erTad gakveTilze ganixilavs
konkretul SemTxvevebs da maTTan erTad yovelmxriv da safuZvlianad Seiswavlis sakiTxs. magali-
Tad, fizikur geografiaSi stiqiuri movlenebis arss, warmoSobis mizezebs, gavrcelebas, riskebs
da Tavidan acilebis gzebs; geopolitikuri kuTxiT, konfliqtebis geografiaSi es SeiZleba iyos
konkretuli konfliqtis analizi da a. S.
gonebrivi ieriSi (Brain storming) – es meTodi gulisxmobs konkretuli Temis farglebSi
konkretuli sakiTxis/problemis Sesaxeb maqsimalurad meti, sasurvelia, radikalurad gansx-
vavebuli, azris, ideis Camoyalibebisa da gamoTqmis xelSewyobas. aRniSnuli meTodi xels uwyobs
problemisadmi SemoqmedebiTi midgomis ganviTarebas. es meTodi efeqturia mravalricxovani
jgufis arsebobis pirobebSi da Sedgeba ramdenime ZiriTadi etapisgan:
* problemis/sakiTxis SemoqmedebiTi kuTxiT gansazRvra.
* drois garkveul monakveTSi auditoriisgan sakiTxis irgvliv arsebuli ideebis kritikis
gareSe CaniSvna (ZiriTadad dafaze).
* gamoricxvis gziT im ideebis gamorCeva, romlebic yvelaze metad Seesabameba dasmul sakiTxs.
* kvlevis mizanTan ideis Sesabamisobis dasadgenad Sefasebis kriteriumebis gansazRvra.
* SerCeuli ideebis Sefaseba winaswar gansazRvruli kriteriumebiT.
* umaRlesi Sefasebis mqone ideis, rogorc dasaxuli problemis gadaWris saukeTeso saSu-
alebis gamovlena.
roluri da situaciuri TamaSebi – scenaris mixedviT ganxorcielebuli roluri TamaSebi
moswavleebs saSualebas aZlevs, sxvadasxva poziciidan Sexedon sakiTxs da exmareba maT alterna-
tiuli Tvalsazrisis CamoyalibebaSi. diskusiis msgavsad, roluri TamaSebic uyalibebs moswavles
sakuTari poziciis damoukideblad gamoTqmisa da kamaTSi misi dacvis unars.

21
 demonstrirebis meTodi – es meTodi informaciis vizualurad warmodgenas gulisxmobs.
Sedegis miiRwevis TvalsazrisiT is sakmaod efeqturia. xSir SemTxvevaSi umjobesia, masala erT-
droulad audio da vizualuri gziT mivawodoT moswavleebs. Sesaswavli masalis demonstrireba
SesaZlebelia ganxorcieldes rogorc maswavleblis, ise studentis mier. es meTodi gvexmareba,
TvalsaCino gavxadoT saswavlo masalis aRqmis sxvadasxva safexuri, davakonkretoT, Tu ris Ses-
ruleba mouwevT studentebs damoukideblad; amave dros, es strategia vizualurad warmoaCens
sakiTxis/problemis arss. demonstrireba SesaZloa martiv saxes atarebdes (magaliTad, maTemati-
kuri amocanis amoxsna misi safexurebis dafaze TvalsaCinod warmodgenis saxiT) an iseTi rTuli
saxe miiRos, rogoricaa mravalsafexuriani sabunebismetyvelo eqsperimentis Catareba.

induqcia, deduqcia, analizi da sinTezi.

swavlebis induqciuri meTodi gansazRvravs nebismieri sagnobrivi codnis iseT formas, rode-
sac swavlis procesSi azris msvleloba kerZodan konkretulisaken, faqtebidan ganzogadebisaken
aris mimarTuli, anu masalis gadmocemisas procesi mimdinareobs konkretulidan zogadisaken.
swavlebis deduqciuri meTodi gansazRvravs nebismieri sagnobrivi codnis gadacemis iseT
formas, romelic zogad codnaze dayrdnobiT axali codnis aRmoCenis logikur process war-
moadgens, anu procesi mimdinareobs zogadidan konkretulisaken.
saswavlo procesSi analizis meTodi gvexmareba saswavlo masalis, rogorc erTi mTlianis,
Semadgenel nawilebad daSlaSi, amiT martivdeba rTuli problemis SigniT arsebuli calkeuli
sakiTxebis detaluri gaSuqeba.
sinTezis meTodi gulisxmobs Sebrunebul proceduras, anu calkeuli sakiTxebis dajgufe-
biT erTi mTlianis Sedgenas. es meTodi xels uwyobs problebis, rogorc mTelis danaxvis unaris
ganviTarebas.
axsna­ganmartebiTi meTodi – efuZneba msjelobas mocemuli sakiTxis irgvliv. maswavleb-
els masalis gadmocemisas mohyavs konkretuli magaliTi, romlis dawvrilebiT ganxilvac xdeba
mocemuli Temis farglebSi.
qmedebaze orientirebuli swavleba – moiTxovs moswavle-maswavleblis aqtiur CarTulo-
bas swavlebis procesSi, sadac gansakuTrebul datvirTvas iZens Teoriuli masalis praqtikuli
interpretacia.
mocemuli ZiriTadi meTodebis garda arsebobs swavlebis uamravi meTodi, romlis SerCeva
maswavlebels SeuZlia konkretuli saswavlo amocanidan gamomdinare.

muSaobis formebi:
swavlebis procesSi sxvadasxva meTodis gamoyenebisas muSaobis Sesabamisi klasis organize-
bis forma SeiZleba iqnes gamoyenebuli, magaliTad individualuri, wyviluri, jgufuri, mTel
klasTan erTad.
jgufuri (collaborative) muSaoba – am meTodiT swavleba gulisxmobs moswavleTa jgufebad
dayofas da maTTvis saswavlo davalebis micemas. jgufis wevrebi individualurad amuSaveben
sakiTxs da paralelurad uziareben mas jgufis danarCen wevrebs. dasaxuli amocanidan gamomdi-
nare SesaZlebelia jgufis muSaobis procesSi wevrebs Soris moxdes funqciebis gadanawileba. es
strategia uzrunvelyofs yvela moswavlis maqsimalur CarTulobas saswavlo procesSi.
individualuri samuSao
individualuri samuSao xSirad aris sxva aqtivobis fragmenti. is garkveuli pasuxismgeblobiT
tvirTavs moswavles, warmoaCens mis pirad damokidebulebas ama Tu im sakiTxTan mimarTebaSi,
xels uwyobs sakuTari azris gamoTqmas, Camoyalibebas, argumentirebul dasabuTebas, kritikul
azrovnebas, drois racionalur gamoyenebas.
wyvilebi da jgufebi
wyvilebsa da jgufebSi muSaoba xels uwyobs TanamSromlobis Cvevis gamomuSavebas. am sa-
varjiSoebis Sesrulebisas moswavleebi swavloben erTmaneTis mosmenas, sxvisi azris gaziarebas,
kritikul azrovnebasa da Sefasebas, sakuTari azris gamoTqmas, dasabuTebas da a.S. isini eCvevian
funqciebis danawilebas, drois racionalur gamoyenebas.

22
 gTavazobT wyvilebSi muSaobis wesebs:
1. maswavlebeli klass yofs wyvilebad;
2. klass eZleva saerTo davaleba;
3. moswavleebi samuSaos asruleben wyvilebSi;
4. samuSaos dro gansazRvrulia (samuSaos sirTulis mixedviT);
5. maswavlebeli TviTon anawilebs moswavleebis funqciebs.
wyvilebSi muSaobis dros bavSvebs moeTxovebaT yuradRebis koncentracia. isini pasuxismgeb-
lobas grZnoben mewyvilis mimarT.
wyvilebSi gamomuSavebuli TanamSromlobis Cveva kidev ufro mtkicdeba jgufuri samuSaoebis
Sesrulebisas.
gTavazobT wesebs jgufuri muSaobisaTvis:
1. klasi iyofa 4-5 kacian jgufad.
2. klass eZleva saerTo davaleba. SesaZloa, maswavlebelma TiToeul jgufs sxvadasxva dava-
lebac misces.
3. jgufi muSaobs erTi magidis garSemo.
4. samuSao sruldeba erToblivad da jgufi Sesrulebul samuSaos aZlevs erTian formas.
5. jgufi unda muSaobdes SeTanxmebulad, ar unda moxdes konfliqti, ar unda iTrgunebodes
arc erTi moswavle.
6. jgufi, romlis wevrebic SeTanxmebulad ver moqmedeben, muSaobas wyvets.
7. jgufis yoveli wevri unda CaerTos saqmianobaSi da maT Tavad unda gadainawilon funqciebi.
8. davaleba sruldeba maswavleblis mier winaswar gansazRvrul droSi (10-15 wT.)
TiToeul jgufSi erTi magidis garSemo Tavs iyrian sxvadasxva xasiaTisa da temperamentis
moswavleebi: aqtiurebi, pasiurebi, liderebi. xSirad jgufebSi swored amitom warmoiSoba kon-
fliqti. maswavlebeli sTavazobs gunds konfliqtis mSvidobian mogvarebas. Tu amas gundi ver
miaRwevs, anu ver ipovis gamosavals, is samuSao procesidan vardeba.
jgufis SerCeva sxvadasxvagvarad xdeba: jgufi SeiZleba SeirCes ise, rom TiToeul maTganSi
Tanabari SesaZleblobebis bavSvebi gaerTiandnen, SeiZleba cal-calke Sedges biWebisa da gogonebis
gundebi an SeiZleba jgufebis organizeba bavSvebis megobruli damokidebulebis gaTvaliswinebiT.
SesaZlebelia SemTxveviTobis principiT SerCevac, raTa moswavleebi mieCvivnon nebismier part-
niorTan urTierTobas. jgufebad danawileba unda moxdes operatiulad (2-3 wT.)
SesaZloa maswavlebelma Tavad daadginos jgufis muSaobis wesebi (mag., lideris arCeva), ma-
gram umjobesia muSaobis sistemis Seqmna mTlianad mivandoT bavSvebs (ra Tqma unda, maswavleblis
rekomendaciebis gaTvaliswinebiT). kargia, Tu jgufi TviTon airCevs, vin waradgens klasis winaSe
jgufis namuSevars. maswavlebeli Tvals adevnebs moswavleebis muSaobas, Tumca es imgvarad xdeba,
rom bavSvebs ar SeeqmnaT STabeWdileba, TiTqos maswavlebeli maT Tavze adgaT. maswavlebeli ar
unda Caerios jgufis muSaobaSi, garda im SemTxvevebisa, Tu jgufi misgan moiTxovs raime ganmarte-
bas, an Seatyobs, rom jgufma arasworad gaigo piroba da maTi muSaoba CixSi Sevida.
aqtiuri meTodikebiTa da jgufuri TamaSebiT muSaobisas maswavlebeli ukana planze gadadis.
igi gezis mimcemisa da meTvalyuris rols asrulebs da bolomde neitralur wamyvanad rCeba.
samuSaos damTavrebis Semdeg jgufebi warmoadgenen sakuTar namuSevrebs. prezentaciis dros
maswavlebeli kiTxvebs ar usvams da ar awyvetinebs azrs momxsenebels.
bolos namuSevrebi SeiZleba gamoikras kedelze an dafaze. maswavlebels winaswar unda
hqondes gansazRvuli namuSevrebis Sefasebis forma. sasurvelia, moswavleebma Tavad Seafason
erTmaneTis namuSevari: TiToeuli moswavle asaxelebs, misi azriT, saukeTeso jgufur namuSe-
vars (garda sakuTarisa) da asabuTebs, ra kriteriumebiT (Camoyalibebuli azri, originaluri
gadawyveta, mxatvruli gaformeba, STambeWdavi prezentacia da a.S.) ixelmZRvanela Sefasebisas.
yoveli gamomsvlelis azrs maswavlebeli dafaze afiqsirebs – wers `pluss~ an qulas (10-quliani
sistema) saTanado namuSevris qveS. qulebis (plusebis) raodenoba gamoavlens gamarjvebuls, Tumca
maswavlebelma aucileblad unda gamoyos TiToeuli jgufis Zlieri da susti mxareebi. Sefase-
bas SesaZloa win uZRodes mcire diskusia, romlis drosac maswavlebelsa da bavSvebs SeeZlebaT
SekiTxvebi dausvan TiToeuli jgufis wevrebs.
maswavlebelma winaswar unda gansazRvros, ra dro unda daeTmos davalebis Sesrulebas,
prezentaciebsa da namuSevrebis Sefasebas.

23
 mini-leqcia
mini-leqcia aris mcire zomis leqcia, romlis mizania auditoriisaTvis garkveuli infor-
maciis gadacema. mini-leqcia aris saSualeba drois mcire monakveTSi moswavleebisTvis saWiro
informaciis gadacemisa.
mini-leqcia moswavleebs umetesad codnas sZens da naklebad iZleva unarebis ganviTarebis
SesaZleblobas. gasaTvaliswinebelia, rom leqciis dros ufro aqtiuri maswavlebelia, xolo
SedarebiT pasiuri – moswavleebi.
saleqciod SeiZleba sxvadasxva wyarodan SeirCes nebismieri masala faqtebis, ideebis,
Teoriebis Sesaxeb. maswavlebelma winaswar unda moamzados Teoriuli da vizualuri masalebi,
grafikebi, fotomasala, raTa leqcia saintereso gaxados moswavleebisaTvis. vizualuri tipis
moswavleebisaTvis, romelTac mxedvelobiTi mexsiereba ukeT aqvT ganviTarebuli, gansakuTrebiT
mniSvnelovania TvalsaCinoebis gamoyeneba.
leqciisTvis momzadebuli masala logikuri TanamimdevrobiT – martividan rTulisaken – unda
dalagdes da advilad gasagebi unda iyos moswavleebisaTvis. amavdroulad, ar unda gadaitvirTos
Zalian bevri gansxvavebuli tipis informaciiT. sasurvelia, erTi leqcia erT sakiTxs daeTmos.
leqciis msvlelobisas damrigebelma xeli unda Seuwyos moswavleebis aqtiurobas.
leqciis mimdinareobisas moswavleTa aqtiurobis xelSewyobisTvis mniSvnelovania imis gaT-
valiswineba, rogor sxedan isini. sasurvelia ara frontaluri (rodesac maswavlebeli dgas dafas-
Tan msmenelis win), aramed sadiskusio stilis (moswavleebi da maswavlebeli sxedan wreSi magidis
irgvliv ise, rom yvela kargad xedavs erTmaneTs) gamoyeneba. leqcia swavlebis SedarebiT pasiur
formadaa miCneuli, Tumca moswavleTa gasaaqtiureblad maswavlebelma unda waaxalisos isini;
mudmivad daamyaros mxedvelobiTi kontaqti auditoriasTan; periodulad Seamowmos, ramdenad
usmens auditoria mas da misces Sesabamisi ukukavSiri.
mini-leqciis Catarebas ar sWirdeba gansakuTrebuli materialur-teqnikuri aRWurviloba,
Tumca, sasurvelia, gamoviyenoT vizualuri masala – grafikebi, fotomasala, cxrilebi da a.S.
leqcia aseve SeiZleba Catardes Power Point-is gamoyenebiTac, rasac specialuri aRWurviloba
(leptopi da proeqtori) dasWirdeba.

eqskursia
eqskursia aris koleqtiuri daTvaliereba risame; gamgzavreba, gaseirneba saswavlo, samec-
niero, sportuli an garTobis mizniT. eqskursiis dros moswavleebs saSualeba eZlevaT, realur
garemoSi daakvirdnen situacias da gaecnon mocemul sakiTxTan dakavSirebul Taviseburebebs.
eqskursias sailustracio funqcia aqvs. eqskursiaze nanaxi da mosmenili ukeT amaxsovrdebaT
moswavleebs, vidre mxolod moyolili masala.
eqskursiis, rogorc saswavlo RonisZiebis, gamoyenebis Taobaze sami mosazreba arsebobs:
1. eqskursiaze moswavleebi midian saswavlo wlis dawyebisTanave; eqskursia xels uwyobs
moswavleTa da pedagogTa daaxloebas, aRvivebs interess sxvadasxva sakiTxis mimarT da zrdis
swavlis motivacias;
2. eqskursiaze moswavleebi midian saswavlo wlis dasrulebisas, rodesac isini ukve saTanado
codnasa da unar-Cvevebs floben da SeuZliaT realur garemoSi daakvirdnen istoriul Zeglebs
Tu garkveul samuSao garemos;
3. eqskursias gegmavs sagnis pedagogi wlis ganmavlobaSi sagnis saWiroebisa da specifikidan
gamomdinare.
skolis gareT swavlebas SeiZleba garkveuli problemebi axldes Tan, amitom aucilebelia
eqskursiis detaluri dagegmva, raTa Tavidan aviciloT gaugebrobebi. maswavlebelma winaswar
unda gaiTvaliswinos da dagegmos Semdegi sakiTxebi: eqskursiis mizani, eqskursiis zusti dro,
moswavleebis dasaSvebi raodenoba.
saeqskursio jgufSi moswavleTa raodenoba damokidebulia klasis sidideze. sasurvelia,
rom 5-6 bavSvs erTi ufrosi axldes (iqneba es pedagogi, skolis administraciis TanamSromeli Tu
aqtiuri mSobeli).
maswavlebelma winaswar unda miawodos moswavleebs informacia eqskursiis gegmis Sesaxeb – ra
unda naxon, ras unda miaqcion gansakuTrebuli yuradReba da a.S. eqskursiis dros unda waaxal-
isos moswavleebi, dasvan kiTxvebi. SesaZlebelia, saWiro iyos garkveuli CaniSvnebis gakeTebac.

24
 eqskursiis mniSvneloba
saskolo eqskursiebi mniSvnelovania klasgareSe ganaTlebisTvis. amgvar RonisZiebebze
moswavleebs socialuri da sakuTari Tavis marTvis unar-Cvevebic uviTardebaT. moswavleebi
saskolo eqskursiebze swavloben da isveneben kidec erTad. aucilebelia, eqskursiebi winaswar
daigegmos. mxolod am SemTxvevaSi iqneba eqskursia maqsimalurad saintereso da saganmanaTleblo
Rirebulebis matarebeli.
saeqskursio aqtivobebi xSirad ramdenime sagnis saswavlo gegmis integrirebas axdens (mag.,
qarTulisa da istoria-geografiis an bunebismetyvelebis), amitom am aqtivobebis dagegmvisas,
sxvadasxva sagnis maswavlebelTa erToblivi da SeTanxmebuli muSaoba SesaZloa ufro metad
efeqtiani iyos.

gonebrivi ieriSi
gonebrivi ieriSi jgufuri SemoqmedebiTi muSaobis meTodia, romlis mizania konkretuli
problemis gadasaWrelad maqsimaluri raodenobis ideis Segroveba da ganxilva.
gonebrivi ieriSi gamoiyeneba im SemTxvevaSi, rodesac aravin icis kiTxvaze pasuxi; roca
gansaxilvel sakiTxTan dakavSirebiT gvsurs rac SeiZleba meti ideisa da mosazrebis Segroveba
da konsensusis safuZvelze sasurveli raodenobis SerCeva.
gonebrivi ieriSis procesi sakmaod martivia. Tavdapirvelad maswavlebeli asaxelebs gansa-
xilvel Temas da adgens gegmas. gonebrivi ieriSis dawyebamde aucilebelia jgufSi muSaobis wesebze
SeTanxmeba. magaliTad: yvela idea sworia da yvela maTgani unda ganvixiloT; gonebrivi ieriSis
procesSi arafers ganvsjiT da vafasebT; mTavaria ideebis raodenoba da ara xarisxi.
moswavleebi dasmuli sakiTxis irgvliv gamoTqvamen uamrav mosazrebas/ideas, romelTac mas-
wavlebeli dafaze an `flipCartze~ iniSnavs. drois limiti winaswaraa gansazRvruli – magaliTad,
20-25 wT.
ideebis Camoweris Semdeg maswavlebeli maT xmamaRla, jgufis yvela wevrisTvis gasagebad
kiTxulobs. Semdeg moswavleebi afaseben ideebs, davuSavaT, sam an xuTqulian skalaze da msgavs
ideebs ajgufeben. sabolood CvenTvis sasurvel, yvelaze maRalqulian, vTqvaT, sam-oTx ideas
SevarCevT.
rogorc aRvniSneT, gonebrivi ieriSis process maswavlebeli warmarTavs. mas unda SeeZlos
yuradRebiT mosmena da monawileebis waxaliseba ideebis miwodebis procesSi. man xeli unda Seuwyos
maqsimalurad bevri ideisa da mosazrebis Segrovebas. maswavlebeli procesSi neitraluri figuraa.
gonebrivi ieriSis procesSi saswavlo garemo Cveulia. SesaZloa, monawileebi isxdnen wri-
ulad, magidis irgvliv. maswavlebels iseTi pozicia unda ekavos, rom yvela mxridan kargad Candes.
maswavleblis movaleoba dafaze Canaweris gakeTebacaa. atmosfero maqsimalurad komfortuli
unda iyos.

SemTxvevis ganxilva
SemTxvevis ganxilva farTod gamoiyeneba ganaTlebis sferoSi. misi mizania, konkretuli Sem-
Txvevis ganxilvis safuZvelze damatebiTi informaciisa da codnis SeZena.
SemTxvevis ganxilvisas ar aris aucilebeli, SemTxveva erT konkretul adamians exebodes. is
SeiZleba adamianTa jgufTan, sxvadasxva situaciasTan, fenomenTan da a.S. iyos dakavSirebuli.
SemTxvevis Seswavlisas iazreben da aanalizeben am konkretul SemTxvevas. SemTxvevis ganx-
ilvamde saWiroa, maswavlebelma winaswar moamzados masala, romelic saintereso da aqtualuri
iqneba moswavleebisaTvis, gaiTvaliswinebs maT asakobriv Taviseburebas da SesaZlebels gaxdis
msjelobas mis Sesaxeb.
gansaxilvel masalasTan erTad unda momzaddes ZiriTadi SekiTxvebi; isini SeiZleba exebodes
moswavleTa damokidebulebas konkretuli adamianis, jgufis an konkretul SemTxvevaSi aRwerili
situaciis mimarT; rogori damokidebuleba aqvT SemTxvevis mimarT; ra aris maTTvis misaRebi/
miuRebeli, rogor SeiZleba problemis gadaWra da a.S.
SemTxvevis ganxilvas specialuri teqnikuri aRWurviloba ar sWirdeba. sasurvelia, yvela
moswavles hqondes amobeWdili SemTxveva an maswavlebelma gamoiyenos proeqtori da leptopi.

diskusia
dRevandel dinamikur, eTnikurad da kulturulad mravalferovan samyaroSi sazogadoebis

25
funqcionirebisaTvis gansakuTrebul mniSvnelobas iZens urTierTpativiscemis, urTierTgagebisa
da urTierTSemecnebis Cvevebi.
amisTvis mniSvnelovania, gvesmodes, ra aris diskusia da rogor unda warvmarToT igi. miT
umetes, rom axal erovnul saswavlo gegmaSi Cadebulia sagnobrivi Sedegebi, romelTa misaRwevad
maswavleblebs araerTxel mouwevT sagakveTilo procesSi diskusiis gamoyeneba.
diskusia aris wamyvansa da msmenelebs Soris codnis, Sexedulebebisa da ideebis sityvieri
gacvlis procesi. diskusias sxvanairad msjelobasac uwodeben.
saklaso diskusia exmareba moswavleebs sakiTxis Rrma da detalur ganxilvaSi. kerZod, saklaso
diskusiis dros iqmneba iseTi atmosfero, sadac moswavleebs SeuZliaT azrebis urTierTgazi-
areba, axali ideebis gamoTqma, sxvisi azrebis mosmena da gageba, komunikaciisa da TviTgamoxatvis
unar-Cvevebis gaumjobeseba.
kargi diskusia unda iTvaliswinebdes rogorc diskusiis wamyvanis, aseve misi monawileebis
komunikaciur unar-Cvevebs, mocemuli sakiTxis codnas, liderobisa da koordinaciis SesaZle-
blobas, azrebis urTierTgacvlas, jgufis, rogorc mTlianis, ganxilvas da Sesabamisad, saWiroebs
karg momzadebas.
saklaso diskusiis momzadebisas maswavlebelma zustad unda SearCios diskusiis Tema. es
gulisxmobs imas, rom diskusiisTvis gankuTvnili Tema iyos sagnis da konkretuli sakiTxis Sesa-
tyvisi. aseve maswavlebelma saklaso diskusiisTvis unda SearCios Sesabamisi forma (mag., moswavlis
prezentacias mohyveba jgufuri diskusia: moswavleebs micemuli aqvT wasakiTxi masala da amas
mohyveba Semajamebeli prezentacia da klasis diskusia) da fizikuri garemo (mag., wreSi jdoma
diskusiis TiToeul monawiles aZlevs SesaZleblobas, ufro advilad daamyaros komunikacia,
didi jgufebi SeiZleba daiyos ufro patara jgufebad da a. S.);

diskusiis mimdinareobis dros maswavlebelma unda gaakeTos Semdegi:

1. diskusiis fasilitaciisaTvis Sesabamisi saklaso garemos Seqmna:
* diskusiis wesebis Camoyalibeba (azris gamoTqmis wesebi da a. S.);
* ZiriTadi Temebisa da terminebis zogadi mimoxilva;
* diskusiasTan dakavSirebuli molodinebis gamoTqma;
* diskusiisTvis sakmarisi drois gamoyofa.

2. monawileobis waxaliseba/xelSewyoba:
* moswavleebis dasaintereseblad mastimulirebeli SekiTxvebis dasma;
* moTxovna, rom moswavleebma mudmivad Seajamon ganxiluli sakiTxebi;
* kiTxvebis momzadeba da moswavleebisaTvis garkveuli drois micema, raTa maT winaswar
moamzadon pasuxebi da Semdeg mTel klass warudginon.

3. diskusiis warmarTva da daskvnebis Sejameba:

* moswavleebis waxaliseba, raTa maT gamoTqvan TavianTi ideebis gamamyarebeli argumentebi;
* Cumi/morcxvi moswavlisaTvis specifikuri davalebis micema, rac xels Seuwyobs mis mona-
wileobas, CarTvas diskusiaSi;
* ganxiluli sakiTxebis Sejameba da ZiriTadi azrebis Camoyalibeba: moswavleebis ideebis
ganmarteba da moswavleebisagan damatebiTi komentarebis moTxovna.

`kuTxeebi~
meTodi `kuTxeebi~ gamoiyeneba saklaso diskusiis warmarTvisas, kamaTis provocirebisa da
jgufebs Soris paeqrobis gasaCaReblad ori an meti poziciis arsebobisas. es savarjiSo aqtiurad
da xalisianad sruldeba. es meTodi agreTve kargia klasSi teqstebis kiTxvis, leqciis mosmenis,
filmis Cvenebis Semdeg STabeWdilebebis Sesafaseblad, gansxvavebuli Tvalsazrisis dasafiq-
sireblad.
meTodi `kuTxeebi~ moswavleebs saSualebas aZlevs, gamoTqvan sakuTari azri da daicvan Ta-
vianTi pozicia, agreTve yuradRebiT mousminon sxvebis argumentebs da amis mixedviT, garkveuli
msjelobis Semdeg, gaiziaron an ar gaiziaron gansxvavebuli mosazrebebi (Secvalon an ar Secvalon
sakuTari pozicia).
pedagogi moswavleebs sTavazobs sadiskusio Temas. isini individualurad irCeven garkveul

26
pozicias da ikaveben saklaso oTaxSi `am poziciisaTvis~ gankuTvnil adgils (SesaZlebelia arCeul
iqnes saklaso oTaxis kuTxeebi, merxebi, sadac keTdeba poziciis aRmniSvneli warwera).
dajgufebuli moswavleebi erTmaneTs uziareben mosazrebebs da iwyeben jgufSi msjelobas,
raTa Semdeg TavianTi versia argumentebiT daasabuTon (SesaZlebelia dasabuTeba werilobiT
moxdes). moswavleebi unda Seecadon, rac SeiZleba damajerebeli da saintereso iyos prezentacia.
saWiroebis SemTxvevaSi maswavlebeli exmareba jgufebs.
moswavleebs SeuZliaT diskusiis msvlelobisas Seicvalon Sexeduleba – gadaadgildnen erTi
kuTxidan meoreSi da im jgufSi gadainacvlon, romlis mosazrebasac axla eTanxmebian.
mosmenisa da kamaTis dros sasurvelia, moswavleebma gaakeTon Canawerebi, rac daexmareba maT
poziciis werilobiT gamoxatvasa da dacvaSi.

`mozaika~
aqtivoba Sedgeba 4 etapisagan:
I etapi: ZiriTadi jgufebis Sedgena da masalis ganawileba
klasi iyofa 4-kacian jgufebad. jgufis TiToeul wevrs urigdeba masala, romelic erTi
mTliani informaciis (teqstis) raRac nawils Seadgens, da aqvs garkveuli rigiTi nomeri (1, 2, 3,
4). man individualurad 10 wT-is ganmavlobaSi unda daamuSaos masala, Seiswavlos, raTa SeZlos
miRebuli informacia sxvasac gadasces.

II etapi: eqspertTa jgufebis mier masalis Seswavla

am etapze xdeba e. w. `eqspertTa jgufebis~ Camoyalibeba. vinc amuSavebs #1 informacias, erTi-
andeba magidis irgvliv, romlis rigiTi nomeria 1, visac aqvs informacia 2# , ikribeba meore magidis
garSemo da a. S. aqedan gamomdinare, TiToeuli magidis irgvliv aRmoCndebian erTi da imave infor-
maciis mqone moswavleebi oTxive jgufidan, romlebic SemdgomSi gadaiqcevian e. w. `informaciis
`eqspertebad~. isini erTad kiTxuloben da kidev erTxel swavloben saerTo masalas, eZeben am masa-
lis sxvebze gadacemis saukeTeso da efeqtur gzebs, meTodebs, weren gegmas, xazaven sqemebs da a.S.

III etapi: ZiriTad jgufSi dabruneba miRebuli codnis gadacemis mizniT

moswavleebi brundebian Tav-TavianT ZiriTad jgufebSi da rigiTi nomris dacviT (jer hyveba 1
nomeri, Semdeg 2 da a. S.) warudgenen TavianT masalas erTmaneTs. jgufis mizania, misma yvela wevrma
srulyofilad aiTvisos TiToeuli wevris `eqspertis~ mier damuSavebuli masala.

IV etapi: individualuri da jgufuri pasuxismgebloba, miRebuli codnis Sefaseba.

jgufis TiToeuli wevri valdebulia, saTanadod aiTvisos Tanagundelebis mier mowodebuli
mTeli informacia (mozaikac swored amitom hqvia, nawilebidan – mTlianisaken). miRebuli codna
SeiZleba Semowmdes sxvadasxva gziT (mag., werilobiTi formiT, zepiri TxrobiT, kiTxva-pasuxiT
da sxva saxis wardginebiT).

sokrateseuli meTodi
sokrateseuli meTodis gamoyenebis dros maswavlebeli svams mxolod problemur (da ara
informaciul) SekiTxvebs (magaliTad, „ras fiqrobT am sakiTxze?~ „ra ganmartebebi gvWirdeba
amisaTvis?~) da ar awvdis informacias moswavleebs. am dros maswavlebeli ganixilavs gamonaklis
SemTxvevebs da martiv ideas eWvqveS ayenebs. igi moswavleebisgan azrovnebas moiTxovs, raTa isini
damoukideblad mividnen problemis gadawyvetamde.
sokrateseuli meTodis gamoyeneba SesaZlebelia diskusiiT, debatebiT, problemuri kiTxvebis
dasmiT da sxva. zogjer maswavlebels mohyavs faqtebi moswavleTa mier gamoTqmuli mosazrebebis
sawinaaRmdegod, magram ar afiqsirebs sakuTar pozicias. igi xels uwyobs im pasuxebis eWvqveS
dayenebas, romelTac gvaZlevs sxvadasxva avtoriteti da sxva. moswavleebi Tavisuflad gamoTq-
vamen sakuTar mosazrebebs dasmul problemasTan dakavSirebiT, Tamamad Txzaven hipoTezebs da
versiebs, aanalizeben erTmaneTis argumentebs.
qvemoT moyvanilia am meTodis gamoyenebis magaliTebi gakveTilze:
1. maswavlebeli svams problemur SekiTxvebs, raTa waaxalisos moswavleTa azrovneba moce-
muli sakiTxebis garSemo;

27
 2. maswavlebels mohyavs damxmare da sawinaaRmdego magaliTebi mocemuli movlenis sailus-
traciod;
3. maswavlebeli kritikulad ganixilavs moswavlis argumentebs;
4. maswavlebeli xels uwyobs klasis diskusiaSi Cabmas;
5. maswavlebeli axalisebs sakuTari da sxvebis azrebis kritikuli Sefasebis unaris ganvi-
Tarebas;
6. maswavlebeli iTxovs faqtebisa da cnebebis analizs, masalis arsis gagebas da a. S.
7. maswavlebeli sTxovs moswavles, daakavSiros sxvadasxva wyarodan miRebuli codna, sxva-
dasxva elementisagan Seqmnas axali struqtura;
8. maswavlebeli sTxovs moswavles, sakuTar argumentaciaze dayrdnobiT gamoitanos daskvna
(gaakeTos Sefaseba).

keTebiT swavleba
keTebiT swavlebis, anu praqtikis meTodis gamoyenebis dros miewodeba ara informacia, aramed
zusti instruqcia eqsperimentis an simulaciisaTvis. am meTodis mizania, moswavleebma zustad
Seasrulon iseTi qmedebebi, romlebic xels uwyobs codnis an Cvevis formirebas.
praqtikis dros maswavlebeli gansakuTrebul yuradRebas aqcevs moswavleTa gamoxmaurebas
(ukukavSirs), rac azrians xdis moswavlis praqtikas da xels uwyobs mas, gaacnobieros, rasac
akeTebs da avtomaturad (meqanikurad) ar gaimeoros is. mxolod saTanado gamoxmaurebis SemTx-
vevaSi gvaZlevs amgvari swavleba mniSvnelovan efeqts. maswavlebelma moswavles unda SesTavazos
aqtivobis sqema an modeli, sadac naTlad aris mocemuli miRwevis doneebi. moswavles SeuZlia
gansazRvros, Tu ras moelian misgan da rogor fasdeba misi warmateba, anu ra aris efeqturi
„keTeba“ da miznis miRweva.
amrigad, praqtikis mTavari principebia: moswavleebisaTvis praqtikuli davalebis micema,
maTi waxaliseba da saTanado ukukavSiri, raTa maT azrianad imoqmedon.
amgvari praqtika SeiZleba iyos konkretulad Tqveni dasaxlebisaTvis Sesaferisi xeebis
nergebis SerCeva, xeebis dargva, jebirebisa da wylis kalapotis Semowmeba, skolis evakuaciis
gegmis Sedgena da a.S.
SesaZlebelia, maswavleblebis survilebisamebr, klasis donisa da SesaZleblobis gaTval-
iswinebiT, ZiriTadi sakiTxebis erT Temad miwodeba an piriqiT – erTi Temis dayofa ZiriTad
sakiTxebad.
umcrosklaselebSi rekomendebulia, moswavleebma instruqciis mixedviT daxaton bunebrivi
katastrofebi da naxatebi jer klasSi TanatolebTan gaarCion, Semdeg ki maswavleblis daxmarebiT
es naxatebi skolaSi an Tundac klasSi gamofinon (es meTodi aseve uwyobs xels am asakis bavSvebis
fsiqokoreqcias – isini daZleven SiSs da ufro mobilizebulni xdebian).
sakuTari dakvirvebis safuZvelze moswavleebi modelebis gamoyenebiTac axerxeben movlenebis
axsnas. rodesac eqsperimentebi tardeba, moswavleebi sagans meti interesiT ekidebian da kanon-
zomierebebis gagebac uadvildebaT. SeiZleba iTqvas, rom eqsperimentisTvis daxarjulma erTma
saaTma moswavleebs ufro meti SeiZleba misces, vidre saxelmZRvanelos mravalma paragrafma.
dawyebiTi klasebis moswavleebisTvis SeiZleba gansakuTrebulad efeqtiani iyos Tundac mar-
tivi modelebi. magaliTad, klimaturi barierebis axsna haeris masebis gadaadgilebisas. qedebad
SeiZleba sqelydiani wignebi gamoviyenoT, xolo haeris masebad – ventilatori. amiT moswavle
amindis gavrcelebis kanonzomierebebs gaigebs. aseve martivi eqsperimentis Catareba SeiZleba
dRe-Ramis cvalebadobaze, risTvisac burTi, fanari da oTaxis Cabneleba iqneba sakmarisi. meti
TvalsaCinoebisTvis samodelo burTi SeiZleba gaferaddes, moiniSnos polusebi.
kontinentebis dreifis demonstrireba SeiZleba WurWelSi Casxmuli sqeli siTxiT, Tu masSi
movaTavsebT orcxobilebs, romlebsac kontinentebis miaxloebul formebs mivcemT da qvemodan
cecxls SevunTebT. erTad moTavsebuli `kontinentebi~ (rogorc gondvana) amoZravdebian da da-
Sordebian erTmaneTs. sqeli masa am SemTxvevaSi gavarvarebuli magmaa. Tuki `kontinentebi~didi
sizustiT ar daiwyeben moZraobas, nu inerviulebT, radgan am eqsperimentSi mTavari da mniS-
vnelovani ara akuratuloba, aramed Tavad dreifis procesis gaazrebaa.
modelebis Sesaqmnelad ar aris aucilebeli gansakuTrebuli masalis gamoyeneba. maTTvis meo-
radi daniSnulebis sagnebis gamoyenebac SeiZleba, romlebic uamravi saintereso modelis Seqmnis
saSualebas iZleva. aqac mniSvnelovania maswavleblis SemoqmedebiTi damokidebuleba swavlebis

28
procesisadmi. moswavleebs maswavleblebis dakvirvebis qveS TviTon SeuZliaT, Seqmnan modelebi,
rac mravali praqtikuli da eqsperimentuli unar-Cvevis gamomuSavebas uwyobs xels.

ven-diagrama
ven-diagrama gamoiyeneba ori iseTi cnebis Sesadareblad, romelTac rogorc saerTo, ise
gansxvavebuli niSnebi aqvT. mag.: 2 personaJis, movlenis, cnebis da a.S. diagrama saSualebas iZleva
dadgindes saerTo da ganmasxvavebeli Tvisebebi, niSnebi.

vici, viswavle, minda vicode

naswavli masalis Sejerebis, gameorebisa da codnis ganmtkicebis mizniT maswavlebels SeuZlia
efeqtianad gamoiyenos sqema: `vicodi, viswavle, minda vicode~.
samuSao sruldeba individualurad, wyvilebsa an jgufebSi. furceli an dafa iyofa 3 verti-
kalur grafad, romelTac vawerT: `vicodi, viswavle, minda vicode~.

vicodi viswavle ra minda vicode

maswavlebeli moswavleebs mokled uxsnis maT winaSe dasmul amocanas da, Tu saWirod CaTvlis,
svams kiTxvebs provocirebisTvis.
amis Semdeg moswavleebi TanmimdevrobiT avseben samive grafas: `vicodi~ grafaSi weren
yvelafers, rac maT icodnen gansaxilveli sakiTxis Sesaxeb. `viswavle~ grafaSi weren imas, rac
Seityves axla, xolo `minda vicode~ grafaSi weren imas, rac maT ainteresebT (rasac SeiZleba
SekiTxvis saxec hqondes).
Tu savarjiSo sruldeba jgufebSi, samuSaos damTavrebis Semdeg xdeba prezentacia, romlis
drosac jgufebi ar imeoreben ukve Tqmuls, aramed avseben maT TavianTi informaciiT.
savarjiSo gansakuTrebiT kargi da mosaxerxebelia erTi, romelime konkretuli Temis Sesa-
jameblad, wina klasebSi ganvlili masalis gasaxseneblad da axal naswavlTan dasakavSireblad,
analitikuri da kvleviTi unaris gasaviTareblad.

T diagrama
es sqema maswavlebelma SeiZleba mravalmxriv gamoiyenos. igi Zalze mosaxerxebelia sapirisp-
iro mosazrebaTa gamosaTqmelad, movlenebisa Tu faqtebis Sesapirispireblad da Sesadareblad,
moqmed gmirTa dasaxasiaTeblad.

29
 T sqema saSualebas gvaZlevs, warmovaCinoT dapirispireba gansaxilvel sakiTxebs (faqtebs,
movlenebs, adamianebs, sagnebs da a.S.) Soris.
savarjiSo kargia informaciis dasaxarisxeblad (vTqvaT, dadebiTad da uaryofiTad) da
dasajgufeblad. samuSao sruldeba individualurad, wyvilebSi an jgufurad, maswavleblis
Sexedulebisamebr: dafaze, rveulSi an Tabaxis furcelze. ivseba jer sqemis marcxena mxare (5
wT.), Semdeg – marjvena (wT.).

azrobrivi ruka
azrobrivi rukis mizania konkretul sakiTxebze moswavleTa (klasis) codnis dadgena-Semow-
meba. igi xels uwyobs arsebuli informaciis Sekreba-mobilizebas, axali ideebis dabadebasa da
gamoxatvas.
wris SuagulSi iwereba erTi an ori sityva (nawarmoebis saTauri, sakvanZo sityva, gamonaTq-
vami, personaJis saxeli, adgilis saxelwodeba da a.S.), irgvliv ki yvela azri, romelic am sityvas
ukavSirdeba.

azrobrivi ruka warmoadgens efeqtian saSualebas personaJis, movlenis, ideis dasaxasiaTe-

blad. igi SeiZleba gamoviyenoT moswavleTa motivaciisTvis.

`reitingi~
meTodi gamoiyeneba klasisaTvis konkretuli informaciis misawodeblad an jgufebSi mizan-
mimarTuli diskusiis waxaliseba-stimulirebisaTvis.
maswavlebeli winaswar amzadebs baraTebis kompleqts – TiToeuli jgufisTvis 9 baraTs da
gansaxilvel TemasTan dakavSirebul 9 mosazrebas (TiTo winadadebas wers TiTo baraTze).
jgufebSi ganixilaven SemoTavazebul mosazrebebs da alageben maT mniSvnelobis xarisxis
mixedviT. reitingis sqemas SeiZleba kibis an mravalkuTxedis forma mieces. safexurebrivi rei-
tingis Sedgenisas yvelaze mniSvnelovani mosazreba sul zemoT Tavsdeba, mis qvemoT masze nakleb
mniSvnelovani, momdevno safexurze – kidev ufro nakleb mniSvnelovani da a.S. yvelaze umniSvnelo
gamonaTqvami yvelaze qvemoT aRmoCndeba.

safexurebrivi reitingi
yvelaze mniSvnelovani

yvelaze umniSvnelo

30
 `mravalwaxnaga~ reitingis Sedgenisas, Tavdapirvelad unda ganisazRvros, romelia yvelaze
mniSvnelovani mosazreba, Semdeg mniSvnelobiT misi momdevno ori gamonaTqvami, Semdeg – sami
saSualod Zlieri mosazreba, Semdeg ori momdevno da bolos – yvelaze umniSvnelo.

mravalwaxnaga reitingi
yvelaze mniSvnelovani

yvelaze umniSvnelo

sakiTxebis erTmaneTisgan mkveTrad gamijvna, rogorc wesi, Zalian rTulia. aqedan gamomdinare,
reitingis amgvari forma ufro pirobiTi da misaRebia moswavlisaTvis. garda amisa, igi konsensu-
sis miRwevis met SesaZleblobasac iZleva. reitingis Sedgenisas SeiZleba baraTebze 8 mosazreba
daiweros, erTi baraTi ki carieli darCes da is Tavad monawileebma Seavson.

rogor momzaddes referati

weris procesis Tanmimdevroba da struqtura
mravali sagnis Seswavlisas, gansakuTrebiT sazogadoebrivi mecnierebebis jgufis maswavleb-
lebi Semajamebeli SefasebisTvis xSirad mimarTaven referats. referatSi SeiZleba aRiwerebodes
qveyana an regioni istoriuli TaviseburebebiT da geografiuli maxasiaTeblebiT (bunebrivi pi-
robebiT, garemosdacviTi da demografiuli problemebiT, meurneobis TaviseburebebiT); SeiZleba
referati mieZRvnas problemas, romelic sxvadasxva (lokalur, regionalur da globalur) doneze
gamovlindeba. garkveuli vadebis Semdeg, rodesac informacia iqneba moZiebuli, damuSavebuli
da Sesabamisad gaformebuli, moswavleebi TavianT naSromebs acnoben Tanaklaselebs.

rogor unda daiweros referati

ZiriTadi nabijebi
Tavdapirvelad, albaT unda gvesmodes, ras niSnavs igi.
referati (laT. refero – gacnobeb) – es aris mokle, werilobiT, an sajaro moxsenebis for-
matSi Camoyalibebuli samecniero an Tematuri naSromi.
referatis moculoba klasebis mixedviT gansxvavebuli unda iyos. sabazo skolis moswavleebs
moeTxovebaT aranakleb 4-5 gverdi naSromis dawera. saSualo safexurze – 4-5 gverdze meti.
aucilebelia, moswavleebma icodnen, rom es ar aris konspeqti da, amdenad, ar SeiZleba pirvel-
wyarodan nawilebis kopireba. Tuki miTiTebuli ar aris avtori an wyaro, aris saSiSroeba, sakuTari
naazreviT dawerili monakveTebi icnos maswavlebelma da moswavleebis naSromi wyalSi Caiyaros.
Zneli warmosadgenia, rom sinamdvileSi moswavlem rTuli, specifikuri samecniero eniT SeZlos
azrebis gadmocema. Sesabamisad, moswavleebs unda aswavloT, Tu ras gulisxmobs referati da
rogor unda gaarTvan mas Tavi.
1. referatis werisas daamuSaveT wyaroebi da araviTar SemTxvevaSi ar gadmoiweroT;
2. Tuki maincdamainc mogwonT raime monakveTi, maSin ar dagaviwydeT avtoris citireba wesebis
dacviT.

riT daviwyoT?
referatze muSaobis procesi sworad unda daigegmos.
1. Tema – qveynis/problemis arCeva. damwerisaTvis Tema unda iyos saintereso da aqtualuri;
2. sakuTar Tavs vusvamT SekiTxvas: ra problemebs Seexeba es referati; vsaxavT gzebs, rogor
gadavWriT am problemebs;
3. moviZiebT literaturas Temis garSemo (kargia, Tu periodikasac gamoviyenebT). vakeTebT
amonawerebs wyaroebidan da viyenebT Tanamedrove monacemebsac, Tuki xeli migviwvdeba internetze;
4. movxazavT referatis ZiriTadi nawilis gegmas. TiToeul problemas saWiroa mieZRvnas calke

31
Tavi, ukeTesia, Tuki Tavebi daiyofa ufro mcire erTeulebad, paragrafebad;
5. vwerT samuSaos Sav variants, xolo Sesavals vwerT mxolod mas Semdeg, rac ZiriTadi nawili
ukve dawerilia, radgan muSaobisas referatis miznebi SeiZleba mcired Seicvalos da xelaxla
dasaweri gaxdes;
6. moviZiebT, an vamzadebT Sesabamis TvalsaCinoebebs/ilustraciebs (ruka, foto, grafiki,
diagrama, sqema da sxva), romlebSic kargad warmoCindeba Temis ZiriTadi ideebi; TvalsaCinoe-
bebs ar unda hqondes mxolod dekoratiuli datvirTva da ar unda emsaxurebodes mxolod Temis
moculobis gazrdas;
7. vakiTxebT Sav samuSaos maswavlebels (Tuki igi amas iTxovs);
8. vbeWdavT an vaTeTrebT Sesworebul variants da vamzadebT mokle (5-7 wuTian) moxsenebas,
davurTavT ilustraciebs.

referatis struqtura:
a) Sesavali – sadac vxsniT Temis arCevans, mis aqtualobas, movxazavT miznebsa da amocanebs,
vaZlevT literaturis mokle mimoxilvas;
b) ZiriTadi nawili – nabij-nabij vxsniT Temas, vadasturebT naTqvams cifrebiT, faqtebiT,
an citatebiT. yoveli sturuqturuli erTeuli (Tavi, paragrafi) sruldeba mokle daskvnebiT;
g) daskvna – TemasTan dakavSirebiT vayalibebT zogad daskvnebs, uarvyofT an veTanxmebiT
wyaroTa avtorebis poziciebs da gamovTqvamT sakuTar mosazrebas problemebis gadaWrasTan
dakavSirebiT.
rodesac referati dasrulebulia, saboloo Strixia – misi gaformeba.

referatis gaformeba:
satitulo furceli – moicavs informacias saswavlo dawesebulebis Sesaxeb, ewereba sagani/
saganTa jgufi, referatis saTauri. Semsruleblisa da maswavleblis vinaoba. satitulo furcelze
numeracia ar daaqvT.
Sinaarsi – struqturuli erTeulebis Sinaarsi gverdebis miTiTebiT.
samuSaos teqsti – a) Sesavali, b) ZiriTadi nawili da g) daskvna. aqedan iwyeba gverdebis gadan-
omvra da masze daismis Sesabamisi cifri 3.
literaturis sia – wyaroebis sruli bibliografiuli monacemebis miTiTebiT.
axla, rodesac cnobilia yvela etapi, Temas, sirTulidan gamomdinare, unda daeTmos va-
debi, romelSic amis gakeTeba zedmeti Zalisxmevis gareSe moxerxdeba. mag., Tuki moswavle irCevs
sareferatod Temas konkretuli qveynis Sesaxeb, mas SeiZleba mieces erTi kvira, magram Tuki uwevs
paralelebis gavleba romelime or qveyanas Soris, maSin referatisTvis gamoyofili dro unda
gaizardos or kviramde. sasurvelia, moewyos Sualeduri ganxilva, raTa naSromi ukeTesi gamovides.

proeqti
proeqti – konkretuli problemis gadaWris an iniciativis ganxorcielebisken mimarTuli
mravalferovani samuSao, romelSic warmmarTvelia kvleviTi, SemoqmedebiTi, TanamSromlobisa
da sakomunikacio unarebis ganviTareba.
proeqti, rogorc meTodi, ganaTlebaSi me-20 saukunis dasawyisSi Semovida. es meTodi aqtiuri
da mizanmimarTuli swavlis saSualebas iZleoda da iZleva.
moswavleebi mudmivad svamen SekiTxvebs: ratom gvaswavliT ama Tu im sakiTxs? raSi gamomadgeba
es codna? maswavleblebs uWirT am kiTxvebze damajerebeli da argumentirebuli pasuxis gacema.
am problemis mogvarebaSi maswavlebels daexmareba imis codna, Tu rogor amuSaos moswavleebi
saswavlo proeqtze muSaobisas. moswavleebi realuri problemis gadasaWrelad SeZenil codnasa da
unar-Cvevebs iyeneben. proeqtiT swavleba iwvevs moswavleTa motivacias da zrdis maT pasuxismge-
blobas. isini xalisiT asruleben samuSaoebs da SeuZliaT xangrZlivad imuSaon dasmul sakiTxebze.
sakiTxebs moswavleebi garkveuli drois (erTi an ramdenime kvira) ganmavlobaSi amuSaveben da
Semdgom warudgenen mTel klass an ufro farTo auditorias. proeqtebi exmareba mozards realur
cxovrebaSi gamoiyenos miRebuli codna da gamocdileba dasaxuli miznis misaRwevad.
proeqtze muSaoba moicavs dagegmvis, kvlevis, praqtikuli aqtivobisa da Sedegebis warmod-
genis etapebs arCeuli sakiTxis Sesabamisad. proeqti ganxorcielebulad CaiTvleba, Tuki misi
Sedegebi TvalsaCinod da damajereblad, koreqtuli formiT aris warmodgenili (mag., werilobiTi
32
dokumenti, maketi, inscenireba, debatebi, aqcia, Tanmimdevruli RonisZieba da a. S.).
maswavlebeli saswavlo proeqtebis mimdinareobisas konsultantis rols asrulebs, xelmZR-
vanelobs samuSaoebs, Ziebisa da kvlevis dros aZlevs mimarTulebas. aseve, igi uTiTebs sainfor-
macio wyaroebs.
saswavlo proeqtis dagegmvis dros maswavlebeli iTvaliswinebs Semdegs:
* ramdenad mniSvnelovania problema, romelic kvlevas iTxovs;
* mosalodneli Sedegebi warmoadgendes siaxles (obieqturs an subieqturs);
* proeqtze muSaobis dros gamoyenebuli meTodebi emsaxurebodes kvlevas;
* arsebobdes arCevanis gakeTebis saSualeba, rac moswavleTa pasuxismgeblobis zrdas iwvevs.
proeqti SeiZleba Sesruldes individualurad, wyvilebSi an jgufurad, erTi sagnis farg-
lebSi, ramdenime sagnis farglebSi (saganTa integracia);
maswavlebeli-moswavleebis damokidebulebis mxriv SeiZleba gamoiyos sami tipis saswavlo
proeqti:
1. maswavlebeli sTavazobs moswavleebs SerCeul problemebs, Temebs, saxavs misi gadaWris
strategiasa da taqtikas, moswavle ki damoukideblad gadaWris problemas.
2. maswavlebeli svams problemas, moswavle damoukideblad irCevs kvlevis meTodebs da prob-
lemis gadaWris gzebs.
3. moswavle gansazRvravs problemas, damoukideblad irCevs kvlevis meTodebsa da problemis
gadaWris gzebs.

proeqtis struqtura
proeqtis aRwera
proeqtis aRwera aris misi ZiriTadi Semadgeneli nawili. aRniSnuli punqti sasurvelia daiyos
qvepunqtebad, romlebSic gaerTiandeba Semdegi saxis informacia:
a) problemis gansazRvra (identifikacia) – gulisxmobs im konkretuli problemis xazgasmas,
romlis sapasuxodac aris mimarTuli Tqveni proeqti.
b) mizani – gulisxmobs farTo, zogad debulebas imis Sesaxeb, Tu ris miRweva gsurT. poeqtis
mizans unda warmoadgendes iseTi sasurveli garemos an pirobebis Seqmna, romelic logikur kav-
SirSi iqneba (mimarTuli iqneba) zemoT aRweril problemasTan.
g) amocanebi – gulisxmobs konkretul nabijebs miznis misaRwevad. aq unda miuTiToT, ra amo-
canebis gadaWras isaxavT Tqvens proeqtSi miTiTebuli miznis misaRwevad. miznebis misaRwevad
SeiZleba daisaxoT erTi, ori an ramdenime amocana imis gaTvaliswinebiT, Tu rogoria Tqveni
proeqtis specifika.
d) ganxorcielebis gzebi – gulisxmobs kidev ufro konkretul nabijebs Tqven mier dasmuli
amocanebis Sesasruleblad. ganxorcielebis gzebi aris procesi, romelmac unda upasuxos kiTxvebs:
1) `rogor?~ – rogor ganaxorcielebT Tqveni proeqtis amocanebs?
2) `vin~ – vin monawileobs Tqveni proeqtis ganxorcielebaSi? Dan ra evalebaT proeqtSi?

proeqtis Sesrulebis vadebi

unda Seicavdes proeqtis droSi ganawilebul msvlelobas. masSi unda aisaxos etapebad dayo-
fili proeqtis Sesasruleblad gasawevi saqmianoba, ganawilebuli dReebis, kvirebis, Tveebis
mixedviT, proeqtis specifikidan gamomdinare.
biujeti
biujeti ganacxadis erT-erTi mniSvnelovani nawilia. igi unda iyos logikur kavSirSi proeqtis
aRweraSi miTiTebul amocanebTan.
mosalodneli Sedegebi
am nawilSi aRwereT is savaraudo efeqti an mosalodneli Sedegi, rac mohyveba proeqtis
warmatebiT ganxorcielebas.
monitoringi
am nawilSi unda miuTiToT, Tu rogori iqneba konkretulad Tqveni proeqtis ganviTarebaze
Tvalyuris devnebis (monitoringis) meqanizmi da perioduloba.
Sefaseba
miuTiTeT is savaraudo kriteriumebi (maCveneblebi), romlebic gansazRvravs Tqveni proeqtis
warmatebas.

