‫ارزیابی تأثیر شدت و قطعیت کیفرها در پیشگیری از جرم‬

‫مقدمه‬
‫کیفر و مجازات گرچه به عنوان اولین و آسانترین طریق برای مواجهه با جرم و مقابله با مجرم برگزیده شده است اما‬
‫این که این نهاد باید متصف بـه چـه اوصاف و منطبق با چه ویژگیهایی باشد همواره محل مناقشه و ابراز دی**دگاه ه**ای‬
‫گوناگون بوده است‪.‬‬
‫آنچه بیش از همه در تحوالت کیفر نقش داشته و تاریخ این نهاد را مشحون از تنوع نظریات س**اخته اس**ت بحث ش**دت‬
‫است‪.‬‬
‫در دوران انتق**ام چ**ون ش**دت کیف**ر هیچ م**رزی نمی پ**ذیرفت بن**ابراین گ**اهی منج**ر ب**ه ن**ابودی ی**ک جامع**ه میش**ود‬
‫نابودی ‪،‬جامعه که برخالف صفت اجتماعی بودن انسان بود‪ ،‬باعث شد که شدت کیفر تعدیل ش**ده و تنه**ا ب**ه ان**دازه ای‬
‫باشد که بتواند با پیشگیری از جرم به حفظ جامعه بیانجامد‪.‬‬
‫پس در مورد این که مجرم مستحق کدام کیفر و چگونه کیفری است‪ ،‬پاسخ اساسی در نظریه ع**دالت ص**رف تناس**ب»‬
‫است استارک و داوید‪)۸۵۵ ،۱۹۹۲ ،‬؛ تناسبی که حکم میکند باید بین شدت ج**رم و ش**دت مج**ازات ارتب**اط یگان**ه ای‬
‫باشد‪ .‬وصف دیگر کیفر که توجه برخی از متفکران حقوقی را معطوف خود ساخته قطعیت یا حتمیت‪.‬‬
‫گفتار اول‪ -‬شدت و قطعیت از دیدگاه بازدارندگی‬
‫بازدارندگی یکی از نظریات حقوق کیف و جرم شناسی است که ریشه های آن را باید در اندیشه های بکاریا و بنتام و‬
‫در ق**رن ‪ ۱۸‬میالدی پیگ**یری ک**رد‪ .‬مط**ابق نظ**ر آنه**ا ب**ازداری از ج**رم و ب**زه معل**ول س**ه عنص**ر اس**ت ک**ه‬
‫عبارتنداز ‪،‬شدت قطعیت و سرعت‪ .‬در این گفتار شدت و قطعیت مورد د بررسی قرار میگیرد‬
‫‪ .۱‬شدت‬
‫یکی از متغیرهایی که میتواند