33
 proeqtis Sefasebis kriteriumebi:
1. problemis identificireba;
2. Teoriuli codnis praqtikul saqmianobaSi gamoyeneba;
3. informaciis moZiebis unari;
4. kvlevebis dagegmvisa da Catarebis unari;
5. sazogadoebasTan da Sesabamis samTavrobo da arasamTavrobo organizaciebTan urTierTo-
bis unari;
6. jgufis SemoqmedebiTi unari;
7. moZiebuli informaciis klasifikaciisa da interpretaciis unari;
8. kvlevis Sedegebis analizis unari;
9. problemis gadaWris gzebis SeTavazeba;
10. gadawyvetilebebis miReba;
11. warmodgenili namuSevris organizeba;
12. moswavleebis mier Seqmnili TvalsaCinoebebi.

prezentacia, rogorc swavlebis meTodi

prezentacia raime sakiTxis auditoriis winaSe sajaro wardgenis procesia. sagnobrivi stan-
dartebis moTxovnidan gamomdinare, moswavleebs mudmivad unda uwevdeT TavianTi moklevadiani
Tu grZelvadiani kvlevis klasis winaSe wardgena.
prezentaciis mizania, adamianebis garkveul wres (mag., Tanaklaselebs) gaacnos saqmiano-
bis, kvlevis Sedegebi. sasurvelia, moswavleebis mier gakeTebuli prezentacia iyos mokle (ara
umetes 10-15 wuTisa), azriani da saintereso. kargad momzadebuli Sinaarsis da sxvadasxva Tval-
saCinoebis gamoyenebis (flipCarti, masalebi da a.S.) garda, aseve aucilebelia, momxsenebelma
gaiTvaliswinos araverbaluri komunikaciis iseTi elementebi, rogorebicaa xmis tembri, sxeulis
ena-Jestikulacia.
prezentaciis mzadebisas saWiroa auditoriis Seswavla, Sesavlis, moxsenebis ZiriTadi nawilis
da daskvnis dagegmva, sademonstracio TvalsaCinoebebis SerCeva. Semdeg ki uSualod moxseneba
iwereba. moswavle unda moemzados SesaZlo SekiTxvebze pasuxis gasacemadac.
gasaTvaliswinebelia is faqtoric, rom Tuki prezentacia auditoriisaTvis gasagebad ar
iqneba warmarTuli, daikargeba misdami interesi. aseve kargad unda iyos dagegmili gamosvlis
dro. rac mcirea dro, miT ufro rTulia yvela ZiriTadi ideis warmoCena. moxsenebis momzadebi-
sas gasaTvaliswinebelia, rom momxsenebeli saSualod 100 sityvas ambobs wuTSi. gaiTvaliswineT,
rom auditoriis interess ganapirobebs gamosvlis pirveli wuTebi. moyvanili magaliTebi unda
iyos adekvaturi. magaliTebi saSualebas iZleva auditoriam ukeT daimaxsovros Tema. ZiriTadi
ideebi ar unda iyos bevri (saSualod – 3), radgan erTi Temidan meoreze gadasvla auditoriis
yuradRebis gafantvas iwvevs.
mniSvnelovania gamosvlis dasasrulic. dasasruli unda iyos pozitiuri, an mTavrdebodes
SekiTxviT. amiT Tqven aiZulebT auditorias, miubrundes ganxilul sakiTxs da dafiqrdes masze.
TvalsaCinoebebi auditoriisaTvis gamomsvlelis poziciis erTgvari dadasturebaa da xels
uwyobs ZiriTad ideebze yuradRebis gamaxvilebas.
TvalsaCinoeba SeiZleba iyos ori tipis: teqsturi da grafikuli. isini warmoadgenen moxsenebis
mniSvelovan danamats. teqsturSi warmoCenili unda iyos mTavari postulatebi, rac auditoriis
mxedvelobiTi mexsierebis saSualebas iZleva da advilad amaxsovrebinebs sakiTxs. postulati
unda eweros garkveviT, didi SriftiT da ar aRematebodes 4-5 xazs. grafikuli SeiZleba iyos sqema,
diagrama, cxrili, ruka, foto, naxati. saWiroa, prezentators gamosvlaSi CarTuli hqondes vizua-
luri masala, ipyrobdes auditoriis yuradRebas, magram ar unda kiTxulobdes masze warwerebs.
umjobesia perifrazireba, axsna.
prezentatorma winaswar unda Seamzados oTaxi, naxos, ra dasWirdeba ilustraciebis gamo-
sakravad, saWiroebis SemTxvevaSi moamzados markeri da sxva resursi.
warmatebuli gamosvlisaTvis saWiroa, damyardes auditoriasTan kontaqti. gamosvlisas ga-
saTvaliswinebelia xmis tembri, rac auditoriis sididezea damokidebuli.
dgoma, Jestebi unda iyos bunebrivi. metyveleba unda iyos gamarTuli da mSvidi, winadadebebi
martivi, msjeloba – Tanamimdevruli, Tavi unda aaridoT Temidan Temaze gadaxtomas. auditoriis

34
kiTxvebze pasuxebi unda iyos konkretuli. ar aris saWiro pasuxebis Zalian gaSla, radgan SeiZleba
auditoriaze kontroli daikargos. Tuki kiTxvebi ar aris, prezentatorma Tavad SeiZleba dasvas
savaraudo kiTxva msmenelis nacvlad, amis Semdeg SesaZlebelia sxvac SeuerTdes.
kargia, rodesac adamiani flobs prezentaciis warmoebis unars. skolam moswavleebs unda
ganuviTaros es unar-Cveva sxvadasxva saganSi, rac gulisxmobs maT mier Seqmnili kvlevis Sedegebis
auditoriis winaSe wardgenas.
prezentaciis Sesafaseblad maswavlebelma SeiZleba gamoiyenos Semdegi kriteriumebi:
* ramdenad saintereso iyo Sesavali nawili;
* ramdenad gamokveTilad iyo Camoyalibebuli Tezisebi;
* ramdenad damajerebeli iyo argumentacia, magaliTad, gamyarebuli iyo msjeloba konkre-
tuli magaliTebiTa da faqtebiT;
* ramdenad Semajamebeli iyo prezentaciis daskvniTi nawili;
* ramdenad saintereso da originaluri iyo saprezentacio Tema;
* ramdenad daculi iyo msjelobis nawilebs Soris balansi;
* ramdenad miipyro prezentatorma auditoriis yuradReba;
* ramdenad SeZlo prezentatorma auditoriis yuradRebis SenarCuneba prezentaciis bolomde;
* ramdenad mozomili da miznobrivi iyo prezentatoris Jestikulacia da manerebi;
* ramdenad sZlia prezentatorma nerviulobis zogad fons;
* ramdenad Tamamad da damajereblad gasca man msmenelebis mier dasmul SekiTxvebs pasuxi;
* ramdenad daicva prezentatorma saprezentacio reglamenti;
* ramdenad iyo prezentatori momzadebuli zepiri metyvelebisaTvis, miejaWva Tu ara igi
baraTebs, furclebs, masalas;
* ramdenad iyenebda prezentatori TvalsaCinoebas.
maswavlebelma TiToeuli kriteriumis gaswvriv unda daweros Sesabamisi niSani, procentuli
Sesatyvisi, amis Semdeg jamdeba qulebi da gamoiTvleba saSualo ariTmetikuli. SesaZlebelia, mas-
wavlebelma ar gamoiyenos yvela kriteriumi da SearCios maTgan ufro mniSvnelovani. igi iniSnavs
prezentatoris dadebiT da sust mxareebs. prezentaciis dasrulebis Semdeg ki moswavles eubneba
yovelive amis Sesaxeb pozitiuri kritikis formiT (ix. Sefaseba).
auditoriis yuradRebis mobilizebisaTvis maswavlebelma SesaZloa moswavleebs sTxovos
TiToeuli prezentatoris Sefaseba specialurad maTTvis gankuTvnili kriteriumebis mixedviT.
kriteriumebi SeiZleba iyos Semdegi:
* ramdenad saintereso iyo saprezentacio Tema;
* ramdenad miipyro prezentatorma Tqveni yuradReba;
* ramdenad gagiCinaT prezentaciam kiTxvebis dasmis survili;
* ramdenad dagitovaT prezentaciam samomavlod am sakiTxze fiqris survili.

35
 VI. komentarebi moswavlis wignis sagakveTilo
paragrafebze
X klasis `msoflios geografiis~ moswavlis wigni 5 nawilisa da 49 Temisgan (paragrafisgan)
Sedgeba.
saxelmZRvaneloSi warmodgenilia rubrikebi:
1. leqsikoni – sadac ganmartebulia axali terminebi, ucxo sityvebi.
2. kiTxvebi da davalebebi – romelTa umetesoba sruldeba gakveTilze, xolo nawili moswav-
leebs eZlevaT saxlSi saSinao davalebis saxiT.
3. es sainteresoa – am nawilSi moswavleebi gaecnobian damatebiT cnobebs gakveTilSi mocemul
masalasTan dakavSirebiT.
4. magaliTebi;
5. danarTebi.
TiToeuli sagakveTilo Tema moicavs Sinaarsis realizaciisTvis gankuTvnil teqstebs, ilus-
traciebs, sqemebs, diagramebs, cxrilebs da istoriul wyaroebs, romlebic gankuTvnilia jgufuri
an individualuri samuSaoebisaTvis.

Sinaarsi

I Tavi – msoflios poltikuri ruka

1. ra aris msoflios politikuri ruka
2. msoflios politikuri rukis formireba uZvelesi droidan 1914 wlamde
3. msoflios politikuri rukis formireba 1914 wlidan dRemde

II Tavi – qveynebis tipologia

4. qveynebi teritoriis sididis mixedviT
5. qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT
6. qveynebi geografiuli mdebareobis mixedviT
7. qveynebi bunebrivi resursebis mixedviT
8. qveynebi teritoriul-administarciuli mowyobis mixedviT
9. qveynebi mmarTvelobis formebis mixedviT
10. qveynebi sagareo-politikuri kursis mixedviT
11. qveynebi socialur-ekonomikuri ganviTarebis donis mixedviT
12. ganviTarebuli da ganviTarebadi qveynebi

III Tavi – saerTaSoriso organizaciebi

13. gaero
14. nato
15. evrokavSiri da evrosabWo
16. damoukidebel saxlemwifoTa Tanamegobroba da suami
17. msoflios savaWro organizacia da navTobis eqsportior qveyanaTa organizacia (opeki)
18. Tanamegobroba
19. wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris saerTaSoriso moZraoba
20. olimpiuri komiteti

IV Tavi – mosaxleoba
21. kacobriobis demografiuli istoria
22. aRwarmoebis tipebi
23. demografiuli gadasvlis Teoria da fazebi
24. demografiuli afeTqeba da politika

36
 25. mosaxleobis rasobrivi struqtura
26. mosaxleobis eTnikuri struqtura
27. msoflios mosaxleobis lingvisturi kaleidoskopi
28. mosaxloebis religiuri struqtura
29. mosaxleobis cxovrebis xarisxi

Y Tavi – msoflios regionebi da qveynebi

30. msoflios regionebi
31. evropa
32. germaniis federaciuli respublika
33. didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo
34. safrangeTis respublika
35. azia
36. CineTis saxalxo respublika
37. indoeTis respublika
38. iaponia
39. TurqeTis respublika
40. CrdiloeTi amerika
41. amerikis SeerTebuli Statebi
42. samxreTi amerika
43. brazilia
44. Cile
45. afrika
46. samxreT afrikis respublika
47. egviptis arabTa respublika
48. avstralia da okeaneTi
49. avstralia
danarTebi

37
 VII. sanimuSo gakveTilebis scenarebi

§ 1. msoflios politikuri ruka

Sedegi 1. moswavles SeuZlia daakavSiros politikuri rukis formireba msoflioSi mimdinare

movlenebTan.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

* gamoyofs msoflios politikuri rukis Camoyalibebis ZiriTad etapebs, msjelobs rukaze
asaxul raodenobriv da Tvisobriv cvlilebebze; Sedegebs gamosaxavs misTvis sasurveli formiT.

gakveTilis mizani:
* msoflios politikuri rukis arsisa da mniSvnelobis gacnobiereba;
* msoflios politikur rukaze asaxul raodenobriv da Tvisobriv cvlilebebze msjeloba.

gamomuSavebuli unar­Cvevebi:
* geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari;
* geografiuli informaciis interpretaciis unari;
* msjelobisa da daskvnebis gakeTebis unari.

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, naxevarsferoebis ruka, msoflios

konturuli ruka.

gakveTilis msvleloba:
I etapi – kiTxva­pasuxi, 10 wT.
maswavlebeli sTxovs moswavleebs gaixsenon wina klasebSi naswavli masala da upasuxon kiTxvebs:
- ra aris ruka?
- rogori rukebi arsebobs?
- rodis da vin Seqmna pirveli rukebi?
- ra aris asaxuli politikur rukaze?
- rodis gaCnda dedamiwaze pirveli saxelmwifoebi da ra faqtorebi axdenda gavlenas
sxvadasxva istoriul epoqaSi saxelmwifoTa warmoSoba-gaqrobaze?
- daakvirdnen saxlemZRvaneloSi mocemul rukebs (gv. 8) da gaixsenon vis mier aris Sedge-
nili da SeiZleba Tu ara CaiTvalos es rukebi pirvel politikur rukebad?
- icvleba Tu ara msoflios politikuri ruka da aris Tu ara is istoriuli kategoria?
- risTvis sWirdeba adamians imis codna, Tu rogor yalibdeboda msoflios politikuri ruka?

II etapi – geografiul TvalsaCinoebebze muSaoba, 20 wT.

moswavleTa pasuxebis mosmenis Semdeg maswavlebeli yofs klass jgufebad da TiToeul jgufs
aZlevs davalebas:
I jgufs davalebad eZleva gaaanalizos saxelmZRvaneloSi mocemuli nax. 1.2 – politikuri
rukis formirebis etapebi ganalagos drois xazze. aRniSnos konturul rukaze TiToeuli epoqis
wamyvani qveynebi.
II jgufis davalebaa gaaanalizos saxelmZRvaneloSi mocemuli nax 1.3 da gamoitanos daskvna, ra
gasxvavebaa msoflios politikur rukaze asaxul raodenobriv da Tvisobriv cvlilebebs Soris,
romeli maTgani ufro metad axdens gavlenas politikuri rukis cvlilebaze.
III jgufma unda gaaanalizos saxelmZRvaneloSi mocemuli nax 1.4, daadginos, romeli damokide-
buli teritoriebi arsebobs Tanamedrove msoflios politikur rukaze da daadginos, romel
saxlemwifoebs ekuTvnis isini.
IV jgufis davlebaa gamoiyenos msoflios politikuri da naxevrsferoebis rukebi da daaxasiaTos
romelime qveynis geopolitikuri mdebareoba Semdegi gegmis mixedviT: a) fizikur-geografiuli mde-
bareoba; b) ekonomikuri da satransporto-geografiuli mdebareoba; g) geopolitikuri mdebareoba;
samuSaos Sesrulebis Semdeg jgufebi waradgenen Sesrulebul namuSevars.

38
 III etapi – gakveTilis Sejameba, 10 wT.
prezentaciis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs imuSaon individualurad. maTi dava-
lebaa msoflios politikuri rukis gamoyenebiT amoiweron TiToeuli kontinenetis xuTi qveyana
dedaqalaqebiTa da mosazRvre qveynebiT.
moswavleTa namuSevrebis Semowmeba xdeba SerCeviT. (SesaZlebelia maswavlebelma moswavleTa
namuSevrebi Tan waiRos gasasworeblad da Semdeg gakveTilze gaarCion).
gakveTilis dasasruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs
aZlevs saSinao davalebas: werilobiT warmoadginon TavianTi mosazrebebi Tu ra cvlilebebi
SeiZleba moxdes msoflios politikur rukaze momavalSi.

§ 6. qveynebi geografiuli mdebareobis mixedviT

Sedegi 2. moswavles SeuZlia gaaanalizos qveynebis adgili msoflioSi rigi socialuri da

ekonomikuri parametrebis mixedviT.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

• CamoTvlis da ajgufebs qveynebs ganviTarebis xelSemSlel da xelSemwyob (geografiuli
mdebareobas, socialur, ekonomikur da politikur) faqtorebs; aanalizebs aRniSnuli faqtorebis
gavlenas qveynebis ganviTarebaze da gamoxatavs sakuTar damokidebulebas.

Sedegi 6. moswavles SeuZlia gaaanalizos teritoriuli da geopolitikuri faqtorebis gav-

lena sazogadoebis ganviTarebaze.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

• axasiaTebs geografiuli mdebareobis doneebs (regionaluri, kontinenturi, zRvispira,
zonaluri, mezobloba da urTierToba ganviTarebul da ganviTarebad qveynebTan); aRniSnuli
maCveneblebis mixedviT qveynebs ajgufebs cxrilSi.

gakveTilis mizani:
• geografiuli mdebareobisa da sazRvrebis xasiaTis mniSvnelobis dadgena qveynebisTvis;
• qveynebis dajgufeba geografiuli mdebareobis mixedviT.

gamomuSavebuli unar­Cvevebi:
• geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari;
• geografiuli informaciis interpretaciis unari;
• klasifikaciis unari;
• analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;
• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari.

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, naxevarsferoebis ruka, msoflios

konturuli ruka.

gakveTilis msvleloba:
I etapi – azrobrivi ruka, 10 wT.
maswavlebeli dafaze wreSi wers sityvebs `geografiuli mdebareoba~ da moswavleebs sTxovs
gaixsenon, ra saxis geografiuli mdebareoba arsebobs.

39
 geografiuli
mdebareoba

Semdeg moswavleebma unda ganmarton maT mier CamoTvlili geografiuli mdebareobis saxeebi;
mag., fizikur-geografiuli, ekonomikur-geografiuli, satransporto-geografiuli da politi-
kur-geografiuli mdebareoba.

II etapi – mini­leqcia, saxelmZRvanelos TvalsaCinoebebze da rukebze muSaoba, 25 wT.

maswavlebeli atarebs mini-leqcias geografiuli mdebareobisa da saxelmwifo sazRvrebis
Sesaxeb.
Semdeg maswavlebeli klass yofs jgufebad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas:
I jgufis davalebaa gaecnos saxelmZRvaneloSi mocemul sqemas (nax. 6.1) da naxevarsferoebisa
da msoflios politikuri rukis gamoyenebiT daadginos 3 qveyana: a) romelTac ara aqvT zRvaze
gasasvleli; b) romelTac aqvT zRvaze gasasvleli, magram ar arian arc kunZulovani da arc nax-
evarkunZulovani qveynebi; g) kunZulovani da naxevarkunZulovani qveynebi; d) qveyana-arqipelagebi.
II jgufs evaleba naxevarsferoebisa da msoflios politikuri rukis gamoyenebiT daaxasiaTos
TurqeTis, panamis da egviptis makro, mezo da mikro geografiuli mdebareoba;
III jgufi ecnoba saxelmZRvaneloSi mocemul sqemas da suraTebs (nax. 6.2, 6.3, 6.4. 6.5 da 6.6) da
adgenen, ra tipis sazRvrebia maTze gamosaxuli;
IV jgufis davalebaa naxevarsferoebisa da msoflios politikuri rukis gamoyenebiT erTma-
neTs Seadaros poloneTisa da Ciles geografiuli mdebareoba, sazRvrebis xasiaTi da teritoriis
kompaqturoba;
samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebi warmoadgenen namuSevrebs.

III etapi – diskusia da gakveTilis Sejameba, 10 wT.

klasSi ewyoba mokle diskusia, Tu ra gavlenas axdens geografiuli mdebareoba qveynis so-
cialur-ekonomikuri ganviTarebis doneze. moswavleebi gamoxataven TavianT damokidebulebas
aRniSnul sakiTxTan mimarTebaSi.
dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs da moswavleebs
aZlevs saSinao davalebas: gaaanalizon saxelmZRvaneloSi mocemuli sqema (gv. 38, davaleba 9) da
werilobiT warmoadginon TavianTi pasuxebi.

§ 8. qveynebi teritoriul­administarciuli mowyobis mixedviT

Sedegi 6. moswavles SeuZlia gaaanalizos teritoriuli da geopolitikuri faqtorebis gav-

lena sazogadoebis ganviTarebaze.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

• mohyavs magaliTebi da adarebs sxvadasxva qveyanas mmarTvelobis formebis da teritori-
ul-administarciuli mowyobis mixedviT.

40
 gakveTilis mizani:
• msoflios qveynebis teritoriul-administraciuli mowyobis formebis gacnoba;
• qveynebis dajgufeba teritoriul-administraciuli mowyobis formebis mixedviT.

gamomuSavebuli unar­Cvevebi:
• geografiul TavlsaCinoebebze muSaobis unari;
• geografiuli informaciis interpretaciis unari;
• Sedarebis unari;
• analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;
• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari.

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, msoflios konturuli ruka.

gakveTilis msvleloba:

I etapi – provocireba, 10 wT.

maswavlebeli acnobs moswavleebs gakveTilis Temas da sTxovs maT gamoTqvan TavianTi mosazre-
bebi, ras niSnavs qveynis teritoriul-administraciuli mowyoba, teritoriul-administraciuli
mowyobis rogori formebi SeiZleba arsebobdes.

II etapi – saxelmZRvanelos teqstze muSaoba, venis diagramaze muSaoba, 20 wT.

maswavlebeli sTxovs moswavleebs saxelmZRvanelos teqstze imuSaon wyvilebSi, amasTan, wyvil-
Si orive moswavles sxvadasxva davaleba aqvs. mag., wyvilidan erTi moswavle kiTxulobs teqstis im
monakveTs, romelic qveynebis teritoriul-administraciuli mowyobis unitarul formas exeba,
xolo meore – im nawils, romelic qveynis teritoriul-administraciuli mowyobis federaciuli
formis Sesaxeb. teqstis gacnobis Semdeg moswavleebi erTmaneTs uziareben wakiTxuls da avseben
venis diagramas: maT unda daadginon qveynebis teritoriul-administraciuli mowyobis unita-
rul da federaciul formebs Soris msgavseba-gansxvaveba:

unitaruli federaciuli

samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebi warmoadgenen namuSevrebs.

III etapi – gakveTilis Sejameba, 15 wT.

maswavlebeli sTxovs moswavleebs imuSaon individualurad da msoflios politikuri rukisa
da saxelmZRvaneloSi mocemuli rukebis (nax. 8.1 da 8.2) gamoyenebiT daadginon msoflios 5 fede-
raciuli da 5 unitaruli qveyana. Semdeg wyvilebSi momuSave moswavleebi erTmaneTs ucvlian qvey-
nebis sias, da am qveynebs konturul rukaze aRniSnaven. samuSaos Sesrulebis Semdeg moswavleebi
kvlav ucvlian erTmaneTs konturul rukebs da mewyvilis Sesrulebul namuSevars amowmeben.
namuSevrebis sajaro ganxilva xdeba SerCeviT.
gakveTilis miwuruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs
aZlevs saSinao davalebas: moiZion informacia romelime federaciuli da unitaruli qveynis
Sesaxeb.

41
 § 15. evrokavSiri da evrosabWo

Sedegi 6. moswavles SeuZlia gaaanalizos teritoriuli da geopolitikuri faqtorebis gav-

lena sazogadoebis ganviTarebaze.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

• aanalizebs mniSvnelovani saerTaSoriso samxedro-politikuri, safinanso da ekonomikuri
organizaciebis rols maTSi gawevrianebuli qveynebis ganviTarebaSi. qveynebs miakuTvnebs
ZiriTad organizaciebs; msjelobs maTi gafarToebis perseqtivebze da qmnis Sesabamis
rukebs.

gakveTilis mizani:
• saerTaSoriso organizaciebis mniSvnelobisa da rolis gansazRvra;
• qveynebis dajgufeba sxvadasxva saerTaSoriso organizaciaSi wevrobis mixedviT.

gamomuSavebuli unar­Cvevebi:
• geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari;
• geografiuli informaciis interpretaciis unari;
• klasifikaciis unari;
• analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;
• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari.

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios da evropis politikuri ruka, evropis konturuli

ruka; sxvadasxva feris fanqrebi (flomasterebi).

gakveTilis msvleloba:
I etapi – gonebrivi ieriSi, 15 wT.
maswavlebeli sTxovs moswavleebs gaixsenon, ra smeniaT evrokavSirisa da evrosabWos Sesaxeb.
moswavleTa mosazrebebs maswavlebeli wers dafaze (an iniSnavs flifCartze). maT moswavleebTan
erTad ganixilavs da `filtravs~: toveben mxolod imas, romelic marTebulia.

II etapi – rukebze muSaoba, 25 wT.

maswavlebeli klass yofs jgufebad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas: I jgufis davalebaa
gaecnos saxelmZRvaneloSi mocemul rukas (nax. 15.3) da evropis rukis gamoyenebiT daadginos
romeli evropuli qveynebi ar aris evrokavSiris wevri da romelia evrokavSiris kandidati qveynebi;
II jgufs evaleba saxelmZRvaneloSi mocemuli cxrilis (nax. 15.4) mixedviT evropis konturul
rukaze aRniSnos evrokavSiris gafarToeba (pirobiT niSnebad gamoiyenon sxvadasxva feri).
III jgufis davalebaa saxelmZRvaneloSi mocemuli rukisa (nax. 15.5) da evropis politikuri
rukis gamoyenebiT daadginos: a) evrozonis qveynebi; b) qveynebi, romlebic ar arian evrokavSiris
wevrebi, magram maT valutas warmoadgens evro; g) qveynebi, romlebmac uari Tqves veroze;
IV jgufis davalebaa saxelmZRvaneloSi mocemuli rukisa (nax. 15.8.) da evropis politikuri
rukis gamoyenebiT daadginos, romeli qveynebi ar Sedis Sengenis zonaSi.
V jgufs evaleba saxelmZRvaneloSi mocemuli rukisa (nax. 15.11) da msoflios politikuri rukis
gamoyenebiT daadginos, romeli qveynebia: a) evrosabWos damfuZnebeli; b) Semdgom mierTebuli;
g) oficialuri kandidati;
samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebi warmoadgenen namuSevrebs.

III etapi – gakveTilis Sejameba, 5 wT.

gakveTilis miwuruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs
aZlevs saSinao davalebas: moiZion informacia saqarTvelos, evrokavSirsa da evrosabWos Soris
partnioruli urTierTobebis Sesaxeb.

42
 § 25. mosaxleobis rasobrivi struqtura

Sedegi 5. moswavles SeuZlia msoflios mosaxleobis gansaxlebis Taviseburebebis kvleva da

demografiuli viTarebis analizi.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

• msoflios mosaxleobis rasobrivi da eTnikuri struqturis geografiuli Taviseburebebis
safuZvelze qmnis Sesabamis rukas.

gakveTilis mizani:
• msoflios mosaxleobis rasobrivi struqturis Seswavla.

gamomuSavebuli unar­Cvevebi:
• geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari;
• geografiuli informaciis interpretaciis unari;
• klasifikaciis unari;
• analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;
• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari.

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, msoflios konturuli ruka, feradi

fanqrebi (flomasterebi).

gakveTilis msvleloba:
I etapi – gonebrivi ieriSi da leqsikonze muSaoba, 10 wT.
maswavlebeli sTxovs moswavleebs CamoTvalon ra niSnebiT gansxvavdebian msoflios xalxebi
erTmaneTisgan. Semdeg sTxovs moswavleebs TavianTi sityvebiT ganmarton, ra aris rasa, gardama-
vali da Sereuli rasa, rasizmi. gaixsenon istoriis kursidan, sad hqonda rasizmis gamovlinebas
adgili. pasuxebis mosmenis Semdeg moswavleebi ecnobian saxelmZRvaneloSi mocemul leqsikons
da TavianT pasuxebs adareben ganmartebebs.

I etapi – mini­leqcia da geografiul TvalsaCinoebebze muSaoba, 25 wT.

maswavlebeli atarebs mini-leqcias msoflio mosaxloebis rasobrivi struqturis Sesaxeb.
Semdeg klass yofs jgufebad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas:
I jgufi nax. 25.2-isa da msoflios politikuri rukis mixedviT adgens, sad iyo rasebis pirve-
ladi gavrcelebis arealebi;
II jgufi nax. 25.3-isa da msoflios politikuri rukis mixedviT adgens, sad aris Tanamedrove
rasebis gavrcelebis arealebi;
III jgufi nax. 25.4-is mixedviT aRwers TiToeuli rasis warmomadgenlisTvis damaxasiaTebel
garegnul niSnebs.
samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebi warmoadgenen Sesrulebul samuSaos. prezentaciis
dawyebamde maswavlebeli dafaze xazavs cxrils `msoflios mosaxleobis rasobrivi struqtura~
da prezentaciisas jgufis momxsenebeli cxrilis Sesabamis grafaSi wers informacias.

msoflios mosaxleobis rasobrivi struqtura

damaxasiaTebeli gavrcelebis adgilebi

rasa
niSnebi (qveynebi)

cxrilis Sevsebis Semdeg mosawvleebi aanalizeben cxrils da msjeloben, ra cvlilebebi moxda

msoflios mosaxleobis rasobriv geografiaSi.

43
 III etapi – gakveTilis Sejameba, 10 wT.
maswavlebeli sTxovs moswavleebs imuSaon individualurad: konturul rukaze Tavissave
SerCeuli pirobiTi niSnebiT aRniSnon 3-3 qveyana, sadac cxovroben evropeiduli, negroiduli,
monRoloiduri da gardamavali rasis warmomadgenlebi. moswavleTa namuSevrebi maswavlebels
Tan miaqvs gasasworeblad.
gakveTilis miwuruls maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs
aZlevs saSinao davalebas: moiZion masalebi rasizmis gamovlinebis Sesaxeb.

§ 28. mosaxleobis religiuri struqtura

Sedegi 5. moswavles SeuZlia msoflios mosaxleobis gansaxlebis Taviseburebebis kvleva da

demografiuli viTarebis analizi.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

• statistikuri informaciis safuZvelze ajgufebs ZiriTad religiebs warmoSobis drois,
erTmorwmune qveynebis ricxvis da mosaxleobis raodenobis (xalxmravlobis) mixedviT; Sede-
gebs gamoxatavs sasurveli formiT (cxrili, ruka da sxva).

gakveTilis mizani:
• religiebis geografiis Seswavla.

gamomuSavebuli unar­Cvevebi:
• geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari;
• geografiuli informaciis interpretaciis unari.
• klasifikaciis unari;
• analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;
• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari;

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka.

gakveTilis msvleloba:
I etapi – gonebrivi ieriSi, 10 wT.
maswavlebeli sTxovs moswavleebs gaixsenon istoriis kursidan, ra ician religiis Sesaxeb da
upasuxon kiTxebs:
• rodis warmoiSva pirveli religiuri warmodgenebi da rogori iyo isini?
• romel religiebs icnobT?
• sad aris es religiebi gavrcelebuli?

II etapi – mini­leqcia, teqstsa da geografiul TvalsaCinoebebze muSaoba, drois xazi, 25 wT.

maswavlebeli moswavleTa mier CamoTvlil religiebs wers dafaze da atarebs mini-leqcias, sa-
dac yuradRebas amaxvilebs religiebis klasifikaciaze, kerZod, msoflio da eTnikur religiebze.
Semdeg klass yofs jgufebad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas:
I jgufs evaleba saxelmZRvaneloSi mocemuli teqstis, rubrikis `es sinteresoa~, rukebisa da
sqemebis gamoyenebiT moiZios informacia qristianobaze Semdegi gegmis mixedviT: rodis warmoiSva,
rogor gavrcelda, dRes romel qveynebSia qristianoba Tavisi mimarTulebebiT gavrcelebuli,
ramdeni mimdevari hyavs.
I jgufi igive davalebas asrulebs islamze, xolo III jgufi budizmze. IV jgufis davalebaa
gaecnos eTnikur religiebs da daadginos, romel qveynebSia es religiebi gavrcelebuli.
samuSaos Sesrulebis Semdeg moxdeba namuSevrebis prezentacia. prezentaciis dawyebamde
maswavlebeli dafaze xazavs drois xazs, romelzec moswavleebi prezentaciis dros TavianT
sakvlev religias aRniSnaven.

44
 III etapi – mini­diskusia, gakveTilis Sejameba, 10 wT.
maswavlebeli sTxovs moswavleebs mokled gamoTqvan Taviani mosazrebebi, Tu raSi gvexmareba
religiebis geografiis codna. gaimarTeba mini-diskusia.
gakveTilis miwuruls maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs
aZlevs saSinao davalebas: moiZion masalebi sxvadasxva religiuri adgilis, tradiciis, dResas-
waulis Sesaxeb.

§ 34. safrangeTis respublika (ori saaTi)

pirveli saaTi
Sedegi 3. moswavles SeuZlia qveynebis klasifikaciis safuZvelze gaaanalizos maTi ganviTa-
rebis perspeqtivebi.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

• TiToeul jgufSi gaerTianebul qveynebs adarebs maTTvis damaxasiaTebeli bunebrivi piro-
bebis (saxasiaTo landSaftebi, tropikuli tyeebi, ariduli landSaftebi da sxva) mixedviT;
sakuTar mosazrebebs warmoadgens sxvadasxva formiT.

Sedegi 4. moswavles SeuZlia Seadaros erTmaneTs qveynebi sxvadasxva maxasiaTeblebis mixedviT

da imsjelos msgavseba-gansxvavebis mizezebze.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

• rukisa da sxva geografiuli TvalsaCinoebebis daxmarebiT ikvlevs qveynebis bunebriv piro-
bebs; mohyavs analogebi sxva qveynebidan;
• aanalizebs mosaxleobis statistikur monacemebs (rukebi, cxrilebi, grafikebi, diagramebi
da sxva), msjelobs mosaxleobis simWidrovis, gansaxlebis Taviseburebebis Sesaxeb; adarebs
sxva qveynebis analogiur monacemebs da Sedegebs gamoxatavs gansxvavebul formatSi;
• ikvlevs Sesaswavli qveynis tradiciebis warmoSobis geografiul da istoriul-kulturul
Taviseburebebs; adarebs sxva qveynebs da varaudobs, rogor SeiZleba gamoyenebuli iqnas
tradiciebis mravalferovneba qveynis ganviTarebisaTvis;
• ekonomikuri saqmianobis dargobrivi struqturis safuZvelze ajgufebs qveynebs ganviTa-
rebis stadiebis mixedviT (agraruli, industriuli, postindustriuli);
• eqsport-importis monacemebze dayrdnobiT msjelobs qveynis resursebisa da meurneobis
specializaciis dargebis Sesaxeb; adarebs qveynebs aRniSnuli maCveneblebis mixedviT;
• aanalizebs qveyanaSi arsebul problemebs (bunebrivi da adamianuri resursebi, socialur-
ekonomikuri, politikuri da ekologiuri); gamoTqvams varauds arsebuli problemebis
warmatebiT gadaWris Sesaxeb;
• aanalizebs teqstur informacias, sxvadasxva tipis geografiul saSualebebs da gansaz-
Rvravs, rogor icvleboda SerCeuli qveynis roli msoflios fonze; gamoTqvams varauds
qveynis samomavlo perspeqtivebze (socialur-ekonomikuri da samxedro-politikuri).

gakveTilis mizani:
• safrangeTis bunebrivi pirobebis, mosaxloebis, meurneobis Seswavla;
• safrangeTis adgilis gansazRvra msoflios qveynebs Soris.

45
 gamomuSavebuli unar­Cvevebi:
• geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari;
• geografiuli informaciis interpretaciis unari;
• klasifikaciis unari;
• analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;
• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari.

resursebi: saxelmZRvanelo, evropis politikuri ruka, veropis konturuli ruka;

gakveTilis msvleloba:

I etapi – gonebrivi ieriSi, 10 wT.

maswavlebeli dafaze, wreSi wers sityvebs `safrangeTis respublika~ da moswavleebs sTxovs
gaixsenon, ra ician safrangeTis Sesaxeb.

safrangeTis
respublika

II etapi – teqstze da TvalsaCinoebebze muSaoba, 25 wT.

azrobrivi rukis Sevsebis Semdeg maswavlebeli yofs klass 4 jgufad. TiToeuli jgufi war-
moadgens eqspertTa jgufs safrangeTTan dakavSirebul konkretul sakiTxebSi. mag., I jgufi
safrangeTis geografiuli mdebareobis eqspertia, II jgufi – bunebrivi pirobebisa da resursebis,
III jgufi – mosaxleobis, xolo IV jgufi – saxelmwifo wyobilebis; jgufebs davalebad eZleva
saxelmZRvaneloSi teqstis davalebebisa da rukebis gamoyenebiT moamzadon `moxseneba~.
samuSaos damTavrebis Semdeg xdeba moxsenebebis prezentacia. jgufebi erTmaneTs usvamen
kiTxvebs maTi moxsnebis irgvliv.

III etapi – gakveTilis Sejameba, 10 wT.

maswavlebeli moswavleebs aZlevs individualur samuSaos, Seavson sqema.

vicodi viswavle ra minda vicode

`vicodi~ grafaSi maT unda Caweron yvelaferi, rac icodnen gansaxilveli sakiTxis Sesaxeb,
`viswavle~ grafaSi, rac axali Seityves, xolo `minda vicode~ grafaSi, rac maT ainteresebT. na-
muSevrebis ganxilva xdeba SerCeviTobis principiT.
dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao
davalebas: moiZion informacia im sakiTxebis Sesaxeb, rac maT grafaSi `minda vicode~ Caweres.

46
 § 34 . safrangeTis respublika

meore saaTi

gakveTilis msvleloba:
I etapi – saSinao davalebis Semowmeba da geografiuli karnaxi, 20 wT.
maswavlebeli amowmebs saSinao davalebas: moswavleebi warmoadgenen maT mier moZiebul, saf-
rangeTTan dakavSirebul saintereso informacias.
Semdeg maswavlebeli atarebs geografiul karnaxs: moswavleebma evropis konturul (safran-
geTis) rukaze unda aRniSnon maswavleblis mier nakarnaxevi geografiuli obieqtebi cifrebiT,
mag., 1 – mdinare luara, 2 – alpebis mTebi, 3 – biskais yure, 4 – k. korsika, 5 – centarluri masivi, 6
– CrdiloeT safrangeTis dablobi, 7 – belgia, 8 – Sveicaria, 9 – luqsemburgi, 10 – Ggermania (saf-
rangeTis mezobeli qveynebi). moswavleebi rukaze mdinare luaras adgilas weren cifr 1-s da a.S.

II etapi – mini­leqcia da rukaze muSaoba, 20 wT

maswavlebeli atarebs mini-leqcias safrangeTis meurneobis Sesaxeb. Semdeg sTxovs moswav-
leebs imuSaon wyvilebSi da Seasrulon davaleba: saxelmZRvanelos rukebis (nax. 34.9, 34.10 da
34.11) gamoyenebiT daadginon: a) mrewvelobis dargebis geografia: b) atomuri eleqtrosadgurebis
geografia; g) xorblisa da mevenexeobis gavrcelebis ZiriTadi regionebi; d) parizis mTavari
RirsSesaniSnaobebi.
namuSevrebis ganxilva xdeba SerCeviTobis principiT.

III etapi – gakveTilis Sejameba, 5 wT.

dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao
davalebas: moiZion informacia safrangeTis an parizis romelime RirsSesaniSnaobis Sesaxeb.
momzadebuli masala SeuZliaT warmoadginon nebismieri (bukleti, slaid-Sou da sxv.) saxiT. aseve
daaxasiaTon safrangeTis romelime regioni Semdegi gegmis mixedviT: a) geografiuli mdebareoba;
b) bunebrivi pirobebi; g) mosaxleoba; d) meuneobis ZiriTadi dargebi; e) qalaqebi da RirsSesaniS-
naobebi.

§ 42. afrika (ori saaTi)

pirveli saaTi

Sedegi 3. moswavles SeuZlia qveynebis klasifikaciis safuZvelze gaaanalizos maTi ganviTa-

rebis perspeqtivebi.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu:

• esmis regionaluri dayofis principebi;
• ecnoba ramdenime gansxvavebuli regionis rukas da msjelobs maTi gamoyofis principis
miznobriv gamoyenebaze;
• TiToeul jgufSi gaerTianebul qveynebs adarebs maTTvis damaxasiaTebeli bunebrivi piro-
bebis (saxasiaTo landSaftebi, tropikuli tyeebi, ariduli landSaftebi da sxva) mixedviT;
sakuTar mosazrebebs warmoadgens sxvadasxva formiT;
• rukebsa da sxva geografiul saSualebebSi mocemuli informaciis safuZvelze axasiaTebs
da adarebs gaeros klasifikaciis mixedviT TiToeul jgufSi gaerTianebuli qveynebis
meurneobis wamyvan dargebs; msjelobs warmoqmnil problemebze da ganviTarebis perspeqti-
vebze;
• adarebs regionebs bunebrivi pirobebis, bunebrivi resursebis, ekonomikis dargebis, mo-
saxleobis da ganviTarebis perspeqtivebis mixedviT; gamoTqvams sakuTar mosazrebebs am
jgufebs Soris SesaZlo kavSirebze.

47
 gakveTilis mizani:
• afrikis kontinentis Seswavla;
• afrikis regionebis gacnoba.

gamomuSavebuli unar­Cvevebi:
• geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari;
• geografiuli informaciis interpretaciis unari;
• klasifikaciis unari;
• analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;
• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari.

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, afrikis fizikuri ruka, afrikis

konturuli ruka.

gakveTilis msvleloba:
I etapi – kiTxva–pasuxi, 15 wT.
maswavlebeli sTxovs moswavleebs gaixsenon da upasuxon kiTxvebs:
• ra aris regioni?
• ra niSnebis mixedviT xdeba regionebis gamoyofa?
• ra mniSvneloba aqvs regionul dayofas?
• gaeros kalsifikaciis mixedviT romel regionebad iyofa afrikis kontinenti?
• maTi azriT, ra niSniT moxda afrikis regionalizacia?
moswavleTa mier CamoTvlil afrikis regionebs maswavlebeli wers dafaze. Semdeg sTxovs
moswavleebs gadaSalon saxelmZRvanelo gv. 130-131-ze da kidev erTxel gadaamowmon TavianTi
pasuxebi.

II etapi – teqstze da geografiul TavlsaCinoebebze muSaoba, 25 wT.

pasuxebis mosmenis Semdeg maswavlebeli klass yofs 5 jgufad; TiToeuli jgufi warmoadgens
afrikis romelime regions, mag., I jgufi – dasavleT afrikas, II jgufi – samxreT afrikas, III jgufi
CrdiloeT afrikas, IV –aRmosavleT afrikas da V jgufi – centralur afrikas. Semdeg sTxovs
gaecnon saxelmZRvaneloSi mocemul teqstsa da geografiul TvalsaCinoebebs (§ 45) afrikis
geografiuli mdebareobis, bunebrivi pirobebisa da mosaxleobis Sesaxeb. moaxdinon teqstSi
amokiTxuli informaciis klasificireba, anu moiZion is informacia, romelic maT regionebs exeba
da warmoadginon werilobiT.
mag: I jgufi anu dasavleTi afrika teqstidan da mocemuli rukebis gamoyenebiT amoiwers Semdeg
informacias: afrikas dasavleTidan esazRvreba atlantis okeane da gvineis yure; CrdiloeTidan
da Crdilo-dasavleTidan msoflioSi farTobiT udidesi udabno – sahara, aRmosavleTidan ki –
kamerunis mTianeTi; regionis farglebSi miedineba mdinare nigeri. regionis teritorias sahels
uwodeben. regioni bunebrivi pirobebis mravalferovnebiT xasiaTdeba. aq gavrcelebulia tropi-
kuli udabnoebi, savanebi da teniani tyeebis zona. regionSi moipoveba navTobi (gvineis yure) da
almasebi.
mosaxleoba metad araTanabradaa ganawilebuli. mosaxleobis simWidrove maRalia gvineis
ubispira raionebSi, sadac zogierT adgilas simWidrove 150-299 kacs Seadgens 1 kv.km-ze, zogan ki
25-49 kacs kv.km-ze. regionSi urbanizaciis done dabalia. dasavleT afrikaSi ZiriTadad gavrcele-
bulia adgilobrivi, tradiciuli religiebi da qristianoba.
dasavleT afrikis qveyana nigeria mTel kontinentze mosaxleobis raodenobiT pirveli saxelm-
wifoa. aq 2010 wlis monacemebiT 155.2 mln kaci cxovrobs.A abuja dasavleT afrikis qveynis, nigeriis
dedaqalaqia 1991 wlidan. manamde qveynis dedaqalaqi lagosi iyo. abuja yofili dedaqalaqidan
800 km-iTaa daSorebuli. dedaqalaqis gadatanis Sesaxeb gadawyvetileba 1976 wels miiRes. axali
dedaqalaqi iaponeli arqiteqtoris kenZo tanges proeqtis mixedviT aSenda. regionSi ZiriTadad
gavrcelebulia niger-kongos enaTa ojaxis enebi.
am magaliTis msgavsad sxva jgufebic weren TavianTi regionebis daxasiaTebas.
samuSaos dasrulebis Semdeg moxdeba namuSevrebis prezentacia.

48
 III etapi – gakveTilis Sejameba, 5 wT.
dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao
davalebas: moiZion informacia afrikis romelime qveynis Sesaxeb.

§ 42. afrika

meore saaTi

gakveTilis msvleloba:
I etapi – saSinao davalebis Semowmeba, 10 wT.
maswavlebeli dafaze xazavs cxrils `afrikis regionebi~.
maswavlebeli sTxovs moswavleebs daasaxelon afrikis romeli qveynis Sesaxeb moiZies infor-
macia, afrikis (msoflios) politikuri rukis mixedviT daadginon romel regionSi mdebareobs es
qveyana da wers Sesabamis grafaSi.

afrikis regionebi

dasavleTi samxreTi CrdiloeTi aRmosavleTi centraluri

afrika afrika afrika afrika afrika
liberia lesoto alJiri kenia angola
gambia namibia egvipte tanzania gaboni
nigeria sar siria madagaskari kameruni

II etapi – teqstze da geografiul TvalsaCinoebebze muSaoba, 20 wT.

moswavleebi iyofian jgufebad imis mixedviT, Tu romeli regionis qveynis Sesaxeb moiZies in-
formacia. Semdeg afrikis politikuri rukis mixedviT asruleben cxrils: weren am regionebSi
Semaval yvela qveyanas da maT dedaqalaqebs. saxelmZRvanelos teqstisa da rukebis gamoyenebiT
adgenen, TavianT regionSi meurneobis romeli dargebia ganviTarebuli, rogoria am qveynebSi
mSp-is maCvenebeli 1 sul mosaxleze da emzadebian prezentaciisTvis.

III etapi – konturul rukaze muSaoba da gakveTilis Sejameba, 15 wT.

maswavlebeli sTxovs moswavleebs imuSaon damoukideblad: maT konturul rukaze unda aRniS-
non afrikis Semdegi qveynebi: egvipte, sudani, alJiri, siria, maroko, gvinea, kongos demokratiuli
respublika, nigeria, nigeri, kameruni, mozambiki, namibia, kenia, libia, mavritania, angola, sar,
zimbabve, centaruli afrikis respublika, Cadi.
maswavlebels mosawvleTa namuSevrebi Tan miaqvs gasasworeblad.
dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao
davalebas: moiZion informacia afrikis romelime bunebrivi an kulturuli RirsSesaniSnaobis
Sesaxeb.

49
 VIII. moswavlis wignSi mocemuli davalebebis pasuxebi

§ 1. ra aris msoflio politikuri ruka

1. dedamiwaze pirveli saxelmwifo gaCnda Zveli welTaRricxvis IV-III aTaswleulSi. pirveli

saxelmwifo CrdiloeT afrikasa da samxreT-dasavleT aziaSi warmoiqmna. uZveles saxelmwifoTa
Sorisaa: Zveli egvipte, nubia, siria, finikia, xeTTa samefo, SumerTa samefo, aqadi, babiloni, asureTi
da a.S. umniSvnelovanes faqtorTa Soris iyo omebi da axal-axali teritoriebis aRmoCena, aTviseba.
2. pirveli ruka Seqmna berZenma geografma eratosTenem, Semdeg ki klavdios ptolomeosma II
saukuneSi, Tavis naSromSi `geografiis saxelmZRvanelo~. masze datanili iyo evropis, aziis da
CrdiloeT afrikis teritoriis mniSvnelovani adgilebi.
3. Zveli berZeni mecnieris hekateos mileTelis, herodotes, ptolemeosisa da eratosTenes
rukebi. SeiZleba, radgan maTze naCvenebi iyo imdroindeli teritoriebi da qveynebi.
4. msoflio politikuri rukis Camoyalibebis codna upirvelesad gvexmareba gavigoT, Tu ro-
gori politikuri, ekonomikuri da samxedro situaciebi iyo istoriul warsulSi, Tu ra poli-
tikur Tu samxedro movlenebs hqonda adgili sxvadasxva epoqaSi da romelma gansakuTrebulma
movlenebma iTamaSa roli Tanamedrove politikuri rukis SeqmnaSi.
5. politikuri ruka istoriuli kategoriaa da cvalebadia droSi, radgan istoriis manZilze
msoflios politikuri ruka mudmiv cvlilebebs ganicdida ama Tu im regionSi mimdinare politi-
kuri movlenebis gamo. mag., Tu Cven SevadarebT XX saukunis dasawyisis evropis politikur rukas
Tanamedroves, is misgan mniSvnelovnad gansxvavdeba. aseTi sxvaoba SesamCnevia aseve sxvadasxva
kontinentis politikur rukebzec.
6. evropa: 1. didi britaneTi – londoni, irlandia; 2. espaneTi – madridi, safrangeTi, portu-
galia, gibraltari, andora; 3. moldova – kiSinovi, ukraina, rumineTi; 4. SvedeTi – stokholmi,
norvegia, fineTi; 5. niderlandi – amsterdami, germania, belgia.
azia: 1. TurqmeneTi – aSxabadi, irani, yazaxeTi, uzbekeTi, avRaneTi; 2. iemeni – sana, omani, saudis
arabeTi; 3. monRoleTi – ulan-batori, CineTi, ruseTi; 4. CrdiloeTi korea – fxeniani, ruseTi,
CineTi; 5. vietnami – Hhanoi, CineTi, laosi, kamboja.
afrika: 1. namibia – vindxuki, angola, boTsvana, zimbabve; 2. mozambiki – maputu, tanzania, zimbabve,
sar, zambia, svazilendi; 3. somali – mogadiSo, jibuti, eTiopia, kenia; 4. gana – akra, kot-diuvari,
burkina-faso, togo; 5. libia – Tripoli, egvipte, sudani, Cadi, nigeri, alJiri, tunisi.
CrdiloeTi amerika: 1. aSS – vaSingtoni, kanada, meqsika; 2. kanada – otava, aSS; 3. meqsika – mexiko,
gvatemala, belizi; 4. kosta-rika – san-xose, panama, nikaragua; 5. hondurasi – tegusigalpa, nikara-
gua, salvadori, gvatemala.
samxreTi amerika: 1. venesuela – karakasi, gaiana, brazilia, kolumbia. 2. paragvai – asunsioni,
bolivia, brazilia, argentina. 3. urugvai – montevideo, argentina, brazilia. 4. Cile – santiago,
argentina, bolivia, peru. 5. ekvadori – kito, peru, kolumbia.
7. raodenobrivi Tvisebebis cvlilebisas politikur rukaze axali qveynebi Cndeba, xoli Tvi-
sobrivi cvlilebisas icvleba qveynebis sazRvrebi. orive gavlenas axdens.
8. safrangeTi mdebareobs dasavleT evropis ukidures dasavleT nawilSi. mas farTo gasasvleli
aqvs, rogorc atlantis okeaneSi, aseve xmelTaSua zRvaze. fizikur-geografiuli mdebareoba
dadebiT gavlenas axdens mis ekonomikur da satransporto geografiul mdebareobaze. mas saz-
Rvravs dasavleT evropis maRalganviTarebuli qveynebi, romelTa udidesi nawilic evrokavSiris
wevria. swored safrangeTis teritoriaze gadis is savaWro gzebi, romlebic erTmaneTTan akav-
Sirebs britaneTs da danarCen evropas – pirines naxevarkunZulTan. safrangeTis sanapiroze ga-
dis umniSvnelovanesi sazRvao gzebi (mag., la-manSis srute da a.S.), xolo de golis saerTaSoriso
aeroporti udidesia evropaSi londonis hiTrous Semdeg. qveynis geopolitikuri mdebareoba
saukuneebis manZilze SeiZleba uaryofiTad Sefasdes, upirvelesad misi prusiasTan da Semdeg
ki germaniasTan urTierTobis Semdeg. am mxriv dRes situacia mniSvnelovnad gaumjobesebulia,
radgan misi saxmeleTo mezoblebidan umetesoba natos wevri qveynebia (gamonaklisia – andora,
monako, Sveicaria). mis mezoblebTan parizs normaluri diplomatiuri, politikuri Tu eko-

50
nomikuri kavSirebi gaaCnia. teritoriis da mosaxleobis sididiT, ekonomikuri potencialis da
SeiaraRebuli Zalebis sididiT (safrangeTi birTvuli qveyanaa) safrangeTi evropis da msoflios
erT-erTi wamyvani qveyanaa.
9. yvela istoriuli epoqa Tavisi gansakuTrebuli damaxasiaTebeli movlenebiT gamoirCeoda.
10. damokidebul teritoriaTa mikuTvnebuloba aseTia: bermuda, kaimanis k-bi, k. aRdgoma, wminda
elenes da folklendis k-bi, gibraltari da a.S. britaneTze damokidebuli teritoriebia. maiota,
reiunioni, axali kaledonia, franguli polinezia da a.S. safrangeTis zRvis gadaRma teritoriebia;
aruba da niderlandis antiliis k-bi niderlandis gamgeblobaSia.
11. Zveli periodi, Sua saukuneebi, axali periodi, uaxlesi periodi da Tanamedrove etapi.
12. savaraudod, msoflios politikuri ruka momavali 100 wlis manZilze mniSvnelovnad Seicv-
leba. cvlilebebi mosalodnelia TiTqmis yvela kontinentze.

§ 2. msoflios politikuri rukis formireba

uZvelesi droidan 1914 wlamde

1. sirakuza, korinfi, tarenti, akraganti, fazisi, da sxva.

2. a) romis imperia Tavis siZlieresTan erTad zrdida sakuTar samflobeloebsac, rogorc
evropuli, aseve aziuri, afrikuli masStabebiT. afrikaSi mas ekuTvnoda CrdiloeT afrikis
mniSvnelovani teritoriebi, evropaSi ki mas epyra xelT mTeli pirines n/kunZuli, apeninis n/
kunZuli, balkaneTis n/k-is mniSvnelovani teritoriebi, mTeli galia, kunZul didi britaneTis
mniSvnelovani nawili.
b) aRmosavleT romis anu bizantiis imperia moicavda balkaneTis n/kunZulis did teritoriebs,
egviptes, sirias, palestinas, mcire azias, warsulSi bizantiis imperiis SemadgenlobaSi arsebul
teritoriebze dRes mdebareobs Semdegi suverenuli qveynebi: egvipte, siria, israeli, iordania,
libani, TurqeTi, saberZneTi, makedonia da a.S.
3. Sua saukuneebi (476 - 1492) – Zveli msoflios istoriis dasasrulsa da axali istoriis dasawyiss
Soris moqceuli aTi saukunea. Zveli msoflios istoriis dasasrulad iTvleba 476 weli, rodesac
erT-erTi germanuli razmis winamZRolma odokarma bolo mouRo dasavleT romis imperias da Tavi
italiis mmarTvelad gamoacxada. axali drois dasawyisad miCneulia qristefore kolumbis mier
1492 wels amerikis aRmoCenis TariRi.
4. Sua saukuneebis wamyvani qveynebi iyvnen: romis saRvTo imperia – dRes am qveynis teritoriaze
vxvdebiT germanias, poloneTs, italias, CexeTs, Sveicarias da a.S. safrangeTis samefo – safran-
geTi. inglisi – inglisi da uelsi. arabeTis saxalifo – alJiri, espaneTi, libia, egvipte da a.S.
bizantiis imperia – TurqeTi, saberZneTi, bulgareTi da a.S.
5. didi geografiuli aRmoCenebis epoqaa XV- XVII saukuneebi. XV saukunis bolos daiwyo urT-
ierTobis axali periodi evropasa da dedamiwis sxva kontinentebs Soris. am droidan evropul
saxelmwifoTa zRvaosnebi gascdnen sakuTar napirebsa da zRvebs, miaRwies Soreul miwebamde
da miagnes sruliad ucxo civilizaciebs. evropelTa warmatebebs safuZvlad daedo ramdenime
faqtori: jvarosnuli suliT ganmsWvalul evropelebs ar uneldebodaT simdidris mopovebis
da qristianobis gavrcelebis survili, osmalebis mier konstantinopolis aRebis Semdeg Zalze
gauWirdaT vaWroba indoeTTan da aRmosavleTis sxva qveynebTan. Turqebma xelT igdes aRmosav-
leTisaken gamavali savaWro gzebi, Soreuli aRmosavleTis brwyinvale nawarmi da saneleblebi
evropaSi Zalian gaZvirda. amasTan, evropaSi gamoilia oqro, romelic saukuneebis ganmavlobaSi
miedineboda aRmosavleTis qveynebSi, radgan Zvirfas saqonelze icvleboda. Sinagani uTanxmoebis
gamo evropulma saxelmwifoebma ver SeZles osmalTa winaaRmdeg jvarosnuli laSqrobis mowyoba,
Tumca aRmosavleTis qristianebi, maT Soris, qarTuli samefo-samTavroebi, did daxmarebas hpir-
debodnen. evropelebma amjobines moeZebnaT aziasTan damakavSirebeli axali komunikaciebi.
XV saukunisTvis evropaSi ganxorcielda didi teqnikuri Zvrebi; kompasis srulyofis Semdeg
mezRvaurTaTvis usafrTxo gaxda Ria zRvaSi gasvla, winandeli mouxerxebeli gemebi Secvala
swrafmavalma msubuqma gemebma – karavelebma, romlebsac hqondaT sami anZa pirdapiri da daxrili
ialqnebiT da moZraoba SeeZloT ara marto zurgqaris, aramed gverdqaris drosac. evropaSi

51
ganviTarda samxedro teqnikac. XV saukuneSi iyenebdnen rogorc saalyo zarbaznebs, ise savele
zarbaznebsac. srulyofili gaxda xelis cecxlsasroli iaraRic. gaCnda mZife Tofebi – `muS-
ketebi~, romlebiTac sakmaod zustad isrodnen oras nabijze. amgvarma teqnikurma siaxleebma
evropul saxelmwifoebs okeaneSi gaWrisa da aRmoCenili qveynebis dapyrobis saSualeba misca. maT
miznad daisaxes zRvebsa da okeaneebSi gaekvalaT axali gzebi. evropelebisaTvis ucnob Soreul
qveynebamde yvelaze adre portugalielma da espanelma mezRvaurebma miaRwies.
6. vasko da gama (1460 an 1469 – 1524 w, 24 dekemberi) iyo portugalieli mkvlevari, romelmac
pirvelad gacura evropidan indoeTamde. is am mogzaurobaSi gardaicvala.
qristefore kolumbi iziarebda im mecnierTa varauds, romlebic amtkicebdnen, rom dedamiwas
sferos forma aqvs da amitom indoeTamde miRweva SesaZlebelia, ara mxolod afrikis SemovliT,
aramed atlantis okeanis gavliTac dasavleTis mimarTulebiT.
Soreul aRmosavleTSi dasavleTis gziT CaRwevis gegma man evropis ramdenime saxelmwifos
warudgina. kolumbis ideas gamoexmaura mxolod espaneTi, sadac XV saukunis miwurulisaTvis
dasrulda rekonkista da espaneli aznaurebis problema Seiqmna. „kaTolike mefeebma“ isabelma da
ferdinandma samefo sabWos mrCevelTa didi eWvebis miuxedavad, kolumbs sami karavela: „santa-
maria“, „pinta“ da „ninia“ gadasces. amasTan, igi daniSnes yvela im qveynisa da kunZulis gamgeblad,
romlebsac is aRmoaCenda.
Tvaluwvdenel okeaneSi xangrZlivi, damqancveli mogzaurobis Semdeg kolumbis erT-erTi gemi-
dan napiri SeniSnes. 1492 wlis 12 oqtombers kolumbi xmeleTze gadavida, daiCoqa, RmerTs madloba
Seswira da macxovris pativsacemad kunZuls san-salvadori (wminda macxovari) uwoda. espaneTis
„kaTolike mefeebis“ saxeliT kolumbi kunZulis mflobeli gaxda. amis Semdeg man aRmoaCina kuba
da haiti. kolumbi darwmunebuli iyo, rom aziis ganapira kunZulebs anu „indiebs“ miaRwia, amitom
adgilobriv mcxovreblebs indielebi uwoda. 1493 wlis gazafxulze kolumbi espaneTSi dabrunda.
mas triumfaluri Sexvedra mouwyves da „okeanis admiralis“ tituli uboZes.
1493-1502 wlebSi kolumbma kidev ramdenjerme imogzaura amerikaSi da aRmoaCina karibis zRvis
bevri kunZuli, magram kolumbis eqspediciebma espaneTis saxelmwifos ver moupova zRapruli
simdidre, amitom mas CamoarTves yvela tituli da TandaTan miiviwyes. yvelasagan mitovebuli
kolumbi ise gardaicvala, rom arc ki icoda Tavisi aRmoCenis WeSmariti mniSvneloba. igi bolomde
darwmunebuli iyo, rom indoeTs miaRwia.
italielma mogzaurma amerigo vespuCim daamtkica, rom kolumbis mier aRmoCenili miwa axali
kontinenti iyo. axal kontinents amerigos saxeli – amerika ewoda.
fernando magelani (daaxloebiT, gazafxuli 1480 w, traz-uJ-montiSis olqi, portugalia – 27
aprili, 1521 w, k. maqtani, filipinebi) – portugalieli mezRvauri-mkvlevari, romlis meTaurobiT
moxerxda pirveli warmatebuli mogzauroba dedamiwis irgvliv. magelanma mogzaurobis dasruleba
ver SeZlo; igi maqtanis brZolaSi filipinebze mokles. is gardaicvala molukis kunZulebis dasavle-
TiT da, Sesabamisad, iTvleba, rom pirveli adamiani iyo, romelmac dedamiwis yvela ganedi gadaWra. ev-
ropidan aziaSi dasavleTis mimarTulebiT mimavalma eqspediciam misi meTaurobiT pirvelma gadaWra
wynari okeane, romelic naosnobis periodSi imdenad mSvidi iyo, rom magelanma mas wynari Searqva.
1519 wlis 20 seqtembers xuTi xomaldi: „trinidadi“, „san-antoniosi“, „santiago“, „konsefsioni“
da „viqtoria“ san-paulianos ubeSi Sevida. sami xomaldis – „viqtorias“, „konsefsionis“ da „san-
antoniosis“ kapitnebs ucnob miwaze dazamTrebis SeeSindaT da ajanydnen. magelanma „viqtoriasa“
da „konsefsionis“ kapitnebi sikvdiliT dasaja, xolo „santiagos“ kapitani da mRvdeli udabur
napirze gadasva. gemi „santiago“ kldeze daimsxvra, erTi xomaldi ki ukan gamoepara.
1520 wels mezRvaurebma aRmoaCines wynar okeanSi gasasvleli viwro da daklaknili srute,
romelsac SemdgomSi magelanis srute ewoda. eqspediciam Semouara samxreT amerikas da gavida
„ucnob did zRvaSi“, romelsac wynari okeane uwodes.1521 wels eqspediciam marianas da filipinis
kunZulebs miaRwia. samxreT-aRmosavleT aziis napirebTan mdebare kunZul mak-tanTan fernando
magelani Sina omSi Caeba da daiRupa. eqspediciis 250 wevridan mxolod 18-ma moaxerxa espaneTSi
dabruneba da, Sesabamisad, dedamiwis irgvliv Semovla. maT meTaurobda baski xuan sebastian el-
kano, romelmac eqspediciis winamZRoloba magelanis sikvdilis Semdeg iTava. am mogzaurobiT
dadginda dedamiwis sferuloba, erTiani msoflio okeanis arseboba da isic, rom dedamiwaze
okeaneebs ufro meti farTobi ukavia, vidre xmeleTs.

52
 7. britaneTis imperiaSi Sedioda indostanis n/kunZuli, avstralia, CrdiloeT amerikis teri-
toriis udidesi nawili (mTeli kanada da aSS-is aRmosavleTi da Crdilo-dasavleTi teritoriebi),
aRmosavleT, samxreT da dasavleT afrikis teritoriebi, kunZulebi okeaneTSi. safrangeTis
imperiaSi Sedioda: ZiriTadad dasavleT afrikis da indoCineTis regioni. espaneTs ekuTvnoda:
centraluri da samxreTi amerika (gamonaklisia brazilia). portugalias ekuTvnoda brazilia,
centraluri, samxreT-aRmosavleTi da samxreT-dasavleTi afrika. niderlands – samxreT amerikis
Crdilo-aRmosavleTis da malais arqipelagis udidesi nawili.
8. antanta da samTa kavSiri. antantaSi Sedioda: britaneTi, safrangeTi, aSS, ruseTi, italia.
samTa kavSirSi Sedioda: germania, avstria-ungreTi, bulgareTi, osmalTa imperia.

§ 3. msoflios politikuri ruka 1914 wlidan dRemde

1. germaniis mokavSire iyo italia.

2. rogorc pirvelma, aseve meore msoflio omma udidesi cvlilebebi gamoiwvia msoflios
politikur rukaze, Tumca yvelaze SesamCnevi es cvlilebebi iyo evropis politikur rukaze:
pirvelma msoflio omma imsxverpla avstria-ungreTis imperia, daemxo monarqia ruseTSi da mis
adgilze gaCnda axali totaluri saxelmwifo ssr kavSiri. meore msoflio omis erT-erTi umniS-
vnelovanesi Sedegi iyo ssr kavSiris gaZliereba da msoflio socialisturi sistemis Seqmna, aseve
ganviTarebadi samyaros warmoSoba.
3. RerZis saxelmwifoebi, aseve faSisturi qveynebis aliansi, iyo im qveynebis gaerTianeba, rom-
lebic mokavSireTa winaaRmdeg gamodiodnen meore msoflio omSi. RerZis sami wamyvani Zala iyo
nacisturi germania, iaponiis imperia da faSisturi italia. es sami qveyana sakuTar alianss „romi-
berlini-tokios RerZs“ uwodebda. aseve aq Sediodnen ungreTi, bulgareTi, rumineTi, iugoslavia.
neitraluri qveyana iyo Sveicaria.
4. 1945 wlamde tropikuli afrika dayofili iyo evropis saxelmwifoebis koloniebad, magram
XX saukunis 90-iani wlebis dasawyisisTvis yvela maTgani ganTavisuflebuli iyo. dekolonizaciis
procesi aq daiwyo 1950-iani wlebis meore naxevarSi. tropikul afrikaSi pirveli damoukidebeli
qveyana gaxda gana (1957 w.), yvelaze meti qveyana ki (sul 17) 1960 wels gaTavisuflda.
1960 weli: kameruni damoukidebeli saxelmwifo gaxda, gamocxadda togos, malisa da senegalis
damoukidebloba, kongom damoukidebloba gamoacxada belgiisagan, beninma damoukidebloba ga-
moacxada safrangeTisagan, gamocxadda nigeriis damoukidebloba safrangeTisagan, burkina-faso,
manamde cnobili rogorc `zemo volta~, safrangeTisagan damoukideblobas acxadebs. kot-divuarma
damoukidebloba gamoacxada safrangeTisagan, gabonma damoukidebloba gamoacxada safrangeTisa-
gan, senegalma damoukidebuloba gamoacxada malis federaciisagan, mavritaniam damoukidebloba
gamoacxada safrangeTisagan.
5. `civi omi~ diplomatiis istoriaSi moicavs periods 1946 wlidan XX saukunis 90-ian wlebamde,
`berlinis kedlis~ dacemamde, rasac Semdgom mohyva ssr kavSiris da komunisturi qveynebis, ro-
gorc ekonomikuri, aseve samxedro, politikuri blokebis daSla. es saxeli im drois politikur
viTarebas Seesabameba, radgan saxelmwifos or dajgufebas Soris urTierToba rodi iyo mego-
bruli da Tbili.
6. daiSala ssr kavSiri (sabWoTa kavSiri, sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiri), iugo-
slavia da Cexoslovakia. gaerTianda gfr da gdr. evraziis politikur sivrceSi gaCnda 20-ze meti
suverenuli qveyana.

§ 4. qveynebi teritoriis sididis mixedviT

1. msoflios qveynebi erTmaneTisagan gansxvavdebian farTobis da mosaxleobis sididiT,

geografiuli mdebareobis TaviseburebiT, saxelmwifos mowyobiT da sxva niSnebiT. mag., kanada
farTobis mixedviT msoflios meore saxelmwifoa ruseTis Semdeg. igi ikavebs CrdiloeT amerikis
CrdiloeT nawils. avstralia erTaderTi qveyanaa msoflioSi, romelic mTel kontinents ikavebs.

53
vatikani qalaq-saxelmwifoa. igi, rogorc farTobiT, aseve mosaxleobis sididis mxriv, yvelaze
patara qveyanaa msoflioSi.
2. yvela niSniT saWiroa.
3. I aTeuli: ruseTi, kanada, CineTi; II aTeuli: monRoleTi, indonezia, alJiri; III aTeuli: egvipte,
Bolivia, sar; IV aTeuli: TurqeTi, venesuela, pakistani; V aTeuli: espaneTi, safrangeTi, ukraina.
4. qveynis teritoriis sidides aqvs rogorc dadebiTi, aseve uaryofiTi mxareebi. mag., terito-
riis sididis dadebiT mxared SeiZleba CaiTvalos is, rom didi sivrce bunebrivi pirobebisa da
resursebis mravalferovnebiT gamoirCeva, uaryofiTad SeiZleba aRiniSnos is, rom didi teri-
toriebis aTvisebas didi fuladi saxsrebi sWirdeba, rTulia aseve didi teritoriebis samxedro
TvalsazrisiT dacva.
5. arsebobs qveynebis dajgufeba sxvadasxva kriteriumebis mixedviT. mag., farTobis da mo-
saxleobis sididis mixedviT, qveynis mmarTvelobaTa formebis mixedviT da a.S.
6. saqarTvelos farTobia 69,7 aTasi kv.km. igi am mxriv 120-e adgilzea msoflioSi da patara
qveynebis ricxvs ganekuTvneba.

§ 5. qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT

1. II aTeuli: egvipte, TurqeTi, irani; III aTeuli: sar, sudani, venesuela; IV aTeuli: argentina,
alJiri, monRoleTi; V aTeuli: saudis arabeTi, libia, peru.
2. farTobisa da mosaxleobis sididis mixedviT erTdroulad msoflios qveynebis pirvel
aTeulSia: 1. ruseTi; 2. CineTi; 3. indoeTi; 4. aSS; 5. brazilia.
3. saqarTvelo msoflioSi mosaxleobis raodenobis mixedviT 121-e adgilzea, am mxriv igi patara
qveynebis rigs ekuTvnis. saqarTeloSi cxovrobs 4,6 mln kaci.

§ 6. qveynebi geografiuli mdebareobis mixedviT

gaixsene:
1. geografiuli mdebareoba geografiuli obieqtebis an maTi erTobliobis urTierTganlagebis
Taviseburebebis dadgenaa.
2. geopolitika aris saxelmwifos sagareo politikaSi geografiuli faqtoris rolis dadgena
da misi gavlenis Sefaseba qveynis erovnuli interesebis Camoyalibebaze.
1. a) zRvaze gasasvleli aqvs: estoneTs, meqsikas, alJirs. b) zRvaze gasasvleli ar aqvs: somxeTs,
mongoleTs, Cads. g) kunZulovani qveynebia: Sri-lanka, axali zelandia, malta. naxevarkunZulovani
qveynebia: espaneTi, somali, indoeTi. d) qveyana-arqipelagebia: indonezia, filipinebi, iaponia.
2. fizikur-geografiuli mdebareoba gulisxmobs garkveuli fizikur-geografiuli regio-
nis mdebareobas ekvatoris da nulovani meridianis, aseve mis garSemo arsebuli mniSvnelovani
fizikur-geografiuli obieqtebis (okeaneebi, zRvebi, kontinentebi, mTiani sistemebi) mimarT.
ekonomikur-geografiuli mdebareoba es aris sawarmos, dasaxlebuli punqtis, raionis, qveynisa
da regionis sivrciTi mimarTeba sxva obieqtTa mimarT, romelTac maTTvis ekonomikuri mniSvn-
eloba gaaCnia.
satransporto-geografiuli mdebareoba niSnavs mdebareobas mniSvnelovan saxmeleTo, sazR-
vao, sahaero gzajvaredinebze.
politikur-geografiuli mdebareoba – qveynis mdebareobaa Tavisi mokavSireebis da mtrebis,
aseve sxvadasxva samxedro blokebis mimarT, romelic mis uSiSroebas emuqreba. zogjer am termins
cvlian, rogorc strategiuli mdebareoba.
3. mudmivia (ZiriTadad) fizikur-geografiuli mdebareoba. rac Seexeba ekonomikur da satrans-
porto-geografiul, aseve politikur-geografiul mdebareobas, is droSi cvalebadia, gamomdi-
nare nebismieri qveynis SigniT da mis sazRvrebs gareT mimdinare procesebisagan.
4. TurqeTs mniSvnelovani strategiuli mdebareoba ukavia natos farglebSi. mniSvnelovania misi
geografiuli mdebareobis Tavisebureba aseve evrokavSiris mimarT. mniSvnelovania is faqtic, rom

54
TurqeTi kontrols uwevs iseT msoflio mniSvnelobis sazRvao magistralebs, rogoricaa dardanelis
da bosforis sruteebi. aRsaniSnavia, rom TurqeTs mezoblebTan yvelasTan kargi damokidebuleba
rodi gaaCnia. upirvelesad es exeba mis urTierTobas saberZneTTan da kviprosTan. rac Seexeba mikrom-
debareobas, is SeiZleba Sefasdes dadebiTad, Tu ar CavTvliT, zogierT raions erayTan da siriasTan.
panama saxelmwifoa centralur amerikaSi, panamis arxis orive mxares, karibis zRvasa da wynar
okeanes Soris. esazRvreba kosta-rika dasavleTidan da kolumbia – aRmosavleTidan;
egvipte, qveyanaa CrdiloeT afrikasa da dasavleT aziaSi(sinais naxevarkunZuli). CrdiloeTiT
egvipte esazRvreba xmelTaSua zRvas, wiTel zRvas aRmosavleTiT, israels CrdiloeT-aRmosav-
leTiT, sudans samxreTiT da libias dasavleTiT. egvipte aris erT-erTi yvelaze dasaxlebuli
qveyana afrikasa da dasavleT aziaSi.
5. 6.3 – es aris anTropogenuri sazRvari. 6.4 – es aris bunebrivi sazRvari. 6.5 – es aris anTro-
pogenuri sazRvari; 6.6 – es aris fizikur-geografiuli sazRvari.
6. fizikur-geografiuli sazRvris magaliTebia: sazRvari meqsikasa da aSS-s Soris; espaneTsa
da safrangeTs Soris; saqarTvelosa da ruseTs Soris.
geometriuli sazRvris magaliTebia: aSS-kanada, egvipte-libia; nigeria-alJiri.
kulturul-eTnikuri: dania-germania, norvegia-SvedeTi, vietnami-laosi.
7. ufro mosaxerxebelia poloneTis teritoria, radgan ufro ukeTesia meurneobis sxvadasxva
dargis marTvis mizniT.
8. kompaqturi konfiguraciiT gamoirCeva: libia, alJiri, poloneTi, germania da a.S. arakompaq-
turi konfiguraciiT: iaponia, Cile, norvegia, vietnami.
9. 1 – regionaluri mdebareoba; 2 – kontinentebis mixedviT mdebareoba; 3 – zRvispira da okeani-
spira mdebareoba; 4 – geografiul sartylebSi mdebareoba; saxmeleTo da zRvispira mdebareoba;
5 – ekonomikur-geografiuli mdebareoba.
10. es is qveynebia, romelTac zRvas gamostaces xmeleTi da amiT gazardes sakuTari teritoriebi.
11. saxelmwifos teritoria daculia saerTaSoriso samarTliT, magram zogjer konfliqtebis
dros adgili aqvs sazRvrebis darRvevas.
12. saxmeleTo sazRvari saqarTvelos Crdilo-dasavleT nawilSi, daba leseliZesTan iwyeba.
Semdgom igi miuyveba fsous, romelic saTaves mTa agefsTasTan iRebs. saqarTvelos Crdilo sazR-
vari ZiriTadad emTxveva kavkasionis mTavar wyalgamyof qeds. mTa vacikfarsidan mTa Savikldemde
saqarTvelos sazRvari gadis wyalgamyofi qedis CrdiloeTiT mTa myinvarwverze da gverdiT qedze.
aRmosavleT sazRvari iwyeba mTa tinovrosidan, eSveba alaznis velze, miuyveba mdinare alazans,
vidre 1 km ar darCeba mingeCauris wyalsacavTan mdinaris SeerTebamde. saqarTvelos samxreTi saz-
Rvari iwyeba Sav zRvasTan, sofel sarfis midamoebSi. igi jer miuyveba, Semdeg ki kveTs lazistanis
qedis Crdilo daboloebas, miuyveba SavSeTis qeds da kvlav kveTs arsianis qeds, javaxeT-somxeTis
vulkanur mTianeTs, loqis qeds, mdinare mtkvars da ivris zegans. saqarTvelos aqvs rogorc sax-
meleTo, ise sazRvao sazRvari, aseve Cveni qveynis sazRvrebi aris barieruli da kontaqturi xasiaTis.

§ 7. qveynebi bunebrivi resursebis mixedviT

gaixsene:
1. bunebrivi resursi aris bunebrivi myari, Txevadi an gazisebri warmonaqmni, romelic gamoi-
yeneba, gamoiyeneboda an SeiZleba gamoyenebul iqnas sasoflo-sameurneo, samrewvelo da nebismieri
saxeobis samewarmeo saqmianobisTvis.
2. resursebi arsebobs amowurvadi da amouwuravi, aRdgenadi da aRudgeneli.
3. ukve gamoyenebuli resursebis meoradi gamoyeneba.
4. racionaluri bunebaTsargebloba aris bunebaTsargeblobis iseTi sistema, romlis drosac
mopovebuli resursebis mTliani aTviseba ganapirobebs maTi moxmarebadi raodenobis minimumamde
dayvanas; uzrunvelyofilia aRdgenadi resursebis ganaxleba.

davaleba:
1. a) naxSiri – aSS, CineTi, ruseTi, indoeTi, avstralia. bunebrivi airi da navTobi – aSS, irani,

55
venesuela, ruseTi, saudis arabeTi. rkinis madani – indoeTi, SvedeTi, brazilia, ruseTi, avstra-
lia. oqro – kanada, avstralia, sar, ruseTi. vercxliswyali – CineTi, tajikeTi, yirgizeTi, meqsika,
Cile. spilenZi – Cile, zambia, kongos demokratiuli respublika, avstralia, kanada; b) nav-
Tobis mompovebli qveynebi navTobis eqsports ewevian.
3. damuSavebuli miwebia: evropis qveynebi, indoeTi, aSS, CineTi.
4. adgili aqvs miwebis degradacias da regresias.
5. aSS, kanada, brazilia, ruseTi, avstralia da sxv.
6. kanada, ruseTi, brazilia, kongo, indonezia.
7. amis saukeTeso magaliTia iaponia da Sveicaria. orive qveyana naklebad aris uzrunvelyofili
sakuTari resursebiT, Tumca ki maT ganviTarebis maRal dones miaRwies.
8. bunebrivi resursebi istoriuli kategoriaa, misi roli mniSvnelovnad icvleba sazogadoebis
ganviTarebis sxvadasxva etapze. amis saukeTeso magaliTia naxSiris rolis Semcireba da navTobis
rolis zrda msoflio ekonomikaSi.
9. bunebrivi garemo da mosaxleoba mWidro urTierTkavSirSia erTmaneTTan.

§ 8. qveynebi teritoriul­administraciuli mowyobis mixedviT

gaixsene:
1. saxelmwifos teritoria aris dedamiwis nawili, romelzec vrceldeba gansazRvruli saxelm-
wifos suvereniteti. saxelmwifo teritoria moicavs xmeleTs Tavisi wiaRiT da wylebs, agreTve maT
zeviT arsebul sahaero sivrces. saxmeleTo da wylis teritoriis qveS arsebuli wiaRi mocemuli
saxelmwifos kuTvnilebaa teqnikurad misawvdom sazRvramde.
2. saxelmwifo sazRvari aris sazRvari or an met saxelmwifos Soris. arsebobs fizikur-geo-
grafiuli, anTropogeografiuli, geometriuli da kompleqsuri sazRvrebi.

davaleba:
1. evropa – fineTi, belorusia, poloneTi; azia – iaponia, singapuri, vietnami; CrdiloeTi
amerika – nikaragua, iamaika, grenada; samxreTi amerika – Cile, bolivia, ekvadori; afrika – egvipte,
alJiri, maroko; avstralia da okeaneTi – axali zelandia, fiji, nauru.
2. evropa – germania, avstria, belgia; azia – indoeTi, malaizia, pakistani; CrdiloeTi amerika –
meqsika, aSS, kanada; samxreTi amerika – brazilia, argentina, venesuela; afrika – tanzania, sar,
nigeria; avstralia da okeaneTi – avstralia, mikronezia.
3. federalizmi saxelmwifos mowyobis formaa, romlis dros qveynis calkeul nawilebs miniWe-
buli aqvT SesamCnevi TviTmmarTveloba. ufro farTo gagebiT, federalizmi niSnavs raime erTiani
sistemis iseTnairad organizebas, rom am sistemis calkeul nawilebs SesamCnevi Tavisufleba
unarCundebaT. federaciuli saxelmwifo Sedgeba ramdenime saxelmwifoebrivi warmonaqmnisagan,
romlebic garkveuli politikuri Tu ekonomikuri TviTmmarTvelobiT sargebloben. maT aqvT
sakuTari konstitucia, sakanonmdeblo, aRmasrulebeli Tu sasamarTlo organoebi da sxva sax-
elmwifoebrivi atributebi. TavianT SemadgenlobaSi arsebul warmonaqmnebs moixsenieben rogorc
federaciis obieqtebs. mag., Statebi, miwebi, provinciebi.
unitarul qveynebSi arsebuli administraciul-teritoriuli erTeulebi uSualod emorCile-
bian centralur xelisuflebas. am qveynebSi arc erT mis nawils TiTqmis araviTari saxelmwifoe-
brivi warmonaqmnis statusi ar aqvs. aq arsebobs erTiani konstitucia, moqalaqeoba da umaRlesi
organoebis erTiani sistema. qveynis umniSvnelovanesi Semadgeneli nawili aris administraciul-
teritoriuli danayofi, romelic ZiriTadad imarTeba centraluri mTavrobis mier miRebuli
kanonis safuZvelze.
4. magaliTad, federaciuli qveynebia: aSS, avstralia, indoeTi, pakistani, ruseTi, gGermania,
brazilia, meqsika, nigeria; unitaruli qveynebia: safrangeTi, italia, monRoleTi, iaponia, Cadi,
hondurasi, kamboja, poloneTi, somxeTi, portugalia.
5. federaciuli qveyanaa – aSS; Sedgeba 50 Statisgan; qveynis konstitucia miiRes 1787 wels. pre-
zidenti aris rogorc saxelmwifos, aseve mTavrobis meTauri; parlamenti – kongresi orpalatiania;

56
 unitaruli qveyanaa – TurqeTi; iyofa 80 ilad (anu provinciad), moqmedebs 1982 wels miRebuli
konstitucia; prezidenti saxelmwifos meTauria, xolo premier-ministri mTavrobis meTauri;
parlamenti orpalatiania.

§ 9. qveynebi mmarTvelobis formis mixedviT

1. saparlamentoa respublika, sadac saxelmwifos meTaurs ar gaaCnia iseTi farTo uflebebi,

rogoric saprezidento respublikaSi, radganac am uflebebis udidesi nawili miniWebuli aqvs
mTavrobis meTaurs (romelsac Cveulebriv, premier-ministrs uwodeben). premier-ministri Cveu-
lebriv udidesi saparlamento partiisa Tu partiebis koaliciis meTauria da aRmasrulebeli
xelisuflebis yvelaze maRali rangis ministri. aseT respublikebSi prezidenti umravles Sem-
TxvevaSi mxolod simboluri warmomadgenlobiTi funqciebis matarebelia (magaliTad germania,
italia, israeli). zogierT SemTxvevaSi prezidents SeiZleba kanoniT miniWebuli hqondes mTav-
robis yoveldRiuri saqmianobis samarTavad saWiro, aRmasrulebeli uflebebi, magram dauwereli
SeTanxmebiT, is am uflebebs ar iyenebs.
saprezidentoa respublika, romelSic saxelmwifos meTauri imavdroulad mTavrobis meTauri-
caa (magaliTad aSS). aq aRmasrulebeli xelisuflebis arCeva xdeba sakanonmdeblo xelisuflebi-
sagan damoukideblad.
naxevrad saprezidentoa sistema, romelSic qveynis prezidentic da premier-ministric aqtiur
monawileobas iReben mTavrobis yoveldRiur saqmianobaSi. es sistema gansxvavdeba saprezidento
sistemisgan imiT, rom aq arsebobs aRmasrulebeli premier-ministri, romelic garkveulwilad
pasuxismgebelia sakanonmdeblo xelisuflebis winaSe. prezidentsa da premier-ministrs Soris
Zalauflebis ganawilebis sistema Zlier meryeobs qveynebs Soris. xSirad is ar aris gawerili
konstituciaSi da yalibdeba politikuri SeTanxmebis saxiT, rogorc es gvxvdeba, magaliTad,
safrangeTis SemTxvevaSi, sadac prezidenti pasuxs agebs sagareo politikaze, xolo premier-
ministri – saSinaoze.
2. respublikuri mmarTvelobis qveynebia: aSS, safrangeTi, fineTi, italia, brazilia; indoeTi,
germania, malta, saberZneTi, avstria; samxreTi korea, meqsika, panama, argentina da a.S.
4. gaerTianebuli samefo, belgia, espaneTi, dania, SvedeTi, norvegia, brunei, butani, omani,
saudis arabeTi da svazilendi.

§ 10. qveynebi sagareo­politikuri kursis mixedviT

2. neitraluria: Sveicaria, TurqmeneTi, fineTi, SvedeTi. yofili neitraluri qveynebia: dania,

kamboja.
3. miumxrobeli qveynebia: indoeTi, alJiri, egvipte, Bbolivia, venesuela, peru, Cile, sar, in-
donezia, omani.
4. maT amowures TavianTi resurebi saerTaSoriso urTierTobebis sferoSi.
5. neitraliteti niSnavs omSi armonawileobas, mSvidobian periodSi saomar blokebSi mona-
wileobisgan uaris Tqmas, rac am qveynebs omisa da omisgan miyenebuli zaralisgan icavs. Tumca am
qveynebs saerTaSoriso samarTliT ar SeuZliaT daexmaron sxva qveynebs.
6. neitraluri qveynebisgan gansxvavebiT miumxrobeli qveynebi miiCneven, rom garkveuli sagareo
problemis gadawyveta dasaSvebia samxedro Zalis gamoyenebiT.

§ 11. qveynebi socialur­ekonomikuri ganviTarebis donis mixedviT

3. saqarTvelo – 1600 - 3200 aSS dolari, egvipte – 3200-6400 aSS dolari, brazilia – 6400-12800
aSS dolari, gaerTianebuli samefo – 51200-102400 aSS dolari, samxreT afrikis respublika – 6400-
12800 aSS dolari, CineTi – 3200-6400 aSS dolari,G germania – 51200-102400 aSS dolari, somali –
400 aSS dolarze naklebi, iaponia – 51 200-102400 aSS dolari. ganviTarebul qveynebSi mSp 1 sul

57
mosaxleze maRalia, ganviTarebadSi ki – dabali.
4. patara qveynebi, mosaxleobis simciris gamo da maRalganviTarebuli ekonomikis Sedegad
mniSvnelovnad dawinaurdnen mSp-is erT sul mosaxleze gaangariSebiT.
5. Cadi, eriTrea, mali, centraluri afrikis respublika, kongos demokratiuli respublika.
6. maRali – CrdiloeTi amerika: aSS, kanada; samxreTi amerika: Cile, argentina; evropa: norvegia,
SvedeTi; azia: iaponia, samxreTi korea; afrika: libia da alJiri.
7. a) maRalia: iaponia, aSS, norvegia. dabalia: somali, eriTrea, Cadi. b) ganviTarebul qveynebSi
sicocxlis saSualo xangrZlivobis ufro maRali maCveneblia, vidre ganviTarebadSi.
8. adamianis ganviTarebis indeqsi msoflios nebismieri qveynisTvis warmoadgens misi ganvi-
Tarebis indikators da is aerTianebs am ganviTarebis iseT sazomebs, rogorebicaa: sicocxlis
saSualo xangrZlivoba; ganaTlebis done da mTliani Sida produqti erT sul mosaxleze gaan-
gariSebiT. adamianis ganviTarebis indeqsi gaeros mier aRiarebulia adamianuri ganviTarebis
gansazRvris standartul saSualebad.

§ 12. ganviTarebuli da ganviTarebadi qveynebi

1. ganviTarebuli qveynebia: aSS, kanada, Ggermania, safrangeTi, gaerTianebuli samefo, dania,

espaneTi, italia, iaponia da sxv. ganviTarebadi qveynebia: Cadi, mali, monRoleTi, pakistani da a.S.
gardamavali ekonomikis qveynebia: brazilia, argentina, Cile, egvipte da sxv.
2. `didi rvianis~ qveynebia: aSS, iaponia, germania, safrangeTi, didi britaneTi, italia, kanada,
ruseTi; `didi oceulis~ qveynebia: aSS, CineTi, iaponia, germania, safrangeTi, didi britaneTi, ita-
lia, kanada, indoeTi, ruseTi, espaneTi, avstralia, meqsika, samxreTi korea, niderlandi, TurqeTi,
indonezia, Sveicaria, poloneTi. `didi rvianis~ yvela qveyana `didi oceulis~ wevria.
3. CrdiloeTis qveynebi aris ganviTarebuli, xolo samxreTis ki – ganviTarebadi qveynebi.
4. axali industriuli qveynebia: meqsika, brazilia, sar, indoeTi, CineTi, TurqeTi.
5. upirveles yovlisa, es aris mSp-is maRali maCvenebeli.
7. qveynis ganviTarebas upirvelesad xels uwyobs: stabiluri politikuri mdgomareoba, mdi-
dari bunebrivi pirobebi da resursebi, moxerxebuli geografiuli mdebareoba, keTilmezobluri
damokidebuleba da a.S. xels uSlis: arastabiluri politikuri situacia, rogorc qveynis SigniT
aseve mis mezoblebSi, Raribi resursebi, gansakuTrebiT ki energetikuli resursebis simcire da a.S.
8. qveynis ganviTarebas upirvelesad xels uwyobs: ganaTlebis da jandacvis maRali done, keTil-
mowyobili sacxovrebeli, gamarTuli sakomunikacio meurneoba, samuSao adgilebiT mosaxleobis
uzrunvelyofa da a.S.

§ 13. gaero

gaixsene:
1. politikur rukaze XX saukunis manZilze momxdar cvlilebebs Soris aRsaniSnavia: I da II
msoflio omebi da maTi Sedegebi, koloniuri imperiis rRveva da mis adgilze ganviTarebadi sa-
myaros warmoSoba, socialisturi sistemis Seqmna, misi daSla da a.S.
2. gaero, nato, evrokavSiri da a.S.

davaleba:
1. saerTaSoriso organizaciebi imitom iqmneba, rom ufro stabiluri iyos msoflio, ganviTardes
qveynebs Soris ekonomikuri, politikuri Tu kulturuli urTierTobani.
2. SesaZloa ufro gaizardos momavalSi saerTaSoriso organizaciebis ricxvi, rac kidev ufro
Seuwyobs xels TanamSromlobas msoflios qveynebsa da regionebs Soris, ufro usafrTxos gaxdis
Cvens yoveldRiur cxovrebas.
3. saerTaSoriso organizaciebi, rogorc kavkasiaSi, aseve saqarTveloSi gansakuTrebul rols
asrulebs mSvidobis da stabilizaciis SenarCunebis sferoSi.

58
 4. upirveles yovlisa, es aris gaeros araerTi misiis saqmianoba, rogorc kavkasiaSi, aseve saqa-
rTveloSi.
5. saqarTvelo aris gaeros, evrosabWos, msoflio savaWro organizaciis, bisekis da sxva orga-
nizaciebis wevri.
6. fonis cisferi feri SeirCa, rogorc `wiTlis, omis feris, sawinaaRmdego~. zeTisxilis rtoebi
mSvidobis simboloa, msoflios ruka ki gamoxatavs yvela ers.
8. gaeros ganviTarebis programa (United Nations Development Programme, UNDP) – daarsebulia 1965
wels gaeros generaluri asambleis gadawyvetilebiT gaeros specfondisa da gafarToebuli
teqnikuri daxmarebis programis Serwymis gziT. organizaciis saqmianoba xorcieldeba Semdegi
mimarTulebebiT: daxmarebis mimRebi qveynebisaTvis eqspertebis da konsultantebis gagzavna,
teqnikis da mowyobilobebis miwodeba, kadrebis momzadeba, seminarebis organizeba da sxva.
gaeros ganviTarebis programis rezidentebi muSaoben msoflios 150 qveyanaSi da faqtobrivad
warmoadgenen gaeros sistemis organizaciebis mier ganxorcielebeli saqmianobisa da mravalmxrivi
daxmarebis koordinatorebs. organizaciis xelmZRvaneli organoa mmarTvelTa sabWo 48 wevris
SemadgenlobiT, romelic airCeva ekonomikuri da socialuri sabWos mier 3 wlis vadiT. adminis-
traciis adgilsamyofelia niu-iorki. amJamad misi administratoria mark maloq-brauni. igi aseve
warmoadgens erT-erT damxmare uwyebas garemos dacvis globaluri fondisaTvis.
9. magaliTi: ekonomikuri da socialuri sabWo gaeros organoa, romelic uflebamosilia
Caataros gamokvlevebi da Seadginos angariSebi saerTaSoriso sakiTxebze ekonomikis, socialur
urTierTobaTa, kulturis, ganaTlebis, jandacvis, adamianTa uflebebis, ekologiis da sxva
sferoebSi, misces rekomendaciebi generalur asambleas, mis wevrebs, gaeros specializebul
dawesebulebebs, koordinacia gauwios maT saqmianobas, gaaformos xelSekrulebebi (romlebic
mtkicdeba generaluri asambleis mier), miiRos maTgan angariSebi, warudginos uSiSroebis sabWos
Sesabamisi informacia. sabWos sesiebi, rogorc wesi, tardeba weliwadSi orjer. igi Sedgeba gene-
raluri asambleis mier arCeuli gaeros 54 wevrisagan. yovelwliurad xdeba wevrTa 1/3-is gadarCeva.
sabWos aqvs regionuli komisiebi.
11. mis gavlenaze metyvelebs upirvelesad is, rom aq gaerTianebulia msoflios TiTqmis yvela
qveyana.
12. asrulebs.
13. gaeros samSvidobo jarebi dganan konfliqtur zonebSi.
14. saerTaSoriso sasamarTlo – gaeros mTavari sasamarTlo organo. Seiqmna 1945 wels. misi
mizania saxelmwifoTa Soris davebis gadawyveta maTi TanxmobiT da iZleva konsultaciebs da
daskvnebs samarTlebriv sakiTxebze. sasamarTlo Sedgeba 15 mosamarTlisagan, romelsac irCevs
gaeros generaluri asamblea da uSiSroebis sabWo 9 wliT, amasTan yovel 3 weliwadSi xdeba sa-
samarTlos wevrTa 1/3-is gadarCeva. mis SemadgenlobaSi ar SeiZleba iyos erTi qveynis erTdrou-
lad ori moqalaqe. sasamarTlo funqcionirebs wesdebis safuZvelze, romelic gaeros wesdebis
ganuyofeli nawilia. sasamarTlos adgilsamyofelia qalaqi haaga (niderlandi).
15. iunisefis keTili nebis elCebi mTel msoflioSi Tavis SesaZleblobebs da aRiarebas imis-
aTvis iyeneben, rom sazogadoebisa da mTavrobis yuradReba bavSvTa uflebebs miapyron da Tavisi
wvlili Seitanon bavSvTa mdgomareobis gaumjobesebaSi.
iunisefis keTili nebis elCebi iseTi popularuli da cnobili adamianebi arian, rogorebicaa:
ralf fainsi, leo mesi, suzan sarandoni, robi uiliamsi da sxvebi.

§ 14. nato

1. lurji feri atlantis okeanis feria, romelzec datanilia wre, globaluri masStabebis sim-
bolo da oTxqimiani varskvlavi, qimebidan sxivebi gamodis, oTxi ZiriTadi mxaris mimarTulebiT.
3. a) natos wevri qveynebia: albaneTi, aSS, belgia, bulgareTi, germania, dania, didi britaneTi,
espaneTi, estoneTi, TurqeTi, islandia, italia, kanada, latvia, litva, luqsemburgi, niderlan-
debi, norvegia, poloneTi, portugalia, rumineTi, saberZneTi, safrangeTi, slovakeTi, slovenia,
ungreTi, CexeTi, xorvatia; b) partnioroba mSvidobisaTvis: somxeTi, azerbaijani, belarusi,

59
yazaxeTi, yirgizeTi, moldova, ruseTi, tajikeTi, uzbekeTi, bosnia da hercegovina, makedonia,
montenegro, serbeTi, saqarTvelo, TurqmeneTi, ukraina, avstria, fineTi, irlandia, malta, Sve-
deTi, Sveicaria; g) Sualeduri dialogis qveynebi: avstralia, iaponia, axali zelandia, samxreTi
korea, alJiri, egvipte, israeli, iordania, mavritania, maroko, tunisi.

§ 15. evrokavSiri da evrosabWo

1. norvegia, monako, albaneTi. xorvatia, makedonia, islandia,

2. evrokavSiris droSaze 12 oqrosferi varskvlavia gamosaxuli. varskvlavebis ricxvi aranairad
ar aris dakavSirebuli organizaciaSi gawevrianebuli qveynebis ricxvTan. wriulad ganlagebuli
varskvlavebi srulyofilebis da sisrulis niSania. rac Seexeba ricxvs – 12, igi tradiciulia ev-
ropuli kulturis da civilizaciisaTvis. mag., wlis 12 Tve, 12 mociquli, 12 zodiaqos niSani da a.S.
4. a) 2007 wlisTvis evrozonaSi Semdegi qveynebi Sedioda: avstria, belgia, germania, saberZneTi,
irlandia, espaneTi, italia, luqsemburgi, niderlandi, slovenia, portugalia, fineTi, safran-
geTi. Semdegi qveynebi evrokavSiris wevrebi ar arian, Tumca evros monetebis gamoSvebis ufleba
aqvT: vatikani, san-marino, monako. 2008 wlis 1 ianvars evrozonaSi Sevidnen kviprosi da malta. 2009
wlis 1 ianvars evrozonas SeuerTda slovakeTi, xolo 2011 wlis 1 ianvars – estoneTi; b) monako,
vatikani, san-marino, andora. g) didi britaneTi, SvedeTi, dania.
5. gaerTianebuli samefo, albaneTi, ukraina, makedonia, xorvatia.
6. a) damfuZnebeli qveynebia: belgia, dania, gaerTianebuli samefo, irlandia, italia, luqsem-
burgi, niderlandi, norvegia, safrangeTi da SvedeTi. b) evropis danarCeni qveynebi.

§ 16. damoukidebel saxlemwifoTa Tanamegobroba da suami

1. a) dsT-is wevria yofili ssr kavSiris yvela qveyana: ruseTi Azerbaijani, somxeTi, ukraina,
belarusi, uzbekeTi, yazaxeTi, yirgizeTi, tajikeTi, moldova; b) asocirebulia TurqmeneTi;
2. litva, latvia, estoneTi da saqarTvelo.
3. TurqeTi.
4. aRniSnuli organizaciis mTavar rols warmoadgens organizaciaSi gawevrianebul qveynebs
Soris mTeli rigi ekonomikuri Tu kulturuli kavSirebis damyareba da ganmtkiceba.

§ 17. msoflios savaWro organizacia da navTobis eqsportior qveyanaTa

organizacia (opeki)

1. a) aSS, kanada, avstralia da sxv. b) libia, alJiri, eTiopia, g) saqarTvelo wevria.

2. saudis arabeTi; erayi, kuveiti, irani, alJiri, venesuela, nigeria, libia, yatari, arabTa gaer-
Tianebuli saamiroebi, angola, ekvadori.
3. a) saudis arabeTi; b) quveiTi; g) saudis arabeTi.

§ 18. Tanamegobroba

1. a) CrdiloeTi amerika – kanada; azia – indoeTi; b) Tanamegobrobis qveynebi, romelTac sakuTari

monarqi hyavT: didi britaneTi, tonga, malaizia, brunei, lesoto, svazilendi.
2. didi britaneTis monarqi Tanamegobrobis meTaurad imitom airCies, rom TanamegobrobaSi
dRes gaerTianebulia britaneTis TiTqmis yvela yofili kolonia (gamonaklisia mxolod ori –
mozambiki da burundi), romelTa meTauric gaxldaT britaneTis monarqi.
3. mag., mianma, irlandia, yatari, omani, quveiTi, bahreini.
4. kanada, avstralia, gaerTianebuli samefo, indoeTi.

60
 § 19. wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris saerTaSoriso moZraoba

1. wiTeli jvris emblema da Sveicariis droSa Zlier waagavs erTmaneTs. oriveze gamosaxulia
jvari. Sveicariis droSaze – wiTel fonze TeTri jvari, wiTeli jvris emblemaze ki gamosaxulia
wiTeli jvari TeTr fonze. Sveicariis droSa arsebobs XV saukunidan, Tumca oficialurad damt-
kicda 1889 wels. wiTeli jvris droSa Seiqmna Sveicarieli filantropis henri danenTis mier 1863
wels.
2. yvela principi mniSvnelovania.
3. araqristianuli da musulmanuri qveynebi.
4. a) wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris erovnuli sazogadoebebis saerTaSoriso fe-
deracia; b) wiTeli jvris saerTaSoriso komiteti; g) wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris
erovnuli sazogadoeba. d) aSS, Sveicaria, TurqeTi, saqarTvelo, kanada.
5. kanonTa krebuli, romelic ZiriTadad Jenevis konvenciebs efuZneba da icavs garkveuli
kategoriis adamianebs SeiaraRebuli konfliqtebis dros, exmareba dazaralebulebs da zRudavs
brZolis meTodebsa da saSualebebs, raTa minimumamde Seamciros ngreva, adamianebisTvis sicocx-
lis warTmeva da tanjva, romlis Tavidan acileba SesaZlebelia.

§ 20. olimpiuri komiteti

1. olimpiuri komitetis emblema aris 6 rgoli TeTr fonze, romelic gamosaxavs eqvs kontinents
(gamonaklisia antarqtida). lurji feri – evropas, yviTeli – azias, Savi – afrikas, mwvane – avs-
traliasa da okeaneTs, wiTeli – CrdiloeT da samxreT amerikas.
2. a) ar emTxveva; b) 1924 wels safrangeTSi: zafxulis – parizSi, zamTris – SamonSi; 1932 wels
aSS-Si zafxulis – los-anjelesSi, zamTris – leik-plesidSi; 1936 wels GgermaniaSi: zafxulis –
berlinSi da zamTris – garmiS-partenkirxenSi.

§ 21. kacobriobis demografiuli istoria

gaixsene:
1. daaxloebiT 300-100 aTasi wlis win pirvelyofili adamiani – neandertaleli gaCnda, romlis
sacxovrebeli areali afrikas, evropasa da azias moicavda.
2. adamianis ganviTarebasTan erTad misi sacxovrebeli areali TandaTan farTovdeboda. maT
ara marto mTeli afrikis, evropisa da aziis teritoriebi aiTvises, aramed amerikis, avstraliis,
okeaneTisa da arqtikis mimdebare teritoriebzec gadavidnen, rasac xeli bunebrivma pirobebmac
Seuwyo.
3. demografia mecnierebaa mosaxleobis ganviTarebisa da mis raodenobriv cvlilebaTa kanon-
zomierebis Sesaxeb.
4. mosaxleobis ricxovnobis cvlileba mosaxleobis bunebriv da meqanikur moZraobazea
damokidebuli.
5. Sobadobis koeficienti – es aris dabadebulTa ricxvi yovel 1000 kacze; mokvdaobis koefi-
cienti ki gardacvlilTa ricxvi yovel 1000 kacze. bunebrivi moZraoba Sobadobisa da mokvdaobis
koeficientebs Soris sxvaobaa. meqanikuri moZraoba drois garkveul monakveTSi qveyanaSi Semo-
sulTa da qveynidan gasuli adamianebis ricxvonobis sxvaobiT ganisazRvreba.
6. CineTi da indoeTi.

davaleba:
1. a) 35-jer; b) 1900-2000 wlebSi dedamiwis mosaxleoba 443700 mln adamianiT gaizarda; g) mo-
saxleobis gazrdas 3 mlrd-dan 4 mlrd-mde daaxloebiT 15 weli, xolo 4 mlrd-dan 6 mlrd-mde
gazrdas – 25 weli dasWirda; d) eqspertTa varaudiT msoflios mosaxleoba momavalSic gaizrdeba
da 2050 wlisTvis 9 mlrd-s gadaaWarbebs.

61
 2. msoflios mosaxleoba ZiriTadad ganviTarebadi qveynebis xarjze izrdeba. mosaxleobis
zrdis yvelaze maRali tempi 1950-2000 wlebSi aRiniSna.
4.

1 mlrd­ze meti 100 mln kaci 50 mln kaci 25 mln­10 mln kaci 1 mln­ze meti kaci
kaci
CineTi aSS TurqeTi kanada saqarTvelo
indoeTi ruseTi didi britaneTi Cile litva
brazilia safrangeTi argentina latvia
iaponia germania sar somxeTi

5. a) araTanabrad; mosaxleobis raodenobis mixedviT liderobs azia da afrika, xolo evropa,

avstralia da okeaneTi – piriqiT; b) aziis da afrikis; g) evropis; d) CineTi, indoeTi da aSS; e)
gaizarda CineTis, indoeTis, pakistanis, Semcirda ruseTis.

§ 22. mosaxleobis aRwarmoebis tipebi

gaixsene:
mosaxleobis aRwarmoeba TaobaTa cvlis mudmivi procesia.

davaleba:
1. miTvisebiTi meurneoba kacobriobis formirebis sawyis etapze arsebobda, roca adamiani
ZiriTadad Semgroveblobasa da nadirobas eweoda.
2. kacobriobis ganviTarebis sawyis etapze.
3. agraruli meurneoba ekonomikis wamyvani dargia ganviTarebad qveynebSi. aseTi qveynis maga-
liTia eTiopia. mosaxleobis ricxovnoba 88 mln kacia (2010 w.) da me-14 adgili ukavia msoflioSi.
bunebrivi mateba 3,2%, sicocxlis saSualo xangrZlivoba mamakacebSi 53 weli, qalebSi – 58 weli,
maRalia sikvdilianoba bavSvebSi. 200 gardacvlili yovel 1000 axalSobilze.
4. mosaxleobis aRwarmoebis Tanamedrove tipi ZiriTadad ganviTarebuli qveynebisTvisaa dam-
axasiaTebeli, sadac metad maRalia cxovrebis done da mosaxleoba saTanadod aris uzrunvel-
yofili jandacviT.
5. ganviTarebuli qveynis magaliTia belgia. qveynis mosaxleoba 10827519 kacia (2010 w.), romlis
97% qalaqebSi cxovrobs. 2005-2006 wlebSi mosaxleobis raodenoba 0,13% gaizarda. Sobadobis
koeficientia 10,38 promile, xolo mokvdaobis – 10,27 promile. sicocxlis saSualo xangrZlivoba
78,77 welia, maT Soris mamakacebSi es maCvenebeli 75,59 welia, qalebSi – 82,09 weli. sqesobriv-
asakobrivi struqtura ase gamoiyureba:
0-14 weli – mosaxleobis 16,9%, maT Soris, 892,995 vaJi, 855,177 gogona; 15-64 weli – mosaxleobis
65,7%, maT Soris, 3435I882 kaci, 3373917 qali; 65 welze meti asakis – mosaxleobis 17,4%, maT Soris,
745178 kaci, 1061839 qali. bavSvTa sikvdilianoba – 4.62 gardacvlili yovel 1000 kacze.
6. meurneobis formebi da qveynis ganviTarebis done pirdapir kavSirSia mosaxleobis aRwar-
moebis tipebTan. rac ufro ganviTarebulia qveyana, miT ufro maRalia iq cxovrebis done, rac
pirdapir aisaxeba mosaxleobis aRwarmoebaze.
7. aziis, afrikisa da laTinuri amerikis qveynebi ganviTarebadi qveynebia. qveynebis umetesobaSi
cxovrebis done da xarisxi jer kidev ar aris maRali, ris gamoc am qveynebSi mosaxleoba saTanadod
ar aris uzrunvelyofili samedicino momsaxurebiT, gavrcelebulia sxvadasxva daavadeba, xSiria
epidemiebi da sxva. evropis qveynebi ganviTarebuli saxelmwifoebia, sadac aRniSnuli problemebi
mogvarebulia.
8. adamianisa da meurneobis ganviTarebis Sedegad SesaZlebeli gaxda sxvadasxva RonisZiebis
gatareba, mag., vaqcinacia, axali preparatebis gamoyeneba, jandacvis donis amaRleba, ramac gav-
lena moaxdina qveynebis demografiul mdgomareobaze da, Sesabamisad, mosaxleobis aRwarmoebis
tipebis cvla gamoiwvia.

62
 § 23. demografiuli gadasvlis Teoria da fazebi

1. bunebrivi matebis koeficienti yvelaze dabalia demografiuli gadasvlis IV fazaSi, xolo

yvelaze maRali – II fazaSi. sicocxlis saSualo xangrZlivoba yvelaze maRalia IV fazaSi, xolo
yvelaze dabali – I fazaSi.
2. demografiuli gadasvlis mexuTe fazaSi Sobadoba Semcirdeba, mokvdaoba ki – gaizrdeba.
3. demografiuli viTareba, demografiuli gadasvlis esa Tu is faza kargad asaxavs ama Tu im
qveynis ekonomikuri ganviTarebis dones. rac ufro maRalganviTarebulia qveyana, miT ufro zeda
demografiul fazaSi imyofeba. ganviTarebul qveynebSi XX s-is 50-iani wlebidan politikuri sta-
biluroba aRiniSneba, ramac maTi ekonomikuri aRmavloba da gaZliereba gamoiwvia. ganviTarebad
qveynebSi ki jerac xSiria politikuri peripetiebi, arastabiluroba, rac gavlenas axdens maT
ekonomikur ganviTarebaze.
4.

I faza II faza III faza IV faza

sudani irani brazilia aSS
Cadi saudis arabeTi Cile kanada
eTiopia alJiri meqsika avstralia
angola libia CineTi ruseTi
mavritania kenia indoeTi evropis yvela qveyana
iemeni nigeria egvipte
avRaneTi madagaskari TurqeTi
mozambiki
namibia

5. saqarTvelo miekuTvneba aRwarmoebis Tanamedrove tips da demografiuli gadasvlis IV fa-

zaSia.

§ 24. demografiuli afeTqeba da politika

1. axalSobilTa ricxvi maRalia nigeriaSi, somaliSi, maliSi (8-6 bavSvi), saSualoa – eraySi, paki-
stanSi, filipinebSi, keniaSi, sudanSi (5-3 bavSvi) da dabalia – aSS-Si, kanadaSi, evropis qveynebSi,
avstraliaSi, sar-Si (3-0 bavSvi).
2. a) depopulacia SeiniSneba ruseTSi, sar-Si, italiaSi, iaponiaSi, aRmosavleT evropis mTel
rig qveynebSi, saqarTveloSi. b) depopulaciis safrTxis winaSea fineTi, islandia, saberZneTi,
kuba, urugvai.
3. qveynebis demografiul mdgomareobaze pirdapir moqmedebs maTi ekonomikuri ganviTarebis
done. ganviTarebul qveynebSi maRal donezea jandacva, qalebi metad aqtiurad arian Cabmulni
sxvadasxva saqmianobaSi da sxv., ris gamoc am qveynebSi Sobadobis maCvenebeli dabalia.
4. religia mniSvnelovan gavlenas axdens iseT qveynebSi, rogoricaa vatikani, islamuri qveynebi.

63
 § 25. mosaxleobis rasobrivi struqtura

davaleba:
1. msoflio mosaxleobis rasobrivi struqtura

0,3% avstraloiduri
17%
Sereuli da
gardamavali

42, 9%
evropeiduli
19,1%
monRoloiduri

7%
negroiduli

2. warsulSi adamianTa garkveuli rasebi ZiriTadad gansazRvrul teritoriaze cxovrobdnen,

mag., evropelebi (TeTrkanianebi) – evropaSi, negroidebi (Savkanianebi) – afrikaSi. amJamad ki, ada-
mianTa yvela rasa TiTqmis yvela kontinentzea gansaxlebuli.
3. bunebrivma, ZiriTadad ki klimaturma pirobebma;
4. evropeiduli rasis warmomadgenlebi cxovroben evropaSi, CrdiloeT amerikaSi, avstraliaSi;
negroiduli rasis warmomadgenlebi – afrikaSi, CrdiloeT amerikaSi; monRoloiduri rasis –
aziaSi, gardamavali rasisa ki – samxreT amerikaSi, aziaSi da okeaneTis kunZulebze.
5. ZiriTadi gansxvaveba garegnuli niSnebia, kerZod, kanisa da Tvalebis feri, Tvalis Wrili,
cxviris forma da sxva. mag., evropeidi TeTrkaniani, nigroidi – Savkaniani da a.S.
6. amerikis aRmoCenis Semdeg evropis qveynebidan evropelebis – ingliselebis, germanelebis,
italielebis, fragnebis, espanelebis, portugalielebis, irlandielebis da sxv. intensiuri ga-
dasaxlebis procesi daiwyo. mogvianebiT aq afrikidan mravali aTasi negroidi monebad Semoiyvanes.
CrdiloeTi da samxreTi amerikis mkvidri mosaxleoba indielebi arian. amdeni sxvadasxva rasis
warmomadgenelTa Soris kavSirebma gamoiwvia rasobrivi Sereva.
7.

rasa damaxasiaTebeli niSnebi gavrcelebis adgilebi (qveynebi)

TeTri feris kani, swori an talRovani aSS, kanada, evropis qveynebi, samxreT-
evropeidebi Tmebi, Tvalis farTo Wrili, Txeli cxviri dasavleTi aziis qveynebi, CrdiloeTi
da tuCebi indoeTi

muqi feris kani, xuWuWa Tmebi, farTo yvri- centraluri, dasavleTi da aRmosavleTi
negroidebi
malebi, sqeli tuCebi, farTo cxviri afrika

moyviTalo feris kani, swori, Savi feris aRmosavleT aziis qveynebi, monRoleTi,
monRoloidebi
Tmebi, Tvalis viwro Wrili CineTi

SedarebiT Ria feris kani moyavisfro el- havais k-bi, k. tasmania, indostanis n/k
avstraloidebi feriT, farTo cxviri, talRovani da uxeSi samxreTi, avstraliis dasavleTi nawili,
Tmebi, farTo nikapi k. axali gvinea

64
 § 26. mosaxleobis eTnikuri struqtura

gaixsene:
saqarTveloSi qarTvelebis garda cxovroben somxebi, azerbaijanelebi, rusebi, afxazebi, ie-
zidebi, berZnebi, ebraelebi da sxv.

davaleba:
1. cxrilSi CamoTvlili eTnosebis mravalricxovnoba maTi didi raodenobiTaa gamowveuli,
anu es eTnosebi da maTi ZiriTadi sacxovrebeli qveynebi msoflioSi mosaxleobis raodenobiT
lideri qveynebis ricxvSia.
2. a) erTerovani qveynebia italia, irlandia, portugalia, fineTi, SvedeTi, norvegia, poloneTi,
iaponia, saudis arabeTi, egvipte, madagaskari, dania da sxv. b) mravalerovani qveynebia: indoeTi,
sar-i, pakistani, namibia da sxv. g) angola, zambia, boTsvana, tanzania da sxv.
d) aSS, brazilia, argentina, Cile, ruseTi, avstralia, TurqeTi, CineTi, Sveicaria, gaerTianeb-
uli samefo, indoeTi da sxv.
3. qurTebi ZiriTadad TurqeTis, erayisa da iranis teritoriebze cxovroben.

§ 27. msoflio mosaxleobis lingvisturi kaleidoskopi

1. ena aris komunikaciis umTavresi saSualeba.

2. afraaziur enaTa ojaxi: saudis arabeTi, alJiri, maroko, egvipte, sudani, libia da sxv. niger-
kongos enaTa ojaxi: nigeria, kongos demokratiuli respublika, gaboni, kenia, tanzania, zambia da
sxv. kavkasiur enaTa ojaxi: saqarTvelo, daRestani. draviduli enaTa ojaxi: indoeTis samxreTi.
sino-tibetur enaTa ojaxi: CineTi, vietnami, mianmari da sxv. avstroneziul enaTa ojaxi: fili-
pinebi, indonezia, malaizia.
3. indoevropuli enebi gavrcelebulia: aSS, meqsika, kanada, avstralia, gaerTianebuli samefo,
brazilia, ruseTi, indoeTi, espaneTi, italia. am qveynebis istoriulma warsulma, aseve migraciebma
da mravalricxovanma mosaxleobam.
4. pindusebi, rusebi, brazilielebi, aSS-is amerikelebi, ingliselebi.
5. a) aSS, gaerTianebuli samefo, iamaika; b) gambia, siera-leone, liberia; g) egvipte, omani, israeli.
6. a) aSS-Si, kanadaSi, avstraliaSi, axal zelandiasa da sar-Si warsulSi didi masStabebiT moxda
ingliselebis migracia; b) indoeTi, pakistani, bangladeSi, nigeria warsulSi inglisis koloniebs
warmoadgendnen. g) amerikis aRmoCenis Semdeg espanelma konkistadorebma daipyres laTinuri ameri-
kis regioni. am regionSi mravali espaneli gadasaxlda, ris gamoc espanuri ena farTod gavrcelda;
d) arabebis batonobis periodSi maT TavianTi saxalifos sazRvrebi gaafarToves da arabuli enac
im droidan damkvidrda da gavrcelda.
7. evropasa da amerikaSi ZiriTadad indoevropuli ojaxis enebia gavrcelebuli. afrikasa da
aziaSi ki bevri sxvadasxva enobrivi ojaxis enebia warmodgenili.
8. a) franguli ena: safrangeTi, kanada, belgia, Sveicaria, monako, maroko, alJiri, tunisi da sxv.
b) espanuri ena: espaneTi, argentina, Cile, kolumbia, paragvai, meqsika, urugvai. g) portugaliuri
ena: portugalia, brazilia, angola, mozambiki, gvinea- bisau. d) germanuli ena: germania, avstria,
lixtenSteini, Sveicaria, luqsemburgi. e) arabuli ena: alJiri, bahreini, egvipte, iordania, erayi,
iemeni, katari, quveiTi, libia, libani, saudis arabeTi, siria, tunisi, mavritania. v) niderlanduri
ena – niderlandi, belgia, namibia, sar-i, indonezia, surinami, aruba, sent-marteni.

§ 28. mosaxleobis religiuri struqtura

1. qristianoba: safrangeTi, italia, saqarTvelo, brazilia, kanada.

islami: maroko, alJiri, egvipte, irani, arabTa gaerTianebuli saamiroebi.
budizmi: monRoleTi, Sri-lanka, vietnami, bangladeSi, laosi, tailandi, CineTi, korea.

65
 2. saqarTvelo, ruseTi, bulgareTi, rumineTi, serbeTi, saberZneTi, ukraina, belorusia,
kviprosi, makedonia, moldova, Cernogoria.
3. kacobriobis ganviTarebis sxvadasxva etapze msoflio religiebi TandaTan farTovdeboda
da sul ufro da ufro met qveyanasa da kontinentze vrceldeboda.
4. warmoSobis drois mixedviT: budizmi – Zv.w. VI-V ss.; qristianoba – ax. w. I-li saukune; islami – XII
saukune. erTmorwmune qveynebis ricxvis mixedviT: 1. qristianoba; 2. islami; 3. budizmi; 4. induizmi.
mimdevarTa ricxvis mixedviT: 1. qristianoba; 2. islami; 3. budizmi.
5. msoflio religiebi farTo gavrcelebiT xasiaTdeba da msoflios mraval qveyanaSia gavrcele-
buli, xolo erovnuli religia – mxolod erT an or qveyanaSi.
6. religiebis geografiis codna ama Tu im qveynis istoriis, tradiciebis, kulturis Sesaxeb
informaciis miRebaSi gvexmareba.
7. saqarTveloSi cxovroben musulmanebi, gregorianelebi, iezidebi da sxv.
8. miuxedavad imisa, rom iudaizms bevri mimdevari hyavs, TiTqmis yvela maTgani ebraelia, radgan
iudaizmi mxolod ebraelTa religiaa.

§ 29. mosaxleobis cxovrebis xarisxi

gaixsene:
mSp erT sul mosaxleze, ganaTlebis done da sicocxlis saSualo xangrZlivoba.

davaleba:
1. a) umuSevrobis zrda maRalia monRoleTSi, nikaraguaSi, uzbekeTSi.
ganaTlebis done maRalia: aSS-Si, kanadaSi, gaerTianebul samefoSi. b) umuSevrobis zrda daba-
lia: avstraliaSi, kanadaSi, norvegiaSi. ganaTlebis done dabalia: eTiopiaSi, mozambikSi, siera-
leoneSi. g) saqarTveloSi umuSevrobis zrdis maCvenebeli 15-19%-ia. ganaTlebis done saSualoze
maRalia. d) umuSevrobisa da ganaTlebis done mniSvnelovani maCvenebelia cxovrebis xarisxis
dasadgenad. umuSevrobis done qveynis ekonomikur mdgomareobas asaxavs, ganaTlebis done ki mis
inteleqtualur potencials.
2. cxovrebis maRali donea aSS-Si, kanadaSi, avstralia, dasavleT evropis qveynebSi. cxovrebis
dabali donea: zambiaSi, beninSi, togoSi, kot-diuvarSi. saqarTveloSi cxovrebis saSualo donea.
3. bednieri qveynebia: ruseTi, kanada, avstralia, fineTi, SvedeTi, norvegia, saudis arabeTi,
irlandia, islandia da sxv. naklebad bednieri qveynebia: ruseTi, pakistani, egvipte, angola da sxv.
4. mSp-is erT sul mosaxleze maCvenebeli, sicocxlis saSualo xangrZlivoba da ganaTlebis
done ganviTarebul qveynebSi maRalia, xolo ganviTarebadSi – SedarebiT dabali.
ganviTarebul qveynebSi `bednierebis~ indeqsic maRalia, Tumca zogjer zogierTi ganviTarebadi
qveyanac Tavs met-naklebad `bednierad~ grZnobs.

§ 30. msoflios regionebi

gaixsene:
1. geografiuli obieqtebis an maTi erTobliobis urTierTganlagebis Taviseburabani.
2. zRvispira, kunZulovani, naxevarkunZulovani, qveyana-arqipelagi da sxv.
3. teritoriis sididis, mosaxleobis raodenobis, ekonomikuri ganviTarebis donis, bunebrivi
resursebis maragis, administraciul-teritoriuli dayofis, mmarTvelobis formebis da sxv.
niSnebis mixedviT.
davaleba:
1. a) tropikuli afrika, laTinuri amerika, CrdiloeTi amerika, avstralia da okeaneTi, kavka-
sia, axlo aRmosavleTi da CrdiloeTi afrika, CrdiloeTi evropa, dasavleTi evropa, samxreTi
evropa, centraluri evropa, samxreT- aRmosavleTi evropa, samxreT-aRmosavleTi azia, samxreTi
azia, aRmosavleTi azia, Sua azia, aRmosavleTi evropa da ruseTi. b) ZiriTadad, lingvisturi,

66
eTnikuri da religiuri niSnis gamo: axlo aRmosavleTisa da CrdiloeT afrikis qveynebSi arabul
enaze laparakoben da islams aRiareben.
2. msoflios makroregionebi da regionebi gaeros mixedviT:

evropa:
dasavleTi evropa – evropis erT-erTi geografiuli regioni. misi Sinaarsi xSirad icvleboda,
magram yovelTvis gulisxmobda safrangeTs, beniluqsis qveynebs – belgia, niderlandi, luqsem-
burgi; did britaneTsa da irlandias. am jgufs, rogorc wesi, xSirad akuTvnebdnen germaniasac,
Tumca geografiulad is ufro centraluri evropis nawilia.
SeniSvna: sxvadasxva istoriuli da politikuri garemoebebis gamo dasavleT evropaSi Sehyav-
daT agreTve Semdegi qveynebic: pirenes naxevarkunZulis qveynebi – espaneTi, portugalia, andora.
apeninis naxevarkunZulis qveynebi – italia, san-marino, vatikani. CrdiloeTis qveynebi – norvegia,
SvedeTi, fineTi, dania, islandia. alpuri qveynebi – Sveicaria, lixtenStaini, avstria, slovenia.
samxreTis qveynebi – saberZneTi, TurqeTi.
CrdiloeTi evropa – evropis erT-erTi geografiuli regioni. tradiciulad CrdiloeTi evropa
gulisxmobs skandinaviis qveynebs (farTo gagebiT): norvegia, SvedeTi, fineTi, dania, islandia. ssr
kavSiris daSlis Semdeg maT ricxvs miemata baltiis 3 qveyana: estoneTi, latvia, litva. es aris am
terminis politikuri mniSvneloba.
SeniSvna: wminda geografiuli TvalsazrisiT, CrdiloeTi evropa gacilebiT didi area, romelic
moicavs teritorias alpebis CrdiloeTiT. am mosazrebis gaTvaliswinebiT, CrdiloeT evropaSi,
garda zemoxsenebuli qveynebisa, Sedis: britaneTis kunZulebi – didi britaneTi, irlandia. beni-
luqsis qveynebi – belgia, niderlandi, luqsemburgi. safrangeTis CrdiloeTi nawili. germaniis
nawili. poloneTi – nawilobriv. ruseTis evropuli nawilis udidesi nawili.
samxreTi evropa – evropis erT-erTi geografiuli regioni. samxreTi evropa aerTianebs
qveyanaTa 4 did jgufs. esenia: pirenes naxevarkunZulis qveynebi – espaneTi, portugalia, andora,
gibraltari. apeninis naxevarkunZulis qveynebi – italia, san-marino, vatikani. balkaneTis nax-
evarkunZulis qveynebi – rumineTi, bulgareTi, saberZneTi, albaneTi, makedonia, serbeTi, bosnia da
hercegovina, xorvatia, montenegro, kosovo. xmelTaSua zRvis qveynebi – monako, malta, kviprosi.
SeniSvna: geografiulad samxreT evropas miekuTvneba agreTve safrangeTis samxreTi nawili
(e.w. franguli riviera da TurqeTis evropuli nawili (anatolia).
aRmosavleTi evropa – evropis erT-erTi geografiuli regioni. dasavleT evropis msgavsad,
termini aRmosavleTi evropa sxvadasxva konteqstSi sxvadasxva mniSvnelobiT gamoiyeneba.
Cveulebisamebr, am terminSi igulisxmeba dsT-is evropuli qveynebi: ruseTi, belorusi, ukraina,
moldova, yazaxeTi. yvelaze xSirad maT ricxvs miakuTvneben samxreT kavkasiis qveynebs – saqarT-
velos, somxeTs da azerbaijans, Tumca isini geografiulad aziaSi mdebareoben.
SeniSvna 1: civi omis epoqaSi aRmosavleT evropaSi Sediodnen varSavis paqtis qveynebi (polo-
neTi, gdr, Cexoslovakia, ungreTi, rumineTi, bulgareTi), xSir SemTxvevaSi albaneTi da iugoslavia,
agreTve baltiis sabWoTa respublikebi (estoneTi, latvia, litva). amJamad sxvadasxva politikur
da ekonomikur konteqstSi am regions SeiZleba miakuTvnon e.w. `viSegradis jgufis~ (poloneTi,
CexeTi, slovakeTi, ungreTi) da balkaneTis naxevarkunZulis saxelmwifoebi (saberZneTis garda).
SeniSvna 2: centraluri evropa – evropis erT-erTi geografiuli regionia, magram ar aris
gaeros klasifikaciis sqemaSi gamoyofili. centraluri evropa ar aris iseTi damkvidrebuli
termini, rogorc dasavleTi an aRmosavleTi evropa. civi omis dasrulebisa da evropis gafar-
Toebis gamo evropis centrmac aRmosavleTiT gadainacvla. amJamad masSi qveynebis ori jgufi
moiazreba: alpuri qveynebi – germania, Sveicaria, lixtenStaini, avstria, slovenia. viSegradis
qveynebi – poloneTi, CexeTi, slovakeTi, ungreTi.

azia:
dasavleTi azia – bunebrivi regioni aziaSi, moicavs mcire aziis naxevarkunZuls, somxeTisa da
iranis mTianeTebis did nawils, arabeTis naxevarkunZuls, mesopotamiis dablobs da aRmosavleT
xmelTaSuazRvispireTs kviprosis CaTvliT. dasavleTi azia xSirad samxreT-dasavleT aziad
moixsenieba.

67
 mcire azia: TurqeTi (evropuli nawilis gamoklebiT). axlo aRmosavleTi: israeli, siria, libani,
iordania, egvipte (sinais naxevarkunZuli), erayi. arabeTis naxevarkunZulis qveynebi: saudis arabeTi,
quveiTi, bahreini, katari, arabTa gaerTianebuli saamiroebi, omani, iemeni. iranis plato: irani.
SeniSvna: gaeros sqemis mixedviT kavkasia aziis regionia.
kavkasia: saqarTvelo, somxeTi, azerbaijani da ruseTis SemadgenlobaSi myofi avtonomiuri er-
Teulebi: daRestani, CeCneTi, inguSeTi, CrdiloeTi oseTi, yabardo-balyareTi, yaraCai-CerqezeTi,
adiRe (ruseTis ukiduresi samxreTi nawili).
centraluri azia – bunebrivi regioni aziaSi, terminze zusti SeTanxmeba ar arsebobs. rogorc
wesi, igi moicavs mxareebs: yofil sabWoTa respublikebs: yazaxeTi (mcire evropuli nawilis gamokle-
biT), uzbekeTi, yirgizeTi, tajikeTi, TurqmeneTi. es ukanaskneli oTxi qveyana Sua aziis regionad
moixsenieboda. aziis Sigamaterikuli raionebi: avRaneTi, dasavleTi CineTi da monRoleTi.
samxreTi azia – bunebrivi regioni aziaSi, moicavs indostanis naxevarkunZuls da mimdebare
kunZulebs, indo-gangis vels da mis mTian zols. samxreT aziis teritoriaze ganlagebulia sax-
elmwifoebi: bangladeSi, bhutani, indoeTi, maldivis kunZulebi, nepali, pakistani, Sri-lanka.
xandaxan samxreT aziis SemadgenlobaSi SehyavT samxreT-aRmosavleT aziis qveynebic.
aRmosavleTi azia – CineTi, taivani, iaponia, koreis saxalxo demokratiuli respublika (Crdilo-
eTi korea), koreis respublika (samxreTi korea), monRoleTi.
samxreT-aRmosavleTi azia – bunebrivi regioni aziaSi, moicavs indoCineTis naxevarkunZuls,
malais arqipelags da mimdebare kunZulebs. samxreT-aRmosavleT aziis teritoriaze ganlagebu-
lia saxelmwifoebi: brunei, vietnami, indonezia, kamboja, laosi, malaizia, mianmari, singapuri,
tailandi, xSirad agreTve filipinebi.
SeniSvna: xandaxan samxreT-aRmosavleT aziis qveynebi SehyavT samxreT aziis SemadgenlobaSi.

afrika:
CrdiloeTi afrika mdebareobs afrikis kontinentis yvelaze farTo nawilSi. geopolitikurad,
gaeros gansazRvrebiT masSi Sedis: alJiri, egvipte, libia, mavritania, maroko, sudani, tunisi,
dasavleTi sahara.
SeniSvna: xSirad am nawils miakuTvneben kanaris kunZulebs, eTiopias, eriTreasa da madeiras.
dasavleTi afrika mdebareobs afrikis kontinentis dasavleT nawilSi. mis SemadgenlobaSi
Sedis 16 qveyana: benini, burkina-faso, kot-divuari, kabo-verde, gambia, gana, gvinea, gvinea-bisau,
liberia, mali, mavritania, nigeri, nigeria, senegali, siera-leone, togo.
centraluri afrika mdebareobs afrikis kontinentis centralur nawilSi. mis SemadgenlobaSi
Sedis qveynebi: angola, gaboni, kameruni, kongos demokratiuli respublika, kongos respublika,
san-tome da prinsipi, centraluri afrikis respublika, Cadi, gvinea.
aRmosavleTi afrika afrikis kontinentis ukidures aRmosavleTSi mdebare regionia, romelsac
geografia da geopolitika gansazRvravs. gaeros geografiuli regionebis sqemis mixedviT masSi
19 teritoria Sedis:kenia, tanzania da uganda (aRmosavleT afrikis Tanamegobroba – EAC); jibuti,
eritrea, eTiopia, da somali – afrikis rqa; burundi da ruanda (ECA -is wevrebi 2007 wlis 18 ivnisidan,
xandaxan centralur afrikad moiazreba); mozambiki da madagaskari ( xandaxan samxreT afrikad
moiazreba); malavi, zambia, da zimbabve ( xSirad moiazreba samxreT afrikis nawilad); komoris
kunZulebi, mavriki, da seiSeli (mcire kunZuli-qveynebi indoeTis okeaneSi); reiunioni da maioti
(safrangeTis teritoriebi indoeTis okeaneSi).
SeniSvna: geografiulad, egvipte da sudanic xandaxan am regionSi moiazreba.
samxreTi afrika – geografiuli regioni, afrikis kontinentis samxreTi nawili. aerTianebs
rogorc kontinentis ramdenime saxelmwifos, aseve kunZulovan saxelmwifoebs, romlebic afrikis
nawilad ganixileba. gaeros geografiuli regionebis sqemaSi, samxreT afrikaSi warmodgenilia
xuTi qveyana: botsvana, lesoTo, namibia, samxreT afrikis respublika, svazilendi.

amerika:
CrdiloeTi amerika – kanada, aSS.
centraluri amerika – regioni CrdiloeT da samxreT amerikas Soris. aerTianebs Semdeg qvey-
nebs; belizi, kosta-rika, salvadori, gvatemala, hondurasi, nikaragua, panama.

68
 karibebi, aseve vest-indoeTi – regioni amerikaSi, Sedgeba karibis zRvis, misi kunZulebisa da
garSemo kontinentebis napirebisgan. regioni CrdiloeT amerikis samxreT-aRmosavleT nawilSi
mdebareobs, centraluri amerikis aRmosavleTiT da samxreT amerikis Crdilo-dasavleTiT.
karibis zRvis kunZulebi, romlebic aseve cnobilia, rogorc vest-indoeTi, Sedgeba bahamis, didi
antilisa da mcire antilis kunZulebisagan.
didi antilis kunZulebi – kunZulTa jgufi karibis zRvaSi. moicavs kunZulebs – kubas, iamaikas,
ispaniolas da puerto-rikos. didi antili moicavs vest-indoeTis 90%-s. kunZulTa saerTo far-
Tobia 207,435 kv.km-ia didi antilis kunZulebi, garda am oTxi ZiriTadi kunZulisa, aseve Sedgeba
sxva mravali patara kunZulisagan, romlebic am ZiriTadi kunZulebis garSemo mdebareobs da Sedis
mTavari kunZulis qveynis SemadgenlobaSi. xSirad, kubasTan siaxlovis gamo, kaimanis kunZulebsac
didi antilis Semadgenel nawilad moiazreben. kunZulebs meqsikisgan gamoyofs iukatanis srute,
xolo aSS-isgan floridis srute. didi antilis CrdiloeT kideSi, mdebareobs e.w. „bermudis sam-
kuTxedis“ samxreTi nawili.
mcire antilis kunZulebi – kunZulTa jgufi, antilis kunZulTa jgufis nawili bahamis, terq-
sisa da kaikosis da didi antilis kunZulebTan erTad. es kunZulebi gars ertymian karibis zRvas
dasavleTiT, atlantis okeanis sazRvarTan da Sedian vulkanuri kunZulebis sartyelSi. mcire
antilis zogierTi samxreTi kunZuli gars ertymis samxreT amerikis kontinentis CrdiloeT
sanapiros. mcire antilis kunZulebze mdebareobs Semdegi suverenuli saxelmwifoebi: antigua
da barbuda, barbadosi, dominika, grenada, sent-kitsi da nevisi, sent-lusia, sent-vinsenti da
grenadinebi, trinidadi da tobago.
samxreTi amerika – brazilia, kolumbia, argentina, peru, venesuela, Cile, ekvadori, Bbolivia,
paragvai, urugvai, gaiana, surinami, safrangeTis gviana (safrangeTi), folklendis kunZulebi (gaer-
Tianebuli samefo), samxreTi georgia da samxreT sendviCis kunZulebi (gaerTianebuli samefo).

avstralia da okeaneTi:
avstralia da axali zelandia;
melanezia (kunZulebis jgufebis erToblioba wynar okeaneSi. avstraliis Crdilo-aRmosavle-
TiT. moicavs saxelmwifoebs: solomonis kunZulebi, vanuatu, fiji.
SeniSvna: melanezia Sedgeba Semdegi kunZulebis jgufisagan: axali kaledonia, axali gvinea,
solomonis kunZulebi, vanuatu, fiji, bismarkis arqipelagi, santa-krusi, loialti.
mikronezia – kunZulebis jgufebis erToblioba wynar okeaneSi. Sedis okeaneTis Semadgen-
lobaSi. melanezia Sedgeba Semdegi saxelmwifoebisagan: nauru, kiribati, marSalis kunZulebi,
mikroneziis federaciuli Statebi, palau.
polinezia – kunZulebis jgufebis erToblioba wynar okeaneSi. Sedis okeaneTis SemadgenlobaSi.
polinezia Sedgeba Semdegi saxelmwifoebisagan: dasavleTi samoa, tonga, tuvalu.
3. regioni didi teritoriuli erTeulia (mag., bunebrivi, ekonomikuri, politikuri da sxva).
regionuli – ama Tu im garkveuli teritoriis (raionis, olqis, qveynis, qveynebis jgufis) kuT-
vnils niSnavs. gaeros klasifikaciis mixedviT regionis gamoyofis principebi iyo bunebrivi (geo-
grafiuli mdebareoba da bunebrivi pirobebi), ekonomikuri (qveynebis ekonomikuri ganviTarebis
done) da politikuri faqtorebi.
4. evropis regionis subregionebad dayofis mTavari safuZveli am subregionSi Semavali qvey-
nebis geografiuli mdebareoba, ekonomikuri ganviTarebis done da aseve, istoriuli da kul-
turuli niSnebia.
5. centraluri afrikis SemadgenlobaSi Sedian qveynebi: angola, gaboni, kameruni, kongos de-
mokratiuli respublika, kongos respublika, san-tome da prinsipi, centraluri afrikis respub-
lika, Cadi, gvinea.
6. samxreT-aRmosavleT aziis teritoriaze ganlagebulia saxelmwifoebi: brunei, vietnami,
indonezia, kamboja, laosi, malaizia, mianmari, singapuri, tailandi, xSirad agreTve filipinebi.
maTi erT subregionSi gaerTianeba geografiuli mdebareobis mixedviT moxda.

69
 § 31. evropa

gaixsene:
1. evropis farTobi daaxloebiT 10 mln kv. km-ia, maT Soris, kunZulebi Seadgenen 730 aTas kv.
km-s. evropas gars akravs atlantis da CrdiloeTi yinulovani okeaneebi da maTi zRvebi. evropis
sanapiro xazi erTob danawevrebulia, naxevarkunZulebis (kolis, skandinaviis, pirenes, apeninis,
balkaneTis) wilad modis evropis farTobis didi nawili. miuxedavad arcTu ise didi farTo-
bisa, evropa bunebis mniSvnelovani TaviseburebebiTa da mravalferovnebiT gamoirCeva. mraval-
ferovania ara marto buneba, aramed mosaxleobis eTnikuri Semadgenloba, sameurneo saqmianoba,
meurneobis ganviTarebis istoria da misi done, politikuri ruka da sxv. msoflios ekonomikurad
ganviTarebuli 31 qveynidan 24 evropaSia, maT Soris, 4 didi `Svideulidan~. igi saerTaSoriso
turizmis mTavari regionia, amasTan yvelaze Zlier Secvlili veluri bunebiT. evropa msoflio
civilizaciis erT-erTi mniSvnelovani keraa. msoflio civilizaciis istoriis yvelaze cnobili
100 pirovnebidan 71 evropelia. aqedan gadioda uZvelesi savaWro gzebi. axali qveynebis aRmoCenis
istoriaSi mniSvnelovani wvlili evropas ekuTvnis.
skandinaviisa da pirines naxevarkunZulebi, britaneTis kunZulebis didi nawili da kontinen-
tis aRmosavleTi warmodgenilia Zveli mTebiT. samxreTSi vrceldeba alpur mTaTa sistemebi.
aRmosavleT da centralur regionebSi gvxvdeba dablobebi, vakeebi da saSualo simaRlis mTebi.
kontinenti mdidaria rogorc energetikuli, aseve liTonuri da araliTonuri saxis sasargeblo
wiaRiseuliT. reliefis saSualo simaRle 300 m-ia. Warbobs dablobebi. moqmedi vulkanebia islan-
diaSi da xmelTaSua sanapiro zolSi.
2003 wlis statistikuri monacemebiT evropis mosaxleoba, ruseTis gamoklebiT, 800 mln-s Sead-
gens. aq cxovrobs 6 enobrivi ojaxis 209 enaze molaparake xalxi. evropas da evropelebs istori-
ulad da kulturulad udidesi gavlena hqondaT msoflio civilizaciis formirebis procesze.
qveynebi: yvelaze xalxmravali qveynebia (2004 wlis SefasebiT, ruseTisa da TurqeTis gauTval-
iswineblad): germania – 82 mln, safrangeTi – 64.5 mln, gaerTianebuli samefo – 60.5 mln, italia –
59.5 mln, ukraina – 48 mln, poloneTi – 39 mln.
qalaqebi: evropis udidesi qalaqebia ( mln kaci): moskovi – 13,6 mln, londoni – 11,8 mln, pari-
zi – 11,6 mln, stamboli – 10,9 mln, madridi – 5,6 mln, sankt-peterburgi 5,6 mln, berlini – 4,2 mln.
eTnosebi: eTnikur jgufebs Soris yvelaze mravalricxovania: germanelebi – 90 mln, italiele-
bi – 66 mln, frangebi – 48 mln, ingliselebi – 48 mln, ukrainelebi – 46 mln, polonelebi – 44 mln.
religia: evropis teritoriaze 4 mTavari religiuri mimdinareobaa gavrcelebuli. maTgan
23 qveyanaSi kaTolikuri umravlesobaa (safrangeTi, espaneTi, portugalia, italia, samxreTi
germania, poloneTi, avstria ...), 10 qveyanaSi – marTlmadidebluri (ruseTi, saberZneTi, ukraina,
rumineTi, serbeTi, bulgareTi, saqarTvelo), 9 qveyanaSi – protestantuli (gaerTianebuli samefo,
skandinaviis qveynebi, CrdiloeTi germania, ...), xolo 5 qveyanaSi muslimuri mosaxleoba Warbobs
(azerbaijani, albaneTi, bosnia da hercegovina, TurqeTi).
evropis teritoriaze mTlianad an nawilobriv ganlagebulia 49 suverenuli saxelmwifo, 2
TviTmmarTveli teritoria (fareris kunZulebi ekuTvnis danias, alandis kunZulebi ekuTvnis
fineTs) da 1 kolonia (gibraltari).
2. evropisa da aziis kontinentebad dayofa pirobiTia, vinaidan maT Soris raime mkveTrad
gamoxatuli fizikur-geografiuli an geologiuri msazRvreli ar arsebobs. amdenad, zogadad
da saerTod, es dayofa upiratesad kulturul-civilizaciuri xasiaTisaa.
Sua saukuneebisa da axali istoriis did nawilSi, rodesac termini evropa farTod dainerga
da saerTaSoriso cneba gaxda, evropa gaigivebuli iyo „saqrimuqi teqstistianosTan“ (dResac ki
didi zomiT nebismieri dayofiT evropa arsebiTad swored tradiciul qristianul qveynebsa da
teritoriebs moicavs).
dayofis pirobiToba iqidanac Cans, rom sazRvari gahyavT uralis qedis wyalgamyofze (yvela
variantSi), magram ara didi kavkasionis qedis wyalgamyofze, aramed, vTqvaT, kavkasiis CrdiloeTiT
mdebare kuma-maniCis depresiis (dablobis) xazze.
geografebs Soris arsebobs (arsebiTad politikuri Sexedulebebidan gamomdinare) 5 sxvadasxva

70
varianti, romlebic Seexeba evropasa da azias Soris pirobiTi sazRvris dadgenis sakiTxs. am vari-
antebis mixedviT, sazRvari gadis:
(1) kuma­maniCis Rrmulze. es aris fizikur-geografiul erTeulebs Soris arsebuli geolo-
giuri sazRvari. am variantiT mTeli kavkasia moTavsebulia aziaSi.
(2) (a) kavkasionis mTavar qedze. es qvevarianti efuZneba teritoriis yvelaze arsebiT oro-
grafiul anu geologiur gayofas didi kavkasionis wyalgamyofis gaswvriv. am SemTxvevaSi Crdilo-
eTi kavkasia mdebareobs evropaSi, xolo samxreTi kavkasia – aziaSi. am SemTxvevaSi saqarTvelos
zogi nawili – magaliTad yazbegis raioni da TuSeTi evropaSi igulisxmeba.
(b) kavkasionis mTavar qedze. es qvevarianti efuZneba klimatur pirobebs Soris gansxvave-
bas. am SemTxvevaSi CrdiloeTi kavkasia mdebareobs evropaSi, xolo samxreTi kavkasia – aziaSi. am
SemTxvevaSic klimaturi sazRvari didi kavkasionis wyalgamyofs emTxveva da saqarTvelos zogi
nawili – magaliTad yazbegis municipaliteti da TuSeTi evropaSi igulisxmeba.
(3) mdinareebze rioni, yvirila, mtkvari. es varianti, romelic saqarTvelos or tol nawilad
yofs, ekuTvnis Zvel berZen istorikoss herodotes. am SemTxvevaSi Tbilisis marcxena sanapiro
(gldani-naZaladevi, didube-CuRureTi, isani-samgori) evropaSi mdebareobs, marjvena (vake-
saburTalo, Zveli Tbilisi, didgori) ki aziaSi.
(4) kavkasionis mcire mTianeTze. am variantSi gamyofi xazis CrdiloeTiT moqceulia saqarT-
velo da CrdiloeTi kavkasia anu tipuri evropuli peizaJebis teritoria.
(5) yofili ssr kavSiris saxelmwifo sazRvris gaswvriv. es aris wminda politikuri varianti,
romlis Tanaxmadac mTeli kavkasia moqceulia evropaSi.
rogorc aqedan Cans, (1) da (5) variantebi or ukiduresobas warmoadgens, danarCenebi ki kom-
promisulia. faqtia, rom kulturulad da politikurad kavkasielebi evropelebi arian (aseT
klasifikacias emxroba saerTaSoriso organizaciebis umravlesoba), magram geografiulad mTeli
kavkasia (garda 2 b variantisa) azias ekuTvnis.
3. alpebi, apeninebi, kavkasioni.
4. klimatis Camoyalibebaze mniSvnelovania atlantis okeanis gavlena. teritoriis udides
nawilze vrceldeba zomieri klimati. dasavleTiT Warbobs okeanuri, xolo aRmosavleTiT – kon-
tinenturi pirobebi. CrdiloeTSi mkacri arqtikuli da subarqtikuli, samxreTSi ki xmelTaSuaz-
Rviuri klimatia. evropa mdidaria hidroresursebiT. teritoriis udides nawilze vrceldeba
tyeebis zona, romelTa mniSvnelovani nawilic aTvisebulia. evropis zogierTi raioni seriozuli
ekologiuri problemis winaSea. miuxedavad teritoriis simcirisa, evropis landSaftebi mniS-
vnelovani mravalferovnebiT xasiaTdeba. bunebrivi zonebi: arqtikis kunZulebsa da CrdiloeT
yinulovani okeanis sanapiroebze mdebareobs arqtikuli udabnoebi da tundrebi, mis samxreTiT
– tyetundrebi, Sereuli da farTofoTlovani tyeebi, stepebi, subtropikuli tyeebi xmelTa-
SuazRvispireTSi, samxreT-aRmosavleTSi – naxevarudabnoebi.

davaleba:
1. Aa) atlantis okeanis zRvebi: norvegiis, CrdiloeTis, baltiis, xmelTaSua (kretis zRva,
adriatikis zRva, alboranis zRva, balearis zRva, egeosis zRva, ioniis zRva, liguriis zRva,
mirtois zRva, tireniis zRva) Savi, marmarilos, azovis. CrdiloeT yinulovani okeanis zRvebi:
barencis, TeTri. naxevarkunZulebi: kolis, skandinaviis, pirenes, apeninis, balkaneTis kunZulebi:
islandia, didi britaneTi, irlandia, sicilia, sardinia , korsika, kreta, balearis, malta. dablo-
bebi: aRmosavleT evropis, Suaevropis, Suadunais, qvemo dunais, parizis baseini; ZiriTadi mTiani
masivebia: alpebi, karpatebi, pireneebi, apeninebi, uralis mTebi, skandinaviis mTebi, balkaneTis
mTebi. evropis udidesi mdinareebia: volga, dnepri, doni, dunai, visla, peCora, CrdiloeTi dvina,
odra, elba, raini, luara, rona, taxo. didi tbebia: ladogis, onegis, Cudis, venerni, balatoni,
Jenevis da sxva.
2. CrdiloeTis zRvaSi navTobi da gazi, did britaneTze da germaniaSi (rurisa da ahenis auzebi) –
qvanaxSiri, safrangeTSi – urani da rkina.
3. a) mdinare volga Caedineba kaspiis zRva-tbaSi ; b) ladogis tba mdebareobs ruseTSi.
4. mosaxleobis mateba SeiniSneba irlandiaSi, albaneTsa da safrangeTSi, xolo kleba – ukrainaSi,
bulgareTSi, litvaSi, latviaSi, estoneTSi.

71
 5. a) simWidrovis maRali maCvenebliT gamoirCeva: centraluri da samxreT-aRmosavleTi inglisi,
ruris auzi, Crdilo-aRmosavleTi safrangeTi da CrdiloeTi italia. b) meCxerad dasaxlebuli
regionebidan ki aRsaniSnavia: skandinaviis n/k-is CrdiloeTi raionebi, alpebi da evropuli ruseTis
Crdilo-aRmosavleTis raionebi g) mosaxleobis araTanabari ganawileba ganapiroba bunebrivma
pirobebma da qveynebis ekonomikuri ganviTarebis donem.
6. miuxedavad mosaxleobis maRali simWidrovisa evropis mosaxleobis xvedriTi wili msoflio
mosaxleobaSi TandaTan mcirdeba, radgan sxva kontinentebis mosaxloebis raodenoba ufro
swrafad izrdeba.
7. a) evropis monarqiuli qveynebia: belgia, gaerTianebuli samefo, espaneTi, dania, lixten-
Steini, luqsemurgi, monako. niderlandi, SvedeTi, norvegia, vatikani; b) germania, Sveicaria,
ruseTi; g) ssrk-is daSlis Sedegad warmoiqmnnen: litva, latvia, estoneTi, saqarTvelo, somxeTi,
azerbaijani, ukraina, belorusi, moldova, yazaxeTi, uzbekeTi, yirgizeTi, tajikeTi, TurqmeneTi,
ruseTi. iugoslaviis daSlis Sedegad warmoiqmnnen: serbeTi, slovenia, xorvatia, bosnia–herce-
govina, makedonia, montenegro.
8. magaliTad avstria da azerbaijani:
avstria – federaluri saxelmwifo centralur evropaSi. farTobi – 83.900 kv.km. CrdiloeTiT
esazRvreba germania da CexeTi, aRmosavleTiT – ungreTi da slovakeTi, samxreTiT – slovenia da
italia, dasavleTiT – Sveicaria da lixtenStaini. mosaxleoba - 8,316,487. dedaqalaqi – vena. sax-
elmwifo ena – germanuli. valuta – evro (EUR); 2002 wlamde avstriuli Silingi.
buneba: qveynis ¾ alpebs ukavia. umaR. mwvervali – grosglokneri 3.797 m; udidesi mdinareebi
(km) – dunai 350 (sul 2860), muri 348 (sul 444), ini 280 (sul 510); ud. tba (kv.km) – noizidlerzee 132
(sul 152); klimati – kontinenturi, alpuri.
bunebrivi resursebi – rkinis madani, navTobi, saSeni xe-tye, magneziti, tyvia, qvanaxSiri,
spilenZi, hidroenergia.
politikuri sistema – demokratiuli federaciuli respublika. saxelmwifos meTauri – prezi-
denti. mTavrobis meTauri – kancleri. sakanonmdeblo organo – orpalatiani parlamenti (183+62
wevri). erovnuli dResaswauli – 26 oqtomberi, mudmivi neitralitetis Sesaxeb kanonis miRebis
dRe (1955).
avstria administraciul-teritoriulad iyofa 9 mxared (Bundesland), maT Soris aris dedaqa-
laqi vena. mxareebs aqvT Tavisi konstituciebi, parlamentebi da mTavrobebi.
mosaxleoba – 8,356,707 (2009), maT Soris avstrielebi 91%, germanelebi 3%, danarCeni – xorvatebi,
slovenebi, ungrelebi, Cexebi, slovakebi, boSebi. religia – kaTolicizmi 84%, protestantizmi
6%. qalaqebi (aT.) – vena (1.523, aglom. – 2.041), graci (219), linci (185), zalcburgi (145), insbruki
(116), klagenfurti (90).
avstria maRalganviTarebuli industriuli qveyanaa, e.e.p. moculobiT (225 mlrd aSS dol-
ari) msoflioSi 22-e adgili ukavia. wamyvani dargebi – Savi metalurgia, manqanaTmSenebloba,
eleqtroteqnikuri, qimiuri da eleqtroenergetikuli mrewveloba. e.e.p. struqtura (%) – soflis
meurneoba – 2, mrewveloba – 40, momsaxureba – 67; e.e.p. (1 sulze) – 27.920 aSS dolari. eqsporti –
manqanaTmSeneblobis produqcia, satransporto mowyobilobani, qaRaldi da celuloza, liToni,
foladi. udidesi kompaniebi – austrian earlainzi, banki raifaizeni. biujeti – 53,000 mln $.
azerbaijani – oficialurad, azerbaijanis respublika; saxelmwifo samxreT kavkasiis aR-
mosavleT nawilSi, kaspiis zRvis samxreT-dasavleT sanapiroze. esazRvreba ruseTi CrdiloeTiT,
saqarTvelo Crdilo-aRmosavleTiT, somxeTi dasavleTiT, irani – samxreTiT. dedaqalaqi: baqo
(1,235 aTasi kaci).
azerbaijanis SemadgenlobaSi Sedis anklavi, naxiWevanis avtonomiuri respublikac, romelsac
CrdiloeTidan da aRmosavleTidan esazRvreba somxeTi, samxreTidan da dasavleTidan irani,
Crdilo-aRmosavleTidan TurqeTi. oficialurad, qveynis SemadgelobaSi Sedis mTiani yarabaRis
regionic, Tumca 1990-iani wlebis yarabaRis omis Semdeg masze azerbaijanis saxelmwifo kontroli
ar vrceldeba, xolo regions damoukidebloba aqvs gamocxadebuli.
azerbaijani unitaruli saxelmwifoa. mas aqvs diplomatiuri urTierToba msoflios 158 qveya-
nasTan, gawevrianebulia 38 saerTaSoriso organizaciaSi.[3] is aris suam-is erT-erTi damfuZnebeli
da wevri. 1993 wlis seqtembridan aris damoukidebel saxelmwifoTa Tanamegobrobis (dsT) wevri.

72
 saxelmwifo sistema: ganviTarebadi demokratiuli respublika. saxelmwifos meTauri: prezi-
denti ilham alievi (2003). sakanonmdeblo organo: erTpalatiani mili mejlisi (125 wevri). erovnuli
dResaswauli: 28 maisi – respublikis dRe.
azerbaijanis administraciul-teritoriuli erTeulebia: 59 raioni, 1 saqalaqo teritoria
da 1 avtonomiuri respublika. raionebi gaerTianebulia 12 olqSi.
farTobi Seadgens 86.600 kv.km-s. farTobiT igi yvelaze didi qveyanaa samxreT kavkasiaSi. yvelaze
grZeli saxmeleTo sazRvari mas aqvs somxeTTan – 566 km. yvelaze mokle ki TurqeTTan − 9 km. afSe-
ronis n/k mdebareobs qveynis aRmosavleTiT. igi 60 km-iT SeWrilia kaspiis zRvaSi. misi sigane 30
km-ia. aq mdebareobs qveynis dedaqalaqi baqo. azerbaijanis umaRlesi mwvervalia mTa bazarduzu –
4485 m, udidesi mdinareebi – kuri (mtkvari) da araqsi.
azerbaijani mdidaria wiaRiseuliT, gansakuTrebiT navTobiTa da bunebrivi airiT. gvxvdeba
alunitis, rkinis madnis, gogirdis almadanis, molibdenis, baritis, kobaltisa da sxva sabadoebi.
moipoveba qvamarili, dariSxani, bevria (1000-ze meti) mineraluri wyaro (maT Soris badamli, TurSsu,
isTisu, macestis tipis suraxani), agreTve samkurnalo talaxi da samkurnalo navTobi – nafTalani.
mosaxleoba: 9,000 mln kaci (2010), maT Soris 92 % azerbaijaneli, 3,2 % daRestneli, 2,5 % rusi,
2 % somexi. saxelmwifo ena: – azerbaijanuli, sxva enebi – rusuli, somxuri. religia: islami (Si-
ituri mimarTulebis). didi qalaqebi (aTasi kaci): ganja (303), sumgaiTi (280), mingeCeviri (100), ali
bairamli (72), naxiWevani (69).
qveyanas aqvs navTobis, rkinis madnis mniSvnelovani resursebi, agreTve bunebrivi airi, feradi
liTonebi, alumini; erovnul SemosavalSi didi adgili ukavia soflis meurneobas. saxelmwifo
valuta azerbaijanuli manaTia.
9. a) saberZneTis respublika – gamoiTqmis, rogorc elinuri respublika, rac misi oficialuri
saxelicaa – saxelmwifo samxreT evropaSi, balkaneTis naxevarkunZulze. saberZneTs saxmeleTo saz-
Rvari CrdiloeTiT aqvs albaneTTan, makedoniis respublikasTan da bulgareTTan, xolo samxreTiT
TurqeTTan. saberZneTs aRmosavleTidan akravs egeosis zRva, dasavleTidan ioniis zRva, xolo
samxreTidan xmelTaSua zRva. saberZneTis sanapiro zoli 13,676 kilometriT msoflioSi meocea.
sanapiroze sakmaod bevri kunZulia (daaxloebiT 1400, saidanac 227 dasaxlebulia). maT Sorisaa:
kreta, dodekanesi, ioniis kunZulebi, kikladi.
norvegia – oficialurad norvegiis samefo – qveyana CrdiloeT evropaSi, skandinaviis nax-
evarkunZulze. ukavia naxevarkunZulis dasavleTi nawili, aseve kunZuli ian-maieni da arqtikuli
arqipelagi Spicbergeni. norvegiis saerTo farTobia 385,252 kvadratuli kilometri, mosaxleoba –
4.8 milioni kaci. aris erT-erTi yvelaze naklebi simWidroviT dasaxlebuli qveyana evropaSi.
qveyanas aRmosavleTiT esazRvreba SvedeTi; ukiduresad CrdiloeTiT mdebare regioni esazRvreba
fineTsa da ruseTs; norvegiasa da danias Soris mdebareobs skagerakis srute.
b) didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo (an gaerTianebuli samefo,
didi britaneTi) – saxelmwifo dasavleT evropaSi, britaneTis kunZulebze. mas erTi saxmeleTo
mezobeli hyavs – irlandia. saxmeleTo sazRvrebis garda, didi britaneTi garSemortymulia at-
lantis okeaniT, CrdiloeTis zRviT, la-manSis srutiTa da irlandiis zRviT. qveyana safrangeTs
ukavSirdeba evrogvirabiT.
Sveicaria mdebareobs centralur evropaSi. misi mosazRvre qveynebia: safrangeTi, germania,
avstria, lixtenStaini, italia. maTgan yvelaze grZeli sazRvari aqvs italiasTan, 741 km. yvelaze
mokle – lixtenStinTan, 41 km. ara aqvs zRvaze gasasvleli.
g) safrangeTi – oficialurad, safrangeTis respublika - qveyana dasavleT evropaSi, moicavs
evropis am nawils, ramdenime kunZulsa da zRvisiqiTa teritoriebis nawils. mas esazRvreba (Crdil-
oeTidan saaTis isris mimarTulebiT) evropis Semdegi qveynebi: belgia, luqsemburgi, germania,
Sveicaria, italia, monako, espaneTi da andora. zRvisgadaRma teritoriebs esazRvreba brazilia
da surinami (safrangeTis gvianas), niderlandis antilebi (sen-martens). safrangeTi gaerTianebul
samefosTan dakavSirebulia evrogvirabiT, romelic gadis inglisis arxis qveS
fineTi – oficialuri saxeli fineTis respublika, saxelmwifo skandinaviaSi, fenoskandinaviis
regionSi, CrdiloeTi evropa. fineTs dasavleTidan esazRvreba SvedeTi, CrdiloeTidan norvegia,
aRmosavleTidan ruseTi, xolo estoneTi mdebareobs fineTis yuris meore mxares. amitom am or
saxelmwifos sazRvao gzebiT mniSvnelovani kavSirebi aqvT. fineTi geografiulad gansxvavdeba

73
skandinaviis sxva qveynebisagan. qveyana mdebareobs evropis kontinentis ukidures CrdiloeTSi,
SemosazRvrulia baltiis zRviTa da botniisa da fineTis yureebiT, saxmeleTo mezoblebi ki arian
SvedeTi, norvegia da ruseTi. regionis sxva qveynebis msagvsad fineTis teritoria moqceulia
CrdiloeTis 60° paralelis CrdiloeTiT. xmeleTis farTobis daaxloebiT meoTxedi da mTliani
farTobis mesamedi arqtikuli wris CrdiloeTiT mdebareobs.
d) poloneTi – oficialuri saxeli poloneTis respublika; aris centraluri evropis sax-
elmwifo, dasavleTidan esazRvreba germania, samxreTidan CexeTi da slovakeTi, aRmosavleTidan
ukraina, belorusi da litva, CrdiloeTidan esazRvreba baltiis zRva. swored CrdiloeT mxares
mdebareobs ruseTis olqi kaliningradi.
qveyana mdebareobs aRmosavleT evropaSi. misi mosazRvre saxelmwifoebia: avstria, slovakeTi,
ukraina, rumineTi, serbeTi, xorvatia, slovenia. ara aqvs zRvaze gasasvleli.
10. evrokavSiris wevri saxelmwifoebi: 1950 – belgia, germania, italia, luqsemburgi, nider-
landi, safrangeTi; 1973 – dania, didi britaneTi, irlandia; 1981 – saberZneTi; 1986 – espaneTi,
portugalia; 1995 – avstria, fineTi, SvedeTi; 2004 – estoneTi, kviprosi, latvia, litva, malta,
poloneTi, slovakeTi, slovenia, ungreTi, CexeTi; 2007 – bulgareTi, rumineTi.
2007 wlisTvis evrozonaSi Semdegi qveynebi Sedioda: avstria, belgia, germania, saberZneTi,
irlandia, espaneTi, italia, luqsemburgi, niderlandi, slovenia, portugalia, fineTi, safran-
geTi. 2008 wlis 1 ianvars evrozonaSi Sevidnen kviprosi da malta. 2009 wlis 1 ianvars evrozonas
SeuerTda slovakeTi, xolo 2011 wlis 1 ianvars – estoneTi.
qveynebi – vatikani, san-marino, monako evrokavSiris wevrebi ar arian, Tumca evros monetebis
gamoSvebis ufleba aqvT.
Sengenis zonam daiwyo funqcionireba 1995 wlis 26 marts. Tavdapirvelad xelSekruleba
amoqmedda 6 qveyanaSi: belgia, safrangeTi, germania, luqsemburgi, niderlandebi, espaneTi da
portugalia. 1997 wels SeuerTda italia da avstria. 1999 wlis amsterdamis SexvedraSi xelSek-
rulebam saerTo evropuli samarTlebrivi statusi miiRo, anu evrokavSiris yoveli axali wevri
valdebuli iyo kanonmdebloba moewesrigebina am dokumentis gaTvaliswinebiT. 2000 wels zonaSi
Sevida axladmiRebuli saberZneTi da skandinaviis sapasporto kavSiris (fineTi, dania, SvedeTi)
qveynebi, xolo 2001 wels evrokavSiris arawevri 2 qveyana – islandia da norvegia. 2007 wels zonaSi
Sevidnen – CexeTi, estoneTi, ungreTi, latvia, litva, malta, poloneTi, slovakeTi da slovenia.
2008 wlis 12 dekembers xelSekrulebas mesame arawevri qveyana, Sveicaria SeuerTda.
evropis sabWo aris saerTaSoriso organizacia, romelic Sedgeba evropis 47 saxelmwifosgan.
evropis Tavisufali vaWrobis asociacia 1960 wels Seiqmna. misi wevrebia: gaerTianebuli
samefo, dania, norvegia, avstria, SvedeTi, Sveicaria, portugalia, fineTi (1961), islandia (1970)
da lixtenSteini (1991).
evropis ekonomikuri zona 1994 wels Seiqmna. misi wevrebia evrokavSiris yvela qveyana da evropis
Tavisufali vaWrobis asociaciis wevri sami qveyana – islandia, norvegia da lixtenSteini. 2005 wels
referendumis safuZvelze Sveicariam datova organizacia da SeurTda Sengenis xelSekrulebas.
11. a) evropis yvela subregions met-naklebad aqvs ganviTrebis potenciali, gansakuTrebiT ki
aRmosavleT evropas; b) savaraudod, aRmosvaleT evropis subregionSi momsaxurebis sfero kidev
ufro ganviTardeba.
12. a) gaerTianebuli samefo, safrangeTi da germania; b) aRmosavleT evropisa da skandinaviis
qveynebi; g) espaneTi da italia; d) XX saukunem, radgan swored am dros moxda samecniero-teqnikuri
revolucia da swrafi tempebiT ganviTarda mrewveloba.
13. mSp-is maCvenebeli maRalia germaniaSi, gerTianebul samefoSi, safrangeTSi, daniaSi, ita-
liaSi, skandinaviis qveynebSi, beniluqsis qveynebSi. dabalia – albaneTSi, saqarTveloSi, somxeTSi,
aRmosavleT evropis qveynebSi.
14. evropis ganviTarebuli qveynebis meurneoba ganviTarebis postindustriul etapzea, xolo
aRmosavleT evropis qveynebis meurneoba TandaTan cdilobs am etapze gadasvlas. es qveynebi Se-
darebiT mogvianebiT CaerTvnen evropis meurneobis sistemaSi, radgan wlebis ganmavlobaSi sxva
politikur reJimSi cxovrobdnen da viTardebodnen. XX saukunis bolos momxdarma politikurma
movlenebma am qveynebis meurneobis kursis cvlileba ganapiroba.

74
 § 32. germaniis federaciuli respublika

1. germaniis geopolitikuri mdgomareoba araerTxel Seicvala gasul saukuneSi. germania meore

msoflio omis Semdeg, 1945 wels 4 saokupacio zonad gaiyo. 1949 wels amerikuli, franguli da bri-
tanuli zonebisagan – Seiqmna germaniis federaciuli respublika, sabWoTa zonisagan – germaniis
demokratiuli respublika. 1961 wels aRimarTa berlinis kedeli. erovnuli sazRvrebi 1989 wels
gaixsna, oficialurad germaniis gaerTianeba gamocxadda 1990 wlis oqtomberSi. gaerTianebuli
germaniis pirvel kanclerad airCies helmut koli.
2. a) CrdiloeTiT esazRvreba – dania, aRmosavleTiT – poloneTi da CexeTi, samxreTiT – avstria
da Sveicaria, xolo dasavleTiT – safrangeTi, belgia, luqsemburgi da niderlandi; b) natos wevri
qveynebia: dania, safrangeTi, niderlandi, luqsemburgi, poloneTi da CexeTi. evrokavSiris wevri
qveynebia: belgia, dania, safrangeTi, niderlandi, luqsemburgi, avstria, poloneTi da CexeTi; g)
CrdiloeTis zRva da baltiis zRva.
3. raini msxvili mdinarea dasavleT evropaSi. gaedineba Sveicariis, lixtenStainis, avstriis,
germaniis, safrangeTisa da niderlandis teritoriaze.
4. mdinare raini marTlac SeiZleba iTqvas, rom germaniis `mTavari samrewvelo quCaa~, radgan
swored misi dinebis gaswvrivaa ganlagebuli germaniis mTavari samrewvelo centrebi da qalaqebi:
diuseldorfi, kelni, boni, mainci, manhaimi.
5. TurqeTidan, ruseTidan, italiidan, yofili iugoslaviis qveynebidan, aseve espaneTidan,
portugaliidan, poloneTidan, rumineTidan. qveynis ekonomikuri ganviTarebis maRalma donem.
6. mosaxleobis maRali simWidrove, 1000 kaci 1 kv.km-ze, aRiniSneba germaniis samrewvelo re-
gionebSi, kerZod rainisa da ruris regionebSi, rain-mainis aglomerciis teritoriaze (frank-
furti, visbadeni da mainci), rain-nekeris samrewvelo regionSi (manheimi da ludvigshafeni), Stut-
gartis, bremenis, drezdenis, hamburgis, kiolnis, laifcigisa da miunxenis ekonomikur raionebSi.
aseve qalaq berlinSi. meCxerad dasaxlebulia zemo pfalcis, bavariis alpebisa da Crdilo germaniis
dablobi, brandenburgi, meklenburgi-wina pomerania.
7. a) eleqtronika – berlini, niurbergi, miunxeni, frankfurti, hanoveri, ruris auzi; avtom-
Senebloba – berlini, miunxeni, frankfurti, ruris auzi, hanoveri; qimiuri mrewveloba – berlini,
drezdeni, niurbergi, miunxeni, frankfurti, hamburgi, ruris auzi; mZime manqanaTmSenebloba –
berlini, niurbergi, miunxeni, ruris auzi da hamburgi; gemTmSenebloba – hamburgi; b) samecniero
centrebia – berlinSi, niurbergSi, miunxenSi, hamburgSi da ruris auzSi.
8. fordis sawarmoebia: saarlui, kelni; be-em-ve – miunxeni, regesburgi; opeli – frankfurti,
aizenaxi; audi – haibroni, ingolStadti; folksvageni – kiseli, volfsburgi, hanoveri, cvikau;
mersedes-daimleri – Stutgarti, verte, zingelfingeni.
9. germania qimiuri mrewvelobis ganviTarebiT jer kidev XIX s-Si gaxda loderi. sawarmoTa
udidesi nawili ganlagebulia md. rainis an misi Senakadebis xeobaSi. umTavresi samrewvelo cen-
trebia liudvigshafeni (basfi BASF), leverkuzeni (baieri Bayer), kelni, veselingi, dormageni, marli,
gelzenkirxeni, krefeldi. qimiuri mrewvelobis sawarmoebis didi raodenobaa aseve rain-mainis
aglomeraciaSi centriT – frankfurti mainze (Hoechst AG) da zemo rainze centriT – liudvigshafeni,
qvemo elbaze.
10. magaliTi: qvemo saqsonia – mxare germaniaSi, qveynis Crdilo-dasavleT nawilSi. farTobis
mixedviT meore federaluri mxarea germaniaSi bavariis Semdeg. mxaris administraciuli centria
qalaqi hanoveri. Seiqmna 1946 wels Zveli hanoveris, braunSvaigis, oldenburgis da Saumburg-lipes
SerwymiT. farTobi – 47,3 aTasi kv.km.
qvemo saqsoniis mosazRvre federaluri mxareebia: bremeni, hamburgi, Slezvig-holStaini, me-
klenburgi-wina pomerania, brandenburgi, saqsonia-anhalti, Tiuringia, heseni da CrdiloeTi rain-
vestfalia. germaniis arc erT sxva miwas ar aqvs amdeni mosazRvre mxare. garda administraciuli
sazRvrebisa, qvemo saqsonias gare sazRvaric aqvs holandiasTan da ekuTvnis CrdiloeTis zRvis
germanuli nawilis sanapiro.
qvemo saqsonias CrdiloeTSi bunebrivi sazRvari aqvs CrdiloeTis zRvisa da mdinare elbes
qvemo dinebis saxiT. gamonaklisia amt-noihausi, romelic elbes CrdiloeT napirze mdebareobs,
aseve hamburgis samxreTi nawili. anklavis saxiT qvemo saqsoniis mxareSia moqceuli bremenis

75
federaluri mxare, qalaqebiT bremeniTa da bremerhafeniT. samxreT-aRmosavleT sazRvari kveTs
harcs, centraluri germaniis qeds. Crdilo-aRmosavleTi da dasavleTi nawili - farTobis daax-
loebiT ¾ nawili – ekuTvnis CrdiloeT germaniis dablobs, xolo samxreTi nawili – qvemo saqsoniis
mTianeTs. Crdilo-aRmosavleTSi mdebareobs liuneburgis vake.
qvemo saqsoniaSi samxreTidan/samxreT-aRmosavleTidan CrdiloeTisaken da Crdilo-dasavle-
Tisaken miedineba mdinareebi: emsi, veseri, aleri da elba.
mxaris umaRlesi mwvervalia vurmbergi (971 m) harcSi. mTebisa da gorak-borcvebis umravle-
soba mxaris samxreT-aRmosavleT nawilSi mdebareobs. yvelaze dabali wertili, romelic zRvis
donemde 2,5 metrze mdebareobs, sofel freepsumTanaa.
qvemo saqsonia moqceulia evropis zomieri klimaturi sartylis dasavleTi qarebis zonaSi da
warmodgenilia gardamavali hava dasavleT evropis zRvisa da aRmosavleT evropis kontinentur
klimats Soris. am gardamavlobis gamo, maSin, rodesac CrdiloeTSi atlantikuri da subatlan-
tikuri klimatia, wlis ganmavlobaSi temperaturis dabali amplitudiT, samxreT-aRmosavleTi
nawili ufro kontinenturi haviT xasiaTdeba, rac iwvevs did sxvaobas zamTrisa da zafxulis
temperaturebs Soris, aseve dabal da weliwadis sxvadasxva dros gansxvavebul naleqianobas. sub-
kontinenturi mravalferovneba yvelaze SesamCnevia vendlandSi, veseris mTianeTsa da helmStedSi.
harcSi aRniSnulia yvelaze maRali naleqianoba. wliuri saSualo temperaturaa 8 gradusi (7,5°C
alten-lanSi da 8,5°C klopenburgis raionSi).
qvemo saqsonia administraciulad iyofa 48 erTeulad. aqedan 38 raionia, aTi – TviTmmarTveli
qalaqi.
qvemo saqsoniis raionebia:

76
 qvemo saqsoniis ekonomikuri da infrastruqturuli ganviTarebiT gamoirCeva qalaqebi: ha-
noveri, braunSvaigi, volfsburgi, hildeshaimi da sxva.
mosaxleoba – 7.960 aTasi kaci, protestanti 75 %, kaTolike 20%. qalaqebi (aTasi kaci) – hanoveri
(515), braunSvaigi (245), getingeni (130), osnabriuki (164), oldenburgi (158), volfsburgi (122).
magaliTi: hanoveri, qalaqi germaniaSi, qvemo saqsoniis mxaris administraciuli centri.
522,944 aT. mcxovrebiT (2007). saerTaSoriso mniSvnelobis sarkinigzo da saavtomobilo gzebis
kvanZi. navsadguri Sua germaniis arxisa da mdinare laines gadakveTis adgilas. industriisa da
safinanso-savaWro centri. ganviTarebulia satransporto (umTavresad saavtomobilo) da saerTo
(CarxTmSenebloba da sxv.), manqanaTmSeneblobis, eleqtroteqnikis, rezinis (I adgili germaniaSi),
kvebis, safeiqro mrewveloba, aris zusti meqanikisa da optikis sawarmoebi. qalaqis midamoebSi
iReben navTobsa da kaliumis marilebs.
hanoverSi yovelwliurad tardeba saerTaSoriso samrewvelo bazrobebi. aris teqnikuri, savet-
erinaro, pedagogiuri, samusiko da Teatraluri xelovnebis umaRlesi skolebi; metropoliteni.
II msoflio omis (1939-45) dros qalaqi Zlier daingra. aRdgenilia bazris eklesia (XIV s) da Zveli
ratuSa (XV s), Semoinaxa herenhauzenis sasaxle (daiwyo 1676, gadakeTebulia 1704 da 1820-21 ww)
da parki (daiwyo 1674 w.). aSenda radiocentri (arqiteqtorebi f. v. kremeri, h. lixtenhalmi, d.
esterleni) da sxv. warmoSobiT hanoveridan aris germanuli rokjgufi `skorpionsi~, romelic
1965 wels Seiqmna.
magaliTi 1: getingeni – qalaqi germaniaSi, qvemo saqsoniis mxareSi, mdinare laines napirze.
130.020 aT. mcxovrebi (2003 w.). liTongadamamuSavebeli, eleqtroteqnikis mrewvelobis, zusti
meqanikisa da optikis sawarmoebi, gamomcemlobebi da stambebi. getingeni qveynis samecniero cen-
tria. mecnierebaTa akademiis ganyofileba. universiteti (1737 wlidan). maqs plankis samecniero
sazogadoeba. aerodinamikis eqsperimentuli centri. Sua saukuneebSi getingeni iyo maudis war-
moebis mniSvnelovani centri, hanzis wevri (XIV saukunidan).
magaliTi 2: braunSvaigi didi qalaqia germaniaSi, qvemo saqsoniis mxaris samxreT-aRmosavleT
nawilSi. hanoveris Semdeg sididiT meore qalaqia qvemo saqsoniaSi. braunSvaigi aris 2005 wels
daarsebuli metropolituri regionis – hanoveri-braunSvaigi-getingeni-vofsburgis nawili.
qalaqis istoria iwyeba XI saukunidan. hainrix lomis dros qalaqi swrafad ganviTarda da Zlier,
mniSvnelovan savaWro centrad iqca, romelic XIII saukunis Sua wlebidan hanzas kavSirs ekuTvnoda.
braunSvaigi iyo amave saxelwodebis mxaris (miwis) dedaqalaqi, sanam igi 1945 wels axlad Seqmnil
qvemo saqsoniis miwas ar SeuerTda. dRes braunSvaigi mniSvnelovani dasaxlebaa mecnierebisa da
kvlevebisaTvis. mas miniWebuli aqvs tituli „mecnierebis qalaqi 2007 w“.
magaliTi 3: osnabriuki – qalaqi germaniaSi, qvemo saqsoniis mxareSi. 164.453 aT. mcxovrebiT
(2004 w). navsadguri Sua germaniis arxis ganStoebaze. metalurgiuli, manqanaTsaSeni, safeiqro
mrewveloba.
magaliTi 4: oldenburgi – qalaqi germaniaSi, qvemo saqsoniis mxareSi, mdinare huntes (vezeris
Senakadi) napirze, hunte-emsis arxTan. 158.221 aT. mcxovrebi (2004 w). satransporto kvanZi. sam-
rewvelo centri. manqanaTsaSeni, kvebis, safeiqro, minis, xis damamuSavebeli mrewvelobis sawar-
moebi. saqonliT vaWrobis centri. administraciuli akademia, pedagogiuri da politeqnikuri
institutebi. botanikuri baRi.

§ 33. didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo

1. inglisi – londoni, Sotlandia – edinburgi, uelsi – qardifi, CrdiloeTi irlandia – bel-

fasti.
2. didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo (an gaerTianebuli samefo,
didi britaneTi) – kunZulovani saxelmwifoa dasavleT evropaSi, britaneTis kunZulebze. mas erTi
saxmeleTo mezobeli hyavs – irlandia. saxmeleTo sazRvrebis garda, didi britaneTi garSemor-
tymulia atlantis okeaniT, CrdiloeTis zRviT, la-manSis srutiTa da irlandiis zRviT. qveyana
safrangeTs ukavSirdeba evrogvirabiT.
3. inglisis CrdiloeTi da samxreT-dasavleTi mTiania. mTaTa sistemebia – brekon-bikonsi,

77
kambriis mTebi, grampiani, peninebi. samefos umaRlesi mwvervalia – ben-nevisi (Sotlandia, 1343
m). vake-dablobebiT centraluri, samxreTi da samxreT-aRmosavleTi inglisi gamoirCeva. mTiani
reliefi ki SotlandiaSi, uelssa da CrdiloeT irlandiaSi Warbobs.
4. Cederis xeoba dasavleT inglisSi, somersetis sagrafoSi mdebareobs da mTel inglisSi
udidesi xeobaa. es xeoba ganTqmulia Tavisive saxelobis yvelis warmoebiT da marwyvis moyvaniT.
5. a) simWidrovis maRali maCvenebliT gamoirCeva centraluri, samxreT-aRmosavleTi inglisi,
samxreTi uelsi da centraluri Sotlandia. meCxeradaa dasaxlebuli mTiani uelsi da hailendi
(Sotlandia); b) qveynis bunebrivma pirobebma.
6. qalaqebi (mosaxleoba aTasi kaci ) – londoni (7.418, aglom. – 11.219), glazgo (1.099, aglom. –
1.361), birmingemi (972, aglom. – 3.193), manCesteri (390), liverpuli (462), edinburgi (460, aglom. –
664), Sefildi (418, aglom. – 1.102), lidsi (417, aglom. – 1.493), bristoli (406, aglom. – 614).
7. samefo gvirgvinis qveS myofi teritoriebia: gernsi, jersi da meni, romelTac gansakuTrebuli
statusi aqvT.
did britaneTs ekuTvnis agreTve ramdenime mcire samflobelo: angilia; bermudis kunZulebi; bri-
taneTis virjiniis kunZulebi; kaimanis kunZulebi; folklendis kunZulebi; gibraltari; monserati;
pitkernis kunZulebi; wminda elene, amaRleba da tristani-da-kunia; samxreTi georgia da samxreT
sendviCis kunZulebi; britaneTis indoeTis okeanis teritoria; terqsisa da kaikosis kunZulebi.
8. gaerTianebuli samefos politikuri mowyoba – gaerTianebuli samefo aris konstituciuri
monarqia, romelSic monarqi aris qveynis meTauri, premier-ministri ki mTavrobis meTauri. aRmas-
rulebeli Zalaufleba aqvs didi britaneTis, Sotlandiis da uelsis mTavrobebs da CrdiloeT
irlandiis aRmasrulebel Zalas. sakanonmdeblo Zalaufleba aqvs mTavrobasac da britaneTis
parlamentis orive, lordTa da TemTa palatas, iseve rogorc Sotlandiis parlaments da uelsis
da CrdiloeT irlandiis sakrebuloebs.
konstitucia Sedgeba konstituciuri konvenciebis, sakanonmdeblo aqtebisa da sxva element-
ebisagan da, rogorc aseTi, aris arakodificirebuli.
gaerTianebul samefoSi, aRmasrulebeli Zalaufleba xorcieldeba soverinis saxeliT, romelic
nominalurad aRmasrulebel Zalas warmoadgens. aRamasrulebeli Zalaufleba gaerTianebul same-
foSi gaerTianebuli samefos mTavrobis, Sotlandiis mTavrobis, uelsis asambleisa da CrdiloeT
irlandiis aRmasrulebelis mier xorcieldeba.
premier-ministri did britaneTSi misi udidebulesoba dedoflis mTavrobis xelmZRvanlad
monarqis mier iniSneba. premier-ministris daniSvnisas, monarqi aucileblad iTvaliwinebs im konven-
cias, rom premier-ministri aucileblad unda iyos TemTa palatis iseTi wevri, romelsac yvelaze
ukeT xelewifeba am palatis mxardaWeriT mTavrobis formireba. realurad, es niSnavs imas, rom
premier-ministrad iniSneba im politikuri partiis lideri, romelsac TemTa palataSi adgilTa
absoluturi umravlesoba ukavia. amis Semdeg, premier-ministri irCevs sxva ministrebs, romlebic
erTad gaerTianebuli samefos mTavrobas Seadgenen da mTavrobis sxvadasxva departamentebis,
anu saministroebis, politikuri xelmZRvanelebi arian. konstituciuri konvenciis mixedviT,
mTavrobaSi Semavali nebismieri ministri an TemTa palatis an lordTa palatis wevri unda iyos.
rogorc ramdenime sxva saparlamento mmarTvelobis sistemaSi, aRmasrulebeli (an `mTavroba~)
aris parlamentis wevri da pasuxismgebeli parlamentTan – parlamentis mier undoblobis votumis
gamocxadeba mTavrobas aiZulebs an gadadgomas an parlamentis daSlas da sazogado arCevnebis
xelaxla Catarebas.
TemTa palata (ingl. The House of Commons) – gaerTianebuli samefos parlamentis qveda palata.
parlamenti aseve Sedgeba monarqis da lordTa palatisagan. TemTa palata aris demokratiulad
arCeviTi organo, romlis wevria 646 parlamentari. wevrebis arCeva xdeba first past the post sistemiT
da asruleben movaleobas palatis daTxovnamde (maqsimum xuTi weli). premier-ministri da umrav-
lesi ministrebi arian TemTa palatis wevrebi.
lordTa palata (ingl. HThe House of Lords;) britaneTis parlamentis meore palataa, romlis
ZiriTadi amocanaa kanonproeqtebis Seswavla da damtkiceba, aseve warmoadgens kanonproeqtebis
iniciator organos. misi erT-erTi mniSvnelovani funqciaa mTavrobis moqmedebis kontroli da
misi saqmianobis analizi. lordTa palatas dRes ZiriTadad sakonsultacios funqcia aqvs. pala-
taSi umTavresad qveynis politikuri, kulturuli da ekonomikuri elitaa warmodgenili.

78
 parlamentis orive palata ganTavsebulia vestminsteris sasaxleSi.
lord-kancleri, 2005 wlidan lord-spikeri, lordTa palataSi matylis tomaraze (the Woolsack)
zis. es tradicia Sua saukuneebidan damkvidrda, roca inglisi evropaSi matylisa da Salis nawarmis
ZiriTadi eqsportiori iyo da samarTlianad iTvleboda Salis qsovilebis wamyvan mwarmoeblad
rogorc xarisxis, ise raodenobis mixedviT. qveynis erovnuli miRwevis simbolizaciis mizniT
lord-kancleri matyliT datenil tomaraze ijda. erTaderTi cvlileba am tradiciaSi isaa,
rom tomaras ara mxolod did britaneTSi warmoebuli matyliT avseben, aramed Tanamegobrobis
qveynebis matyliTac, rac am qveynebis erTianobis simboloa.
9. qveyana flobs navTobis, bunebrivi airisa da qvanaxSiris did resursebs. bunebrivi resursebis
damuSavebaze modis mSp-is 10%. navTobis mrewvelobaSi momuSave British Petrolium yvelaze mwarmoe-
bluri kompaniaa britaneTSi da sididiT meore kompaniaa evropaSi.
navTobis sabadoebia CrdiloeTis zRvaSi, naxSiris – iorqSaSi, samxreT uelssa da norTuber-
lenddaremSi. navTobgadamamuSavebeli qarxnebi moqmedebs horT-qlerensSi, lidseiSi sdenlouSi,
greinjmuTSi da milhord-heivenSi. atomuri eleqtrosadgurebi funqcionirebs harlupSi, sele-
fildSi, hanTersTounSi da himqli-hoinTSi.
eleqtroenergiis 86% miiReba TboeleqtrosadgurebiT, danarCeni – birTvuli da qaris en-
ergiebiT, wylis energiis gamoyeneba umniSvneloa (2%). Tbosadgurebis umravlesoba muSaobs
qvanaxSirze, ukanasknel wlebSi iyeneben aseve navTobsac. msxvili Tbosadgurebi, umetesad,
ganlagebulia londonis axlos da mdinare trentze. hidroeleqtrosadgurebi ganlagebulia
Sotlandiis mTianeTSi. CrdiloeTis zRvaSi moipoveba bunebrivi airi, 2 trilioni m.kub. maragiT,
Tumca bunebrivi airis eqsporti umniSvneloa.
gaerTianebuli samefo SeuerTda kiotos oqms, 2020 wlisTvis unda aSendes axali Taobis atomuri
eletrosadguri, xolo 12 Zveli sadguris demontaJi unda damTavrdes 2035 wlamde.
10. qveynis mrewvelobis udidesi dargia avtoindustria. britaneTSi warmodgenili arian bmv,
fordi, jeneral motorsi, honda, nisani, toiota. aseve mcire specializirebuli sawarmoebi man-
qanaTmSeneblobaSi da msoflios wamyvani sawarmoebi samoqalaqo aviaciis dargSi. saavtomobilo
industriis centrebia: qovenTri (iaguari, daimleri, peJo), sanderlendi (nisani), qru (aq amzade-
ben saxelganTqmul rols-roiss da benTlis), suidoni (honda), barnesToni da dissaiTi (toiota),
longbriji (roveri, be-em-ve), sauThemptoni (fordi).
11. londoni: turizmi, kvebis mrewveloba, bankebi da finansebi da poligrafiuli mrewveloba;
kembriji – maRali teqnologiebis industria, iorqSa – naxSiris mrewveloba, centraluri Sot-
landia – maRali teqnologiebis industria, turizmi, bankebi da finansebi, belfasti – faifuris
industria, samxreT uelsi – turizmi, maRali teqnologiebis industria, msubuqi avtomobilebis
warmoeba, Savi metalurgia.
12. magaliTi: a) londonis aTaswleulis xidi – rkinis dakiduli sacalfexo xidi mdinare Tem-
zaze londonSi, inglisi; sauzuarkisa da blafrairsis xidebs Sorisaa da londonis benksaids
sitisTan aerTebs. es iyo pirveli axali xidi Temzaze londonSi 1894 wels taueris xidis agebis
Semdeg. xidis samxreTi bolo axloa gloub TeatrTan, benksaid galereasa da teit modernTan;
CrdiloeTi bolo ki `siti ov london squlTan~ aris wminda pavles taZris qveS. xidi imgvarad
aris ganlagebuli, rom mdinaris mopirdapire mxridan wm. pavles taZris samxreTis fasadi iSleba
da misi yvelaze STambeWdavi xedia mTels qalaqSi.
b) trafalgaris moedani aris moedani centralur londonSi, romelsac xSirad londonis cen-
tradac moixsenieben. is aris msoflioSi erT-erTi yvelaze cnobili moedani da arc turistebis
naklebobas ganicdis. moednis dasaxeleba momdinareobs trafalgaris brZolidan, sadac 1805
wels britanelebma, horacio nelsonis meTaurobiT daamarcxes frangebisa da espanelebis floti.
moednis centrSi swored nelsonis sveti aris aRmarTuli. svetis garSemo dgas misi mcveli oTxi
lomis qandakeba.
moednis aSenebamde, XIII saukunidan CrdiloeT mxares ganlagebuli iyo mefis sajiniboebi. XIX
saukunis dasawyisSi jorj IV-is davalebiT arqiteqtorma jon neSma am adgilas moednis mSenebloba
daiwyo. axlandeli arqiteqtura ser Carlz beris saxels ukavSirdeba, romelmac mSenebloba 1845
wels daasrula. Tavdapirvelad atarebda uiliam IV-is saxels, Tumca Semdeg jorj teiloris
SemoTavazebiT amJamindeli saxeli ewoda.

79
 trafalgaris moedani turistebis raodenobiT aris msoflioSi rigiT meoTxe. mas yovelwliu-
rad 15 milion adamianze meti stumrobs.
g) 30 sent-meri eqsi (30 St Mary Axe), ukeT cnobili, rogorc gerkini (korniSoni, anu neka kitri)
caTambjenia londonis sitis mTavar finansur ubanSi. 180 metri simaRliT, igi sididiT meore
Senobaa qalaq londonSi, xolo meeqvse londonis aglomeraciaSi. Senoba ganTqmulia misi uCveulo
gadawyvetiT, romlis proeqti prickeris premiis laureat ser norman fosters da mis yofil
patrniors ken Satluorzs ekuTvnis. Senobis mSenebloba ganaxorciela kompania `skanskam~. 2004
wels Senoba gansakuTrebuli dizainisTvis prestiJuli stirlingis premiiT dajildovda.
13. magaliTi: Sotlandia (Sotlandiurad: lA ba) qveyana kunZul britaneTis CrdiloeTiT, romelic
esazRvreba mxolod ingliss. misi farTobia 78,772 kv.km. qveyanas aRmosavleTiT akravs Crdilo-
eTis zRva, dasavleTiT ki atlantis okeane da irlandiis zRva.
kunZuli irlandia sul raRac 30 kilometrSia Sotlandiis samxreTi sanapiroebidan. norvegia
ki 305 kilometrSia aRmosavleTiT, xolo farerebis kunZulebi 270 kilometrSi CrdiloeTiT.
Sotlandiis umaRlesi mwvervalia ben nevisi, Sotlandiis CrdiloeTi mTiania, amitom iq naklebia
mosaxleoba. xalxis didi nawili qvemo, dablob mxaresa da sanapiroebze cxovrobs. centraluri
Sotlandiis samxreTi nawilic mTagoriania, Tumca, ufro naklebad. dasavleT da CrdiloeT sana-
piroebTan bevri kunZulia. udidesi mdinare ki Teia, romelic 190 kilometris sigrZeze moedineba.
Sotlandia erT dros damoukidebeli saxelmwifo iyo Tavisi sakuTari mTavrobiT, axla ki im
oTx ers Sorisaa, romelic gaerTianebul samefos ayalibebs erT saxelmwifod. 1603 wels Sot-
landiis mefe jeimz IV inglisis mefec gaxda da jeimz I ewoda. 1707 wels Sotlandiis parlamenti
inglisis parlaments SeuerTda da didi britaneTis parlamenti gaxda. 1801 wels ki didi britaneTi
irlandiasTan gaerTianda da didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo
warmoiqmna. TumcaRa Sotlandia damoukidebeli saxelmwifo ar aris, istoriis manZilze man sa-
kuTari kanonmdebloba, skola da unikaluri kultura SeinarCuna. 1999 wlidan Sotlandias saku-
Tari parlamenti aqvs. amis miuxedavad, ZiriTadi sakiTxebi mainc vestmisteridan kontroldeba.
Sotlandiis mosaxleobis garkveul nawils dResdReobiT isev damoukidebloba surs.
Sotlandiuri droSa lurjia TeTri diagonaluri jvriT. es wminda endrius droSaa, romelic
Sotlandiis mfarvel wmindanad miiCneva.
mosaxleoba – 5,1 mln, ZiriTadad Sotlandielebi. enebi: inglisuri, gaeluri, Sotlandiuri.
dedaqalaqia edinburgi, romelic aRmosavleT sanapiroze mdebareobs. udidesi qalaqi ki
glazgoa, sadac Sotlandielebis TiTqmis naxevari cxovrobs. Sotlandiis danarCeni qalaqebia
aberdini, dandi, invernesi da sTirlingi. udidesi kunZulebia: orkni, Setlandi, hebridebi. aqvs
garkveuli avtonomiuri uflebebi. administraciulad iyofa 9 regionad da 3 kunZulovan mxared.
edinburgi (ingl. Edinburgh) aris Sotlandiis dedaqalaqi. mosaxlebis mxriv edinburgi Sot-
landiaSi mxolod glazgos CamorCeba, did britaneTSi ki am dasaxlebas meSvide adgili ukavia.
qalaq edinburgis municipaluri sabWo aris Sotlandiis 32 adgilobrivi mmarTvelobis sabWodan
erT-erTi. edinburgis municipaluri sabWos teritoriaSi, qalaq edinburgTan erTad, Sedis mis
garSemo arsebuli urbanuli teritoriac, sul 78 kv.km.
qalaqi mdebareobs samxreT-aRmosavleT SotlandiaSi, norvegiis zRvis sanapiro zolSi. edin-
burgSi aris gansakuTrebuli arqiteqtura, ris gamoc es dasaxleba evropaSi erT-erT ulamazes
qalaqad iTvleba. aqve mdebareobs Sotlandiis parlamentis Seneba. Sotlandiis administraciuli
centris teritoriaze aris edinburgis universiteti. qalaqi iyofa or nawilad – Zvel da axal
edinburgad. 1995 wels iuneskom es teritoria msoflio memkvidreobis ZeglTa siaSi Seiyvana. 2009
wels Catarebuli aRweris Sedegad, aq cxovrobda 477,660 kaci.
edinbrugSi yovelwliurad imarTeba mravali festivali. am dasaxlebas yovelwliurad mravali
turisti stumrobs. turistebis raodenobis mxriv edinburgs qalaq londonis Semdeg gaerTianebul
samefoSi meore adgili ukavia.
glazgo (ingl. Glasgow), qalaqi didi britaneTis Crdilo-dasavleT nawilSi (Sotlandia), Sua
Sotlandiis dablobze, mdinare klaidis napiras, SesarTavidan 35 km-ze. glazgo kelturad niSnavs
„mSvenier mwvane adgils“.
dandi (ingl. Dandee) – qalaqi gaerTianebul samefoSi, SotlandiaSi. dandi aris saporto qalaqi,
mdebareobs CrdiloeTis zRvis sanapiroze, ferT-ov-Teis yureSi, Sotlandiis aRmosavleT napirze.

80
qalaqi warmoadgens dandis olqis administraciul centrs. amJamad mosaxleobis raodenoba 143
aTas adamians Seadgens, gareubnebiT – 170 aTas kacs. erT-erTi versiis mixedviT, qalaqis saxel-
wodeba iTargmneba, rogorc „cecxlis cixesimagre~, Suqurebis didi raodenobis gamo. qalaqis
warmoSobis zusti TariRi cnobili ar aris, aRniSnul werilobiT dokumentebSi moixsenieba XII
saukunidan.
aberdini – mTavari sazRvao da Tevzsarewi porti, sididiT mesame qalaqi Sotlandiis Crdilo-
dasavleT nawilSi, amave saxelwodebis olqis administraciuli da kulturuli centri. aqve mde-
bareobs olqis, aberdinSiris municipaluri sabWo. oficialuri monacemebiT qalaqis mosaxleoba
Seadgens 202,370 adamians. 1970-iani wlebidan navTobis warmoebis ganviTarebis gamo aberdins
evropis navTobis dedaqalaqs an evropis energetikul dedaqalaqsac uwodeben. aberdinSi ori uni-
versitetis (aberdinis universitetis da robert gordonis universitetis) arseboba mas Crdilo
britaneTis ganaTlebis centradac aqcevs.

§ 34. safrangeTis respublika

1. safrangeTs esazRvreba 11 qveyana. aqedan metropolia esazRvreba 8-s, xolo zRvisgadaRma

teritoriebi – sams. saxmeleTo sazRvris saerTo sigrZe Seadgens 4 082,2 km. CrdiloeT-aRmosav-
leTis bunebrivi sazRvrebis gamoklebiT, aq safrangeTs aqvs bunebrivi sazRvrebi: reini, iura,
alpebi, pireneebi. sanapiro zolis saerTo sigrZea – 3 427 km. safrangeTs esazRvreba CrdiloeTis
zRva, la-manSi, atlantis okeane da xmelTaSua zRva. safrangeTs esazRvreba (CrdiloeTidan saaTis
isris mimarTulebiT) evropis Semdegi qveynebi: belgia (620 km), luqsemburgi (73 km), germania (451
km), Sveicaria (573 km), italia (488 km), monako (4,4 km), espaneTi (623 km) da andora (56,6 km).
2. safrangeTi, romlis teritoriasac eqvskuTxedis msgavsi konfiguracia aqvs, farTobiT
evrokavSiris udidesi qveyanaa. qveyana dasavleT evropaSi mdebareobs. mosazRvre qveynebidan 3
evrokavSiris wevri ar aris. mis SemadgenlobaSia kunZuli korsika xmelTaSua zRvaSi. orive qveyanas
moxerxebuli geografiuli mdebareoba qvs, radgan orives aqvs zRvaze gasasveleli, esazRvreba
ganviTarebuli qveynebi, romlebic natosa da evrokavSiris wevrebi arian.
3. qveynis reliefSi Warbobs vakeebi da dablobebi, umaRlesi mwvervalia monblani, romelic
mTel dasavleT evropaSi umaRlesia. igi italiasTan sasazRvro raionSi mdebareobs. CrdiloeT
safrangeTis didi nawili uWiravs iseTi farTo mdinareebis dablobebs, rogorebicaa sena da marna.
am mosavlian miwebs dasavleTiT esazRvreba normandiuli kldovani mTebi, aRmosavleTiT ki, bel-
giis sazRvarze iWimeba tyeebi, romelic samxreTiT Sveicariis sazRvarze gadadis mTis masivSi.
samxreT safrangeTis nawili uWiravs safrangeTis centralur masivs, es aris Camqrali vul-
kanebis mxare. qveynis samxreT aRmosavleT nawilSi, safrangeTis centraluri masivis midamoebSi,
sevenis mTebSi saTaves iRebs qveynis ugrZesi mdinare luara. samxreT-dasavleT raioni, mdinare
garonis auzi, esaa wiwvovani tyis mxare. cnobilia, rogorc landa. pirenes mTebi warmoadgens saz-
Rvars safrangeTsa da espaneTs Soris. safrangeTis centraluri masivis aRmosavleTiT gaSlilia
mdinareebis sonasa da ronas uxvmosavliani dablobebi. safrangeTisa da italiis sazRvarTan
iWimeba alpebi, evropis yvelaze maRali mTaTa sistema.
4. a) luara – safrangeTis yvelaze grZeli mdinare, saerTo sigrZiT 1,013 km. saTaves iRebs ar-
deSis departamentSi Jerbe de Jonkis mTidan, miedineba CrdiloeTiT orleanamde, Semdeg uxvevs
dasavleTiT. Caedineba atlantis okeaneSi nantTan axlos da qmnis estuars; b) mdinareebi (km) -
garona 650, luara 1.020, marna, raini, rona 548 (sul 812), saoni, sena 776; tbebi (kv.km): Jenevis 234
(sul 581), etan-de-beri 155, anesi;
5. mosaxleobis maRali simWidroviT gamoirCeva safrangeTis centraluri da dasavleTisa da
CrdiloeTis raionebi, bretanis sanapiro zoli, elzasis dablobi da mdinareebis, ronasa da sonas
xeobebi.
6. maT Soris aRsaniSnavia: italielebi, espanelebi, alJirelebi, tuniselebi, portugalielebi,
marokoelebi da a.S.
7. safrangeTi respublikuri mmarTvelobis qveyanaa. safrangeTi pirveli qveyana iyo msoflioSi,
romelmac daamxo monarqiuli mmarTveloba da gamoacxada respublika. moqmedebs mexuTe respubli-

81
kis konstitucia 1958 wlidan. umaRlesi sakanonmdeblo organo, parlamenti, orpalatiania. Sedgeba
erovnuli krebisa (577 wevri) da senatisagan (321 wevri). erovnul krebas 5 wliT, xolo senats 6
wliT irCeven. saxelmwifos meTauria – prezidenti. saxelmwifos meTaurs 5 wliT irCeven (erTi
da imave pirovnebis arCeva SesaZlebelia mxolod 2 jer). mTavrobis meTauri – premier-ministri.
safrangeTis simboloebi: himni – marselioza, miRebul iqna 1792 wels (avtori k. ruJe de lili);
devizi – `Tavisufleba, Tanasworoba, Zmoba~ (Liberté, Égalité, Fraternité); erovnuli emblema – SroSani
(Fleur-de-lis); droSa – trikolori sami vertikaluri zoliT (lurji, TeTri, wiTeli).
germania federaciuli mmarTvelobis qveyanaa, sadac moqmedebs 1949 wels miRebuli konstitu-
cia. sakanonmdeblo organo – orpalatiani parlamenti, romelic Sedgeba bundestagisa (622 wevri)
da bundesratisagan (69 wevri). qveynis umaRles sakanonmdeblo organos parlaments, bundestags,
irCeven oTxi wlis vadiT da Sedgeba 496 deputatisagan. parlamentSi SeiZleba arCeul iqnes 21
wels miRweuli moqalaqe, arCevnebSi monawileobis ufleba ki aqvs 18 wlis moqalaqes. mTavrobas
meTaurobs kancleri. parlamentis vadamdeli daTxovna SeuZlia mxolod germaniis prezidents.
bundestagis kompetenciaSi Sedis kancleris arCeva. 1999 wlidan bundestagi ganTavsebulia
raixstagis SenobaSi. saxelmwifos meTauria prezidenti. prezidents, konstituciis Tanaxmad,
irCeven 5 wlis vadiT federalur krebaze. erTi da imave kandidaturis arCeva SesaZlebelia
mxolod 2-jer.
sakanonmdeblo sistemaSi mniSvnelovania aseve bundesratis (federaluri sabWo) roli, ger-
maniis 16 federaluri miwis warmomadgenloba. bundesratis wevrebi arian federaluri miwebis
mTavrobaTa wevrebi. TiToeul federalur miwas mosaxleobis Sesabamisad aqvs 3-dan 6 xmamde.
germania mravalpartiuli qveyanaa. germaniis simboloebi – himni: Das Lied der Deutschen.
8. zRvaze gasasvleli ara aqvs safrangeTis Semdeg departamentebs: burgundia, il-de- fransi,
centraluri safrangeTi, limuzeni, overni.
9. parizi – TviTmfrinavmSenebloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba, safeiqro mrewveloba,
qimiuri warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba, eleqtronika; lile – msubuqi avtomobilebis war-
moeba, safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba; strasburgi – msubuqi avtomobilebis warmoeba,
safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba, eleqtronika; Rvinis warmoeba;
lioni – msubuqi avtomobilebis warmoeba, safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba, mZime manqanaT-
mSenebloba, eleqtronika; Rvinis warmoeba; grenobli – safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba,
eleqtronika; marseli – qimiuri warmoeba, eleqtronika, mZime manqanamTmSenebloba; tuluza –
TviTmfrinavmSenebloba, qimiuri warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba; bordo – qimiuri warmoeba,
mZime manqanaTmSenebloba, Rvinis warmoeba; nanti – TviTmfrinavmSenebloba, safeiqro mrewveloba,
qimiuri warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba, Rvinis warmoeba, eleqtronika;
10. atomuri eleqtrosadgurebi moqmedebs: brenilizSi, SinonSi, blaioSi, markulSi, tri-
kasterSi, biuJSi, sen-loran-deziSi, damperSi, grevenlinSi, travdinSi, fleSenvilSi. uranis
sabadoebis arsebobam.
11. xorblis gavrcelebis ZiriTadi raionia CrdiloeT safrangeTi da aqviTania. mevenaxeobis
ZiriTadi raionebia md. luaris xeoba (Senen-blanis da sovinionis jiSebi), bordo (semiloni),
provansi (kasisa), burgundia (Sardoni) da a.S. klimaturi pirobebis gamo.
12. magaliTi 1: versalis sasaxle an ubralod versali (frang. Château de Versailles) – safrangeTis
mefeebis sadResaswaulo sasaxle versalSi, parizis gareubani. sasaxlis agebis periodSi versali
sofeli iyo, amJamad ki parizis gareubania qalaqis sakuTari statusiT. 1682-1789 wlebSi versalis
kari safrangeTis Zveli reJimis Zalauflebis centri iyo. XVII saukunidan evropis monarqebisa da
didebulTa sasaxleebisTvis nimuSi gaxda. 1979 wels iuneskom msoflio kulturuli memkvidreobis
ZeglTa siaSi Seitana. versalis sasaxlis ageba lui XIV-m daiwyo.
magaliTi 2: Sartris RvTismSoblis sakaTedro taZari (frang. Cathédrale Notre-Dame de Chartres)
mdebareobs SartrSi, parizidan 80 km-Si da warmoadgens maRali goTikuri arqiteqturuli stilis
saukeTeso nimuSs mTel safrangeTSi.
romanuli stilis nagebobis fundamentze axali Senobis aRmarTva 1145 wels daiwyo, Tumca 1194
wlis xanZars mxolod taZris dasavleTis fasadi gadaurCa da es nawili adreul goTikur stilSia.
kaTedralis ZiriTadi karkasi aRadgines 1194-1220 wlebSi, rac sakmaod mcire droa Sua saukuneebis
taZrebis mSeneblobisTvis.

82
 Sartris kaTedralis silamaze mravali Semoqmedis aRmafrenis wyaro yofila, arqiteqturis
istorikosebi xotbas asxamdnen mis daxvewil waxnagebsa da cadatyorcnil haerovan qimebs. Zvel
istorikosTa amgvar Sefasebas dResac savsebiT iziareben, vinaidan Sartris taZari WeSmaritad
Seudarebelia yvela frangul goTikur kaTedralTa Soris. Soridan iqmneba iluzia, rom is xorb-
lis velebze haerSia gamokiduli da mxolod masTan miaxloebisas amCnevs mnaxveli taZris gorakis
ferdobebze garSemo Sefenil qalaqs. misi ori kontrastuli qimi - erTi 105 m. martivi piramidis
formis, 1140 welsaa agebuli, meore ki – 113 metri simaRlis. adreuli me-16 saukunis flamboianturi
ornamentebiT damSvenebuli gumbaTia daSenebuli SedarebiT adrindel koSkze–aWimulia rux mom-
wvano saxuravze; maT garSemo kompleqsuri ark-butantebia (e.w. mfrinavi sayrdenebi) Semovlebuli.
legendis Tanaxmad 876 wlidan taZarSi inaxeba tunika (Sancta Camisia), romelic wminda mariam
RvTismSobels ekuTvnoda. es wminda reliqvia kaTedralisTvis uboZebia Sarlemans, romelmac is
saCuqrad ierusalimze jvarosnuli laSqrobis dros miiRo. sinamdvileSi saCuqari Sarl II-isgan
iyo; specialistTa SefasebiT qsovili siriuli warmoSobisaa da damzadebulia Cv.w. pirvel sau-
kuneSi. saukuneebis ganmavlobaSi Sartri wm. mariamis piligrimTa mniSvnelovani centri iyo da
dResac morwmuneni mTeli msofliodan am wminda reliqviis pativsacemad modian.
Sartris kaTedrali istoriulad qalaqis yvelaze mniSvnelovani Senoba iyo. is iyo ekonomikuri
centric da qalaqis yvela mniSvnelovani RonisZieba aq tardeboda. Sua saukuneebSi kaTedrali
SigadaSig bazris funqciasac asrulebda, bazilikis TiToeul niSaSi garkveuli kategoriis
saqoneli iyideboda, mag., Crd. boloSi teqstili iyo, samxreT boloSi ki sawvavi, bostneuli da
xorceuli. drodadro mRvdelTmTavrebi cdilobdnen bolo moeRoT kaTedralSi amgvari saqmi-
anobisTvis, Tumca uSedegod. Rvinis gamyidvelebs ekrZalebodaT taZris sardafSi Rvinis gayidva,
Tumca eklesiis Sua nawili maTTvis Tavisufali iyo da aq vaWrobiT isini gare gadasaxadebisgan
Tavis aridebas axerxebdnen. aqve ikribebodnen sxvadasxva xelobis muSebi samsaxuris saSovnelad.
erT periodSi qalaqSi ergotizmis gavrcelebis Sedegad, romelsac mravali msxverpli hyolia,
kaTedrals hospitalis funqciac Seusrulebia.
kaTedralis didebuli fasadis garda misi mniSvnelovani arqiteqturuli RirsSesaniSnaobaa
taZris interieri da ganumeorebeli moWiquli minis fanjrebi. adreuli XIII saukuniT daTariRe-
buli fanjrebis mozaika gadaurCa me-16 saukunis religiur omebs da miiCneva, rom es erT-erTi
yvelaze sruli koleqciaa dRemde SemorCenili Sua saukuneebis moWiquli minisa msoflioSi. 1753
wlis modernizaciis mcdelobisas, minis nawili taZris klerkebma fanjrebidan moxsnes da amis gamo
originali 186 moWiqulminiani fanjridan 152 gadarCa. es minebi gansakuTrebiT mniSvnelovania maTi
`cocxali~ silurjis gamo, romlis yvelaze TvalsaCino nimuSia am miniT gamosaxuli madona yrmiT.
zogierTi fanjara samefo ojaxis saCuqari iyo, mag., vardisferi fanjara CrdiloeT niSaSi
safrangeTis dedofal blanSis miZRvnilia. samefo gavlena igrZnoba marTkuTxa periferiul
fanjrebSic, romlebic samefo simboloebs gamosaxavs yviTeli `flor-de-lisebiT~ lurj fonze
da aseve yviTeli cixe-koSkebiT wiTel fonze.
kaTedralis iatakze Sartris cnobili TerTmetwriani labirinTia, romlis srul sigrZeze gavla
identuri iyo ierusalimSi piligrimobisa da mrevls codvebis mosananieblad masze muxlebiT
cocvas uwesebdnen. am tradiciis gamo labirinTs „gza ierusalimisken“ (fran. Chemin de Jerusalem)
erqva. labirinTis centrSi moTavsebuli gvirilas magvari dizaini simbolurad datvirTulia da
gabrwyinebas niSnavs.
safrangeTis revoluciis dros Sartris kaTedrali dangrevas da Zarcvas gadaurCa, xolo mas
Semdeg Catarebul uamrav restavracias misi Tavdapirveli briwyinvaleba ar Seulaxavs. is yo-
velTvis imave – goTikuri xelovnebis triumfad rCeboda. kaTedrali 1979 wels iuneskos msoflio
kulturuli memkvidreobis siaSia Setanili.
Sua saukuneebSi kaTedrali aseve funqcionirebda, rogorc mniSvnelovani saganmanaTleblo
kera. Sarlemanis surviliT ganaTleba frangi xalxisTvis xelmisawvdomi unda gamxdariyo da vi-
naidan axali skolebis aSeneba gacilebiT Zviri iqneboda, arsebuli infrastruqturis gamoyeneba
ufro advili iyo. misi brZanebiT kaTedralebsa da monastrebSi skolebis arseboba da religiuri
swavleba aucilebeli kriteriumi gaxda mTel safrangeTSi. kaTedralurma skolebma male samo-
nastro skolebs waarTva ganaTlebis wamyvani roli da ukve me-11 saukuneSi kaTedrali Tavad
gaxda skolis simbolo/sinonimi. yvela kaTedrals sakuTari specializacia hqonda da Sartris

83
daxelovnebad logikis swavleba iTvleboda. Sartris axali logika mravalTa mier parizisaze
ufro progresuladac ki iTvleboda.
13. magaliTi 1: burgundia, igive burgoni (frang. Bourgogne) – regioni safrangeTis centrSi.
Sedgeba oTxi departamentisagan: kot-d’ori, nievri, sona da luara, iona. burgundiis farTobi
Seadgens 31.582 kv.km-s. mosaxleoba 2007 wlis monacemebiT 1 633 891 kacia. udidesi qalaqebia diJoni
da neveri. Sua saukuneebSi burgundia Zlieri sahercogo iyo, romelic xSirad gamodioda safran-
geTis winaaRmdeg. mimdebare qveynebi, maT Soris, niderlandi da belgia, xSirad iyo burgundieli
hercogebis xelqveiT. 1477 wels Sevida safrangeTis SemadgenlobaSi. cnobilia Tavisi RvinoebiT
(Sabli, niui-sen-JorJi) da saqonlis sxvadasxva jiSiT.
magaliTi 2: loTaringia, igive loreni (frang. Lorraine, germ. Lothringen), aris regioni aRmosav-
leT safrangeTSi, mdinareebis maasisa da mozelis zemo dinebaSi. Sedgeba 4 departamentisagan:
miorti da mozeli, miozi, mozeli, vogezi. farTobi – 23,6 aTasi. mosaxleoba – 2,3 mln. qalaqebi:
meci, nansi, tionvili.
Zvelad loTaringiis teritoriaze keltebi cxovrobdnen. Zv. w. I saukuneSi romaelebma daipyres.
Zv. w. V saukuneSi frankTa samefos SemadgenlobaSi Sevida. 855 wels frankTa imperatorma loTar
I-ma es teritoria Tavis vaJs, loTars uboZa (am droidan momdinareobs saxelwodeba `loTarin-
gia~). loTaringia 1766 wlamde germaneli eris saRvTo romis imperiis nawili iyo, ris Semdegac
safrangeTma daipyro es miwa. 1871 wels prusiam safrangeTTan omis mogebis Semdeg isev SeierTa
loTaringia. pirveli msoflio omis damTavrebis Semdeg loTaringia versalis xelSekrulebis
Tanaxmad safrangeTs gadaeca, romlis Semdeg daiwyo am regionSi mcxovrebi germanelebis ufle-
bebis SezRudva, maT germanuli enis swavlis ufleba skolaSi ar hqoniaT. me-2 msoflio omis dros
germaniam isev daikava loTaringia da elzasi. germaniis marcxis Semdeg loTaringia isev safran-
geTis SemadgenlobaSi Sevida. dRes loTaringiis regionSi 2,300 000 adamiani cxovrobs. regionis
samxreTi, centri da dasavleTi frangulenovania, Crdilo-aRmosavleTi ki germanuli, sadac
mosaxleoba, gansakuTrebiT, xanSiSesulebi, germanulad saubroben.

§ 35. azia

gaixsene:
azia yvelaze didi kontinentia farTobiT. is kontrastebis kontinentia: aq mdebareobs dedami-
wis yvelaze maRali da yvelaze dabali adgilebi; yvelaze naleqiani adgili.

davaleba:
1. centraluri azia: yazaxeTi, yirgizeTi, tajikeTi, TurqmeneTi, uzbekeTi; aRmosavleTi azia:
CineTi, iaponia, Crd. korea, samx. korea, monRoleTi; samxreTi azia: bangladeSi, bhutani, indoeTi,
maldivis kunZulebi, nepali, pakistani, Sri-lanka; samxreT-aRmosavleTi azia: brunei, mianmari,
kamboja, aRmosavleTi timori, indonezia, laosi, malaizia, filipinebi, singapuri, tailandi, viet-
nami; samxreT-dasavleTi azia: avRaneTi, somxeTi, Aazerbaijani, bahreini, kviprosi, saqarTvelo,
irani, erayi, israeli, iordania, quveiTi, libani, omani, katari, saudis arabeTi, siria, TurqeTi,
arabTa gaerTianebuli saamiroebi, iemeni.
2. a) azias gars akravs CrdiloeTi yinulovani okeane, wynari okeane da indoeTis okeane Tavisi
gare zRvebiT, agreTve atlantis okeanis Siga kontinenturi zRvebi; CrdiloeTi yinulovani okeanis
zRvebia: karis, laptevebis, aRmosavleT cimbiris, Cukotkis; indoeTis okeanis zRvebia: wiTeli,
arabeTis, andamanis; wynari okeanis zRvebia: aRmosavleT CineTis zRva, bandis zRva, beringis zRva,
iavis zRva, iaponiis zRva, marjnis zRva, oxotis zRva, samxreT CineTis zRva, sulavesis zRva, sulus
zRva, tasmanis zRva, fijis zRva, filipinis zRva, yviTeli zRva.
CrdiloeT amerikisagan igi gamoyofilia beringis srutiT, xolo afrikisagan – suecis yeliT.
kunZulebi: iaponiis kunZulebi ( hokaido, honsiu, sikoku, kiusiu, okinava, riukiu), kuriliis,
saxalini, andamanis, nikobaris, Sri-lanka, mcire da didi zondis kunZulebi. naxevarkunZulebi:
arabeTis, afSeronis, iamalis, indostanis, indoCineTis, kamCatkis, koreis, malakis, taimiris,
mcire aziis.

84
 ZiriTadi mTaTa sistemebia: himalai (umaRlesi mwvervali jomolungma, 8848 m), kavkasioni, hin-
duquSi, yarayumi, pamiri, tian-Sani, kun-luni, CineT-tibetis mTianeTi, altai, saianebi, urali,
wina aziis mTianeTi, tibetis zegani. aziis yvelaze mniSvnelovani dablobebia: dasavleT cimbiris,
Turanis, jungaris, CineTis didi, indo-gangis, mesopotamiis.
aziis udidesi mdinareebia: ianZi, obi, enisei, lena, amuri, xuanxe, mekongi, brahmaputra, gangi,
indi, tigrosi, evfrati. tbebidan aRsaniSnavia: kaspiis zRva, aralis zRva, baikali.
3. a) yvelaze maRali adgilia everesti himalais mTebSi, xolo yvelaze dabali mkvdari zRva,
arabeTis n/k-ze; b) Sua, centraluri da aRmosavleTi azia, malais arqipelagi xasiaTdeba Zlieri
seismurobiT. kamCatkaze, samxreT-aRmosavleT aziis bevr kunZulze moqmedi vulkanebia.
5. yofili sabWoTa respublikebia: yazaxeTi (mcire evropuli nawilis gamoklebiT), uzbekeTi,
yirgizeTi, tajikeTi, TurqmeneTi. es ukanaskneli oTxi qveyana Sua aziis regionad moixsenieboda.
6. aziis monarqiuli qveynebia: iaponia, brunei, butani, bahreini, arabTa gaerTianebuli saa-
miroebi; federaciuli qveynebia: indoeTi, malaizia, pakistani, CineTi, arabTa gaerTianebuli
saamiroebi.
8. magaliTi: bruneis saxelmwifo (sasulTno) samxreT-aRmosavleT aziaSi, kunZul kalimantanis
Crdilo-dasavleT nawilSi. esazRvreba samxreT CineTis zRvas da indonezias. farTobi – 5,8 aT.
kv.km. mosaxleobis raodenoba – 372 aT. (2005). dedaqalaqi: bandar-seri-begavani.
saxelmwifos mmarTveli da xelmZRvaneli – sulTani. isve aris qveynis religiuri lideri. xe-
lisufleba dakompleqtebulia ZiriTadad misi ojaxis wevrebisa da naTesavebisagan.
qveynis teritoriul-administraciuli mowyoba – 4 regioni. brunei dayofilia oTx adminis-
traciul erTeulad: belaiti, brunei-muara, Temburongi, tutongi. Temburongis mxare qveynisagan
gamoyofilia indoneziis teritoriiT. regionebi dayofilia ufro mcire erTeulebad, romlebsac
mukimebs eZaxian.
XVI saukuneSi brunei mZlavri feodaluri saxlemwifo iyo da ekava kalimantanis da mimdebare
kunZulebis didi nawili. ase aRwers am qveyanas magelani, romelmac moinaxula es qveyana 1652 wels.
1839 wels qveynis sulTnis mmarTvelobaSi mosulma ingliselma avantiuristma j. brukma moawyo
amboxeba da daikava qveynis CrdiloeTi nawili. sulTnisgan brukma rajis tituli miiRo. 1888
wels qveyana inglisis proteqtoratis qveS gadadis.1959 wels ajanyebebis talRis gamo inglisma
bruneis avtonomia mianiWa,1984 wlis 1 ianvridan gamocxadda qveynis sruli damoukidebloba.
1992 wels miRebul iqna koncepcia `malauri islamuri monarqia~. sulTanma xassanal bolkiaxma
daiwyo sazogadoebis modernizaciis frTxili politikis gatareba. nacionaluri dResaswaulia
23 Tebervali – damoukideblobis dRe.
teritoriis umetesoba dablobia. klimati ekvatoruli. haeris temperatura mTeli wlis gan-
mavlobaSi 26°C. teritoriis 75% tropikul tyeebs ukavia.
qveynis mosaxleobis eTnikuri Semadgenloba mravalferovania: qveynis (66%) malaelebi arian,
maTTan monaTesave eTnikuri jgufebi – kelaelebi, ibanelebi, melanauelebi, dusunebi, murutebi,
daakebi da sxva – 8 %, Cinelebi – 11%, ebraelebi, indoelebi da sxva. oficialuri enaa – malauri,
gavrcelebulia aseve inglisuri da Cinuri enebi. oficialuri religiaa – islami (67 %), 13% –
budizmi, 10% – qristianoba (ZiriTadad protestantebi), 10% – sxva (ZiriTadad aborigenuli
kulturebi). qalaqis mosaxleoba – 58 %. simWidrove – 62 ad./km. mosaxleobis 1/3 bruneis dedaqa-
laqSi cxovrobs.
qveynis ekonomikis upiratesobania: navTobis da gazis maragi – 20-30 w. Tumca, ucxouri inves-
ticebidan Semosavali (2004 $7.75 mlrd) aRemateba gazidan da navTobidan Semosul Semosavals.
susti mxarea diversifikaciis arqona. qveynis ekonomika orientirebulia erT produqtze.
qveyana weliwadSi moipovebs 10 mlrd. tona navTobs da 12 mlrd kub.m gazs. navTobisa da gazis
didi maragis gamo qveyanas erT-erTi wamyvani adgili ukavia cxovrebis donis mixedviT samxreT-
aRmosavleT aziis qveynebSi. bolo wlebSi aqtiurad mimdinareobs muSaoba qveyanaSi turistebis
mosazidad.

85
 § 36. CineTis saxalxo respublika

1. a) samxreT CineTis, aRmosavleT CineTis, yviTeli zRvebi; b) mosazRvre qveynebia: ruseTi,

yazaxeTi, yirgizeTi, tajikeTi, avRaneTi, pakistani, indoeTi, nepali, bhutani, mianmari, laosi,
vietnami, CrdiloeTi korea, monRoleTi; g) indoeTTan; d) qveyana mdebareobs aziaSi, ukavia konti-
nentis centraluri da aRmosavleTi nawilebi. aqvs 3 zRvaze gasasvleli da 14 qveyanas esazRvreba.
2. a) CineTis ori mesamedi mTebsa da udabnoebs uWiravs. mTebidan aRsaniSnavia kunlunis mTebi
da himalaebi, didi da mcire xinganebi, cinlinis mTebi, tian-Sani, beiSani, tibetis zegani; CineTSi
mdebareobs alaSanis, gobis da Taklamakanis udabnoebi; b) mdinareebi (km) – ianZi 5.500; xuanxe 4.700;
amuri 4.300; mekongi 4.200 km.
3. Sobadobis SemzRvudvel, e. w. `erTi bavSvis~ politikas.
4. yvelaze meCxerad dasaxlebulia qveynis Crdilo-dasavleTi - tibetis avtonomiuri olqi, 1
kv.km.-ze 2 kaci. mWidrod dasaxlebuli raionebidan aRsaniSnavia: md. xuanxes Sua da qvemo weli, md.
ianZis SesarTavis raioni. makaoSi simWidrove 23 aTasi kacia 1 kv. km-ze.
5. bunebrivma pirobebma.
6. magaliTi: lhasa (lasa) tibetis istoriuli dedaqalaqi, amJamad aris CineTis saxalxo res-
publikis SemadgenlobaSi myofi tibetis avtonomiuri regionis administraciuli centri. qalaqi
gaSenebulia jiCus (mdinare brahmaputris Senakadi) xeobaSi, tibetis mTianeTSi, zRvis donidan
3650 metr simaRleze. 2009 wlis monacemebiT mosaxleoba Seadgens 373 000 adamians. lhasis mida-
moebi tibetis mTianeTis mTavari sasoflo-sameurneo raionia. lhasis daarsebas miaweren tibetis
pirveli saxelmwifos damaarsebels sronZangambos, romelmac dedaqalaqi iarlungis xeobidan aq
gadmoitana. XV-XVII saukuneebSi lhasa tibetis saero da sasuliero centri gaxda, rac dakavSire-
buli iyo dalai-lamas xelisuflebis damkvidrebasTan. qalaqis koncentrul gegmas safuZvlad
udevs wriuli gzebi. pirveli Siga gza miemarTeba jokangis monastrisken (641-450), meore (pakori)
gars uvlis monastris irgvliv ganlagebul savaWro centrs, mesame (linkori) – Zvel qalaqs. ra-
dialurad ganlagebuli quCebi ganaSenianebulia alizis 1-2 sarTuliani baniani saxlebiT. lhasis
Crdilo-dasavleT nawilSia sasaxle-simagre potala, romelic cnobilia VII saukunidan, xolo
Tanamedrove saxe mas XVI-XVIII saukuneebSi mieca.
7. provinciebia: cinxai, siCuani, Sensi, xenani, Sansi, anxoi, Ziansi, xubei da xunani; avtonomiuri
raionebia: sinZianis uoRorTa, tibetis, Sida monRoleTis, guansi-juanis; centraluri daqvem-
debarebis qalaqebia: ninsia-xuei, Cuncini, beijingi da tianZani; specialuri administarciuli
raionebia makao da hongkongi.
8. beijingi – energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtron-
ika, Savi metalurgia, kompiuterebis warmoeba, aris mniSvnelovani samecniero centri; tianZani
– energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika, Savi
metalurgia, qimiuri mrewveloba, safeiqro mrewveloba; Sanhai – energetikuli manqanaTmSene-
bloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika, Savi metalurgia, kompiuterebis war-
moeba, aris mniSvnelovani samecniero centri; uxani – sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri
mrewveloba, safeiqro mrewveloba, Savi metalurgia; guanjou – energetikuli manqanaTmSeneb-
loba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika, Savi metalurgia, qimiuri mrewveloba,
safeiqro mrewveloba; hongkongi – energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis
warmoeba, eleqtronika, kompiuterebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, safeiqro mrewveloba;
Cuncini – energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika;
kunmini – energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika,
qimiuri mrewveloba; urumCi – gazisa da navTobis mopoveba, energetikuli manqanaTmSenebloba,
sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba; lanjou – gazisa da navTobis mopoveba,
energetikuli manqanaTmSenebloba; siani – energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo
sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, safeiqro mrewveloba.
9. a) brinjis, xorblis da simindis moyvanis udidesi raionebia siCuanis, Sandunis, xunanis da
xenanis provinciebi; Cao-xenanisa da xives provinciebSi; b) mecxvareoba ganviTarebulia sinZianisa
da cinxais provinciebSi, aseve Sida monRoleTis raionSi.
10. magaliTi 1: sami paraleluri mdinaris daculi teritoria – iuneskos msoflio memkvi-

86
dreobis Zegli CineTSi, iunanis provinciaSi. mdebareobs sino-tibetis mTebSi, aziis sami udidesi
mdinaris – ianZis, mekongisa da salunis zemo auzSi, romlebic aq 3 000 m siRrmis xeobaSi, para-
lelurad miedineba CrdiloeTidan samxreTisken. daculi teritoriis farTobi 758 977,8 ha-s
Seadgens. gamoirCeva biologiuri mravalferovnebiT da aq warmodgenilia dedamiwis TiTqmis
yvela temperaturuli zona, ris gamoc aq uamravi saxeobis cxoveli da mcenarea gavrcelebuli.
miuxedavad imisa, rom es teritoria mTliani CineTis farTobis 0,4%-s Seadgens, aq warmodgenilia
CineTis mcenareuli safaris 20% da faunis 25%-ze meti.
magaliTi 2: siCuanis giganturi pandebis nakrZali CineTis provincia siCuanSi. aq binadrobs
maRali safrTxis qveS myofi giganturi pandebis msoflio raodenobis 30%, mimdinareobs maTi
moSeneba-gamravleba. teritoriis farTobi 9245 kv.km-ia da moicavs Svid nakrZalsa da cxra samec-
niero parks. garda pandebisa, aq binadroben aseve safrTxis qveS myofi sxva saxeobebi: wiTeli panda,
Tovlis leopardi, winwklebiani leopardi. tropikuli tyeebis miRma, ganlagebulia msoflios
botanikurad umdidresi zonebi, sadac floris 5000-6000 saxeobaa gavrcelebuli. miCneulia, rom
regioni msgavsia mesameuli sistemis eris paleo-tropikuli tyeebisa. 2006 wels iuneskom nakrZali
msoflio memkvidreobis siaSi Seitana.
magaliTi 3: Cendes kurortuli zona, cinis imperiis zafxulis sasaxle CineTis xebeis provincia-
Si, qalaq CendeSi. Sendeboda 1703 - 1792 wlebSi. kompleqsis farTobi 5.6 kv.km-ia da Cendes urbanuli
zonis TiTqmis naxevars moicavs. es sakmaod vrceli kompleqsi Sedgeba administraciuli da sacer-
emonio Senobebisgan. sxvadasxva arqiteqturuli stilis taZrebi da baRebi harmoniulad erwymis
tbebis, mdeloebisa da tyeebis landSafts. pekinis zafxulis sicxis dros, imperatorebi CendeSi
afarebdnen Tavs. sasaxleebis zona mimsgavsebulia pekinis akrZalul qalaqs. igi ori nawilisgan
Sedgeba: samefo nawili SesasvlelSi, sadac imperatorebi oficialur pirebs, aristokratebsa
da sxvadasxva qveynebis despanebs iRebdnen da meore – imperatoris ojaxis sacxovrebeli nawili.
kompleqsSi yofnis dros CineTis ori imperatori – ciacingi da xianfeni gardaicvalnen 1820 da
1861 wlebSi. 1994 wels iuneskom Cendes kurortuli zona msoflio memkvidreobis siaSi Seitana.

§ 37. indoeTis respublika

1. a) mosazRvre qveynebia: pakistani, avRaneTi, CineTi, nepali, bhutani, mianma, bangladeSi.

b) indoeTs ekuTvnis nikobaris, andamanis da lakadivis k-bi.
2. Cerapunji (devanagiri), mcire qalaqi indoeTis Stat meghalaiaSi. mosaxleoba – 10086 adamiani
(2001), qalaqi mdebareobs himalais mTiswineTSi, Silongis platoze, bangladeSis sazRvris siax-
loves, zRvis donidan 1313 m-ze. Cerapunji erT-erTi yvelaze wvimiani adgilia dedamiwaze (11777
mm naleqi weliwadSi). amasTan, aq daregistrirebulia rekordebi: weliwadSi naleqebis udidesi
raodenoba (22987 mm, 1860 wlis 1 agvistodan 1861 wlis 31 ivlisamde); TveSi mosuli naleqebis
udidesi raodenoba (9300 mm, 1861 wlis ivlisi).
3. indoeTis qalaqebi (aTasi kaci.): deli (10.204; aglom. 17.038), kalkuta (4.760; aglom. 14.090),
bombei (mumbai, 12.383 |17.012 aTasi), madrasi (Cenani, 4.382; aglom. 6.677 aTasi), bengalori (banga-
luru, 4.461; aglom. 5.910), ahmadabadi (3.654; aglom. 4.876), haidarabadi (3.585; aglom. 5.751), puna
(2.640; aglom. 3.903).
4. indoeTis religiebia: induizmi 83%, islami 11%, qristianoba 2,6%, siqizmi 1,9%, budizmi 0,7%.
5. a) Cxatisgarhi, bihari da midhia-predeSi; b) orisa, dasavleT e
B ngali da Tripura; g) gujaraTi,
mahara-Stra da goa.
6. deli – farmacevtuli mrewveloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, safeiqro mrewveloba
da eleqtronika; kalkuta – farmacevtuli mrewveloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba,
safeiqro mrewveloba da qimiuri mrewveloba; Cenai – sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, safeiqro
mrewveloba, mZime manqanaTmSenebloba; bangalori – kompiuterebis warmoeba, eleqtronika, TviT-
mfrinavmSenebloba; mumbai – kompiuterebis warmoeba, eleqtronika, TviTmfrinavmSenebloba
safeiqro mrewveloba. qimiuri mrewveloba, mZime manqanaTmSenebloba, kinematografia; ahmadabadi –
qimiuri da safeiqro mrewveloba.

87
 7. a) brinjis moyvanis udidesi raionia sanapiro dablobebi da mdinareebis gangisa da brahmoputris
xeobebi, xorbali ZiriTadad Crdilo-dasavleTis StatebSi mohyavT, Cai ki bengalis yuris sanapiro
regionebSi; b) mesaqonleoba ganviTarebulia centralur StatebSi; g) bunebrivma pirobebma.
8. magaliTi 1: kazirangis erovnuli parki asamis StatSi mdebareobs. iuneskos msoflio memkvid-
reobis obieqtia 1985 wlidan. parki daarsebulia 1905 wels, mis daarsebaSi mniSvnelovani roli
iTamaSa baronesa meri kerzonma, indoeTis vice-mefis jorj kerzonis colma. parkis farTobi Sead-
gens 42,996 heqtars. parkSi aris ulamazesi tropikuli tyeebi. msoflio cnobadoba parks moutana
iman, rom aq aris yvelaze didi mudmivi dasaxleba erTrqiani martorqebis, parkis teritoriaze
aseve binadrobs vefxvi, spilo, tuCa daTvi, bengaluri kata, gauri da mravali sxva veluri cxoveli.
mTlianad parkSi aris 30 saxeobaze meti ZuZumwovari, romelTagan 15 Setanilia wiTel wignSi.
magaliTi 2: mahabodhi budisturi taZari bodh-gaiaSi, iq, sadac sidharTa gautamam miaRwia gab-
rwyinebas da gaxda buda. bodh-gaia mdebareobs indoeTis biharis Statis dedaqalaq pantidan 96
km-is daSorebiT. kompleqsi aseve moicavs bodhis wminda xeebs, romlebis qveSac gabrwyinda buda.
budas sikvdilidan 250 wlis Semdeg, bodh-gaias swvevia mefe aSoka, romelmac aq mahabodhis mon-
asteri daafuZna, magram zogierTi istorikosi miiCnevs, rom is I saukuneSi, quSanis imperiis dros
aigo. indoeTSi budizmis dakninebis periodSi, taZari miiviwyes da mtvrisa da nagvis sqeli feniT
daifara. XIX saukuneSi, britaneTis koloniuri reJimis dros, taZars rekonstruqcia Cautara
britaneTis arqeologiurma sazogadoebam, ris Sedegadac man pirvandeli saxe daibruna. 2002 wels
iuneskom kompleqsi msoflio memkvidreobis siaSi Seitana.
magaliTi 3: indoeTis mTis rkinigza – ase ewodeba indoeTis mTebSi gamaval xuT sarkinigzo xazs,
romelic am qveyanaSi XIX saukunesa da XX saukunis dasawyisSi, britaneTis koloniuri mmarTvelobis
dros aigo da dRemde moqmedebs. rkinigza Sedgeba sami nawilisgan: darjiling-himalais rkinigza,
nilgiris samTo rikinigza, kalka-Simlas rkinigza. iuneskom aRniSnuli xazebi cal-calke, 1999,
2005 da 2008 wlebSi Seitana msoflio memkvidreobis siaSi, rogorc „SesaniSnavi magaliTi mTian
regionSi problemis teqnologiurad gadawyvetisa~.

§ 38. iaponia

1. a) udidesi kunZulebia: honsiu, hokaidu, kiusiu da sikoku. iaponiis arqipelagiis udidesi

kunZulia honsiu (230,8 aT. kv.km). b) riukius, okinavas, iakuSimas, kamaSimas, liankuris, ogasaravas.
2. qalaqis mosaxleobis mkveTri zrda II msoflio omis damTavrebis Semdeg, 1945 wlidan daiwyo,
xolo soflis mosaxleobis kleba 1955 wlidan aRiniSna. II msoflio omis Semdeg iaponia Zalian
swrafad ganviTarda, misi ekonomikuri done yovelwliurad maRldeboda, ramac mosaxleobis qa-
laqebSi gadasvla da, Sesabamisad, urbanizaciis procesis daCqareba gamoiwvia.
4. saporo – energetikuli manqanaTmSenebloba, ludis warmoeba, qimiuri mrewveloba; hitaCi –
eleqtronika, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, tokio – energetikuli
manqanaTmSenebloba, ludis warmoeba, qimiuri mrewveloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba,
sabanko-safinanso saqme, mniSvnelovani samecniero centri; iokohama – msubuqi manqanebis war-
moeba, energetikuli manqanaTmSenebloba, Savi metalurgia, gemTmSenebloba, qimiuri mrewveloba;
nagoia – msubuqi manqanebis warmoeba, energetikuli manqanaTmSenebloba, eleqtronika, Savi
metalurgia, gemTmSenebloba, safeiqro mrewveloba; kioto – sayofacxovrebo sagnebis warmoeba,
safeiqro mrewveloba; osaka – msubuqi manqanebis warmoeba, energetikuli manqanaTmSenebloba,
safeiqro mrewveloba, qimiuri mrewveloba, gemTmSenebloba; nagasaki – eleqtronika; kitakiu-
siu – Savi metalurgia, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba; hirosima – msub-
uqi manqanebis warmoeba, energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba;
kobe – mniSvnelovani samecniero centri, qimiuri mrewveloba, gemTmSenebloba; toiama – safeiqro
mrewveloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, msubuqi manqanebis warmoeba.
5. sinkanseni – swrafi rkinigzis xazebis qseli iaponiaSi. 1964 wels pirveli, tokaidos sinkanse-
nis gaxsnis Semdeg qseli gafarTovda da amJamad iaponiis yvela ZiriTad qalaqs – tokios, nagoias,
kiotos, okaiamas, osakas, hirosimas, kitakiusius da fukuokas moicavs; kunZulebze, honsiusa da
kiusiuze moZraobis siCqariT 500 km/sT-mde, seismurad aqtiur regionSi.

88
 sinkanseni sityvasityviT niSnavs `axal relsebian gzas~ da amgvarad mxolod rkinigzaze
miuTiTebs, xolo Tavad matareblebs oficialurad `super eqspress~ uwodeben. Tumca am gansx-
vavebas Tavad iaponelebi iSviaTad akeTeben. Zveli xazebisgan gansxvavebiT, sinkanseni sworxa-
zovani liandagebia, romlebic gvirabebsa da viadukebs iyenebs dabrkolebebis gadasalaxavad,
maTi Semovlis nacvlad.
6. magaliTi 1: ogasaravas kunZulebi, aseve cnobili, rogorc boninis kunZulebi – ocdaaTze
meti kunZulisgan Semdgari kunZulTa sami jgufi iaponiis SemadgenlobaSi. maTi mTliani farTobi
7 393 ha-s Seadgens. gamoirCeva landSaftis mravalferovnebiTa da mdidari fauniT, aq boninis
mfrinavi mela – erT-erTi yvelaze metad safrTxis qveS myofi Ramura gvxvdeba; aseve 195 saxeobis,
safrTxis qveS myofi frinveli. kunZulebze aRnusxulia 441 saxeobis adgilobrivi mcenare. maT
Semogaren wylebSi gavrcelebulia veSapisebrni, mravali saxeobis Tevzebi da marjnis polipebi.
ogasaravas kunZulebis ekosistema ireklavs evoluciuri procesebis gavrcelebis areals, ro-
melic warmodgenilia endemuri mcenareebis gverdiT arsebuli samxreT-aRmosavleT da Crdilo-
dasavleT aziis mcenareulobiT.
2011 wlis 24 ivniss ogasaravas kunZulebi iuneskom msoflio memkvidreobis ZeglTa siaSi Seitana.
magaliTi 2: icukuSimas taZari, sintoisturi akldama icukuSimas kunZulze qalaq hacukaiCiSi,
hirosimas prefeqtura, iaponia. 1996 wlidan Setanilia iuneskos msoflio memkvidreobis ZeglTa
siaSi. iaponiis mTavrobis mier gamocxadebulia erovnul saganZurad.
taZari VI saukuneSi iRebs dasabams, xolo dRevandeli formiT 1168 wlidan modis, rodesac
misTvis Tanxa didgvarovanma taira no kiomorim gaiRo. akldamis mSenebloba, romelic ubeze je-
birebis msgavsi struqturebisgan Sedgeba, gamowveuli iyo kunZulis wminda adgilad SeracxviT.
ubralo xalxs am kunZulze fexis dadgmis ufleba ar hqondaT da, Sesabamisad, naviT unda miecuraT
WiSkris gavliT, romelic wyalze motivtives STabeWdilebas tovebs.
icukuSimas taZris dramatuli WiSkari – tori – iaponiis erT-erTi yvelaze popularuli tur-
istuli sanaxaobaa, xolo xedi WiSkarze kunZulis mTa misenis win ki iaponiis sam umTavresTa Soris
iTvleba. WiSkari aq 1168 wlidan arsebobs, Tumca amJamindeli 1875 wliT TariRdeba. kamforis xisgan
damzadebuli WiSkari 16 metria simaRleSi da oTx fexze dgas damatebiTi simagrisTvis. WiSkari
mcuravis STabeWdilebas mxolod moqcevis periodSi tovebs. miqcevisas mxolod Slami rCeba da
masTan fexiT misvlac aris SesaZlebeli.
taZris siwmindis dacva imdenad mniSvnelovani iyo, rom 1878 wlamde mis teritoriaze mSobiaroba
an gardacvaleba akrZaluli iyo. dRemde kunZulze dakrZalva akrZalulia. 2004 wlis 5 seqtembers
taZari mniSvnelovnad daaziana taifunma. saxuravi da jebirebi nawilobriv ganadgurda, ris gamoc
taZari droebiT daixura. Tumca amJamad is ukve gaxsnilia mnaxvelTaTvis, aRdgeniTi samuSaoebi
kvlavac mimdinareobs. tradiciisamebr mnaxvelebi WiSkris sayrdenebis RriWoebSi xurda fuls
deben da survils CauTqvamen.

§ 39. TurqeTis respublika

1. TurqeTs esazRvreba rva qveyana: bulgareTi, saberZneTi, saqarTvelo, somxeTi, azerbaijani

(naxiWevani), irani, erayi da siria.
2. Sav, egeosis (CrdiloeTiT da dasavleTiT) da xmelTaSua zRvaze (samxreTidan).
3. TurqeTis respublika anatoliis naxevarkunZulze mdebareobs dasavleT aziaSi da Trakeze
(rumelia) samxreT-aRmosavleT evropis balkaneTis regionSi. anatolias Trakesgan aSorebs
marmarilos zRva da TurqeTis sruteebi (bosfori da dardaneli), romlebsac aziasa da evropas
Soris sazRvrad miiCneven, ris gamoc TurqeTi transkontinenturi qveyanaa. or kontinentze
strategiuli mdebareobis gamo TurqeTis kultura aRmosavleTisa da dasavleTis tradiciaTa
unikaluri nazavia. Zlieri istoriuli, kulturuli da ekonomikuri gavleniT regionSi, evropas,
centralur azias, ruseTsa da axlo aRmosavleTs Soris, TurqeTma bolo saukuneebSi strategiuli
mniSvneloba SeiZina.
4. a) TurqeTis evropuli nawili qmnis sazRvrebs saberZneTsa da bulgareTTan. qveynis aziuri
nawili ZiriTadad maRali centraluri platosgan Sedgeba viwro sanapiro dablobebiT; qoroR-

89
lusa da aRmosavleT Savi zRvis mTaTa qedebiT – CrdiloeTSi da taurusis mTebiT – samxreTSi.
aRmosavleT TurqeTi ufro mTagoriania. uswormasworo CrdiloeT anatoliis topografia Savi
zRvis gaswvriv grZel, viwro qamars hgavs. es regioni TurqeTis miwis daaxloebiT 1/6-s Seadgens.
plato aRmosavleTisken sul ufro uswormasworo xdeba. b) TurqeTSi iRebs saTaves evfrati,
tigrosi da araqsi. aq mdebareobs vanis tba da mTa ararati, TurqeTis umaRlesi mwvervaliT (5,165 m).
5. magaliTi: bursa – msxvili qalaqi Crdilo-dasavleT TurqeTSi (qveyanaSi sididiT meoTxe
stambolis, ankarisa da izmiris Semdeg) da bursis provinciis administraciuli centri. 2000 wlis
aRweris mixedviT qalaqis mosaxleobam 1.194.687 kaci Seadgina, saidanac TiTqmis 100%-s Turqebi
Seadgendnen. XX saukunis dasawyisamde dominirebda berZnuli saxelwodeba „prusa“, Turqulad
qalaqi cnobilia agreTve, rogorc „eSil bursa“.
6. ankara – eleqtronika, cementis warmoeba, safeiqro mrewveloba, kvebis mrewveloba, qimiuri
mrewveloba; kirikale – Savi metalurgia, navTobgadamamuSavebeli mrewveloba; sivasi – cemen-
tis warmoeba, safeiqro mrewveloba, Savi metalurgia; erzrumi – cementis warmoeba, safeiqro
mrewveloba, kvebis mrewveloba; adana – cementis warmoeba, navTobgadamamuSavebeli mrewveloba,
kvebis mrewveloba; mersini – safeiqro mrewveloba, kvebis mrewveloba; isparta – safeiqro mrew-
veloba, kvebis mrewveloba, cementis mrewveloba. qimiuri mrewveloba, Savi metalurgia, msubuqi
avtomobilebis warmoeba, navTobgadamamuSavebeli mrewveloba; izmiri – eleqtronika, safeiqro
mrewveloba; bursa – safeiqro mrewveloba, kvebis mrewveloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba;
stamboli – msubuqi avtomobilebis warmeoba, eleqtronika, cementis warmoeba, safeiqro mrew-
veloba, kvebis mrewveloba, qimiuri mrewveloba; izmiti – navTobgadamamuSavebeli mrewveloba,
kvebis mrewveloba, qimiuri mrewveloba;
7. marcvleuli kulturebi ZiriTadad mohyavT centralur anatoliaSi, mecxvareoba ganviTa-
rebulia samxreT-aRmosavleT da centralur anatoliaSi;
8. magaliTi 1: troa legendaruli qalaqi, aRwerili troas omis ciklSi, iliadaSi, homerosis
Zvel berZnul eposSi. troa arqeologiuri midamoa anatoliaSi, homerosis mier aRweril adgilas,
zRvis piras, dardanelis srutis samxreT dasavleTSi, mTa idas qveS. axali qalaqi iliumi dafuZnda
legendaruli ilionis (troa) adgilas romis imperator avgustusis mmarTvelobis periodSi. xel-
sayreli mdebareobis wyalobiT qalaqi sakmaod mdidari iyo, Tumca konstantinepolis daarsebis
Semdeg, bizantiis periodSi, is TandaTan dakninda.
1870 wels germanelma arqeologma hainrix Slimanma am adgilas arqologiuri gaTxrebi wamoi-
wyo. gaTxrebis Sedegad aRmoCenil iqna erTimeoris Semdeg aSenebuli ramdenime qalaqi . erT-erTi
yvelaze adreuli qalaqi homerosis troad iqna miCneuli. miuxedavad imisa, rom amgvari daskvna
sakamaToa, am adgilis identifikacia SesaZlebeli gaxda hititur teqstebSi qalaq vilusad; ilioni
(anu vilioni) am saxelis berZnuli varianti unda yofiliyo. 1998 wels troa Seitanes iuneskos
msoflio kulturuli memkvidreobis Zeglebis siaSi.
magaliTi 2: Tofqafis sasaxle ( „saTofe sasaxle“ axlomdebare karibWis saxeliT), mdebareobs
stambolSi (konstantinepoli), da osmaleTis imperiis administraciuli centri iyo 1465-1853
wlebSi. Tofqafis sasaxlis mSenebloba sulTan mehmed II-is brZanebiT daiwyes 1459 wels, rac 1465
wels dasrulda. sasaxle saraglios koncxze mdebareobs oqros rqasa da marmarisis zRvas Soris,
warmtaci xediT bosforze. is uamravi mcire zomis Senobisgan da oTxi didi moednisgan Sedgeba.
pirveli moedani mTel saragliozea gadaWimuli da maRali galavniTaa Semortymuli. mTavar
WiSkars bab-i-hiumaiuni (imperiuli karibWe) hqvia. Tofqafis sasaxlis garda pirvel moedanze
aseve saimperio zarafxana mdebareobs (1727), hagia eirenes eklesia da arqeologiuri muzeumi
(me-19 saukune), uricxv SadrevanTan, pavilionTan da parkTan (maT Soris, gulhanis baRCa, yofili
saimperatoro vardebis baRi) erTad.
salamis did karibWes mTavari sasaxlisken da meore moednisken mivyavarT. es moedani parkia,
Semortymuli sasaxlis hospitaliT, sacxobiT, mcvelTa sadgomiT, sajiniboTi, saimperatoro
haramxaniTa da saveziroTi CrdiloeTiT, xolo samzareuloebiT ki samxreTiT. amaoebaTa karibWes
SevyavarT mesame moedanze, romelic sasaxlis Suaguls warmoadgens – warmtac baRs gars ertymis
umaRlesi palatis darbazebi, romelSic moTavsebulia osmaleTis imperiis droindeli saucxoo
saganZuri, ramdenime pavilioni da ahmed III-is biblioTeka centrSi.
meoTxe moedani sulTnis piradi baRi iyo da Sedgeba ramdenime pavilionis, baRisa da terasisgan.

90
Tofqafis sasaxleSi aseve aris marTlmsajulebis koSki, wminda mantiis pavilioni, romelSic winas-
warmetyveli muhamedis wminda nivTebia, da pirveli kalifsi, sataxto oTaxi, romelsac sulTani
iyenebda ucxo stumrebisa da elCebis misaRebad, aseve murad IV-is aSenebuli baRdadis pavilioni
meoTxe moedanze. 1853 wels sulTan abdulmeCiTma gadawyvita Tavisi rezidencia axlad aSenebul
da Tanamedrove domabahCis sasaxleSi gadaetana. amJamad Tofqafi gadakeTebulia imperiuli eris
muzeumad da stambulis erT-erT umTavres RirsSesaniSnaobas warmoadgens.
miuxedavad imisa, rom sasaxleSi Tavis drois msoflios uZlieresi mmarTvelebi cxovrobdnen,
sxva samefo sasaxleebisgan (Sonbrunis sasaxle da eqstravagantuli versali) gansxvavebiT, is
gamoirCeva humanuri proporciebiT, sada interieriTa da miznobrivi ganlagebiT.

§ 40. CrdiloeTi amerika

gaixsene:
1. CrdiloeTi amerika Semdeg regionebad iyofa: CrdiloeTi amerika-kanada, aSS. centraluri
amerika – regioni CrdiloeT da samxreT amerikas Soris. aerTianebs Semdeg qveynebs: belizi, kosta-
rika, salvadori, gvatemala, hondurasi, nikaragua, panama, karibebi, aseve vest-indoeTi. regioni
amerikaSi, Sedgeba karibis zRvis, misi kunZulebisa da garSemo kontinentis napirebisgan. regioni
CrdiloeT amerikis samxreT-aRmosavleT nawilSi mdebareobs, centraluri amerikis aRmosavleTiT
da samxreT amerikis Crdilo-dasavleTSi. karibis zRvis kunZulebi, romlebic aseve cnobilia,
rogorc vest-indoeTi, Sedgeba bahamis, didi antilisa da mcire antilis kunZulebisagan.
2. CrdiloeTi amerika kontinentia dedamiwis CrdiloeT da dasavleT naxevarsferoebSi.

davaleba:
1. a) CrdiloeT amerikas esazRvreba: wynari okeane – beringis zRva, atlantis okeane – sargasisa
da karibis zRvebi; CrdiloeT yinulovani okeane – bofortis, bafinis, linkolnis zRvebi;
b) beringis srutiT; g) yureebia: meqsikis. hudsonis, kaliforniis; naxevarkunZulebi: kalifor-
niis, floridis, labradoris, alaskis; iukatanis;
2. a) mdinareebia: misisipi misuriT, makenzi, iukoni, kolorado, kolumbia, wm. lavrenti;
b) tbebi: zemo miCigani, huroni, eris, ontario, didi daTvis, monebis didi, vinipegi, aTabaska,
didi mlaSe. g) niagaris CanCqeri mdebareobs aSS-sa da kanadis saxelmwifo sazRvarze. CanCqerebi
mdebareobs amerikis Stat niu-iorksa da kanadis provincia ontarios sazRvarze. niagaris siax-
loves mdebareobs aSS-is qalaqi bufalo.
3. a) CrdiloeTi amerika-kanada, aSS. b) centraluri amerika aerTianebs Semdeg qveynebs – be-
lizi, kosta-rika, salvadori, gvatemala, hondurasi, nikaragua, panama, karibebi. didi antilis
kunZulebze mdebareobs Semdegi qveynebi – kuba, iamaika, ispaniola da puerto-riko. mcire anti-
lis kunZulebze mdebareobs Semdegi suverenuli saxelmwifoebi – antigua da barbuda, barbadosi,
dominika, grenada, sent-kitsi da nevisi, sent-lusia, sent-vinsenti da grenadinebi, trinidadi
da tobago.
4. monarqiuli qveynebia: kanada, antigua da barbuda, belizi, barbadosi, grenada, iamaika, sent-
kitsi da nevisi, sent-lusia, sent-vinsenti da grenadinebi.
5. magaliTi 1: hondurasis respublika – saxelmwifo centralur amerikaSi. dasavleTidan
esazRvreba gvatemala, samxreT-dasavleTiT el-salvadori, samxreT-aRmosavleTiT nikaragua,
samxreTiT wynari okeane, ufro konkretulad karibis zRva da misi nawilebi – fonsekasa da hon-
durasis yureebi. qveynis farTobia 112,492 kv.km.
mosaxleoba Seadgens 8 milions (2009). maT Soris – metisi 90%, indieli 7%, Savi 2%, TeTri1%.
simWidrove – 64 kaci kv.km-ze; saxelmwifo ena – espanuri. aseve regionul enebad aRiarebulia
garifuna, inglisuri, miskito da indielTa sxva enebi; religia – kaTolicizmi.
saxelmwifo sistema – respublika; saxelmwifos meTauri – prezidenti porfirio lobo;
sakanonmdeblo organo – erovnuli kongresi; administraciuli dayofa – hondurasi dayofilia
18 departamentad.
magaliTi 2: tegusigalpa – hondurasis dedaqalaqi (1880-dan), udidesi qalaqi da fransisko-

91
morasanis departamentis administraciuli centri. mosaxleoba 1,682,725 aT. kaci (2006). sididiT
mesame qalaqi centralur amerikaSi (gvatemalisa da san-salvadoris Semdeg). qalaqi mdebareobs
qveynis centralur nawilSi mdebare mTebs Soris. mdinare Colutekis xeobaSi, zRvis donidan 1000
metrze. tegusigalpa espanelma kolonistebma 1578 wlis 29 seqtembers daaarses indielTa farTo
dasaxlebis adgilze. im droisaTvis qalaqi oqrosa da vercxlis mopovebis mniSvnelovan centrs
warmoadgenda. 1880 wlidan is hondurasis dedaqalaqi gaxda, Tumca 1970-ian wlebamde is patara
qalaqad rCeboda. am droisaTvis, qveynis aRmosavleT regionebidan daiwyo masobrivi imigracia.
ukve 1980-iani wlebidan iwyeba gamzirebisa da didi nagebobebis mSenebloba, rac qalaqisTvis, ro-
melic manamde mxolod orsarTuliani saxlebiT xasiaTdeboda, namdvili siaxle iyo.
qveynis resursebia: xe-tye, oqro, vercxli, spilenZi, tyvia, TuTia, rkinis madani, hidroenergia;
rio koko, romlis uwindeli saxeli iyo rio sagovia, aris mdinare samxreT hondurassa da
CrdiloeT nikaraguaSi. moskito indielebi, romlebic saxloben mdinaris gaswvriv, rio kokos
uwodeben uankis an uankebis mdinares. mdinare saTaves iRebs san markos de kolonis mTebSi, hon-
durasSi da 750 km-is sigrZis kalapotis gavlis Semdeg Caedineba karibis zRvaSi. mdinaris Sua da
qvemo weli emTxveva nikaraguisa da hondurasis saxelmwifo sazRvars.
eqsportSi Warbobs: yava, banani, Saqari, krevetebi, omarebi, xe-tye, xorci. qveynis valutaa:
lempira.
hondurasis teritoriis mniSvnelovan nawilze maias tomebi saxlobdnen. aq yvaoda maTi erT-
erTi umniSvnelovanesi qalaqi kopani (Cv.w.150-900 ww.). 1822 wels, espaneTis mier damoukideblobis
garantiis micemis Semdeg, hondurasi Sevida centraluri amerikis federaciul respublikaSi,
romelic 1838 wels daiSala da mis adgilas warmoiqmna damoukidebeli saxelmwifoebi.
kopani, kolumbamdeli civilizaciis naqalaqari hondurasSi, mdebareobs kopanis departamentSi,
mdinare kopanis xeobaSi, gvatemalis sazRvarTan axlos. daarsebulia Zv. w. I saukuneSi, didebis
mwvervals miaRwia ax. w. VII-VIII saukuneebSi da warmoadgenda maias civilizaciis mniSvnelovan
politikur centrs. kopanis arqeologiuri teritoriis farTobia 24 kv.km. 1980 wlidan Setanilia
iuneskos msoflio memkvidreobis Zeglebis siaSi.

§ 41. amerikis SeerTebuli Statebi

1. ingliselebma amerikis kontinentis kolonizacia SedarebiT gvian daiwyes. pirveli inglisuri

koloniebi amerikis kontinentze jeimz I-is droidan gaCnda. koloniebis daarsebis ufleba Tavda-
pirvelad savaWro kompaniebs mieca, maT kolonistebi amerikis kontinentze unda gadaeyvanaT da
axal adgilebze damkvidrebaSi xeli SeewyoT. 1607 wels jeimz I-ma Crdilo amerikaSi, indielebiT
dasaxlebuli atlantis okeanis sanapiroze koloniis daarsebis nebarTva misca londonis saaqcio
kompanias. am kolonias virjinia ewoda.
inglisel kolonizatorebs did siZneleebs uqmnida espaneTi da niderlandi. espaneTi ewinaaRm-
degeboda inglisis koloniebis Seqmnas. amitom inglisuri koloniebi mudmivi safrTxis qveS iyvnen.
niderlands ki surda Seeqmna axali koloniebi Crd. amerikaSi. XVII - XVIII saukuneebSi ingliss omebi
hqonda espaneTTan da niderlandTan, sadac es qveynebi damarcxdnen. inglisma espaneTi aiZula,
rom floridis naxevarkunZuli daetovebina.
XVII - XVIII saukuneebSi CrdiloeT amerikis atlantis okeanis sanapiroebze 13 inglisuri kolo-
nia iyo. koloniebi meurneobis xasiaTis mixedviT sam jgufad iyofoda. CrdiloeTis oTx kolo-
nias axal ingliss uwodebdnen, aq kolonistebi patara soflebad cxovrobdnen, TiToeul ojaxs
dasamuSaveblad Tavisi sakuTari miwebi hqondaT. iqauri mosaxleoba meTevzeobas, monadireobas,
zRvaosnobas, gemTmSeneblobas misdevda.
axalSenebi samuSao Zalis naklebobas ganicdida amitom koloniebSi inglisidan gzavnidnen
msjavrdebulebs an Ratakebs. msjavrdebulebi patimrobis vadis amowurvis Semdgom koloniebSi
rCebodnen. samxreTis StatebSi iyenebdnen monebis Sromas, plantatorebma ver SeZles adgilo-
brivi indielebis damoneba. amitom monebad amuSavebdnen afrikidan nayid mona zangebs, monebiT
vaWrobam uzarmazar masStabebs miaRwia. monoba mTeli sicocxle grZeldeboda da is gadadioda
STamomavlobazec.

92
 XVII saukunis Sua xanebisTvis koloniebSi mosaxleobis raodenobam 2 milions miaRwia. maTi
umravlesoba ingliseli iyo. mosaxleobis mniSvnelovan nawils Seadgendnen Sotlandielebi,
irlandielebi da germanelebi.
amerikis sameurneo warmatebebi ar moswonda ingliss. inglisuri saqonlis amerikuli metropo-
liebisgan dacvis mizniT inglisis parlamenti koloniebSi vaWroba-warmoebis ganviTarebis Sez-
Rudvas cdilobda. amis gamo metropoliasa da ingliss Soris mdgomareoba Zalze daiZaba. 1756-1763
wlebis omebis Semdeg inglisi daepatrona safrangeTis kolonia kvebeks (kanada).
amerikul koloniebSi gadasaxadebisa da begaris SemoRebisas inglisi koloniebisgan aqtiur
winaaRmdegobas waawyda. inglisis mefem da parlamentma gadawyvita Zalis gamoyenebiT gaetexaT
koloniebis winaaRmdegoba. maT uari Tqves amerikis koloniebis pirvel kontinentur kongresTan
molaparakebaze. kongresi Seiqmna qalaq filadelfiaSi 1774 wels.
1775 wels masaCusetSi, bostonTan axlos inglisur armiasa da kolonistebs Soris SeiaraRebuli
Setakeba moxda. es iyo Cr. amerikis koloniebis damoukideblobisaTvis brZolis dasawyisi. bos-
tonTan Setakebis Semdeg Crdilo amerikul koloniebSi sabolood gamoCnda inglisis momxreebi
da mowinaaRmdegeebi torebi da vigebi (loialebi da patriotebi). torebis banakSi iyvnen mefis xe-
lisuflebisadmi loialurad ganwyobili pirebi. koloniebSi myofma armiam, anglikanuri eklesiis
msaxurebma, glexebma, aristokratebma, plantatorebma vigebis banaks dauWires mxari.
1775 wels filadelfiaSi Seikriba meore kontinenturi kongresi, romelzec 13 koloniis war-
momadgeneli iyo. kongresis gadawyvetilebiT, inglisTan urTierTobebi Sewyda. moxaliseebisgan
Seiqmna armia, armiis sardlad dainiSna ganmaTavisuflebeli moZraobis gamoCenili wevri, samxedro
saqmeebis mcodne jorj vaSingtoni. amgvarad, kongresi 13 koloniis warmomadgenlebis saTaTbi-
rodan sakanonmdeblo organod, parlamentad gadaiqca.
meore kontinenturma kongresma miiRo gadawyvetileba, romlis ZaliTac 13 kolonia Statad
gamocxadda. kongresma 1776 wlis 4 ivliss daamtkica damoukideblobis deklaracia, romelic
erovnuli moZraobis TvalsaCino wevrma, Tomas jefersonma Seadgina. damoukideblobis deklara-
ciaSi naTqvami iyo, rom adamianebi Tanasworni Seqmnilan da maTi xelSeuxebeli uflebebia si-
cocxle, Tavisufleba da bednierebisken swrafva. deklaraciis Semqmnelebma dagmes koloniuri
Cagvra da adamianebis wodebis mixedviT dayofa. kacobriobis istoriaSi pirvelad sakanonmdeblo
wesiT moispo feodaluri wodebebi, damyarda politikuri Tanamdebobebi. es yvelaferi mxolod
TeTrkanian mosaxleobas Seexo. plantatorebis kategoriuli moTxovnis Semdeg deklaraciidan
amoiRes zangebis monobisgan ganTavisufleba. kongress araviTari gadawyvetileba ar miuRia in-
dielTa Sesaxeb.
amrigad, meore kontinenturma kongresma inglisisgan Tavi damoukideblad gamoacxada. Cr.
amerikis kontinentze Seiqmna axali saxelmwifo – amerikis SeerTebuli Statebi, SemoklebiT aSS.
4 ivlisi amerikis SeerTebuli Statebis erovnul dResaswaulad gamocxadda. aSS-is saxelmwifo
droSaze 13 TeTr-wiTeli zoli da varskvlavi gamosaxes. SemdgomSi Statebis matebasTan erTad
saxelmwifo droSaze varskvlavebis raodenoba gaizarda, amJamad varskvlavebis raodenoba 50-s
Seadgens, xolo zolebis raodenoba ucvleli darCa.
1783 wels inglisTan dadebuli parizis zaviT aSS-s saxelmwifos sazRvrebSi moeqca uzarmazari
teritoria. 1803 wels napoleon bonapartem aSS-is Calis fasad mihyida inglisuri flotis mier
safrangeTisgan mokveTili luiziana, romlis teritoria moicavda misisipidan dasavleTiT, kldo-
van mTebamde. aman aSS-s farTobi orjer gazarda. am saqcieliT napoleonma ganamtkica safrangeT-
aSS-is urTierToba da gaamwvava aSS-inglisis urTierToba.
marTlac 1812 wels daiwyo aSS-inglisis meore omi, romelic damoukideblobisTvis meore omis
saxeliT aris cnobili. omi or weliwads gagrZelda. es omi gardamavali upiratesobiT midioda.
erTxans ingliselebi vaSingtonsac daeuflnen, magram mere ukanve daixies da qalaqi gadawves.
sabolood am omSi warmatebas verc erTma mxarem ver miaRwia.
inglisma ver SeZlo aSS-is koloniur saxelmwifod gadaqceva. verc aSS-ma ver SeZlo kanadis
SeerTeba. 1812-1814 wlebis omis Semdeg aRdga omamdeli mdgomareoba. magram am oms aSS-isTvis
mainc didi mniSvneloba hqonda. radgan inglisi darwmunda axali saxelmwifos siZliereSi, aman
ganapiroba is, rom rodesac XIX saukunis 40-ian wlebSi atyda dava did britaneTsa da aSS-s Soris
oregonis teritoriis gamo inglisma dauTmo aSS-s origoni garda kunZul vankuverisa.

93
 1821 wels espaneTisgan gaTavisuflda meqsika, meqsikis SemadgenlobaSi iyo texasi. am teri-
toriaze male iwyes dasaxleba aSS-dan wamosulma monaTmflobelma plantatorebma. 1836 wels
aSS-dan Camosaxlebulma plantatorebma texasidan gandevnes meqsikelTa jarebi da Seqmnes axali
saxelmwifo, romelmac daakanona zangTa monoba. 1845 wels texaseli plantatorebis kategoriuli
moTxovniT texasi SeuerTda aSS-s, ramac gamoiwvia aSS-meqsikis omi.
1846-1848 wlebis aSS-meqsikis omSi meqsika sastikad damarcxda. 1848 wlis zaviT meqsika iZule-
buli gaxda aSS-isTvis gadaeca axali meqsika da kalifornia. aSS miRweuliT ar dakmayofilda da
1853 wels meqsikas Camoacila Crdilo-dasavleTi kuTxe. 1867 wlis xelSekrulebiT ruseTma aSS-s
mihyida Tavisi samflobeloebi alaskaze.
XIX saukunis miwurulisTvis espaneTis erT dros uZlieresi koloniuri imperia daiSala. es-
paneTs mxolod ori qveyana kuba da filipinebi hyavda koloniuri uRlis qveS. kubelebi da fili-
pinelebi iaraRiT ebrZodnen kolonizatorebs. Seqmnili viTarebiT isargebla aSS-ma da 1898 wels
espaneTTan xanmokle Zlevamosili omis Semdgom, amerikelebi daeuflnen kubas da filipinebs.
kubam formalurad damoukidebloba SeinarCuna. filipinebi ki aSS-is kolonia gaxda. amave 1898
wels aSS-ma SeierTa wynar okeaneSi mdebare havais kunZulebi.
2. a) atlantisa da wynari okeaneebi; b) naxevarkunZulebi: alaskis, kaliforniis, floridis.
aSS-s ekuTvnis agreTve rigi kunZulebi: havai, virjiniis, beikeri, wminda lavrenti, long-ailendi,
guami, puerto-riko.
3. mdinareebia: kolorado, misisipi misuriT, rio-grande, sent-kleri, wminda lavrenti; tbebia:
didi mlaSe, zemo, miCigani, huroni, ontario. eri.
4. indieli mosaxleoba ZiriTadad cxovrobs: arizonas, niu-meqsikos, oklahomas, montanasa da
samxreT d D akotas StatebSi; Savkaniani mosaxleoba ZiriTadad cxovrobs: luizianas, misisipis, ala-
bamas, tenesis, samxreT da CrdiloeT karolinas StatebSi; espanurenovani mosaxleoba ZiriTadad
cxovrobs: iuta, nevada, kalifornia, Arizona, niu-meqsiko, texasi, vaSingtoni.
6. simWidrove yvelaze maRalia niu-jersiSi, 401 kaci 1 kv. km-ze, aseve maRalia kaliforniaSi,
floridaSi, rod-ailendSi; xolo yvelaze meCxerad dasaxlebulia alaska – 1 kaci 1 kv. km-ze.
7. magaliTi: qalaqi los-anjelesi, SemoklebiT el-ei , angelozTa qalaqi, kalifornia, mosaxle-
obiT aSS-is sididiT meore qalaqia niu-iorkis Semdeg. qalaqis statusi mieniWa 1850 wlis 4 aprils
da amave saxelwodebis qaunTis adm. centria. 2000 wlis cenzis mixedviT misi mosaxleoba Seadgenda
3,69 milions, Tumca 2004 wlis 1 ivlisis aRweriT qalaqis mosaxleobam 3,85 milions miaRwia, qaunTis
saerTo, 10 milioni mcxovrebidan. qalaqi samxreT kaliforniis urbanuli aglomeraciebis centri
da umniSvnelovanesi nawilia. misi farTobia 1200 kv.km, riTac is niu-iorks da Cikagos aRemateba.
los-anjelesi qveynis erT-erTi kulturuli, ekonomikuri, samecniero da garTobis centria.
qalaqi aseve msoflios erT-erTi yvelaze kosmopolituri adgilia, iseve rogorc Semoqmedebis
avangardi, sadac Tavs iyris dedamiwis faqtobrivad yvela eris warmomadgeneli. aq Camosul ada-
mianebs yovelTvis xiblavda qalaqis saamuri klimati, cxovrebis cocxali ritmi, udidesi energia,
wynar okeaneze mTavari gasasvlelis statusi da `amerikuli ocnebis~ ganxorcielebis SesaZle-
blobani. 1932 da 1984 wlebSi los-anjelesi olimpiur TamaSebs maspinZlobda. los-anjelesis
yvelaze kriminaluri ubnebia Compton-i, Watts-i da Inglewood-i da yvelaze kriminaluri dajgufeba
ki lB oods-i.
Cikago (agreTve cnobili, rogorc `meore qalaqi~ an `qaris qalaqi~; potavatomis tomis in-
dielebi, romlebic am adgilas saxlobdnen TeTrkaniani axalmosaxleebis gamoCenamde am adgils
`Ceekagu~-s uwodebdnen) – mosaxleobiT mesame udidesi qalaqi aSS-Si niu-iorkisa da los-anjelesis
Semdeg. Cikago mdebareobs Sua-dasavleTis Stat ilinoisSi miCiganis tbis samxreT-dasavleT
sanapiros gaswvriv. gareubnebisa da garSemo mdebare qaunTebis CaTvliT, Cikagolendis didi
metropolia 10 milionamde mosaxles iTvlis.
1833 wels dafuZnebuli mcire sasazRvro dasaxleba old-norzvestidan qalaqi gaizarda da
ganviTarda msoflios erT-erT wamyvan metropoliad. dRes Cikago msoflios `alfa~ (yvelaze
gavleniani) qalaqebis aTeulSia. Cikago iyo adgili, sadac msoflioSi pirveli caTambjeni aSenda
da dReisTvis igi SuadasavleTis finansuri, satransporto da kulturuli dedaqalaqia. qalaqi
aseve cnobilia misi eTnikuri mravalferovnebiT. Cikagos caTambjenebi, adgilobrivi samzareulo,
politikuri tradiciebi da sportuli gundebi misi yvelaze cnobili simboloebia.

94
 8. axali inglisis regioni (N.E): meni – niu-hempSiri – vermonti – masaCusetsi – rod-ailendi –
koneqtikuti; Sua atlantikuri regioni (M.A.): niu-iorki – niu-jersi – pensilvania; Crdilo-
aRmosavleTis centraluri regioni (E.N.C.): ohaio – indiana – ilinoisi – miCigani – uiskonsini;
Crdilo-dasavleTis centraluri regioni (W.N.C.): minesota – aiova – misuri – CrdiloeTi dakota –
samxreTi dakota – nebraska – kanzasi; samxreT atlantikuri regioni (S.A.): delaveri – merilendi –
kolumbiis olqi – virjinia – dasavleTi virjinia – CrdiloeTi karolina – samxreTi karolina –
jorjia – florida; samxreT-aRmosavleTis centraluri regioni (ES.C.): kentuki – tenesi – ala-
bama – misisipi; samxreT-dasavleTis centraluri regioni (W.S.C.): arkanzasi – luiziana – okla-
homa – texasi; mTiani regioni (Mt): montana – aidaho – vaiomingi – kolorado – niu-meqsiko – havai.
9. Cikago – sabanko-safinanso, energetikuli manqanaTmSenebloba, msubuqi avtomobilebis war-
moeba, kvebis mrewveloba; detroiti – eleqtronika, energetikuli manqanaTmSenebloba, msubuqi
avtomobilebis warmoeba, qimiuri mrewveloba; niu-iorki – sabanko-safinanso, energetikuli man-
qanaTmSenebloba, qimiuri mrewveloba, kompiuterebis warmoeba. samedicino centrebi, samxedro
industria, kvebis mrewveloba; Aatlanta – samedicino centrebi, samxedro industria, kvebis
mrewveloba; maiami – eleqtronika, samedicino centrebi, samxedro industria, kvebis mrewveloba;
los-anjelesi – aerokosmosuri industria, sabanko-safinanso, energetikuli manqanaTmSenebloba,
msubuqi avtomobilebis warmoeba, kvebis mrewveloba, kinoindustria, samecniero centri; siliko-
nis xeoba – samecniero centri; sietli – aerokosmosuri industria, kvebis mrewveloba; ankoriji –
qimiuri mrewveloba, navTobisa da gazis mrewveloba, navTobgadamamuSavebeli mrewveloba.
10. evropaSi – 13, sar-Si – 3, braziliaSi – 2, kanadaSi – 3, meqsikaSi – 3, indoeTSi – 2, TurqeTSi –
2, CineTSi – 2, aSS-Si – 16.
11. a) xorbali mohyavT CrdiloeT da samxreT dakotaSi, nebraskasa da kanzasSi. b) simindi
tradiciulad iTeseba e.w. `simindis sartylis StatebSi~ – aiova, ilinoisi, indiana. bamba arkan-
zasi, texasi, oklahoma misisipi, alabama; g) sarZeve mesaqonleoba da mexileoba ganviTarebulia
vaSingtonisa da oregonis StatebSi; mexileobisa da mebostneobis raionebia niu-jersi, pensilvania,
virjinia, merilendi, delaveri; subtropikuli meurneoba – kaliforniaSi.
12. magaliTi: kalifornia – Stati aSS-Si, mdebareobs wynari okeanis regionSi. farTobi – 404
aTasi. saxeli miniSnebaa espanuri simReris warmosaxviTi kunZulisa, romlis mmarTveli iyo de-
dofali kalafia. XVIII s-is dasawyisamde kartografebs igi warmodgenili hqondaT kunZulis saxiT.
1769 wels kalifornia daipyro espaneTma; 1846 – damoukidebeli respublika. 1848 – meqsikasTan
omis Semdeg SeierTa aSS-ma. 1850 wlidan aSS-is Statia. 1850 wlidan daiwyo mosaxleobis arnaxuli
zrda, rac ganapiroba kargma havam (los-anjelesiSi ianvarSi saSualod 18-22 gradusia), mosaxleo-
bis zrdam gamoiwvia ekonomikuri bumi XX saukunis meore naxevarSi. male kalifornia gaxda aSS-is
garTobis centri. kaliforniis Stati lideria turizmis seqtorSi.
kaliforniis ekonomika umsxvilesia sididiT, SedarebisTvis, kalifornia rom damoukidebeli
qveyana iyos is msoflios udides ekonomikur qveynebSi merve iqneboda (mSp 1,81 trilioni aSS
dolari), xolo 35-e udidesi qveyana mosaxleobis mixedviT. 2008 wlis monacemebiT kaliforniis
Statma eqsportze 144 miliardi aSS dolaris Rirebulebis eleqtro da kompiuteruli teqnika
gaitana. agrokultura erT-erTi yvelaze mniSvnelovani seqtoria kaliforniisTvis. nedleulis
gayidvebma 2008 wels 31 miliardi dolari Seadgina. kaliforniaSi Tavs iyris 81,500 ferma da ranCo,
romelic qmnis 36 miliardi dolaris produqts StatSi. mSp erT sul mosaxleze Seadgens 38,956
aSS dolars. uamravi okeanispira qalaqi kaliforniaSi miCneulia msoflioSi umdidres qalaqad
(santa-klara). 2010 wlis monacemebiT kaliforniaSi cxovrobs 663,000 milioneri. kalifornia
energiis yvelaze didi momxmarebelia. kaliforniaSi mdebareobs ori udidesi atomuri eleqtro
sadguri: diablo qanioni da san onofre.
mosaxleoba – 37,253 aTasi kacia (TeTri 57,6 %, azieli 13,0 %, afroamerikeli 6,4 %, laTino-
amerikeli 21 %) da udidesi Statia mosaxleobiT; qalaqis mosaxleoba – 91,3 %. qalaqebi – sakramento
(dedaqalaqi), 376 aTasi; los-anjelesi (daars. 1781), 3.553 aTasi; san-diego, 1.171 aTasi; san-xose,
839 aTasi; san-francisko (daars. 1848), 735 aTasi; long-biCi, 422 aTasi; oklendi, 367 aTasi. cnobili
kalifornielebia: uolt disnei, jek londoni, merilin monro, ronald reigani, jon steinbeki.

95
 § 42. samxreTi amerika

gaixsene:
samxreTi amerika kontinentia dedamiwis dasavleT naxevarsferosa da, ZiriTadad, samxreT
naxevarsferoSi; samxreT amerikis napirebi sustadaa danawevrebuli, mxolod samxreT-dasavleTi
nawilia fiordebiT SeWril-SemoWrili. xmeleTSi Rrmadaa SeWrili guaiakilis da venesuelis
yureebi, marakaibos tba da rio-de-la-platis yure. wynari okeanis sanapiro umTavresad sworxa-
zovani da abraziul-akumulaciuria, peruSi umTavresad – kldovania. atlantis okeanis sanapiroc
sworxazovania. Ria, namglisebri yureebi damaxasiaTebelia patagoniis sanapirosaTvis.

davaleba:
1. a) esazRvreba samxreTiT da dasavleTiT wynari okeane, CrdiloeTiTa da aRmosavleTiT at-
lantis okeane da karibis zRva. b) dreikis; g) panamis arxiT.
2. a) andebSi saTaves iRebs samxreT amerikis yvelaze didi mdinareebi: amazoni, orinoko, paragvai,
rio-negro da a.S. wynari okeanis auzi Tormetjer mcirea atlantikurze (maTi wyalgamyofi andebze
gadis). garda amisa, samxreTi amerikis teritoriis 10 % Caketili auzia, romelic iwyeba guaiakilis
yuridan, gadis centraluri andebis mTianeTze da grZeldeba samxreT pampamde. b) maTi geografi-
uli mdebareobiT: mdinareebi ZiriTadad sazrdooben wvimis wyliT, ukidures samxreTSi – TovliTa
da myinvarebiT. isini umetesad ekvatorul da subekvatorul klimatur sartylebSi miedinebian,
sadac naleqebi didi raodenobiT modis. g) myinvaruli warmoSobis didi tbebia lago-arxentino,
buenos-airesi, lian-kiue, da sxva. andebSia msoflioSi yvelaze maRla mdebare tba – titikaka,
aqvea STenili tba poopo da sxva. lagunuri tbebidan aRsaniSnavia marakaibo, patusi, lagoa-mirini.
3. konkistadorebi is espaneli da portugalieli jariskacebi, mkvlevrebi, avantiuristebi
iyvnen, romelTac qristefore kolumbis didi geografiuli aRmoCenebis Semdeg, XV saukunidan
moyolebuli, Tanamedrove amerikis kontinenti espanelTa batonobis qveS moaqcies.
4. brazilia – metisebi, evropelebi, afroamerikelebi; Bbolivia – indielebi, metisebi, evro-
pelebi ; peru – indielebi, metisebi, evropelebi; surinami – metisebi, mulatebi, afroamerikelebi;
kolumbia – sambo, metisebi, mulatebi, evropelebi, afroamerikelebi.
5. potrugaliurad laparakoben – braziliaSi, frangulad – safrangeTis gvianaSi, niderlan-
durad – surinamSi, inglisurad – gaianaSi, xolo yvela danarCen qveyanaSi – espanurad.
6. es kontinenti kolumbis aRmoCenis Semdeg ZiriTadad espanelebma da portugalielebma daip-
yres, ris gamoc am qveynebis enebi farTod gavrcelda.
7. san-paulu – brazilia, b B uenos-airesi – argenitana, rio-de-Janeiro – brazilia, lima – peru.
8. argentina – Bbuenos-airesi, Bbolivia – sukre, brazilia – brazilia, gaiana – jorjtauni,
ekvadori – kito, venesuela – karakasi, kolumbia – bogota, peru – lima, paragvai – asunsioni,
urugvai – montevidoe, Cile – santiago, surinami – paramaribo, safrangeTis gviana – kaiena.
9. portugaliis kolonia iyo brazilia, danarCeni qveynebi – espaneTis.

§ 43. brazilia

1. Cilesa da ekvadors.
2. udidesi marjvena Senakadebia madeira, tokantinsi, Jurua, tapaJosi, Singu, purusi; marcx-
ena – riu-negru, isa, Japura.
3. hileebi, maradmwvane tropikuli tyeebi savanebTan erTad, fiWvnari tyeebi, palmis tyeebi,
ekliani buCqebi, savanebi, mangros tyeebi da Waobebi.
4. 101. 15-jer.
5. baia, minas-Jeraisi, san-paulu, rio-de –Janeiro, parana da santa-katarina.
6. mosaxleobis TiTqmis naxevarze meti qveynis aRmosavleT nawilis sanapiro zolSi cxovrobs.
yvelaze mWidrod dasaxlebulia rio-de-Janeiros, alagosisa da san-paulus regionebi. amazonis
tyeebi, savaneebi da mTianeTis Sua raionebi Zalzed meCxerad aris dasaxlebuli. kerZod, dabalia
simWidrove amazonasis, arkis, paras, matu-grosus StatebSi.

96
 7. mosaxleobis araTanabari ganawileba qveynis bunebivi pirobebiT aixsneba.
8. a) siara, rio-grandi-du-norti, paraiba, pernambuku, alagoasi, serJipi, espirate-santu,
rio-de-Janeiro, san-paulu; b) CrdiloeTi. regionis SemadgenlobaSi Sedis Semdegi Statebi:
akri, amazonasi, amapa, para, rondonia, roraima, tokantinsi. CrdiloeT-aRmosavleTi regio-
nis SemadgenlobaSi Sedis Semdegi Statebi: alagoasi, baia, maraniani, paraiba, pernambuku, piaui,
riu-grandi-du-norti, seara. serJipi. centraluri-dasavleTi regionis SemadgenlobaSi Sedis
Semdegi Statebi: federaluri olqi, goiasi, maraniani, matu-grosu, matu-grosu-du-suli. samxreT-
aRmosavleTi regionis SemadgenlobaSi Sedis Semdegi Statebi: minas-Jeraisi, rio-de-Janeiro,
san-paulu, espiritu-santu. samxreTi regionis SemadgenlobaSi Sedis Semdegi Statebi: parana,
riu-grandi-du-suli, santa-katarina.
9. belemi – xe-tyis industria; manausi – xe-tyis industria, eleqtrinika; salvadori – msubuqi
manqanebis warmoeba, sabanko-safinanso industria; belu-horizonte – msubuqi manqanebis warmoeba;
rio-de-Janeiro – msubuqi manqanebis warmoeba, sabanko-safinanso industria, kompiuterebis war-
moeba, sagamomcemlo saqme; san-paulu – msubuqi manqanebis warmoeba, sabanko-safinanso industria,
kompiuterebis warmoeba, sagamomcemlo saqme, eleqtronika; port-alegro – msubuqi manqanebis
warmoeba, sabanko-safinanso industria, kompiuterebis warmoeba, xe-tyis industria; brazilia –
sabanko-safinanso industria, kompiuterebis warmoeba, sagamomcemlo saqme.
10. marcvleuli kulturebi mohyavT braziliis samxreT-aRmosavleT (minas-Jeraisi, rio-de-
Janeiro, san-paulu, espiritu-santu) da Crdilo-aRmosavleT (alagoasi, baia, maraniani, paraiba,
pernambuku, piaui, riu-grandi-du-norti, seara, serJipi) StatebSi; yava – matu-grosu-du-sulisa
da san-pauluSi; bamba – paranaSi.

§ 44. Cile

1. CrdiloeTiT esazRvreba peru, Crdilo-aRmosavleTiT bolivia, aRmosavleTiT argentina

da samxreTiT dreikis srute. qveynis konfiguracia arakompaqturia.
2. msoflios veluri bunebis fondis gansazRvrebiT, atakamis ekoregioni iwyeba peru-Ciles
sazRvridan ramdenime kilometrSi, samxreTis 30-gradusiani paralelidan. mis CrdiloeTiT mde-
bareobs seCuras (naskas) udabno, samxreTiT ki Ciles matoralis ekoregioni. atakamas udabno Ciles
Semdeg regionebSi vrceldeba: arika da parinakota, tarapaka, Aantofagasta, atakama da kokimbo.
3. a) 8-jer. b) 22 milions.
4. mosaxleobis maRali simWidrovea: valpariasoSi, ohiginsSi, mauliSi, bio-bioSi da araukani-
aSi. xolo meCxeradaa dasaxlebuli arika da parinakota, tarapaka, Aantofagasta, atakama.
5. mosaxleobis araTanabari ganawileba qveynis bunebrivma pirobebma ganapiroba.
6. ukidures CrdiloeTSi mdebareobs arika da parinakota, xolo ukidures samxreTSi – santia-
gos olqi.
7. mSp-is maCvenebeli yvelaze dabali iyo 1950 wels, xolo yvelaze maRali 2009 wels.
8. magaliTi: regioni: tarapaka – administraciuli regioni Ciles CrdiloeTSi. moicavs 2
provinciasa da 7 komunas. farTobi – 41,799.5 kv.km. mosaxleoba – 238,950 kaci. mosaxleobis sim-
Widrove – 5.7 ad./kv.km. administraciuli centri – q. ikike. regioni mdebareobs Ciles Crdilo-
eTSi da esazRvreba: CrdiloeTidan – arika da parinakota, aRmosavleTidan – potosis da oruros
departamentebi (bolivia), samxreTidan – antofagastis regioni, dasavleTidan – wynari okeane.
regionis teritoriaze aRmoCenilia uZvelesi petroglifebi, romlebic miuTiTebs aRniSnul
teritoriaze adamianis cxovrebis xangrZliv istoriaze. mogvianebiT, espaneTis kolonizaciamde,
regioni Sedioda inkebis imperiis SemadgenlobaSi. 1879 wels Cile perusa da boliviis winaaRmdeg
omSi Caeba[1]. es omi wynari okeanis meore omis saxeliTaa cnobili. omi ZiriTadad regionis teri-
toriaze mimdinareobda, romelic im droisTvis perus SemadgenlobaSi iyo. 1883 wlis 20 oqtom-
bers ankonaSi (limis axlos) xelmowerili zavis mixedviT Ciles gadaeca perus provincia tarapaka
samudamod, takna da arika ki 10 wliT.
qalaqi: konsefsioni – qalaqi da komuna CileSi. konsefsionis provinciisa da bio-bios regionis
administraciuli centri. mosaxleoba – 212 003 kaci (2002). simWidrove – 1016,06 ad/kv.km. qalaqi

97
mdebareobs 434 km-is daSorebiT Ciles dedaqalaqidan samxreT-dasavleTiT. daaarsa 1550 wels
Ciles pirvelma gubernatorma pedro de valdiviam mdinare bio-bios SesarTavTan.
RirsSesaniSnaoba: siueli – dausaxlebeli meSaxteTa qalaqi CileSi, o’higinsis regionis, ka-
Capoalis provinciis, maCalis komunaSi. mdebareobs andebSi zRvis donidan 2000-2500 metr simaRleze,
dedaqalaq santiagodan samxreTiT 85 kilometrze. aSenebulia mTis ferdobze. qalaqis mTavar quCas
warmoadgens kibe, romelic miuyveba mTis ferdobs. qalaqi daarsda 1904 wels spilenZis mopovebi-
saTvis da saxeli uwodes samSeneblo kompaniis pirveli prezidentis barton siuelis pativsacemad.
1918 wels misi mosaxleoba 14 000-s Seadgenda, magram 1977 wlis Semdeg, rodesac kompaniam daiwyo
meSaxteTa ojaxebis gadasaxleba, qalaqi gaxda dausaxlebeli. 1998 wels Ciles mTavrobam qalaqi ga-
moacxada erovnul Zeglad, xolo 2006 wels Seitanes iuneskos msoflio memkvidreobis Zeglebis siaSi.

§ 45. afrika

gaixsene:
afrika dedamiwis erTaderTi kontinentia, romelsac ekvatori TiTqmis Suaze yofs. umaRlesi
mwvervalia kilimanjaro (5895 m.). afrikis teritoriaze mdebareobs msoflioSi udidesi udabno
sahara.

davaleba:
1. a) afrikas gars ekvris atlantis da indoeTis okeaneebi, xmelTaSua da wiTeli zRvebi.
b) evropidan gamoiyofa gibraltaris viwro srutiT, xolo suecis yeliT, romelzec suecis
arxia gayvanili, ukavSirdeba azias. g) afrikis udidesi yurea gvineis; afrikas ekuTvnis kunZulebi:
madagaskari, pemba, zanzibari, mafia, sokorta, maskareni, amiranti, seiSeli, komori, madeira, mwvane
koncxi, kanari, prinsipi, san-tome, anoboni, fernando-po, amaRlebis, wm. elene, tristan-da-kunia.
naxevarkunZulebs Soris udidesia somalis naxevarkunZuli.
2. mniSvnelovani mTaTa sistemebia: CrdiloeTiT atlasis mTebi, aRmosavleTSi eTiopiis mTiane-
Ti, samxreTSi drakonis mTebi. zegnebia: ahagari, TibesTi; udabnoebia: sahara, kalahari, namibia;
mdinareebia: nilosi, kongo, zambezi, lompopo, senegali, nigeri, oranJi; tbebia: viqtoria, niasa,
tanganika, rudolfi, Cadi, tana.
3. a) saharis farglebSi mTlianad an nawilobriv moqceulia 11 saxelmwifo: maroko, alJiri,
tunisi, libia, egvipte, dasavleTi sahara, mavritania, mali, nigeri, Cadi, sudani; b) md. kongo –
kongos demokratiuli respublika, centraluri afrikis respublika, kongos respublika, angola,
gambia, tanzania, burundi, ruanda.
4. maRali simWidroviT gamoirCeva qveynebi: ruanda,U uganda, burundi, egvipte, nigeria, togo,
gana, siera-leone. dabali simWidroviT – libia, Cadi, nigeri, angola, namibia da namibi. mosaxleo-
bis araTanabari ganlagebis mizezia qveynis bunebrivi pirobebi. iq, sadac dabalia siWidrove,
udabnoebi mdebareobs.
5. islami ZiriTadad gavrcelebulia CrdiloeT afikis qveynebSi (mag; maroko, libia, egvipte, tu-
nisi da sxv); qristianoba gavrcelebulia centralur, dasavleT da samxreT afrikis qveynebSi (mag;
eTiopiaSi, kongos demokratiul respublikaSi, sar-Si, angolaSi da sxv); tradiciuli religiebi
gvxvdeba samxreT sudanSi, bBurkina-fasoSi, aseve centraluri afrikis sxva qveynebis adgilobriv
mosaxleobaSi; induizmi gvxvdeba mavrikiSi;
7. indo-evropuli – sar-Si; avstroneziuli – madagaskarze; nigeriul-kongouri – senegali,
gvinea, nigeria, nigeri, centraluri afrikis respublika, mozambiki, zambia da sxv. afro-aziuri
enebis gavrcelebis arealia: mavritania, alJiri, libia, maroko, eTiopia, somali da sxv; nilos-
saharis enebi gvxvdeba: Cadi, sudani, centarluri afrikis respublika (nawilobriv) da sxv. xoi-
suri – botsvana da namibia.
8. afrikaSi koloniebs flobdnen: safrangeTi, britaneTi, portugalia, Ggermania, belgia, espa-
neTi da italia.
9. a) xmelTaSua zRvaze gasasvleli aqvT: marokos, tuniss, alJirs, libiasa da egviptes; xolo
wiTel zRvaze – egviptes, sudans, eriTreas, jibuts;

98
 b) gvineis yuris sanapiroze – nigerias, togos, ganas, kameruns, gabons, ekvatorul gvineas,
benins, kot-diuvars.
10. mSp-is maCvenebeli maRalia (4000 dolarze meti): egvipteSi, libiaSi, alJirSi, tunisSi, sar-
Si, boTsvanaSi, namibiaSi; dabalia (800 dolarze naklebi) somaliSi, eTiopiaSi, tanzaniaSi, kongos
demokratiul respublikaSi, dasavleT saharaSi.
11. opekis wevri afrikis qveynebia: alJiri, libia, nigeria da angola.
12. almass moipoveben: botsvana, angola, kot-diuvari, namibia, gana, gvinea, liberia, tanzania,
centraluri afrikis respublika da samxreT afrikis respublika.
13. kakao mohyavT Semdeg qveynebSi: kot-diuvari, gana, b
B urkina-faso, togo, benini, nigeria, gvinea.

§ 46. samxreT afrikis respublika

davaleba:
1. CrdiloeTidan esazRvreba namibia, botsvana da zimbabve, Crdilo-aRmosavleTiT mozambiki da
svazilendi. samxreT afrikis respublikis Sida teritoriaze mdebareobs saxelmwifo – lesoto.
2. karus plato vrceldeba Tavisufali Statisa da CrdiloeTi kapis teritoriaze, drakonis
mTebi - aRmosavleT kapisa da qvazulus teritoriaze, xolo kapis mTebi – dasavleT kapSi.
3. simWidrove maRalia gauTengos, qvazulus, aRmosavleT kapis provinciebSi, xolo dabalia –
CrdiloeT kapisa da Crdilo-dasavleT provinciebSi.
4. gansakuTrebul gavlenas axdens bunebrivi pirobebi. simWidrove bevrad maRalia qveynis aR-
mosavleT raionebSi, vidre dasavleTiT, sadac teritoriis udidesi nawili udabnoebsa da mSral
adgilebs ukavia.
5. dasavleT kapi – keiptauni; CrdiloeT kapi – kimberli; aRmosavleT kapi – biSo; qvazulu-
neTali – pitermaricburgi; Tavisufali Stati – blumfonteini; Crdilo-dasavleTi – mafekingi,
gauTengo – iohanesburgi, mpumalanga – nelsproiti; limpopo – polokvane.
6. msoflio okeaneSi gasasvleli ara aqvT Semdeg provinciebs: Tavisufal Stats, gauTengos,
limpopos, Crdilo-dasavleTs. H
8. pretoria – almasis mopoveba; durbani – Tevzis industria, manqanaTmSenebloba, navTob-
gadamamuSavebeli mrewveloba, kompiuterebis warmoeba, kvebis mrewveloba; port elizabeti –
manqanaTmSenebloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba, safeiqro da kvebis mrewveloba; keipt-
auni – manqanaTmSenebloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba, safeiqro da kvebis mrewveloba,
navTobgadamamuSavebeli mrewveloba, almasis mopoveba, kompiuterebis warmoeba, sagamomcemlo
industria; port noloto da kimberli – almasis mopoveba; krunstadi da poCevstrumi – oqros
mopoveba; iohanesburgi – mZime manqanaTmSenebloba, oqros mopoveba, msubuqi avtomobilebis war-
moeba, kompiuterebis warmoeba, safeiqro da kvebis mrewveloba, sabanko-safinanso centri.
9. a) marcvleuli kulturebi da maT Soris xorbali mohyavT Tavisufal StatSi, gauTengoSi,
qvazulu-neTalSi; b) mexileoba ganviTarebulia limpopoSi, mecxvareoba – CrdiloeT kapis pro-
vinciaSi.
10. magaliTi: qalaqi: blumfonteini ( `yvavilebis Sadrevani~) – qalaqi samxreT afrikis
respublikaSi. fri-steitis provinciis da qveynis sasamarTlo dedaqalaqi. samxreT afrikis re-
spublikis sami dedaqalaqidan erT-erTi (administraciul dedaqalaq pretoriasa da sakanonmde-
blo dedaqalaq keiptaunTan erTad). blumfonteinis poeturi saxeli aris `vardebis qalaqi~, am
yvavilis siuxvisa da yovelwliuri festivalis gamo. sesotos enaze qalaqs `mangaung~ hqvia , rac
leopardebis adgils niSnavs. 2000 wlidan Sedis manguangis municipalitetSi.
RirSesaniSnaoba: kapis floristuli regioni – floristuli regioni samxreT afrikis uki-
duresi samxreTi nawilis siaxloves. warmoadgens samxreT afrikis floristuli samefos erTaderT
floristul regions da moicavs provincias, romelsac kapis floristul provncias uwodeben.
kapis floristuli regioni umciresia msoflioSi sul arsebuli eqvsi floris samefodan da
gamoirCeva endemizmis gansakuTrebuli mravalferovnebiT, sul gavrcelebul mcenareTa 9 000
saxeobidan 69 % endemuria. biologiur RirebulebasTan erTad, gansakuTrebiT didia regionis
ekonomikuri mniSvneloba – aq sakmaod warmatebiTaa ganviTarebuli ekoturizmi. regioni moicavs

99
samxreT afrikis dasavleT kapis xmelTaSuazRviuri klimatis regions, romelic gadaWimulia
aRmosavleT kapamde. esaa gardamavali zona zamTris naleqian regions (dasavleTiT) da zafxulis
naleqian regions Soris (aRmosavleTiT). 2004 wlidan kapis floristuli regioni Sesulia iunes-
kos msoflio memkvidreobis ZeglTa siaSi.

§ 47. egviptis arabTa respublika

davaleba:
1. a) samxreTiT esazRvreba sudani (sazRvris sigrZea 1273 km), dasavleTiT – libia (1150km),
aRmosavleTiT – israeli (255km) da palestina (11km); b) aRmosavleTiT akravs wiTeli zRva – in-
doeTis okeane, CrdiloeTiT – xmelTaSua zRva, atalantis okeane; g) suecis arxi xmelTaSua da
wiTel zRvebs akavSirebs.
2. libiis udabno, didi qviSis, nubiis da arabeTis.
3. mdinare nilosi gaedineba burundis, ruandas, tanzaniis, sudanisa da egviptis teritoriebze;
4. qairo, beni-suifi, el-minia, aseuti, soxagi, kena, el-xarga, asuani.
5. gaizarda 2.9-jer. qveynis ekonomikuri ganviTarebis donis awevam.
6. mWidrod dasaxlebulia nolosis delta da mdinare nilosis xeoba; danarCeni teritoriebi
ki meCxeradaa dasaxlebuli.
7. bunebrivma pirobebma. udabnoebi ZiriTadad dausaxlebeli an meCxerad dasaxlebulia.
8. xmelTaSua zRvis sanapiroze mdebareobs: matruhi, aleqsandria, beheira, garbia, dakahlia,
dumiati, port-saidi, CrdiloeTi sinai, Sarkia. wiTeli zRvis sanapiroze mdebareobs: sueci,
samxreT sinai, heluani, luqsori, kena, suhagi, asiuti. sinais n/k-ze – CrdiloeTi da samxreT sinai,
smailia, sueci.
9. mSp 1 sul mosaxleze egvipteSi Seadgens 1200 dolars.
10. magaliTi: qalaqi: luqsori – qalaqi zemo (samxreT) egvipteSi, taZrebis nangrevebis kom-
pleqsiT karnakTan, luqsoris taZriTa da monumentebiT, aseve nilosis dasavleT sanapiros samefo
samarxebiT (mefeTa da dedofalTa xeobebis CaTvliT), mas xSirad uwodeben msoflios udides
muzeums, Ria cis qveS. luqsori saukeTeso bazaa zemo egviptis turebisTvis da popularuli misa-
marTia damsveneblebisTvis, rogorc Tavad qalaqi, aseve nilosis kruizebis sawyisi an saboloo
wertili. es aris aseve itoriuli qalaqis, Tebes adgilsamyofeli. qalaqis mosaxleoba amJamad
daax. 200.000 kacia. imJamad cnobili, rogorc vaseti, Zv. egviptelebisTvis Zv.w. II-I aTaswleulebSi
ubrwyinvalesi qalaqi iyo. misi mnaxvelebisTvis is im droisTvis cnobili samyaros centrs war-
moadgenda. sasaxleTa ubani, deba – saxeli, romelic berZnebma Tebai-d, SemdgomSi ki Tebed gadaa-
keTes – ganumeorebeli fufunebis, imperiuli avtoritetis, ganaTlebisa da sibrZnis, religiisa da
politikuri Zalauflebis, xelovnebisa da grandiozuli gegmebis epicentri iyo. Tebem politikuri
Zalauflebis kulminacias Zv.w. me-2 aTaswleulis Sua saukuneebSi miaRwia da misi eqstravaganturi
simdidre axali samefos faraonebis mier iyo mopovebuli, SesaZloa maT mier ganoxorcielebuli
eqspediciebis Sedegad samxreTis kuSis ukidegano miwebze (dRevandeli Crd. sudani) da Crdilo-
eTiT – qanaanSi, finikiasa da siriaSi. Tutmos III pirveli faraoni iyo, romelmac im dros Soreul
evfrats miaRwia mesopotamiaSi. imJamad msoflios arc erT sxva qalaqs ar ZaluZda Sedreboda
vasets samxedro ZlierebiTa da silamaziT. Zveli qalaqis sasaxleebisa da sacxovrebeli ubnebis
ZiriTadi nawilis gaTxrebi jerac araa saTanadod warmoebuli, Tumca yvelaferi miuTiTebs imaze,
rom virwmunoT am qalaqis simSveniereze dRemde moRweuli Zvel egvipturi naxatebiT, romlebic
nilosis am samoTxis saxlebs, baRebs, mindvrebs, sasaxleebsa da nadimebs asaxavs.
luqsoris RirsSesaniSnaobania: aRmosavleT sanapiro – luqsoris taZari, karnakis taZari,
luqsoris muzeumi, mumifikaciis muzeumi, sastumro zamTris sasaxle (luqsori). dasavleTi sana-
piro – mefeTa veli, dedofalTa veli, medineT habu (ramzes III-is memorialuri taZari), rameseumi
(ramzes II-is memorialuri taZari), deir al-medina (muSaTa sofeli), didgvarovanTa samarxebi,
deir el-bahri (hacefsuTis taZari), malkata (amenofis III-is sasaxle), memnonis kolosi (amenofis
III-is taZari).

100
 § 48. avstralia da okeaneTi

davaleba:
1. melanezia Sedgeba Semdegi kunZulebis jgufisagan: axali kaledonia, axali gvinea, solomonis
kunZulebi, vanuatu, fiji, bismarkis arqipelagi, santa-krusi, loialti. mikronezia kunZulebis
jgufebis erTobliobaa wynar okeaneSi. Sedis okeaneTis SemadgenlobaSi. moicavs kunZulebs: mari-
anis, karolinis, marSalis, gilbertis da naurus. mas aseve SeiZleba mivakuTvnoT atoli ueiki.
polinezia moicavs kunZulebs amerikis samoa (aSS), havais kunZulebi (aSS), dasavleT samoa, axali
zelandia, niue (axali zelandia), kukis kunZulebi (axali zelandia), tokelau (axali zelandia),
aRdgomis kunZuli (Ciles specialuri teritoria), pitkerni (didi britaneTis zRvisgadaRma teri-
toria), tonga (samefo), tuvalu (respublika), tubuai (franguli polinezia), markizis kunZulebi
(franguli polinezia), sazogadoebis kunZulebi (franguli polinezia), tuamatu (franguli poli-
nezia), gambies kunZulebi (franguli polinezia), uolisi da futuna, k. laini (kiribati), k. feniksi.
2. a) wynari okeanis zRvebi: marjnis, tasmaniis, fijis, karos, solomonis, axali gvineis, fili-
pinebis da indoeTis okeanis zRva – arafuris. b) kontinenturi warmoSobisaa: axali kaledonia,
axali zelandia, axali gvinea da tasmania; marjnulia – nauru, niue, banaba da sxv. vulkanuria –
gilbertis, tuamotu.
3. adamstauni – pitkernis kunZulebis administraciuli centria, am teritorias ewoda mebrZol
jon adamsis saxeli. adamstaunSi cxovrobs 46 adamiani da es teritoria msoflioSi yvelaze nak-
lebad dasaxlebuli dedaqalaqia. am teritoriaze naklebadaa ganviTarebuli komunikacia.
4. melanezia moicavs saxelmwifoebs: solomonis kunZulebi, vanuatu, fiji; mikronezia Sedgeba
saxelmwifoebisagan: nauru, kiribati, marSalis kunZulebi, mikroneziis federaciuli Statebi,
palau da damokidebuli teritoriebi: guami (aSS) da CrdiloeT marianis kunZulebi (aSS); polinezia
Sedgeba Semdegi saxelmwifoebisagan: dasavleTi samoa, tonga, tuvalu;
5. magaliTi: respublika kiribati wynari okeanis saxelmwifoa mikroneziaSi. CrdiloeTiT
esazRvreba marSalis kunZulebisa da mikroneziis federaciuli Statebis teritoriul wylebs;
dasavleTiT da samxreT-dasavleTiT – naurus teritoriul wylebs, solomonis kunZulebs da tu-
valus; samxreTiT da samxreT-aRmosavleTiT – tokelaus wylebs, kukis kunZulebs da safrangeTis
polinezias; CrdiloeTiT da Crdilo-aRmosavleTiT esazRvreba wynari okeanis neitralur wylebs,
aseve aSS-is mcire kunZulebs. sanapiro zolis sigrZea 1143 km. teritoriuli wylebi – daax. 22 km
sabaziso xazidan. kiribatis respublikis SemadgenlobaSi Sedis 33 mcire aToli, romelTagan 20
dausaxlebelia. dedaqalaqi – samxreT tarava. damoukidebloba didi britaneTisgan gamocxadda
1979 wlis 12 ivliss.

§ 49. avstralia

1. a) aziisgan gamoyofilia arafurisa da timoris zRvebiT. b) esazRvreba kunZulebi: indonezia,

aRmosavleTi timori da papua-axali gvinea CrdiloeTiT, solomonis kunZulebi, vanuatu da axali
kaledonia Crdilo-aRmosavleTiT da axali zelandia samxreT-aRmosavleTiT. g) karpentariisa
da avstraliis didi yure, keip-iorkisa da arnemlendis n/k-ebi.
2. didi qviSiani udabno, viqtoriis didi udabno, gibsonis qviani udabno;
5. kolgurli, hulunbai da ueipa– boqsitebis mopoveba; tenent griki – oqros mopoveba; brisbe-
ni – naxSiris mopoveba; sidnei – ludis warmoeba, qimiuri mrewveloba, eleqtronika, kompiuterebis
warmoeba, Savi metalurgia, naxSiris mopoveba, mZime manqanaTmSenebloba; kanbera – kompiutrebis
warmoeba; melburni – ludis warmoeba, qimiuri mrewveloba, eleqtronika, kompiutrebis warmoeba,
Savi metalurgia, msubuqi avtomobilebis warmoeba; hobarti – Savi metalurgia; adelaida – Savi
metalurgia, msubuqi avtomobilebis warmoeba, kompiuterebis warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba;
perti – Savi metalurgia, msubuqi avtomobilebis warmoeba, kompiuterebis warmoeba, qimiuri
mrewveloba, boqsitebis da naxSiris mopoveba, mZime manqanaTmSenebloba.
6. a) dasavleT avstraliaSi, samxreT avstraliaSi, CrdiloeT avstraliasa da quinslendSi;
b) axal samxreT uelsSi da viqtoriaSi.

101
 7. magaliTi: Stati: axali samxreT uelsi – avstraliis yvelaze dasaxlebuli Stati. saxeli
Searqva jeims kukma, romelic am miwaze gadmovida 1770 wels da misi azriT, sanapiro zoli Zalian
waagavda samxreT uelss. Statia 1901 wlidan. farTobi – 801,6 aTasi. mosaxleoba – 6.782 aTasi. qa-
laqebi (aT.) – sidnei (3.770), daars. 1842 w; opera, 1959-1973 ww; sidneis koSki, 320 m; niukasli (465),
uolongongi (253).
sidnei – avstraliis yvelaze didi qalaqi. daarsda 1788 wels da atarebs britaneTis imdroin-
deli Sinagan saqmeTa ministris, lord sidneis saxels. qalaqi aris axali samxreTi uelsis Statis
dedaqalaqi. igi qveynis umsxvilesi savaWro, safinanso da ekonomikuri centria. aq ganlagebulia
90-ze meti banki da 400-ze meti saerTaSoriso kompaniis adgilobrivi filiali. 1938 wels qalaqi
maspinZlobda britaneTis imperiis sportul TamaSebs, 2002 wels – zafxulis olimpiur TamaSebs,
xolo 2002 wels – msoflios Cempionats ragbiSi. qalaqis mosaxleoba, 2008 wlis monacemebiT, 4 39
mln adamiania.
RirsSesaniSnaoba: sidneis operis Teatri sidneiSi, axali sauz-uelsi, avstralia, XX saukunis
erT-erTi yvelaze gamorCeuli Senoba da erT-erTi yvelaze ganTqmuli sakoncerto darbazi
msoflioSi. Senobis proeqti ekuTvnis daniel arqiteqtor iorn utzons, romelmac am SenobisT-
vis 2003 wels prickeris premia miiRo. Senoba mdebareobs benelongis pointze sidneis yureSi,
uzarmazari xidis siaxloves da kompleqsSi ganumeorebel esTetikur STabeWdilebas qmnis.
bevrisTvis Senobis sferuli, niJarovani saxuravi axlomdebare yureSi mcurav afrosan flo-
tilias hgavs. turistebi, romelTa umravlesobas opera saerTod an TiTqmis ar ainteresebs,
mxolod Senobis silamazis sanaxavad stumroben Teatrs.
operis TeatrSi moRvaweobs avstraliis erovnuli saopero dasi, sidneis Teatraluri kompania
da sidneis simfoniuri orkestri. misi administracia axali samxreT-uelsis xelovnebis saminis-
tros daqvemdebarebaSia.

102
 IX. Semajamebeli samuSaoebis pasuxebi

Semajamebeli samuSao I

I – 1. msoflios politikuri ruka iseTi geografiuli rukaa, romelzec asaxulia msoflios

qveynebi sazRvrebiT, dedaqalaqebiT da mniSvnelovani qalaqebiT.
2. msoflios politikuri rukis formirebis ZiriTadi etapebia: Zveli periodi (uZvelesi droi-
dan V saukunemde), Sua saukuneebis periodi (V-XV saukuneebi), axali periodi (XVI s-1914 w), uaxlesi
periodi (1914 wlidan XX s-is 90-iani wlebis dasawyisamde) da Tanamedrove etapi.
3. Sua saukuneebi (V-XV saukuneebi).
4. XV-XVII saukuneebSi ganxorcielda mravali mogzauroba, maT Soris, qr. kolumbma aRmoaCina
amerika, f. magelanma imogzaura dedamiwis garSemo. j. kukma avstraliaSi da sxv. Sesabamisad,
msoflios politikur rukaze gaCnda axali kontinentebi da qveynebi.
5. I msoflio omis Sedegebi versalis xelSekrulebaSi aisaxa. I msoflios omis Semdeg ramde-
nime mcire zomis politikur e E rTeulebad daiSala avstria-ungreTi, germaniam dakarga erovnuli
teritoriebis 13%, ruseTSi daamxes romanovebis dinastia, romlis adgilzec axali tipis totali-
taruli saxelmwifo, sabWoTa kavSiri warmoiSva. daiSala osmalTa imperia, SedarebiT Sesustda
didi britaneTi da safrangeTi, samagierod,D gaZlierda aSS.
6. evropelebis mier afrikis kolonizacia daiwyo me-15 saukuneSi. afrikis bunebrivi pirobebi
_ gauvali junglebi, uzarmazar farTobebze gadaWimuli udabno sahara da sxv. xels uSlida
kontinentis siRrmeSi SeRwevas da mis aTvisebas. adreuli kolonistebidan aRsaniSnavia portug-
alielebi, Semdeg ki holandielebi. portugalielebma, romlebic ZiriTadad monebiT vaWrobiT
iyvnen dakavebulni, afrikis sanapiroebze ramdenime porti daaarses. afrikeli monebis didi nakadi
miedineboda evropelebis mier axlad aRmoCenili amerikisken. me-17 saukuneSi holandielebma
daiwyes aRmosavleT indoeTis kompania, ris Sedegadac Tanamedrove samxreT afrikis teritoriaze
gaCnda pirveli mudmivi evropuli kolonia. me-18 saukunis dasawyisidan afrikaSi kolonizaciis
lideroba TandaTan gadavida britanelebis da frangebis mxares. me-19 saukunis meore naxevridan
ki afrikis gadanawilebaSi aqtiurad CaerTvnen germania, italia da sxvebi. me-20 saukunis dasaw-
yisisTvis afrikis teritoriis udidesi nawili danawilebuli iyo evropelebis mier.
kolonizaciam Zireulad Secvala afrikis teritoria. adgilobriv mosaxleobaSi gavrcelda
qristianoba, gaixsna misioneruli skolebi, daarsda da mkveTrad gaizarda qalaqebis mniSvneloba,
afrika CaerTo saerTaSoriso vaWrobaSi, es yvelaferi mimdinareobda afrikis mkvidri mosaxleobis
masobrivi Cagvris, uuflebobis da eqspluataciis fonze.
7. 1961 wels afrikis 17-ma qveyanam miiRi damoukidebloba da politikuri suvereniteti moipova.
8. msoflios politikur rukaze umniSvnelovanesi cvlilebebi gamoiwvia gasuli saukunis
bolo aTwleulebSi mimdinare procesebma. upirvelesad es iyo berlinis kedlis dangreva, rasac
`civi omis~ dasasruli da 41 wlis ganmavlobaSi orad gayofili germaniis gaerTianeba mohyva. ssr
kavSirSi gatarebuli gardaqmnis politika komunisturi ideologiis samxedro da ekonomikuri
aliansebis sruli kraxiT dasrulda. daiSala ssr kavSiri, iugoslavia da Cexoslovakia. evraziis
geopolitikur sivrceSi or aTeulze meti suverenuli qveyana gaCnda.
9. farTobiT, geografiuli mdebareobiT, mosaxleobis raodenobiT, saxelmwifo wyobiT, mmarT-
velobis formiT, socialur-ekonomikuri ganviTarebis doniT da a.S.
10. saxelmwifo sazRvari – xazi, romelic sazRvravs mocemuli saxelmwifos teritoriis farg-
lebs. dominioni – Tanamegobrobis (romelsac meTaurobs didi britaneTi), sadac miuxedavad maTi
sruli suverenitetisa, saxelmwifos meTaurad iTvleba didi britaneTis monarqi. mTliani Sida
produqti – nebismieri qveynis mier mis teritoriaze warmoebuli produqtis da momsaxurebis
saerTo Rirebulebis maCvenebeli. mTliani erovnuli produqti – Tu im qveynis mier, rogorc
sakuTar teritoriaze, aseve mis sazRvrebs gareT warmoebuli produqtis da momsaxurebis Ri-
rebulebis maCvenebeli. Sromis saerTaSoriso danawileba – calkeuli qveynis specializaciaSi
gansazRvruli saxeobis produqciis warmoeba da maTi gacvla.
II – yirgizeTi, luqsemburgi, laosi, bolivia, avstria.
III – norvegia, iaponia, brunei, espaneTi, SvedeTi.

103
 IV - avstralia, pakistani, indoeTi, brazilia, aSS.
V – 1 – msoflios unitaruli qveynebi; 2 – msoflios federaciuli qveynebi. 3 – msoflios qvey-
nebi mmarTvelobis formebis (monarqia da respublika) mixedviT.

Semajamebeli samuSao II

I – 1. saerTaSoriso organizacia — samTavrobaTaSoriso an arasamTavrobo xasiaTis mudmivi

gaerTianeba, Seqmnili saerTaSoriso SeTanxmebis safuZvelze, saerTaSoriso problemebis erTob-
livad gadasaWrelad. am terminiT ZiriTadad aRniSnaven samTavrobaTaSoriso organizaciebs,
rogoricaa gaero, evropis sabWo, msoflio savaWro organizacia da misT.
2. saerTaSoriso organizaciebis saqmianobis sfero da miznebi sazogadoebis interesSia, Tumca
zogierTi maTgani ufro specifikuri miznisTvis aris Seqmnili (mag., opeki).
3. 2009 wlis 1 aprils moxda natos meeqvse gafarToeba. miiRes albaneTi da xorvatia.
4. natos wevria 28 qveyana, evrokavSiris – 27.
5. 2007 wlis 1 ianvars moxda evrokavSiris bolo gafarToeba. miiRes bulgareTi da rumineTi.
6. dsT-is Stab-bina mdebareobs minskSi.
7. msoflio savaWro organizacia saerTaSoriso organizaciaa, romelic globaluri savaWro
sistemis kanonebs awesebs da agvarebs uTanxmoebebs mis wevr qveynebs Soris, romelTa umravlesoba
daaxloebiT 30 erToblivi SeTanxmebis xelmomweria.
8. navTobis eqsportior qveyanaTa organizacia, SemoklebiT opeki, organizaciaa, romelSic Se-
dian navTobmwarmoebeli qveynebi: alJiri, angola, indonezia, irani, erayi, quveiTi, libia, nigeria,
yatari, saudis arabeTi, arabeTis gaerTianebuli saamiroebi, ekvadori da venesuela.
9. didi britaneTisa da CrdileoT irlandiis gaerTianebuli samefos monaqri misi udidebule-
soba elizabeT II.
10. 1965 wlidan opekis saerTaSoriso Stab-bina venaSi (avstria) imyofeba. olimpiuri komite-
tis – lozanaSi (Sveicaria).
II – italia, Ggermania, iaponia.
III – msoflios geografiuli kavSiri;
IV – Sveicaria, CineTi, ukraina.
V – 1 – evrokavSiris wevri qveynebi; 2 – evrozonis qveynebi; 3 – Sengenis wevri qveynebi.
VI – 1 – gaero; 2 –evrosabWo; 3 – nato; 4 - evrokavSiri; 5 – Tanamegobroba; 6 – msoflio savaWro
organizacia; 7 – Tanamegobroba; 8 – olimpiuri komiteti; 9 – suami; 10 – wiTeli jvrisa da wiTeli
naxevarmTvaris saerTaSoriso moZraoba.
VII - 1 – natos wevri qveynebi; 2 – evrosabWos wevri qveynebi; 3 – msoflio savaWro organizaciis
wevri qveynebi; 4 – opekis wevri qveynebi.

Semajamebeli samuSao III

I – 1. 80-90 mln kaciT matulobs;

2. ganviTarebadi qveynebis xarjze;
3. gafarToebuli aRwarmoeba;
4. tradiciuli tipi;
5. mosaxleobis aRwarmoebis tipebis cvlas demografiuli gadasvla hqvia, romlis safuZvelzec
demografiuli gadasvlis Teoria warmoiSva.
6. demografiuli afeTqeba aRiniSneba CineTSi, indoeTSi da sxv., depopulacia ki _ ruseTSi,
avstriaSi da sxv.
7. CineTSi. erTi bavSvis politika, romelsac CineTis mTavroba oficialurad moixsenebs, ro-
gorc ojaxis dagegmvis politikas, niSnavs ojaxebisTvis erT bavSvze metis yolis SezRudvas. Aam
politikas CineTis mTavroba mosaxleobis zrdis kontrolisTvis axorcielebs.
8. rasa – garkveul teritoriaze adamianTa istoriulad Camoyalibebuli jgufi, romelsac aqvs
saerTo warmomavloba, msgavsi garegnuli niSnebi (kanis, Tmis, Tvalebis feri; cxviris, saxisa da
Tavis qalis forma da sxva). rasizmi – mosaxleobis nawilis uflebaTa Selaxva da diskriminacia

104
rasobrivi niSnis mixedviT. aparteidi – rasobrivi diskriminaciis erT-erTi forma. romelsac
zogjer ama Tu im qveynis adgilobrivi mosaxleobis mimarT atareben.
9. evropeiduli.
10. eTnosi – garkveul teritoriaze mcxovrebi xalxi, sazogadoeba, romelTa wevrebi erTma-
neTTan istoriulad arian dakavSirebulebi da aqvT saerTo ena, teritoria, kultura, tradiciebi
da eTnikuri TviTSegneba. eTnosi berZnuli sityvaa da sazogadoebas, jgufs, xalxs niSnavs.
11. kacobrioba eTnikuri niSnis mixedviT saxelmwifoebadaa dayofili. zogjer ori an meti eri
erT saxelmwifos qmnis. aseTi qveynebi mravalerovania. mag., indoeTi, ruseTi da sxv. msoflioSi
saxelmwifoTa TiTqmis naxevari erTerovania. erTerovan qveynebSi mosaxleobis daaxloebiT 95%
erTi eTnoss miekuTvneba. mag., italia. arsebobs orerovani qveynebic. mag., kanada.
12. indoevropuli.
13. inglisuri.
14. inglisuri indoevropul enaTa ojaxis germanul jgufs, qarTuli iberiul-kavkasiur enaTa
ojaxs.
15. islamis.
16. buduzmis.
17. islami.
18. samomxmareblo kalaTa – saqonlisa da momsaxurebis erToblioba, rac aucilebelia adamianis
upirvelesi moTxovnilebebis dakmayofilebisaTvis wlis ganmavlobaSi.
19. qveynebis ganviTarebis done garkveulwilad am qveynis mosaxleobis cxovrebis doniTa da
xarisxiT ganisazRvreba. cxovrebis done (igive cxovrebis standarti) socialur-ekonomikuri
kategoriaa da mosaxleobis materialuri, sulieri, socialuri dovlaTiTa da sacxovrebeli
pirobebiT uzrunvelyofas gulisxmobs. cxovrebis done sazogadoebrivi keTildReobis uz-
runvelyofis doneze miuTiTebs da cxovrebis wesis erT-erT mniSvnelovan pirobas warmoadgens.
cxovrebis done mraval rTul da gansxvavebul garemoebazea damokidebuli: ekonomikur, poli-
tikur, socialur, istoriul, erovnul Taviseburebebze, bunebriv pirobebze.
20. adamianis ganviTarebis indeqsi — msoflios nebismieri qveynisTvis misi ganviTarebis in-
dikators warmoadgens da is aerTianebs am ganviTarebis iseT sazomebs, rogorebicaa: sicocxlis
saSualo xangrZlivoba; ganaTlebis done da mTliani Sida produqti erT sul mosaxleze gaangariSe-
biT. adamianis ganviTarebis indeqsi gaeros mier aRiarebulia adamianuri ganviTarebis gansazRvris
standartul saSualebad. adamianis ganviTarebis indeqsis mTavari daniSnulebaa, gansazRvros
qveynis adamianuri ganviTarebis done, romelic aseve im jgufs gansazRvravs, romelsac es qveyana
ganekuTvneba _ ganviTarebul, ganviTarebad Tu dabalganviTarebul qveyanaTa jgufs.
bednierebisa saerTaSoriso indeqsi warmoadgens indeqss, romelic asaxavs sxvadasxva qveynebSi
adamianTa keTildReobas. igi 2006 wels SeimuSava organizaciam `axali ekonomikuri fondi~ da
indeqsis mTavri mizania realurad asaxos qveynebis keTildReoba.
bednierebis saerTaSoriso indeqsis gamosaTvlelad sami maCvenebeli gamoiyeneba: adamianebis
kmayofileba cxovrebis doniT, sicocxlis saSualo xangrZlivoba da e. w. „ekologiuri nakvalevi“.
II. 1 – qristianoba; 2 - islami; 3 – budizmi.
III. aRwarmoebis formula SefardebiTi demografiuli maCveneblebis Caweris formaa da ase
gamoisaxeba:
Sobadobis koeficients – mokvdaobis koeficienti = bunebrivi matebis koeficients. koefi-
cientebi %-Si izomeba, anu yovel 1000 kacze iangariSeba ( SesaZlebelia %-Sic, yovel 100 kacze).
mocemuli cxrilis mixedviT msoflioSi bunebrivi mateba 18‰-ea. ganviTarebad qveynebSi es
maCvenebeli 21‰-s, xolo ganviTarebul qveynebSi ki – 6‰-s udris. regionebis mixedviT bunebrivi
matebis maCvenebeli yvelaze maRalia avstraliasa da okeneTSi da afrikaSi, xolo yvelaze dabali
CrdiloeT amerikaSi. qveynebis mixedviT bunebrivi matebis maCvenebeli yvelaze maRalia kabo-
verdeSi, siriasa da ruandaSi, xolo yvelaze dabali ungreTSi (-1‰).

105
 Semajamebeli samuSao IV

I – 1. regioni istoriuli, geografiuli, politikuri, kulturuli da sameurneo urTierTobebis

mxriv met-naklebad erTiani teritoriaa.
2. msoflios regionebad dayofa regionis kompleqsuri Seswavlis saSualebas iZleva isto-
riuli, geografiuli, sameurneo da sxv. specifikis gaTvaliswinebiT, rasac Tavis mxriv, rogorc
Teoriuli, ise praqtikuli gamoyeneba aqvs.
3. safrangeTi, italia, Sveicaria, lixtenSteini, avstria, germania, slovenia.
4. raini – Sveicaria, lixtenSteini, avstria, germania, niderlandi, elba – CexeTi da germania,
Temza – gaerTianebuli samefo, luara – safrangeTi, sena – safrangeTi.
5. germania.
6. gaerTianebul samefos.
7. safrangeTis.
8. hongkongsa da makaoSi.
9. CineTis ekonomikuri sistemis Tavisebureba is aris, rom igi viTardeba sabazro ekonomikis
pirobebiT, komunisturi partiis kontrolis qveS. ekonomikuri zrdis tempebis umniSvnelovanes
faqtorTa Sorisaa Siga bazris sul ufro da ufro mzardi moTxovnebi da moxmareba, aseve mzardi
mosaxleoba da ucxouri kapitali.
10. indoeTis.
11. indoeTis.
12. hokaido, honsiu, sikoku da kiusiu.
13. iaponiis.
14. TurqeTi – evropa da azia.
15. TurqeTi.
16. Savi, marmarilos, egeosis da xmelTaSua.
17. aSS.
18. aSS.
19. brazilia.
20. brazilia.
21. braziliam. adre iyo rio-de-Janero, amJamad aris brazilia.
22. Cile.
23. samxreT afrikis respublika. pretoria (administraciuli), keiptauni (sakanonmdeblo),
blumfonteini (sasamarTlo)
24. samxreT afrikis respublika.
25. egviptes.
26. rgvipte.
27. egviptis.
28. melanezia, mikronezia da polinezia.
29. avstralias ekuTvnis kunZulebi: tasmania, kingi, kenguru da a.S.
30. mecxoveleobiT, kerZod, mecxvareobiT.
II – 1 _ germania; 2 _ safrangeTi; 3 _ CineTi; 4 _ TurqeTi; 5 _ brazilia; 6 _ egvipte; 7 _
samxreT afrikis respublika.
III – 1 _ garTianebuli samefo (londoni, uestminteris saabato); 2 – safrangeTi (parizi, tri-
umfaluri TaRi); 3 – saudis arabeTi (meqa, qaaba-sakredi); 4 _ CineTi (iunanis provincia, qvis tye);
5 – indoeTi (delisTan axlos, bahais taZari); 6 – TurqeTi (kabadokia); 7 – iaponia (vulkani fuZi-
ama); 8 – brazilia (dedaqalaqi brazilia). 19 – Cile (aRdgomis kunZuli, rapa-nius erovnuli parki,
qvis qandakebebi); 10 – egvipte (giza, piramida); 11 – aSS (iutas Stati, TaRebis erovnuli parki);
12 – avstralia (sidnei, avstraliis parlamentis Senoba).
IV – Cile – 6; safrangeTi – 7; egvipte – 2; indoeTi – 9.
V – beijingi – 7; brazilia – 4; sidnei – 2; berlini – 9.

106
 მოსწავლესა და სწავლის შედეგზე ორიენტებული საგანმანათლებლო პროცესი ბუნებრივია უნდა ითვალისწინებდეს როგორც
საფრთხეებისა და მასთან გამკლავების ისე ბავშვების ასაკობრივ თავისებურებებს
მნიშვნელოვანია რომ სამოქალაქო თავდაცვისა და უსაფრთხოების საგანმანათლებლო პროგრამა ითვალისწინებდეს მრავალფეროვან
შესაძლებლობებს სხვადასხვა მოტივაციისა და შესაძლებლობის მოსწავლეთათვის

X Sefaseba
rekomendebuli Sefaseba sazogadoebriv mecnierebebSi
ვ შეფასება საზოგადოებრივ მეცნიერებებში

შეფასების კომპონენტები საზოგადოებრივ მეცნიერებებში:

 საკლასო სამუშაო
2. საშინაო დავალება
3. შემაჯამებელი დავალება

4. საკლასო სამუშაო

ფასდება შემდეგი ცოდნა8 და უნარები:

1. პრობლემის გააზრება
 კომუნიკაცია
 სწავლა
 თანამშრომლობა
 საზოგადოებრივ ცხოვრებაში აქტიური მონაწილეობა
 შემოქმედებითობა
 დროის ისტორიული გაგება
 გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა
 ისტორიული კვლევა
 გეოგრაფიული კვლევა
 სივრცეში ორიენტირება
 ისტორიული ეპოქის განცდა
 თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა

8 ცოდნა ფასდება თითოეული საგნისა და კლასის პროგრამული შინაარსის შესაბამისად

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით:

 თემასთან დაკავშირებით დასმული კითხვებით
 დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით
 განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით
 განხილული მოვლენებისა და პროცესებისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვით
 დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის შეთავაზებით
 ჯგუფურ მუშაობაში შეტანილი წვლილით
 დისკუსიაში მონაწილეობის სიხშირით
 ახსნილი ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით
 მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას საკუთარი მოსაზრების დასაბუთებით
 თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით
 პრეზენტაციით
 დროის ლიმიტის დაცვით
 დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით

 საშინაო დავალება
ფასდება შემდეგი ცოდნა და უნარები
პრობლემის გააზრება
 ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება
 კავშირებისა და მიმართებების დადგენა
 კომუნიკაცია
 სწავლა
 თანამშრომლობა
 პრობლემის გადაჭრა
 შემოქმედებითობა
 ისტორიული დროის გაგება
 გარემოზე პასუხისმგებლობისა და ზრუნვა
 ისტორიულ გეოგრაფიული კვლევა
 სივრცეში ორიენტირება
 ისტორიული ეპოქის განცდა
 თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა
 კრიტიკული აზროვნება

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით

 107
ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით
 მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას მოსაზრებების არგუმენტირებით
 დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით
 განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით
  თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით
 პრეზენტაციით
 დროის ლიმიტის დაცვით
 დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით

 საშინაო დავალება
ფასდება შემდეგი ცოდნა და უნარები:
2. პრობლემის გააზრება
 ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება
 კავშირებისა და მიმართებების დადგენა
 კომუნიკაცია
 სწავლა
 თანამშრომლობა
 პრობლემის გადაჭრა
 შემოქმედებითობა
 ისტორიული დროის გაგება
 გარემოზე პასუხისმგებლობისა და ზრუნვა
 ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა
 სივრცეში ორიენტირება
 ისტორიული ეპოქის განცდა
 თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა
 კრიტიკული აზროვნება

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით:

 ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით
 მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას მოსაზრებების არგუმენტირებით
 დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით
 განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით
 დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის ჩამოყალიბებით
 თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით
 პრეზენტაციით
 დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით
 წერითი ნამუშევრის შექმნით

 შემაჯამებელი შეფასება9

ფასდება შემდეგი უნარები:

3. კრიტიკულ პირობებში (ტესტი, საკონტროლო და სხვა) ცოდნისა და უნარ-ჩვევების გამომჟღავნება
 პრობლემის გააზრება

 ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება
 კავშირებისა და მიმართებების დადგენა
 კომუნიკაცია
 ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა
 პრობლემის გადაჭრა
 შემოქმედებითობა
 სივრცეში ორიენტირება
 ისტორიული ეპოქის განცდა
 თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა
 გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა
 კრიტიკული აზროვნება

9 შემაჯამებელი სამუშაოები სრულდება როგორც ზეპირი (დისკუსია, ინსცენირება) და წერითი (ტესტი, ნაშრომი
ისტორიულ-გეოგრაფიული თმა), ისე შერეული (პრეზენტაციის ან პროექტის წარდგენა,) ფორმით სასწავლო თემის, თემების
ბლოკისა თუ საწავლო პროცესის გარკვეული ეტაპის დასრულების შემდგომ.

შემაჯამებელი დავალებების ტიპები

 საკონტროლო წერა
 ტესტირება
 კითხვა პასუხი
 თემა ესე
 პრეზენტაცია
 პროექტი
 რეფერატი
 კვლევა
 დისკუსია დებატები
 კონფერენცია

108 დავალებები
მოთხოვნები რომლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს შემაჯამებელი
 დავალების თითოეულ ტიპს უნდა ახლდეს თავისი შეფასების ზოგადი რუბრიკა
 ზოგადი რუბრიკა უნდა დაზუსტდეს კონკრეტული დავალების პირობისა და განვლილი მასალის გათვალისწინებით
 ქულა უნდა გადანაწილდეს რუბრიკაში შემავალ კრიტერიუმებზე
ისტორიულ გეოგრაფიული თმა ისე შერეული პრეზენტაციის ან პროექტის წარდგენა ფორმით სასწავლო თემის თემების
ბლოკისა თუ საწავლო პროცესის გარკვეული ეტაპის დასრულების შემდგომ

შემაჯამებელი დავალებების ტიპები:

 საკონტროლო წერა
 ტესტირება
 კითხვა-პასუხი
 თემა/ესე
 პრეზენტაცია
 პროექტი
 რეფერატი
 კვლევა
 დისკუსია/დებატები
 კონფერენცია

მოთხოვნები, რომლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს შემაჯამებელი დავალებები

 დავალების თითოეულ ტიპს უნდა ახლდეს თავისი შეფასების ზოგადი რუბრიკა;
 ზოგადი რუბრიკა უნდა დაზუსტდეს კონკრეტული დავალების პირობისა და განვლილი მასალის გათვალისწინებით;
 10 ქულა უნდა გადანაწილდეს რუბრიკაში შემავალ კრიტერიუმებზე;
 მითითებული უნდა იყოს საგნობრივი სტანდარტის ის შედეგები, რომელთა შეფასებასაც ემსახურება შემაჯამებელი დავალება.

შეფასების რუბრიკის ნიმუშები:

პრეზენტაციის შეფასების რუბრიკა

ამ შემთხვევაში მოსწავლეებს თითოეულ კრიტერიუმში ენიჭებათ ნული ან ერთი ქულა და საბოლოო ქულის გამოსაყვანად ითვლება
მათი ჯამი. მაქსიმალური ჯამი არის ათი ქულა.

მოსწავლის სახელი, გვარი

 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

საინტერესო შესავალი (პრობლემის იდენტიფიცირება) 1

კვლევების/ნაშრომის წარმოჩენის უნარი 1

შემოქმედებითი უნარი 1

პრობლემის გადაჭრის გზების შეთავაზება 0

თემის გასაგებად წარმოდგენა (ლოგიკური ჯაჭვი) 0

საუბარი (გამართულობა, ტემბრი) 1

თვალსაჩინოებების გამოყენება 0

აუდიტორიასთან კონტაქტი 1

ინფორმაციის ფლობის უნარი (ადეკვატური კითხვა-პასუხი) 1

დროის ლიმიტის დაცვა 0

ჯამი 6

პროექტის შეფასების განზოგადებული რუბრიკა

მაქსიმალური ჯამური ქულის გაყოფით სამზე მოხდება მოგროვილი ქულების ათქულიან შეფასებაზე გადაყვანა

ელემენტარული მისაღები ოსტატური

ქულა ქულა ქულა
მიზანი არ არის კარგად გამოკვეთილი ხდება ერთ მიზანზე ფოკუსირება კარგად გამოკვეთილი მიზნები,
ბუნდოვანია მარტივად აღსაქმელი
ორგანიზება სუსტად ორგანიზებული არ არის გააზრებულია კარგად ორგანიზებული
იდეებს შორის ლოგიკური ჯაჭვი თანმიმდევრულობა ორგანიზების ფორმატი ლოგიკური გადასვლა
რაც აბნევს მკითხველს მსმენელს ნიშნებით ზოგი გადასვლა იდეებს ერთი იდეიდან მეორეზე
შორის
109არის მარტივი ზოგი ორგანიზება ზრდის პროექტის
გაუგებარი ეფექტურობას
შინაარსის ხშირად გვხვდება შეუსაბამო ძირითადად კორექტულია მთლიანად კორექტული
კორექტულობა მცდარი ინფორმაცია ზოგიერთი შეუსაბამო ან მცდარი ფაქტები ზუსტი და მკაფიო
ინფორმაციით
 დროის ლიმიტის დაცვა
ჯამი
პროექტის შეფასების განზოგადებული რუბრიკა
მაქსიმალური ჯამური ქულის გაყოფით სამზე მოხდება მოგროვილი ქულების ათქულიან შეფასებაზე გადაყვანა
ელემენტარული
1 ქულა
1.მიზანი არ არის კარგად გამოკვეთილი,
ბუნდოვანია
2.ორგანიზება სუსტად ორგანიზებული, არ არის
იდეებს შორის ლოგიკური ჯაჭვი,
რაც აბნევს მკითხველს/მსმენელს
3.შინაარსის ხშირად გვხვდება შეუსაბამო,
კორექტულობა მცდარი ინფორმაცია,
4.ენობრივი ენობრივად გაუმართავი, ხშირი
გამართულობა შეცდომებით
5.კვლევა კვლევა არაეფექტურადაა
დაგეგმილი, გამოყენებული
წყაროები არ არის სანდო,
ანალიზი ზედაპირულია
6.თვალსაჩინოებე თვალსაჩინოებები ხშირად
ბი შინაარსთან შეუსაბამოა, ან არ
არის ჯგუფის მიერ შექმნილი
7.შემოქმედებითო მცირე შემოქმედებითი ენერგიის
ბა დანახარჯი ჯგუფის მხრიდან
8.კავშირები არ ჩანს ჯგუფის კომპეტენცია
საგნებთან საგნებში, გვხვდება ფაქტების
უზუსტო ინტერპრეტირება
9.დასკვნები არ არის ჩამოყალიბებული
დასკვნები
10.პრეზენტაცია ეფექტურად არ არის
წარმოჩენილი პროექტის არსი,
უჭირს აზრის ჩამოყალიბება და
პასუხების გაცემა, არ არის
მიზნობრივად გამოყენებული
თვალსაჩინოებები
რეფერატის შეფასების რუბრიკა
ამ შემთხვევაში მე და მე კრიტერიუმები ფასდება
ქულა
მისაღები
2 ქულა
ხდება ერთ მიზანზე ფოკუსირება
გააზრებულია
თანმიმდევრულობა, ორგანიზების
ნიშნებით, ზოგი გადასვლა იდეებს
შორის არის მარტივი, ზოგი
გაუგებარი
ძირითადად კორექტულია,
ზოგიერთი შეუსაბამო ან მცდარი
ინფორმაციით
ენობრივად გამართული, მცირე
შეცდომებით
კვლევა დაგეგმილია, მაგრამ
ჯგუფის პოტენციალი მთლიანად
არ არის გამოყენებული,
შეზღუდული რაოდენობის
წყაროებია გამოყენებული,
ანალიზი მისაღებია
თვალსაჩინოებების კავშირი
შინაარსთან ნატელია, მაგრამ
ერთფეროვანია,
ზოგჯერ ჩანს ჯგუფის
ორიგინალური აზრები, რაც
ეხმარება პროექტის უკეთ
წარმოჩენაში
მოსაზრებები დაკავშირებულია
ერთი ან ორი საგნიდან მიღებულ
ცოდნასთან
დასკვნები ჩამოყალიბებულია
კვლევის ადეკვატურად, მაგრამ არ
არის მკაფიო
ბუნდოვნად აყალიბებს
პროექტის არსს, იყენებს
თვალსაჩინოებებს, პასუხობს
შეკითხვების უმეტესობას
ქულით ხოლო ყველა დანარჩენი ან ქულით მაქსიმალური ჯამი არის ათი
110
ოსტატური
3 ქულა
კარგად გამოკვეთილი მიზნები,
მარტივად აღსაქმელი
კარგად ორგანიზებული
ფორმატი, ლოგიკური გადასვლა
ერთი იდეიდან მეორეზე,
ორგანიზება ზრდის პროექტის
ეფექტურობას
მთლიანად კორექტული,
ფაქტები ზუსტი და მკაფიო
ენობრივად გამართულია,
დაცულია პუნქტუაციის ნიშნები
კვლევა არის დაგეგმილი,
გამოყენებულია არაერთი წყარო
და ანალიზი სიღრმისეულია
მრავალფეროვანი, შინაარსის
შესატყვისი, აკურატულად
შესრულებული
ჩანს ჯგუფის ორიგინალობა,
სიახლე და თავისებური ხედვა,
რაც პროექტს საინტერესოს ხდის
ხდება მთავარი მოსაზრებების
დაკავშირება სხვადასხვა
საგნიდან მიღებულ ცოდნასთან,
რაც მიუთითებს ჯგუფის
მრავალი მიმართულებით
კომპეტენტურობაზე
დასკვნებში არის სიახლე
(ორიგინალობა), ლოგიკური
კავშირი იგრძნობა კვლევასთან,
ისინი მკაფიოდაა
ჩამოყალიბებულია
ნათლად ჩამოყალიბებული
პროექტის არსი, მკაფიო
მეტყველება, აუდიტორიაზე
გათვლილი, ძირითადი იდეებია
გაშლილი, იყენებს
თვალსაჩინოებებს და პასუხობს
ყველა კითხვას
 უჭირს აზრის ჩამოყალიბება და
პასუხების გაცემა არ არის
მიზნობრივად გამოყენებული
თვალსაჩინოებები
თვალსაჩინოებებს პასუხობს
შეკითხვების უმეტესობას
მეტყველება აუდიტორიაზე
გათვლილი ძირითადი იდეებია
გაშლილი იყენებს
თვალსაჩინოებებს და პასუხობს
ყველა კითხვას

რეფერატის შეფასების რუბრიკა

ამ შემთხვევაში მე-3 და მე-5 კრიტერიუმები ფასდება 0-2 ქულით, ხოლო ყველა დანარჩენი 0 ან 1 ქულით. მაქსიმალური ჯამი არის ათი
ქულა.

მოსწავლის სახელი, გვარი

1.

1.მიზანი/თეზისი – კვლევის შედეგად გამოთქმული ძირითადი იდეა 1

2.რეფერატის ორგანიზება 1

3.შინაარსის კორექტულობა, ფაქტობრივი საიმედოობა 2

4.ენობრივი გამართულობა 0

5.კვლევა 2

6.ილუსტრაციები/ თვალსაჩინოებები 1

7.შეთავაზებული მოსაზრების არგუმენტებითა და მაგალითებით გამყარება 1

8.დასკვნები 1

ჯამი 9

დისკუსიის შეფასების რუბრიკა

კონკრეტულ მოსწავლეს თითოეული კრიტერიუმის გასწვრივ ენიჭება შესაბამისი ქულა, ჯამდება ყველა კრიტერიუმში მიღებული
ქულები და იყოფა ექვსზე (გამოითვლება მათი საშუალო არითმეტიკული).
III დონე (8-10 ქულა) II დონე (5-7 ქულა) I დონე (1-4 ქულა)
მოსმენა ყოველთვის უსმენს და ხშირად უსმენს და უყურებს იშვიათად უსმენს და უყურებს
თვალყურს ადევნებს ორატორს ორატორს
ორატორს
საუბარი მკაფიოდ მეტყველებს და ძირითადად მეტყველება მეტყველება არამკაფიოა,
უყურებს მსმენელებს გასაგებია და უყურებს მსმენელებს უჭირთ გაგება
მსმენელებს
არავერბალური შეუძლია ეფექტურად ხშირად შეუძლია დაამყაროს იშვიათად იყენებს არავერბალურ
კომუნიკაცია აღიქვას და გამოიყენოს არავერბალური კონტაქტი კომუნიკაციის ფორმებს
არავერბალური
კომუნიკაციის ფორმები
(თვალით, ჟესტებით,
გამომეტყველებით, ხმით)
მონაწილეობა უჩვენებს ინტერესს ძირითადად გამოხატავს მცირე ინტერესი აქვს. არ
დისკუსიის თემისადმი ინტერესს. კომენტარები და გამოხატავს ან ვერ უკავშირებს
საჭირო კომენტარებითა და აზრები ყოველთვის არაა თავის მოსაზრებებს სადისკუსიო
აზრების გამოთქმით თემის შესატყვისი თემას
კოოპერაცია თანამშრომლობს ძირითადად თანამშრომლობს იშვიათად თანამშრომლობს და
თანაკლასელებთან, აცლის თანაკლასელებთან, ზოგჯერ იცავს დისკუსიის წესებს
სხვებს აზრის გამოთქმას ერთვება სხვის საუბარში,
და იცავს დისკუსიის ძირითადად იცავს დისკუსიის
წესებს წესებს
მოსაზრების მოსაზრება ორიგინალურია მოსაზრების გასამყარებლად მოსაზრება მოკლებულია
არგუმენტირება და გამყარებულია გამოყენებულია სადავო ლოგიკურ კავშირს საკითხთან და
ფაქტებით, ცნებებით. არის ფაქტები და ცნებები არ არის გამყარებული ფაქტებით
ლოგიკური კავშირი
საკითხთან

ისტორიისთვის შესაძლოა მე კრიტერიუმი არ გავითვალისწინოთ შესაბამისად მე კრიტერიუმი შეფასდება

მაქსიმალური ქულით

შემაჯამებელი დავალების კონკრეტული მაგალითი ისტორიაში:

დაწერეთ თემა : ,,პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობა‘’.

ა ჩამოაყალიბეთ კვლევის ძირითადი იდეა თეზისი
111
ქულით

სტანდართან შესაბამისობა მაგალითი შესაბამისობაშია კლასის ისტორიის სტანდარტის მიმართულების ისტორიული

ინტერპრეტაცია
სტანდართან და კვლევა მაგალითი
შესაბამისობა მე მე მე შესაბამისობაშია კლასის ისტორიის
მე შედეგებსა და მიმართულების კომუნიკაცია
სტანდარტის მიმართულების
მე შედეგთან ასევე ისტორიული
კლასის
ინტერპრეტაცია და კვლევა
ისტორიის სტანდარტის მე მე მე
მიმართულების სახელმწიფო მმართველობა
მე შედეგებსა და და პოლიტიკა მე კომუნიკაცია
მიმართულების შედეგთან მე შედეგთან ასევე კლასის
ისტორიის სტანდარტის მიმართულების სახელმწიფო მმართველობა და პოლიტიკა მე შედეგთან
შემაჯამებელი დავალების კონკრეტული მაგალითი გეოგრაფიაში:
წარმოადგინეთ
შემაჯამებელი თემა - კონკრეტული
დავალების ,, გერმანიის კომპლექსური დახასიათება‖,
მაგალითი გეოგრაფიაში
ა) განიხილეთ შემდეგი
წარმოადგინეთ თემა საკითხები:
გერმანიის1) გერმანიის ფიზიკურ-გეოგრაფიული
კომპლექსური დახასიათება მდებარეობა, 2) ბუნებრივი რესურსები, 3) მოსახლეობა
ა განიხილეთ სტრუქტურა,
შემდეგი საკითხები
(სქესობრივ-ასაკობრივი მიგრაცია,
გერმანიის ეკონომიკურად
ფიზიკურ აქტიური
გეოგრაფიული მოსახლეობა)
მდებარეობა 4) ეკონომიკური
ბუნებრივი რესურსები მდგომარეობა
მოსახლეობა
(მეურნეობის დარგები, ტრანსპორტი),
სქესობრივ ასაკობრივი სტრუქტურა5)პოლიტიკური მდგომარეობა (პოლიტიკური
მიგრაცია ეკონომიკურად სტრუქტურა).
აქტიური მოსახლეობა ეკონომიკური მდგომარეობა
ბ) იმსჯელეთ
მეურნეობისდადარგები
გამოიტანეთ დასკვნები პოლიტიკური
ტრანსპორტი (ქვეყნის ადგილი მსოფლიოპოლიტიკური
მდგომარეობა პოლიტიკურ სტრუქტურა
რუკაზე და მისი განვითარების მომავალი
პერსპექტივები).
ბ იმსჯელეთ და გამოიტანეთ დასკვნები ქვეყნის ადგილი მსოფლიო პოლიტიკურ რუკაზე და მისი განვითარების მომავალი
შეფასების კრიტერიუმები
პერსპექტივები
განიხილავს
შეფასების კრიტერიუმები ქულა ზედაპირულად ქულა განიხილავს ქულა განიხილავს ხუთივე
პირველ ხუთ
განიხილავს 0-1 განიხილავს მხოლოდ ერთ ან
0 ქულა - ზედაპირულად დავალებაში მოცემული
1 ქულა - განიხილავს საკითხს
2 ქულა - განიხილავს ხუთივე
საკითხსხუთ
პირველ -2 ორ საკითხს მხოლოდ ერთ ან საკითხების
განიხილავს დავალებაშინახევარზე
მოცემული მეტს საკითხს
საკითხს ორ საკითხს საკითხების ნახევარზე მეტს

იცავს ქულა ქულა თანმიმდევრულად

შინაარსობრივ
იცავს 0-1 არათანამიმდევრულად
0 ქულა - ------------------ განიხილავს საკითხებს
1 ქულა - თანმიმდევრულად
თანამიმდევრობ
შინაარსობრივ გადადის ერთი საკითხიდან
არათანამიმდევრულად განიხილავს საკითხებს
ას
თანამიმდევრობ მეორეზე
გადადის ერთი საკითხიდან
ას ავლენ 2 ქულა
მეორეზე. ქულა ქულა
ს ანალიზისა ყურადღებას ამახვილებს აანალიზებს ერთ ორ მოსწავლე აანალიზებს
ავლენ 0-2 0 ქულა - 1 ქულა 2 ქულა
და კრიტიკულ მხოლოდ ფაქტებზე არ საკითხს და მათ მიმართ მასალაში მოცემულ საკითხებს
ს ანალიზისა ყურადღებას ამახვილებს აანალიზებს ერთ-ორ მოსწავლე აანალიზებს
აზროვნებს ავლენს კრიტიკული გამოხატავს საკუთარ გამოხატავს მათთან
და კრიტიკულ მხოლოდ ფაქტებზე, არ საკითხს და მათ მიმართ მასალაში მოცემულ საკითხებს,
აზროვნებს ავლენს კრიტიკული გამოხატავს საკუთარ გამოხატავს მათთან
უნარს აზროვნების უნარს. დამოკიდებულებას დაკავშირებით საკუთარ
პოზიციას
იყენებს 0-1 0 ქულა - თვალსაჩინოება არ ------------------ 1 ქულა - მოხსენებას ახლავს
თვალსაჩინოებე არსებობს ან ძალიან მწირია მრავალფეროვანი
ბს თვალსაჩინოება
საუბრობს 0-1 0 ქულა - საუბრობს 1 ქულა - საუბრობს გარკვევით,
გარკვევით და გაურკვევლად, ჭირს აზრის გამართულად მეტყველებს
გამართულად გამოტანა

პასუხობს 0-1 0 ქულა-საერთოდ ვერ 1ქულა-ადეკვატურად პასუხობს

დასმულ პასუხობს აუდიტორიის მიერ კითხვებს, ავლენს ცოდნასა და
კითხვებს, დასმულ კითხვებს, ანალიზის უნარს
ავლენს
შესწავლილი
საკითხების
ცოდნას
იცავს დროის 0 ქულა - არ იცავს დროის 1 ქულა - დროის ლიმიტი
ლიმიტს 0-1 ლიმიტს დაცულია

გამოაქვს 0-1 0 ქულა - 1ქულა 2 ქულა -გამოაქვს საინტერესო

დასკვნა/ები -2 ვერ გამოაქვს გამოაქვს გარკვეული დასკვნები, განმარტავს მათ
დასკვნა/გამოაქვს დასკვნები, მაგრამ ვერ სოციალურ-ეკონომიკური
არადეკვატური დასკვნა/ები. ასაბუთებს მათ. კონტექსტის და მნშვნელოვანი
ფაქტორების გაანალიზების
საფუძველზე, მსჯელობა
საინტერესოა და დამაჯერებელი.

სტანდართან შესაბამისობა შემაჯამებელი დავალება შესაბამისობაშია კლასის გეოგრაფიის სტანდარტის მეორე შედეგთან
გეო. მოსწავლეს შეუძლია სოციალურ-ეკონომიკური ხასიათის გლობალური პრობლემების ანალიზი

თავი

საგნობრივი კომპეტენციები დაწყებით საფეხურზე

კლასი
სამოქალაქო თავდაცვა და უსაფრთხოება მოძრაობის უსაფრთხოება

სტანდარტი

წლის ბოლოს მისაღწევი შედეგები მიმართულებების მიხედვით

პირადი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა საგანგებო ვითარებებში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები

უსაფ მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს უსაფ მოსწავლეს შეუძლია აღწეროს უჩვეულო
უსაფრთხოდ მოძრაობის წესები ვითარებაში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები
უსაფ მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს 112
ხალხმრავალ ადგილებში და საველე პირობებში
უსაფრთხოდ ქცევის წესები
 geografiuli saSualebebis gamoyeneba da Seqmna

nimuSi #1

elementaruli (1-4)

1. rukis kiTxva _ wakiTxuli informacia erTi an ramdenime elementisagan Sedgeba.

2. geografiuli saSualebebis gamoyeneba _ uWirs adekvaturi monacemebis Segroveba an
misi informacia arasandoa.
3. geografiuli saSualebebis Seqmna _ simboloebi ZiriTadad uzustodaa datanili da
informacia ar aris sando. ar aqvs saTauri da legenda.

saSualo (5-7)

1. rukis kiTxva _ esaWiroeba miTiTebebi, rogor moipovos saWiro informacia, mopovebuli

informacia arasrulia da zogjer uzusto.
2. geografiuli saSualebebis gamoyeneba _ ereva saSualebebis Tematuri daniSnuleba.
srulad ver moipovebs da amuSavebs informacias.
3. geografiuli saSualebebis Seqmna _ zogi simbolo ar aris saTanado adgilas datanili
da informacia arazustia, an ar aris srulad aRqmadi. aqvs saTauri, legenda araa sruli.

sanimuSo (8-10)

1. rukis kiTxva _ damoukideblad da srulad moipovebs informacias.

2. geografiuli saSualebebis gamoyeneba _ asxvavebs sxvadasxva tipis saSualebas
Tematikis mixedviT da SeuZlia maTgan saWiro informaciis mopoveba. informaciis Sedareba,
ranJireba da interpretireba teqstad an sxva saSualebad.
3. geografiuli saSualebebis Seqmna _ informacia daaqvs saTanado adgilas, simboloe-
bis swori gamoyenebiT, daaqvs saTauri da legendis sxva elementebi. datanili informacia
kargad aRqmadia.

113
 nimuSi #2

niSani 1-4 5-7 8-10

rukis kiTxva, wakiTxuli informa- esaWiroeba miTiTe- damoukideblad da sru-

wyaroze muSaoba cia erT an bebi, rogor moipovos liad moipovebs infor-
ramdenime elementi- saWiro informacia, macias.
sgan Sedgeba. mopovebuli infor-
macia, arasrulia da
zogjer uzusto.
geografiuli uWirs adekvaturi asxvavebs sxvadasxva
saSualebebis monacemebis ereva saSualebebis tipis saSualebas Tema-
gamoyeneba Segro veba an misi Tematuri daniS- tikis mixedviT da Seu-
informacia nuleba, srulad Zlia maTgan saWiro
arasandoa. ver moipovebs da informaciis mopoveba.
amuSavebs informa- inofrmaciis Sedareba,
cias. ranJireba da interpre-
tireba teqstad an sxva
saSualebad
simboloebi ZiriTa- zogi simbolo ar aris informacia daaqvs saTa-
geografiuli
dad uzustodaa dat- saTanado adgilas dat- nado adgilas simbolo-
saSualebebis
Seqmna
anili da informacia anili da informacia ebis swori gamoyenebiT.
ar aris sa ndo, ara arazustia an ar aris daaqvs saTauri da lege-
aqvs saTauri da sruli, legenda araa ndis sxva elementebi.
legenda. sruli. datanili informacia
kargad aRqmadia.
wyaros mTavari ar cdilobs, zogadad aRwers erT-
sakiTxis (sakiTxe­ gansazRvros erT sakiTxs, rome- gansazRvravs mTavar
bi) da avtoris wyaros mTavari lsac exeba wyaro. sakiTxs, esmis avtoris
miznebis gansaz­ sakiTxi. miznebi, gamoaqvs wya-
Rvra rodan meoradi info-
rmacia.

114
 argumentirebuli geografiuli Temis Sefasebis cxrili

niSani 1-2 3-5 6-7 8-10

Tezisi ar aris Tezisi. Tezisi aris Tezisi kargadaa Tezisi kargadaa
bundovani. Camoyalibebuli. Camoyalibebuli.

Tezis gamyare­ ar aris argu- aris erTi an ori aris argumentebi, Tezisi gamyarebulia
ba argumente­ mentebi da mag- argumenti, ma- romlebic amyare- argumentebiTa da
biTa damaga­ aliTebi. gram ver amyare- bs Teziss, magram magaliTebiT .
liTebiT bsTeziss. ar aris moyvanili
Sesabamisi ma ga-
liTebi

ar aris naxsenebi naxsenebia sawina- ganxilulia sawi- amomwuravadaa

sawinaaRmdego
mosazrebis arc erTi sawina- aRmdego mosaz- naaRmdego mosa- ganxiluli sawi-
ganxilva aRmdego mosaz- reba, magram ar zrebis mizezebi, naaRmdego mosaz-
reba. aris axsnili. magram ar aris ax- rebis mizezebi da
snili, Tu ratom axsnilia, Tu ratom
aris sakuTari Se- aris sakuTari
xeduleba swori. Sexeduleba swori.

Temis Tema ar aris Tema organizebu- Temas aqvs erTma- Tema kargad aris
organizeba organizebuli. lia, magram xan- neTisgan kargad organizebuli:
daxan scildeba gamijnuli Ses- Sesavali aRZravs
sakiTxs; xandaxan avali, ZiriTadi mkiTxvelis inter-
abzacebi ar aris nawili da daskv- ess, SesavalSive
gamoyofili. na; abzacebi ro- gadmocemulia Tez-
gorc wesi gamo- isi, aqvs ZiriTadi
yofilia. nawili, romelSic
abzacebi kargad
aris gamoyofili;
aqvs daskvna,
romelSic Sejame-
bulia Temis Ziri-
Tad nawilSi ganxi-
luli argumentebi

enobrivi aris Zalian bev- aris gramatikuli aris zogierTi ar gvxvdeba grama-
mxare ri gramatikuli Secdomebi; wina- gramatikuli Se- tikuli Secdomebi;
Secdoma; winada- dadebebi zogjer cdoma; punqtua- winadadebebi
debebi xSirad ar aris kar gad cia ar aris yove- kargad gamarTulia;
gaumarTavia. gamarTuli. lTvis daculi. TiTqmis ar aris
punqtuaciuri Sec-
domebi; sityvebi
kargad aris SerCeu-
li; ar vxvdebiT
bevr Jargonsa da
xatovan gamoTqmas
(Footnotes).

maswavlebels SeuZlia, Seajamos xuTive kriteriumSi mis mier dawerili qulebi da miRebuli ricxvi
gayos xuTze. am SemTxvevaSi moswavlis naSromi fasdeba miRebuli ricxviT.
maswavlebels niSnis gamoyvanisas aseve SeuZlia, romelime kriteriums an kriteriumebs (mag.: pirvel,
meore da mesame kriteriums) mianiWos meti mniSvneloba.
115
 TviTSefaseba

G anmaviTarebeli Sefasebis erT-erTi mniSvnelovani aspeqtia TviTSefaseba.

g
TviTSefaseba adamianis damokidebulebaa sakuTari Tavis mimarT, romelic pozitiuridan
(maRali TviTSefaseba) meryeobs negatiur TviTSefasebamde (dabali TviTSefaseba).
TviTSefaseba aris procesi, romlis saSulebiTac moswavle erTveba sakuTari swavlis miznebis
Camoyalibebasa da sakuTari swavlis procesis marTvaSi. amisaTvis moswavleebs unda hqondeT saku-
Tari naSromebis Sefasebis saSualeba. TviTSefaseba xels uwyobs moswavles, gaerkvios sakuTar
sust da Zlier mxareebSi da dagegmos Tavisi saqmianoba, rac daexmareba miznebis miRwevaSi.
maswavlebeli moswavleebs sTxovs, rom awarmoon sakuTar saswavlo aqtivobebze Canawerebi,
perioduli werilobiTi Sefasebebi. magaliTad, TviTSefasebis cxrilSi SesaZloa mocemuli iyos
Semdegi punqtebi: (1) ra gavakeTe dRes, (2) ra warmatebiT gavakeTe, (3) visTan erTad vimuSave, (4) ra
gavakeTe kargad, (5) ra minda, rom ukeT gavakeTo da a. S.
TviTSefasebis erT-erTi xerxia agreTve, roca maswavlebeli samuSaos dasrulebis Semdeg
moswavleebs sTxovs, Seamowmon pasuxebi da mTel klass ukiTxavs swor variantebs. moswavleebi
adareben sakuTars. miRebuli Sedegebis safuZvelze moswavleebi akeTeben TviTSefasebas. maswav-
lebeli sTxovs moswavleebs axsnan TavianTi Secdomebis mizezebi.
aseve SesaZlebelia, rom wlis dasawyisSi maswavlebelma moswavleebs sTxovos, dagegmon momaval
semestrSi misaRebi niSani. xdeba realurad miRebuli saboloo niSnisa da dagegmilis Sefaseba.
maswavlebeli moswavleebTan erTad ganixilavs warumateblobis mizezs dasaxuli miznis miuRw-
evlobis SemTxvevaSi.
TviTSefasebis mudmivi warmoeba moswavleebs uyalibebs Secdomis mimarT swor damokidebule-
bas. moswavle xvdeba, rom mxolod Secdomis gamosworebiT aris SesaZlebeli misi TviTganviTareba.
moswavleTa TviTSefasebisTvis SesaZlebelia kiTxvaris an cxrilis gamoyeneba;
TviTSefasebis kiTxvari:
1. rogor Seafasebdi gakveTilze sakuTar muSaobas – 0-dan 10 qulamde;
2. ra miRwevebi gaqvs swavlis procesSi da rogor miaRwie mas?
3. ra xarvezebi gaqvs swavlis procesSi da rogor apireb maT gamosworebas?
4. rogoria Seni aqtiuroba gakveTilze?
5. ramdenjer ar Seasrule saSinao davaleba?
6. TanamSromlob Tu ara TanaklaselebTan, maswavleblebTan da rogor gexmareba es urTierToba
swavlis procesSi?
7. ras uTmob ZiriTad dros gakveTilze:
a) maswavleblis saubris mosmenas;
b) msjelobas, diskusias;
g) jgufebSi muSaobas;
d) kiTxvas;
e) wignsa da samuSao rveulSi mocemuli savarjiSoebis Sesrulebas;
v) sxva saqmianobas.
moswavleebs aseve SeiZleba SevavsebinoT kiTxvari Catarebuli gakveTilis Sesaxeb, romelic
amave dros maswavleblisTvis mniSvnelovani indikatori iqneba momavali muSaobis dagegmvisas:

kiTxva ki ara miWirs Sefaseba

gakveTili iyo kargad organizebuli

gamoyenebuli masala iyo saintereso

gakveTili iyo saintereso masSi gamoyenebuli

damatebiTi masaliT

maswavlebeli iyo moswavleze orientirebuli

maswavleblis Sefaseba iyo samarTliani

maswavlebeli iyi mkacri, ramac xeli SemiSala

gakveTilis Temis SeswavlaSi

gakveTils maRal Sefasebas vaZlev

ris gamosworebas isurvebdi momdevno gakveTile-

bze (mokle komentari) 116
 yvela pedagogisTvis kargad aris cnobili, rom warmatebis misaRwevad mxolod specialuri
codna ar aris sakmarisi. cnobilia isic, rom yoveli gakveTilis msvlelobis Tu moswavlesTan
urTierTobis nebismier, umniSvnelo epizodSic ki, maswavlebels moeTxoveba didi ostatoba.
magram swavlisa da aRzrdis mravalwaxnagovan da urTules procesSi maswavleblis qmedebis,
ganwyobis, moswavlis mimarT damokidebulebis, individualuri midgomisa da urTierTkavSiris
damyarebis formaluri wesiT gaanalizeba naklebad efeqturi da Sedegis momtania. albaT TviT
maswavlebelze ukeT veravin SeZlebs susti da Zlieri mxareebis, xarvezebis, an piriqiT, warmate-
bulobis gaanalizebas. viciT, rom sakuTari xedviT da Sefasebis gansxvavebuli kriteriumiT
bevr specialists ucdia amgvari analizis gakeTeba. mravali praqtikosi pedagogic araerTxel
dafiqrebula amis Taobaze. rodesac erT-erT, sakmao gamocdilebis mqone maswavlebels mivmarTeT
pedagogis saqmianobis analizisa da Sefasebis SesaZlo kriteriumebis Taobaze ganmartebisTvis,
man ase gvipasuxa:
`pedagogis Sromisa da warmatebulobis Sefasebis yvelaze obieqtur kriteriumad albaT real-
uri Sedegi unda miviCnioT da is ara mxolod dRevandeli gakveTilis SedegSi unda davinaxoT.
mravali wlis Semdeg es Sedegi ufro TvalnaTliv gamoCndeba da an siamayes da bednierebas mog-
gvris, an guls gatkens~.
GgTavazobT kiTxvars maswavlebelTaTvis, romelic SeiZleba gamoyenebul iqnas pedagogis
warmatebulobis TviTanalizisa da TviTSefasebisTvis.
CamoTvlil mosazrebebs upasuxeT: `diax~ an `ara~, amis Semdeg kvlav daubrundiT TiToeul
punqts, gaaanalizeT Tqvenive Sefaseba, ipoveT TqvenTvis problemuri aspeqtebi da gaakeTeT
daskvnebi:

1. bavSvebi didi siamovnebiT ismenen Cems monayols.

2. miyvars codnis mudmivi Sevseba da ganaxleba.
3. adamianebis mimarT var yuradRebiani.
4. sakuTar Tavs vgrZnob bednier, mxiarul adamianad.
5. ar miCndeba Sinagani dabrkoleba, skolaSi bavSvebTan didi xniT darCena saWiro Tu
gaxda.
6. didi siamovnebiT viReb monawileobas saskolo musikalur saRamoebSi.
7. ar viRlebi bavSvebTan xangrZlivi urTierTobisgan, isini muxts mmateben, maTTan
yofna saintereso da saxalisoa.
8. miyvars sagani, romelsac vaswavli. didi gulmodginebiT vagroveb masalas, romelic
damexmareba muSaobaSi.
9. yovelTvis vcdilob, bavSvebSi davinaxo da ganvaviTaro yvelaze Rirebuli da
warmatebis momtani Tvisebebi.
10. yovelTvis vecdebi, TiToeul bavSvs moveqce pativiscemiT, ar ganvasxvavo erTmane-
Tisgan da calkeulebis mimarT ar gamoviCino negatiuri damokidebuleba.
11. momdevno gakveTilisTvis saxlSi momzadeba CemSi ar iwvevs nerviulobas. yovel-
dRiurad amis keTebis survili ar miqreba.
12. me ar vvardebi frustraciaSi, Tu xelmZRvanelebi eswrebian Cems gakveTilebs.
SemiZlia rCevis mosmena an naklovanebis Taobaze mocemuli rekomendaciis gaziareba da
daskvnis gamotana.
13. myofnis Sinagani Zala imisaTvis, rom gawonasworebulad da keTilmosurneobiT
moveqce axlobel adamianebs da, rac ginda moxdes skolaSi, javrs ar viyri sakuTar Svile-
bze.
14. Zalian miyvars sagani, romelsac vaswavli, fsiqologiuri, pedagogiuri, special-
uri literaturis, agreTve memuarebis, msoflio klasikis kiTxva.
15. araferi ar maxarebs ise, rogorc kargi, mravalferovani musika.
16. Semwevs unari kviris ganmavlobaSi SevinarCuno da gavanawilo sakuTari Zalebi.
17. didi siamovnebiT vakeTeb fizikur varjiSebs.
18. ar miyvars monotonuri, erTferovani saqmis keTeba.
19. sakuTari sixalisiT, sixaruliT, SeupovrobiT da dainteresebulebis piradi mag-
aliTiT me SemiZlia saqmeSi Cavaba yvela moswavle.

117
 20. moswavleebTan erTad yovelTvis vigoneb raime axals, sainteresos. amitom isini
ar meSvebian gagrZelebis moTxovniT.
21. bavSvebTan erTad davdivar laSqrobaSi, vdgam speqtaklebs, aRvniSnavT dabadebis
dReebs.
22. ivlisis TveSi ukve moviwyen xolme, velodebi seqtembris mosvlas da moswavleebTan
Sexvedras.
23. yofil moswavleebs Zalian vuyvarvar, yovelTvis uxariaT Sexvedra, mommarTaven
da madlierebiT iReben rCevas.
24. Cemi msoflmxedvelobisa da msoflSegrZnebis safuZvelSi devs bedniereba da sixa-
ruli.
25. yvela gakveTilze vcdilob, moviZio urTierTobis axali nakadulebi, gzebi,
bilikebi.
26. diferencirebuli midgoma CemTvis niSnavs, gavugo TiToeul moswavles, mis Sesaxeb
vicode rac SeiZleba meti, mqondes gansakuTrebuli da sando urTierTobebi, vexmarebode
cxovrebiseuli arCevanis gakeTebaSi, winsvlisken moZraobaSi.
27. vcdilob, adamianze arasdros vilaparako cudad.
28. me miyvars mimowera Cems moswavleebTan.
29. bevri saintereso ram vici Cems ojaxze.
30. keTilmosurne damokidebuleba maqvs Cemi skolis mimarT da xSirad vyvebi mis miR-
wevasa da upiratesobaze.
31. dadebiTi damokidebuleba maqvs skolaSi moswavleTa stimulirebis mimarT,
SemiZlia davinaxo bavSvebis warmatebebi da wavaxaliso isini.
32. Zalian vRelav, rodesac vatareb Ria gakveTils, magram misi dasrulebis Semdeg
ganvicdi kmayofilebis grZnobas.
33. me pativs vcem Cems kolegebs.
34. vcdilob, viyo gulaxdili, magram:
• yovelTvis vambob simarTles;
• mxolod nawilobriv vambob simarTles.
35. me pativs vcem TiToeuli bavSvis interess, mis individualur da bavSvTa koleq-
tivis azrs.
36. arasodes davcini bavSvebs.
37. keTilsindisierad vasruleb administraciis davalebas.
38. garda skolisa, maqvs sxva mdgradi SemoqmedebiTi interesebi.
39. miyvars kargad Cacma.
40. TviTganaTleba Cemi Zlieri mxarea.
41. Semwevs unari, gamovkveTo da konkretulad davsaxo mizani.
42. saerTo saqmianobas me vgegmav bavSvebTan erTad.
43. SemiZlia Sevqmna iseTi pirobebi, rom bavSvi gaTavisufldes kompleqsebisgan da
gamoavlinos sakuTari niWi da unari.

118
 XI. damatebiTi masala

ra aris sazogadobrivi geografia?

sazogadoebrivi geografia aris geografiis nawili, romelic moicavs am mecnierebis yvela

aspeqts, garda im sakiTxebisa, romlebic uSualod exeba fizikur (bunebriv) garemos, da iseTi
geografiuli disciplinebisa, romlebic Seiswavlian wminda teqnikur sakiTxebs.
sazogadoebrivi geografia, igive socialur-ekonomikuri geografia (ingl. Human Geography) –
dasavluri midgomis Sesabamisad, es aris geografiis is nawili, romelic moicavs am mecnierebis
yvela aspeqts, garda im sakiTxebisa, romlebic uSualod exeba fizikur (bunebriv) garemos, da
iseTi geografiuli disciplinebisa, romlebic Seiswavlian wminda teqnikur sakiTxebs. mTlianad
geografiis msgavsad, sazogadoebrivi geografiac moicavs sam erTmaneTTan dakavSirebul sferos:
sivrcobriv analizs – sazogadoebis arsebobis da saqmianobis aRricxvasa da aRweras dedamiwis
farglebSi; adamianebisa da maTi garemos (rogorc bunebrivis, aseve socialur-ekonomikuris)
urTierTkavSirsa da urTierTqmedebas; regionul sinTezs, romelic axdens pirveli ori sakiTxis
kombinirebas gansazRvruli adgilmdebareobis farglebSi.
dResdReobiT, sazogadoebrivi geografia martivad SeiZleba davaxasiaToT rogorc mecniereba,
romelic Seiswavlis adamianis sazogadoebis organizaciisa da funqcionirebis sivrce-droiT
Taviseburebebs.
sazogadoebrivi geografiis dargebia: politikuri geografia, mosaxleobis geografia, eko-
nomikuri geografia, kulturis geografia, socialuri geografia, turizmis geografia da sxv.
ekonomikuri geografia – sazogadoebrivi geografiis dargi, romelic Seiswavlis ekonomikuri
saqmianobis ganawilebas da sivrcul organizacias. erTi gagebiT, igi Seiswavlis sazogadoebriv
(socialur-ekonomikur) procesTa geigrafiul Taviseburebebsa da kanonzomierebebs, xolo meore,
ufro Tanamedrove gagebiT, ekonomikuri geografia mxolod ekonomikis dargebis geografiaa da
Seiswavlis warmoebis ganlagebis Taviseburebebsa da kanonzomierebebs. is sakmaod farTo discip-
linaa da misi Seswavlisas ekonom-geografebi sxvadasxva gansxvavebul meTodologias iyeneben.
ekonomikuri geografiis Semadgeneli nawilebia: soflis meurneobis geografia, mrewvelobis
geografia, saerTaSoriso vaWrobis geografia, bunebrivi resursebis geografia, transportisa
da komunikaciebis geografia.
politikuri geografia – geografiis dargi, romelic Seiswavlis politikuri Zalebis teri-
toriul ganawilebas da Sefardebas rogorc qveynis SigniT, ise calkeul qveynebsa da qveynebis
jgufebs Soris maT socialur-ekonomikur struqturasTan dakavSirebiT; qveynebisa da saxelm-
wifoebis teritoriuli formirebis, maTi saxelmwifo sazRvrebis, istoriuli olqebis, adminis-
traciuli mowyobis sakiTxebs.
gasul saukuneSi zogi mecnieri mas ekonomikuri geografiis ganuyofel nawilad miiCnevda,
zogic ki mas ekonomikur geografiasTan dakavSirebul calke geografiul disciplinad Tvlida.
politikuri geografia pirvel rigSi iyenebs geografiul meTodebs, maT Soris, kartografiuls.
misi Teoriuli safuZvlebis formirebaSi didi roli iTamaSa germanelma geografma karl riterma,
romelmac sabolood miiRo politikur-geografiuli azris principi. SemdgomSi, es idea gaxda
anTropogeografiis safuZveli, romlis didi wamomadgeneli iyo fridrix raceli. am ukanasknelma
araerTi safuZvliani Teoriuli naSromi Seqmna, romlebmac kidev ufro ganamtkices am dargis
ideuri principebi. politikur-geografiuli kvlevebis gagrZelebisaTvis didi mniSvneloba
hqonda aseve frangi geografisa da sociologis a. zigfridis Sromebs.
istoriuli geografia – geografiisa da istoriis dargi; Seiswavlis ama Tu im qveynis an teri-
toriis fizikur, ekonomikur da politikur geografias istoriul warsulSi. misi mizania daadgi-
nos ama Tu im qveynis Zveli sazRvrebi, politikur-administraciuli dayofa, Zveli qalaqebisa
da soflebis mdebareoba, gzaTa qseli, cixesimagreTa da sakulto nagebobaTa ganlageba da moq-
medebis are, meurneobis mdgomareoba, xalxTa migracia, amboxebani, laSqrobaTa gzebi, savaWro da
kulturuli kavSirebi mezobel qveynebTan, agreTve adamianis zegavlena bunebaze (tyis gakafva,
gzebisa da arxebis gayvana) da, piriqiT, bunebrivi movlenebis (miwisZvra, kldezvavi, wyaldidoba
da sxv.) zegavlena adamianis yofaze.

119
 istoriuli geografia emyareba kartografiul, werilobiTsa da arqeologiur wyaroebs, to-
ponomikas da safuZvels umzadebs istoriuli rukebis Sedgenas.
istoriuli geografiis kvlevis ZiriTadi mimarTulebebia: istoriuli fizikuri geografia
(istoriuli miwaTmcodneoba); istoriuli politikuri geografia; istoriuli mosaxleobis
geografia; istoriuli socialuri geografia; istoriuli kulturuli geografia; istoriuli
geografia – bunebisa da sazogadoebis urTierTkavSiris TvalsazrisiT; istoriuli ekonomikuri
geografia; istoriul-geografiuli qveyanaTmcodneoba.
istoriuli geografiis Camoyalibeba daiwyo aRorZinebisa da didi geografiuli aRmoCenebis
epoqaSi (XV-XVI ss.). mniSvnelovani roli am saqmeSi Seasrula flamandieli kartografis abraham
orteliusis mier Sedgenilma atlasma (1579). XVII-XVIII ss. istoriuli geografiis ganviTarebas
xeli Seuwyo holandieli swavlulis f. kliuverisa da frangi swavlulis J.b. danvilis Sromebma.
XIX saukuneSi istoriuli geografiis Sinaarsi gamdidrda warsulis socialur-ekonomikuri prob-
lematikiT (mag., darbis naSromebi didi britaneTis istoriul geografiaSi).
warsul saukuneebSi sazRvargareT Seiqmna araerTi naSromi istoriul geografiaSi. aRsaniSna-
via krausis mcire moculobis Sroma, romelic gamoqveynda 1905 wels. krausma yuradReba gaamax-
vila XIV-XIX ss. ekonom-geografiis sakiTxebze. mniSvnelovani iyo aseve blinkisa da preisleris
Sromebi, Tumca isini ver asaxaven istoriuli geografiis ganviTarebis mecnierul analizsa da
gamoxataven am dargis aRwerilobiT mniSvnelobas. am droisaTvis ZiriTadad iqmneboda mcire
moculobis naSromebi.
istoriuli geografiis qarTuli skola Camoyalibda n. berZeniSvilis meTaurobiT. igi farTo
masStabiT ikvlevda am TvalsazrisiT saqarTvelos da kavkasias.
mosaxleobis geografia sazogadoebrivi geografiis Semadgeneli nawilia. misi Seswavlis mTa-
vari sagani mosaxleobaa. ufro konkretulad ki, misi zrda an Semcireba, migraciebi, eTnikuri,
religiuri Tu enobrivi Semadgenloba da a.S. mosaxleobis geografia, demografias, rogorc
mecnierebas, ganixilavs geografiul perspeqtivaSi. is fokusirdeba mosaxleobis ganawilebis
xasiaTze sivrcul konteqstSi. magaliTisaTvis, SegviZlia davxedoT mosaxleobis simWidrovis
rukas, aq aSkarad SevamCnevT mosaxleobis araTanabar gadanawilebas dedamiwaze. mosaxleobis
geografia Seiswavlis: demografiul fenomenebs (Sobadoba, mokvdaoba, zrdis maCvenebeli da
a.S.) drosa da sivrceSi; mosaxleobis raodenobis zrdasa da Semcirebas.; mosaxleobis moZraobas
da cvalebadobas; profesiul struqturas; dasaxlebebis dajgufebas. yvela zemoT CamoTvlili
ganixileba drosa da sivrceSi.
kulturuli geografia – sazogadoebrivi geografiis erT-erTi ganStoeba. Seiswavlis kul-
turul produqtebsa da normebs da maT cvalebadobas drosa da sivrceSi. fokusirdeba aRweros
da gaaanalizos enebi, religiebi, ekonomika, mTavrobebi da sxva kulturuli fenomenebis cvaleba-
dobis an SenarCunebis mudmiva erTi adgilidan meoreSi, aseve xsnis, rogor moqmedeben adamianebi
sivrceSi. kulturuli geografiis Seswavlis areali sakmaod farToa.
samedicino geografia – mecniereba, romelic Seiswavlis adamianis daavadebaTa da paTologiur
mdgomareobaTa gavrcelebas, gavrcelebis mizezebs da geografiuli garemos galvenas mosaxleo-
bis janmrTelobaze. samedicino geografia viTardeba geografiisa da samedicino-biologiur
mecnierebaTa mijnaze, mWidrod ukavSirdeba ekologias, epidemiologias, higienas, fizikur da
ekonomikur geografias.
samedicino geografiis cneba dakavSirebulia italieli mecnieris bernardino ramacinis sa-
xelTan (XVII saukune). samedicino geografia, rogorc mecniereba, yalibdeba XIX saukunis meore
naxevarSi.
samedicino geografia Seiswavlis bunebriv-teritoriul kompleqsTa zemoqmedebas mosaxleo-
bis janmrTelobaze (komponenturi samedicino geografia, samedicino landSaftmcodneoba,
samedicino-geografiuli qveyanaTmcodneoba), garemos zemoqmedebas daavadebaTa gavrcelebis
sazRvrebsa da arealebis struqturaze (nozogeografia), bunebriv garemosa da mosaxleobis janmr-
Telobas Soris arsebuli kavSirebis teritoriul araerTgvarovnebas (samedicino geografiuli
daraioneba); amuSavebs samedicino-geografiuli rukebis Sedgenis principebsa da meTodebs.
samedicino geografia aqtiurad monawileobs problemis „adamiani da biosfero“ SeswavlaSi.
samedicino-geografiuli kvleva saSualebas iZleva sxvadasxva teritoriebisaTvis winaswar
gaviTvaliswinoT adamianis organizmze garemos gardaqmnis Sedegad warmoqmnili axali bunebriv-
teritoriuli kompleqsebis zemoqmedebis xasiaTi da Sedegebi.

120
 saqarTvelos samedicino-geografiuli kvelvis Canasaxi jer kidev adreul saukuneebSi aRiniS-
neba (karabadinebi). pirveli mecnieruli samedicino-geografiuli kvleva saqarTveloSi Caatara
m. toropovma (1864 w.). 1962 wels TbilisSi, saqarTvelos geografiul sazogadoebaSi, aleqsandre
javaxiSvilis iniciativiT, Seiqmna samedicino-geografiis seqcia, romelic koordinacias uwevda
samedicino da geografiul dawesebulebebSi mimdinare samedicino-geografiuli xasiaTis samu-
Saoebs.

evropa

evropuli enebi

saxelmwifo enebi: azerbaijanuli, albanuri, belarusuli, berZnuli, bosniuri, bulgaruli,

germanuli, daniuri, espanuri, estonuri, Turquli, inglisuri, irlandiuri, islandiuri, itali-
uri, kataloniuri, laTinuri, latviuri, litvuri, luqsemburguli, makedoniuri, malturi,
moldavuri, niderlanduri, norvegiuli, polonuri, ruminuli, rusuli, serbuli, slovakuri,
sloveniuri, somxuri, ukrainuli, ungruli, finuri, franguli, qarTuli, Sveduri, Cernogoriuli,
Cexuri, xorvatiuli.
regionuli enebi: aranuli, axali asuruli, bavariuli, baskuri, boSuri, bretonuli, gali-
siuri, galo, valonuri, inglisur-Sotlandiuri, kalabriuli, kaSuburi, kornuli, ladinuri,
limburguli, miranduli, normandiuli, oqsitanuri, pikarduli, ruTinuli, samuri, sardiniuli,
siciliuri, uelsuri, frizuli, friuluri, qveda saqsoniuri, qurTuli, Sotlandiuri, jersiuli,
enobrivi ojaxebi: indoevropuli ( baltiuri, kelturi, germanuli, indoariuli, indoiranuli,
romanuli, slavuri…), finur-ungruli, kavkasiuri.

boloniis unoiversiteti

boloniis universiteti (ital. Università di Bologna, UNIBO) msoflioSi siZveliT meore univer-
sitetia boloniaSi, italia. 2000 wlidan saxeli gadaerqva da ewodeba lA ma mater studiorum (laT. swavlis
dedaboZi) msoflioSi erT-erTi uZvelesi universitetis titulis pativsacemad. universitetma
qartia miiRo fridrix barbarosasgan 1158 wels, Tumca me-19 saukuneSi istorikosTa komitetma
josue karduCis meTaurobiT miakvlia universitetis dabadebis namdvil TariRs _ 1088 wels.
dasavleTis samyaroSi yvelaze mxcovanma universitetma 900 wlisTavi 1988 wels izeima. bolo-
niis universiteti istoriulad cnobilia kanonikuri da sazogadoebrivi samarTlis swavlebiT.
garkveuli mosazrebiT es dawesebuleba msoflios uZveles universitetad moiazreba, vinaidan
sityva `universiteti~ aq axsenes pirvelad misi daarsebisas.

CrdiloeTi amerika

meqsika

meqsikis SeerTebuli Statebi (esp. México), – federaciuli saxelmwifo CrdiloeT amerikaSi.

xmeleTze misi yvelaze didi mezobelia CrdiloeTiT mdebare amerikis SeerTebuli Statebi,
samxreTiT da dasavleTiT esazRvreba wynari okeane. meqsikis samxreTeli mezoblebia gvatemala
da belizi, qveynis aRmosavleTi sanapiro gaSenebulia karibis zRvis da meqsikis yuris sanapiro
zolSi. qveynis farTobi Seadgens daaxloebiT 2 milion kvadratul kilometrs (760,000 kvadrat-
uli mili), meqsika meTxuTmete saxelmwifoa mTel msoflioSi farTobis mixedviT. aq mcxovrebTa
raodenoba Seadgens 111 milion adamians, msoflioSi, mosaxleobis raodenibis TvalsazrisiT,
meqsikas meTerTmete adgili ukavia. mcxovrebTa umravlesoba espanel-meqsikelia, rac meqsikas
msoflioSi pirvel adgilze ayenebs espanidebis raodenobis mxriv. meqsika iyofa ocdaTerTmet
Statad da erT federaluri raionad.
kolumbamdel periodSi aq arsebobda bevri saxelmwifo, romlebic ganviTarebis sakmaod maRal
121
safexurze imyofebodnen. maT Seqmnes mowinave civilizaciebi, pirveli meqsikuri saxelmwifoebis
daarseba jer kidev qristes Sobamde iwyeba. qristefore kolumbis mier amerikis aRmoCenis dros
aq arsebobda actekebis da maias saxelmwifoebi, am or qveyanas Soris mudmivi dapirispireba arse-
bobda. es yvelaferi orive maTgans azianebda da asustebda. 1521 wels aq ganxorcielda espanelebis
pirveli eqspedicia. espanelma dampyroblebma dasustebuli meqsikuri saxelmwifoebi advilad
daipyres da daimorCiles. Seiqmna axali saxelmwifo – axali espaneTi, mis SemadgenlobaSi moeqca
mTlianad meqsikis da ara marto meqsikis teritoriebi. 1810 wels daiwyo meqsikeli xalxis brZola
damoukideblobisTvis, 1821 wels meqsikam moipova damoukidebloba espaneTisgan. damoukide-
blobamopovebul saxelmwifos ewoda meqsikis imperia 1910 wels meqsikaSi moxda revolucia. 1917
wlis konstituciiT meqsika federaciuli saxelmwifoa. 2000 wels Catarebuli arCevnebiT qveynis
mmarTveli xdeba meqsikis erovnuli moqmedebis partia (esp. Partido Revolucionario Institucional, memp),
xolo 2006 wels Catarebuli arCevnebiT qveynis prezidenti gaxda felipe kalderoni.
meqsika gawevrianebulia ekonomikuri TanamSromlobisa da ganviTarebis organizaciaSi (OECD)
1994 wlidan. ganviTarebis mxriv miekuTvneba axlad industrializebul qveynebs. mTliani Sida
produqtis gaangariSebiT meqsikas me-11 adgili ukavia. meqsikis ekonomika Zlieradaa damokidebuli
CrdiloeT amerikis Tavisufal savaWro SeTanxmebaze, gansakuTrebiT ganviTarebulia vaWroba aSS-
Tan. meqsikis ekonomikisTvis udidesi Semosavali moaqvs turistul industrias, aq yovelwliurad
daaxloebiT 21.4 milioni turisti Camodis. meqsikaSi ganviTarebulia xelovneba da kultura,
saqveynodaa cnobili meqsikuri samzareulo. aq mdebareobs iuneskos mier msoflio memkvidreo-
bad aRiarebuli 29 Zegli, am raodenobiT meqsikas pirveli adgili ukavia amerikis kontinentze.

samxreTi amerika

samxreT amerikis bunebrivi regionebi:

reliefis gaTvaliswinebiT samxreT amerikas yofen or did nawilad – andebsgare aRmosavle-

Tad da andur dasavleTad. andebsgare aRmosavleTSi gamoyofilia Semdegi bunebrivi mxareebi:
lianos-orinoko – subekvatoruli sartylis vakeebi, sadac notio da cxel zafxuls Tbili da
mSrali zamTari cvlis. dafarulia savaniTa da naTeli tyiT. amazonia – dablobi vake ekvatorul
sartyelSi. damaxasiaTebelia mdinareTa xSiri qseli, maradmwvane notio tye – hilea. gvianis
zegani – umTavresad cokoliani denudaciuri vakeebi kristaluri WiuxebiTa da qviSaqvis magida
masivebiT. Semosilia notio (CrdiloeTSi sezonurad notio) maradmwvane tyiT. hava cxelia da
mudmivad notio. mdinareebi wyaluxvia da Woromiani. braziliis zegani – maRali masivebi da co-
koliani vakeebi. romelTa Crdilo-dasavleT subekvatorul da aRmosavleT tropikul raionebSi
gavrcelebulia sezonurad notio da mudmivad notio tyeebi, centralur nawilSi – buCqovani
savana, Crdilo-aRmosavleT nawilSi – subtropikuli maradmwvane da farTofoTlovani tyeebi
da savana.

samxreT amerikis qalaqebi:

bogota (esp. – Bogotá. 2000 wlamde erqva santa-de-bogota) – kolumbiis dedaqalaqi. samxreT
amerikis erT-erTi udidesi da kolumbiis yvelaze didi qalaqi. farTobis mixedviT bogota
msoflios 30 udidesi qalaqis siaSia. mesamea zRvis donidan yvelaze maRla mdebare dedaqalaqebs
Soris 2625 m. (la-pasisa da kitos Semdeg). bogotaSi araerTi universiteti da biblioTekaa, amitom
mas xSirad „samxreT amerikis aTensac~ uwodeben. bogotas Zveli saxelwodebaa `Bacatá~, rogorc mas
CibCa-miuskebis xalxi eZaxda. espanur kolonizaciamde, qalaqi swored maTi civilizaciis centri
iyo. pirveli evropuli dasaxleba aq 1538 wels daaarsa espanelma gonsalo ximenes de kesadam da
mas santa-fe-de-bakata uwoda, misi dabadebis adgilisa (santa-fe) da adgilobrivi saxelis Serwy-
mis Sedegad. mogvianebiT, qalaqi gaxda perus vice-samefos Semadgeneli nawilis, axali granadis
samefos dedaqalaqi, xolo Semdeg axali granadis vice-samefos dedaqalaqi. sul male bogota
gaxda samxreT amerikaSi espaneTis koloniuri mmarTvelobis erT-erTi centri.
122
 lima (esp. Lima) – perus dedaqalaqi da qveynis umsxvilesi qalaqi. gaSenebulia mdinareebis –
Cilonis, rimakis da lurinis velebze, qveynis centralur nawilSi, wynari okeanis udabnos tipis
sanapiroze. sazRvao navsadgur kaliaosTan erTad qmnis limis metropolias. daaxloebiT 9 mil-
ioni mcxovrebiT, lima laTinuri amerikis mexuTe udidesi qalaqia mexikos, san-paulus, buenos-
airesisa da rio-de-Janeiros Semdeg. qalaqSi ganlagebulia laTinuri amerikis udidesi safinanso
kvanZebi. globalizaciisa da msoflio qalaqebis kvlevis qselis (GaWC) mier igi ganisazRvreba
rogorc beta rangis qalaqi.
qalaqi 1535 wlis 18 ianvars espanelma konkistadorma fransisko pisarom daaarsa da siudad-de-
los-reiesi anu „mefeTa qalaqi“ uwoda. igi gaxda espanuri perus vice-samefos dedaqalaqi da yvelaze
mniSvnelovani qalaqi. perus damoukideblobisaTvis omis Semdeg, lima perus respublikis dedaqa-
laqi gaxda. dReisaTvis perus mosaxleobis daaxloebiT 1/3 limis metropoliur arealSi cxovrobs.
limaSi mdebareobs axali samyaros uZvelesi umaRlesi saswavlebeli, san-markosis erovnuli
universiteti, romelic espaneTis koloniuri reJimis periodSi, 1551 wlis 12 maiss daarsda da
uZvelesi, dRemde uwyvetad funqcionirebadi universitetia amerikis kontinentze.
limis urbanuli areali 800 kv.km-s moicavs. igi mdebareobs mTlianad brtyel zedapirze, perus
sanapiro zolis vakeze, mdinare Cilonis, rimakisa da lurinis velebze. qalaqi nel-nela aizideba
wynari okeanis sanapirodan xeobebisa da mTebisaken, romelTa simaRlec zRvis donidan 500 metrs
ar aRemateba. qalaqis SigniT arsebobs izolirebuli borcvebi, romlebic araa dakavSirebuli
garSemortymul borcvTa jaWvebTan; aseTebia, magaliTad, el-avgustinos, san-kosmes, el-pinos,
la-millias, muleriasa da pros borcvebi. san-krostobalis borcvi rimakis raionSi, romelic
qalaqis saqmian nawils CrdiloeTidan gadmohyurebs, anduri borcvebis adgilobriv ukidureso-
bas warmoadgens.
limis metropoliuri areali 2 672,28 kv.km-s Seadgens, saidanac 825,88 kv.km (31%) qalaqis
ZiriTadi nawilia, xolo 1 846,40 kv.km (69%) gareubnebi. urbanuli areali gadaWimulia 60 km-ze
CrdiloeTidan samxreTis mimarTulebiT da 30 km-ze dasavleTidan aRmosavleTisken. qalaqis
centri mdebareobs mdinare rimakis napirebze, romelic, Tavis mxriv, limis sasicocxlo resurss
warmoadgens – uzrunvelyofs mosaxleobas sasmeli wyliT, xolo masze agebuli hidroeleqtro-
dambebi – eleqtroenergiiT. miuxedavad imisa, rom ar arsebobs qalaqis (limis) oficialuri
administraciuli gansazRvreba, miiCneva, rom igi moicavs limis provinciis 43 raionidan 30 cen-
tralurs. qalaqi warmoadgens limis metropoliuri arealis guls, romelic erT-erTia amerikis
kontinentis aTi udidesi metropoliidan. lima msoflios meore udidesi qalaqia, romelic udab-
noSi mdebareobs, egviptis dedaqalaq kairos Semdeg.
lima Sedgeba 30 mWidrod dasaxlebuli raionisagan, romelTagan TiToeuls xelmZRvanelobs
adgilobrivi meri, xolo mTlianad limis meris Zalaufleba, aRniSnuli raionebis garda, limis
provinciis 13 gare raionzec vrceldeba.
qalaqis istoriuli centri mdebareobs serkado-de-limas raionSi, adgilobrivebi mas ubralod
limas an el-sentros (`El Centro~) uwodeben. am nawilSi mdebareobs limis koloniuri warsulis
uamravi naSTi, prezidentis sasaxle (esp. Palacio de Gobierno), limis metropoliuri municipaliteti
(esp. Consejo municipal metropolitano de Lima) da bevri sastumro, romlebic maspinZloben adgilobriv
Tu saerTaSoriso elitas.
maRali klasis san-isidros raioni qalaqis safinanso centria. aq cxovrobs mravali gamoCenili
pirovneba, maT Soris, politikosebi. aq aseve ganlagebulia perus umTavresi bankebi da msoflios
sxvadasxva bankis filiali. san-isidroSo bevri parkia, maT Sorisaa el-olivari, sadac dargulia
zeTisxilis xeebi, romlebic XVII saukuneSi espaneTidan Camoitanes.
sxva maRali klasis raionia mirafloresi, sadac ganlagebulia mravali mdidruli sastumro,
maRazia da restorani. mirafloress samxreT limaSi ufro meti parki da mwvane areali aqvs, vi-
dre sxva romelime raions. aq mdebareobs lankomari – kldeze aSenebuli popularuli savaWro
da gasarTobi centri, romelic wynar okeanes gadahyurebs. raionSi aseve mravali gamorCeuli
bari, sacekvao klubi, kinoTeatri, kafe, maRazia, butiki da galereaa. Ramis cxovreba, garToba
da saSopinge centrebi aseve Tavs iyris kenedis parkis garSemo, mirafloresis SuagulSi, sadac
yovelTvis aliaqoTi, uamravi xalxi da cocxali warmodgenebia.
limis sami sxva mdidruli raionia la-molina, san-birxa da santiago-de-surko. aq mdebareobs
aSS-is saelCo da qalaqis eqskluziuri klubi `polo~.
limis yvelaze xalxmravali raionebi qalaqis CrdiloeT da samxreT kideebSia ganlagebuli (esp.

123
Cono Norte, Cono Sur – kono norte, kono suri). es raionebi, ZiriTadad, dasaxlebulia XX saukunis
meore naxevarsa da bolo wlebSi andebidan cxovrebis ukeTesi pirobebis saZebnelad andebidan
Camosuli imigrantebiT an maoistur-komunistur organizacia „naTel gzasTan“ 80-90-ian wlebSi
mimdinare Sida konfliqtis dros gamoqceuli adamianebiT. raionebis macxovrebelTa ZiriTadi
nawili saSualo an dabal-saSualo klass ganekuTvneba.
barankos raioni, romelic mirafloressa da wynar okeanes esazRvreba, qalaqis bohemuri raio-
nis saxeliTaa cnobili. aq mravali cnobili perueli mwerali cxovrobda, maT Soris iyvnen mario
vargas liosa, Cabuka granda da alfredo brise eCenike. raionSi bevri xmauriani restorani da
Sveicariuli stilis viqtorianuli saxlia, aqaa aseve musikaluri arena „peniasi“, sadac imarTeba
sanapiro perusTvis tradiciuli musikaluri RonisZiebebi.
karakasi (esp. Caracas, oficialurad Santiago de León de Caracas) – venesuelis dedaqalaqi. qveynis
umsxvilesi qalaqi. mdebareobs venesuelis CrdiloeT nawilSi, karakasis viwro xeobaSi, venesuelis
sanapiro masivze (kordiliera-de-la-kosta), zRvis donidan 760-910 metrze. qalaqis mosaxleoba
Seadgens 2 097 350 mln kacs (2009 w.), xolo mTlianad metropoliis 3 196 514 mln. kacs (2008 w.). kara-
kasis daarsebamde, daaxloebiT 400 wlis win, karakasis xeoba dasaxlebuli iyo adgilobrivebiT.
1562 wels, sanapiro zolSi mTeli rigi qalaqebis aRmocenebis Semdeg espaneli kapitnis vaJma, fran-
sisko faxardom am xeobaSic scada dasaxlebis gaSeneba. magram am dasaxlebas didxans ar uarsebia,
radgan is daarbies adgilobrivma macxovreblebma. es adgilobrivebis mxridan bolo ajanyeba iyo.
1567 wlis 25 ivliss, amjerad kapitanma diego leonma aq kvlav wamoiwyo qalaqis mSenebloba da mas
santaigo-de-leon-de-karakasi uwoda.
XVII saukuneSi venesuelis sanapiro zols mekobreebi xSirad esxmodnen Tavs, magram am mxriv
karakasi sakmaod daculi iyo bunebrivi barieriT, sanapiro mTebis masiviT. am faqtma karakasi
regionis umTavres qalaqad aqcia.

afrika

afrikis dekolonizacia da post­koloniuri afrika

pirvel msoflio oms afrikelTa cxovrebaSi arsebiTi cvlilebebi ar Seutania. saomar moqmede-
bebs aq adgili ar hqonia, radgan germaniis koloniebi afrikaSi ingliselebma swrafad aiyvanes
kontrolqveS, xolo Semdeg erTa ligis mandatiT safrangeTTan erTad gainawiles. erTaderTi
fronti iyo palestinis – isic suecis arxis dasacavad. 1922 wels egviptes formalurad mieniWa
damoukidebloba, Tumca suecis arxs ingliselebi akontrolebdnen da qveyanaSic inglisis jarebi
rCebodnen. ganmaTavisuflebeli brZolebi mimdinareobda arabul CrdiloeT afrikaSi, sadac
marokoelebi iaraRiT xelSi ebrZodnen frang da espanel kolonizatorebs.
meore msoflio omSi faSizmTan da militarizmTan brZolis warmatebiT dasrulebam afrikis
koloniur da naxevradkoloniur qveynebs koloniuri sistemis mokle droSi gauqmebis imedi
gauCina. ori zesaxelmwifos – amerikis SeerTebuli Statebis da sabWoTa kavSiris fonze evro-
pis koloniuri imperiebis – didi britaneTis, safrangeTis, belgiis, holandiis, espaneTis da
portugaliis dasusteba amis pirobas qmnida. Tumca metropoliebi omis Semdegac cdilobdnen
TavianTi samflobeloebis SenarCunebas. maT am mizniT zogan samxedro saSualebebic gamoiyenes.
miuxedavad amisa, afrikis qveynebma zogjer mSvidobianad, zogjer SeiaraRebuli brZolebis gziT
moaxerxes damoukideblobis mopoveba.
axalgazrda saxelmwifoebis mier politikuri damoukideblobis miRweva sakmarisi ar aRmoCnda
maTi sruli ganviTarebisTvis. bevr qveyanaSi SenarCunebuli iqna yofili metropoliis ekonomi-
kuri poziciebi, agreTve maTi samxedro bazebi da jarebi. axalgazrda qveynebis umravlesobaSi
saxelmwifo anu ofcialuri enac ki yofili metropoliis ena gaxda. aRniSnulma qveynebma memkvi-
dreobiT CamorCenili ekonomika miiRes. amitom maTi umravlesobis ekonomika mravalwyobiania,
xolo socialur-politikuri mdgomareoba arastabiluri. revoluciebi, saxelmwifo gadatri-
alebebi da saxelmwifoTa Soris konfliqtebi afrikis umetesi qveynebis damaxasiaTebeli niSnebia.
amiT isini, laTinuri amerikis qveynebTan erTad, gansxvavdebian dasavleTis Tu aRmosavleTis
ganviTarebuli qveynebisgan.
amitom aRniSnuli regionebis saxelmwifoebs uwodeben mesame samyaros an kidev ganviTarebad

124
qveynebs. afrikis qveynebis ekonomikuri damokidebuleba ara romelime didi saxelmwifos poli-
tikuri zegavlenis, aramed, pirvel rigSi, maTi sakuTari CamorCenilobis Sedegi iyo.
CamorCenilobas xels uwyobda cxovrebis TiTqmis yvela sferoSi arqauli formebis batonoba,
mosaxleobis udidesi nawilis wera-kiTxvis ucodinaroba, komunikaciebis da kavSiris saSualebebis
ganuviTarebloba.
CamorCenilobisgan Tavis dasaRwevad aucilebeli iyo romelime erTi saxelmwifos orientirze
uaris Tqma, globalur konfliqtebSi CarTvisagan Tavis daxsna, mravalmxrivi daxmarebebis miReba.
amitom aRniSnuli qveynebis umravlesobam aqtiuri monawileoba miiRo e. w miumxroblobis moZ-
raobaSi, rac or mtrulad dayofil msoflioSi romelime samxedro blokTan SeerTebaze uaris
Tqmas niSnavda.
dekolonizaciis Semdeg socialur-ekonomikuri ganviTarebis gzis arCevis problema afrikis
yvela qveynis saerTo problema gaxda. arCevani didi ar iyo: `socialisturi gza~ an Tavisufali
mrewvelobis da sabazro ekonomikis, anu `kapitalisturi gza~.
CamorCenilobis problemas arTulebda damoukideblobis Semdeg dawyebuli mosaxleobis
zrdis tempebis daCqareba anu, rogorc mas uwodeben, demografiuli afeTqeba. sikvidilianoba am
qveynebSi Semcirda, Sobadoba ki tradiciulad didi darCa. soflis `zedmeti~ mosaxleobis nawili
qalaqebisken daiZra. daiwyo arnaxuli urbanizacia. 1950-1980 wlebSi asobiT milioniani sofeli
qalaqi gaxda. es axali qalaqelebi ZiriTadad didi qalaqebis gareubnebSi, qoxmaxebSi saxlobdnen.
mosaxleobis zrda aaxalgazrdavebda mosaxleobis Semadgenlobas. am qveynebSi 15 wlamde asakis
bavSvebi mosaxleobis naxevars Seadgenda. maTTvis saWiro iyo ganaTleba, rasac saxelmwifo ver
axorcielebda. mosaxleobis zrdis maRali tempebi iwvevda umuSverobis zrdasac.
1945 wlamde tropikuli afrika dayofili iyo evropis saxelmwifoebis koloniebad, magram XX
saukunis 90-iani wlebis dasawyisisTvis yvela maTgani gaTavisuflebuli iyo. dekolonizaciis
procesi aq daiwyo 1950-iani wlebis meore naxevarSi. tropikul afrikaSi pirveli damoukidebeli
qveyana gaxda gana (1957 w.), yvelaze meti qveyana ki (sul 17) 1960 wels gaTavisuflda. amitomac am
wels `afrikis wels~ uwodeben. portugaliis koloniuri imperia mxolod metropoliaSi momxdari
revoluciis Semdeg, 1970-iani wlebis Sua xanebSi gauqmda.
afrikis xalxTa damoukideblobisTvis brZolaSi didi roli iTamaSa afrikis erTobis orga-
nizaciam, romelic 1963 wlis 25 maiss Seiqmna. amitom es dRe `afrikis gaTavisuflebis dRed~ iT-
vleba. am msoflioSi udidesi, regionaluri organizaciis mTavari mizani iyo kolonizmis yvela
gamovlinebisagan afrikis gaTavisufleba, magram damoukideblobis Semdeg araerTi problema
warmoiSva. Tavidan maTi liderebi fiqrobdnen, rom amis Semdeg mokle droSi SesaZlebeli iqne-
boda danarCeni samyarosagan uzarmazari ekonomikuri CamorCenilobis daZleva. erT-erTi yvelaze
mwvave problema iyo siRatake, kolonializmis epoqaSi koloniuri mmarTvelebi mxolod nedleu-
lis warmoebaze zrunavdnen. zogjer es iyo spilenZi, ufro xSirad ki raime sasoflo-sameurneo
produqcia, magaliTad, kakao an banani. evropel vaWrebs gahqondaT es nedleuli da SemohqondaT
ukve mza produqcia. amitom TiTqmis yoveli maTganis soflis meurneoba monokulturul xasiaTs
atarebda, anu aSenebdnen saeqsportod gaTvaliswinebul romelime erT kulturas.
aseTi politikis erT-erTi Sedegi iyo isic, rom afrikis damoukidebel qveynebSi Zalian cota
sakuTari fabrika-qarxana arsebobda. mosaxleobis umravlesoba dasaqmebuli iyo kakaos, bananis an
miwis Txilis plantaciebSi. kvebisaTvis aucilebeli produqtebis warmoeba ki sul ufro mcird-
eboda, ris gamoc Seiqmna sirTuleebi afrikelTa mzardi mosaxleobis sursaTiT uzrunvelyofis
saqmeSi. gaxSirda xan erTi, xan meore regionis SimSiloba. fasebi saeqsporto kulturebze ecemoda
da, maSin Zvirdeboda importi. aseTma viTarebam afrikis qveynebi umZimes finansur mdgomareobaSi
Caayena. wliTiwlobiT katastrofulad izrdeboda maTi sagareo vali. zogierTi maTganis sae-
qsporto Semosavlis naxevari sagareo valebis dafarvas xmardeboda. amave dros bevr qveyanaSi
samxedro xarjebi gacilebiT meti iyo, vidre ganaTlebis da janmrTelobis dacvisTvis gamoyo-
fili Tanxebi. ase rom, 1980-ian wlebis dasasrulisTvis msoflios 35 yvelaze Raribi qveynidan 26
tropikul afrikaSi mdebareobda.
samxedro xarjebis zrda iwvevda afrikis kidev erT umwvaves problemas _ SeiaraRebul
konfliqtebs, rogorc qveynis SigniT mcxovreb xalxebs, aseve sxvadasxva saxelmwifos Soris.
kolonizmis dros evropelebma koloniaTa sazRvrebi sakuTari neba-surviliT gaavles. xalxebi,
romlebsac araferi saerTo ar hqondaT erTmaneTTan, erTi qveynis farglebSi aRmoCndnen, an,
piriqiT, erTi da igive eTnikuri jgufi saxelmwifoebrivi sazRvrebiT gaiTiSa. gansxvaveba enaSi,

125
religiaSi, cxovrebis wesSi, socialur mdgomareobaSi xSirad warmoSobs antipaTias. zogan es
antipaTia siZulvilSi gadaizrdeboda xolme, rac tomTaSoris omebs iwvevda. aseT omebSi tropi-
kul afrikaSi milionobiT adamiani daiRupa. xSirad meomari mxareebis ukan idgnen gareSe Zalebi.
am mxriv gansakuTrebiT aqtiurobdnen sabWoTa kavSiri da aSS, romlebsac msoflios am regionSi
yofili metropoliebis adgilis dakaveba surdaT. eTnikuri konfliqtebis gamomwvevia afrikis
saxelmwifoebis sazogadoebriv cxovrebaSi damkvidrebuli e. w traibolizmi, anu Sidatomobrivi
solidaroba.
politikuri mrwamsis damoukideblad afrikeli lideri, pirvel rigSi, Tavis toms ekuTvnis.
rodesac is ministri an saxelmwifos meTauri xdeba, Tavdapirvelad is Tavisi soflis an Tavisi
tomis interesebze zrunavs. am dros is iyenebs yvela saSualebas, maT Soris, sxva tomis wevrebis
mospobasac ki. afrikis qveynebSi partiebi da mTavrobebi tomobriv safuZvelze iqmneba, aseve
erTi tomis interesebis Sesabamisi saxelmwifo politika tardeba im SemTxvevaSic ki, Tu is qveynis
saerTo interesebs ewinaaRmdegeba.
amgvarad, traibolizmi erTpirovnuli sistemis safuZveli gaxda. traibolizmTanaa dakavSire-
buli e. w nepotizmic, anu Tanamdebobis pirTa mier TavianTi naTesavebis, axloblebis mfarveloba,
`naTlimamoba~. nepotizmis arsebobis drosac korufcia maRal donezea, is aris damokidebuli ama
Tu im politikosis patiosnebasa da usindisobaze.
damoukideblobis mopovebis Semdeg tropikuli afrikis qveynebis umravlesobam scada evro-
puli yaidis saxelmwifos Seqmna, nawilma ki Tavdapirvelad `socialisturi orientacia~ airCia,
romelic xelisuflebis saTaveSi mosul Zalebs maTi qveynisTvis yvelaze Sesaferisad miaCndaT.
magram utopiurma socialusturma RonisZiebebma savalalo Sedegebi gamoiRo. amitom TiTqmis
yoveli maTgani an samxedro gadatrialebis Sedegad daemxo, an TviTonve Tqves uari socialistur
orientaciaze. tropikuli afrikis qveynebis umravlesobaSi armia aRmoCnda erTaderTi saerTo
saxalxo Zala, amitom 1990-iani wlebis dasawyisSi 17 saxelmwifos samxedroebi marTavdnen. am pe-
riodisaTvis naTeli gaxda, miuxedavad imisa, rom damoukidebloba didi monapovari iyo TiToeuli
maTganisTvis, am saxelmwifoebSi mcxovrebi xalxebisTvis keTildReoba jer kidev ar iyo damdgari.

maRribi

maRribad (arab. al-maRrib – „dasavleTi“, romelic warmoebulia zmnisagan `Raraba – wasvla,

(mzis) Casvla“, moixsenieben ZiriTadad sam Crdilo-afrikul qveyanas – tuniss, alJirsa da ma-
rokos, nawilobriv aseve libiasa da mavritanias, romelTac TavianTi istoriis Sedegad mravali
saerTo ram aqvT. arabul enaze maRribSi ZiriTadad gulisxmoben marokos, romelic ukiduresad
dasavleTiT mdebare arabuli qveyanaa da misi saxelwodebac sakuTriv al-maRribad JRers. Zveli
arabuli gamoTqmis Tanaxmad, maRribi wminda frinvelia, romlis sxeuli alJiria, marjvena frTa
tunisi, marcxena ki maroko.
maRribis sapirispiro cnebaa maSriyi (arab. al-maSriy „aRmosavleTi“), nawarmoebi arabuli
zmnisagan „Saraya – (mzis) amosvla, naTeba“.
maRribis kultura ZiriTadad wminda afrikuli kultura iyo. miwaTmoqmedebis gavrcelebis
Semdeg aRmosavluri gavlena gavrcelda egvipteze da kardialuri kulturis gavrcelebis kvalda-
kval maRribSi. es ukanaskneli Tavdapirvelad finikiis gavlenis qveS iyo. karTageni, yvelaze didi
da Zlieri „punikuri“ qalaqi, tunisSi mdebareobda, punikuri omebis Semdeg mTeli regioni roms
daemorCila. umeteswilad berberebiT dasaxlebuli regioni TiTqmis mTlianad gaqristianebuli
iyo, roca igi VII saukuneSi islamis gavrcelebis Semdeg arabuli gavlenis qveS moeqca. Tumca
dRemde didi umciresoba adgilobriv, berberul enaze laparakobs. sabolood, mravalsaukunovani
osmaluri gavlena XIX da XX saukuneebSi evropuli kolonizaciis Sedegad Semcirda. maRribSi
Semavali qveynebis teritoriuli sazRvrebi nawilobriv osmaluri, nawilobriv ki evropuli
gadawyvetilebebis Sedegia.
1989 wels alJirma, mavritaniam, marokom (marokos TvalsazrisiT, dasavleT saharac), libiam
da tunisma daaarses saerTaSoriso organizacia arabuli maRribis kavSiri.
arabuli enis maRribuli dialeqtebi qmnian did dialeqtur jgufs, romelic am enaze mosaubre-
TaTvis gasagebia. maTze Zlieri gavlena moaxdines berberulma enebma, romlebmac, amis miuxedavad,
Seviwroeba ganicades. malturi ena Tavdapirvelad maRribuli dialeqti iyo, romelic Tanamedrove
standartul enad Camoyalibda. mniSvnelovania franguli enis roli maRribis qveynebSi.

126
 XII damatebiTi literatura

1. i. miqaZe `ekologia~, Tb., 2005 w.

2. m. ardia, g. margvelani, `msoflios bunebrivi resursebi~, Tb., 1998 w.
3. g. qajaia, `biosfero da sazogadoeba~, Tb., 1997 w.
4. m. bliaZe, d. kereseliZe, `geografia~, leqsikoni. cnobari, Tb., 2011 w.
5. geografiis enciklopedia da msoflio atlasi, Tb., 2004 w.
6. g. babutaSvili, g. xutaSvili, zogadi ekologia da garemos dacva, Tb., 2003 w.
7. l. Wanturia, `globaluri ekologiuri problema da samarTali~, `samarTali~ #4, Tb., 1992 w.
8. a. gegeSiZe, `geopolitika~, Tb., 1997 w.
9. z. daviTaSvili, `saqarTvelos istoriuli da politikuri geografia~, Tb., 1999 w.
10. Максаковский В.П., `Географическая картина Мира~, часть 1, 2 и 3, Ярославль, 1996.
11. Реймерс Н.Ф. `Природопользование~, М., 1990.
12. Greenow L.L. and all. `World Geography~, People in Time and Place. Silver Burdett Ginn. 1991.

http://ru.wikipedia.org
http://www.unep.org
http://www. eea.europa.eu
http://www.bellona.no
http://www.greenpeace.org
http://www.panda.org
www.iucn.org
http://www.earthcharter.org
http://seu.ru
http://ecodelo.org
http://green-cross.net/news.php
http://www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_and_data_technical_papers.shtml
http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#europe

127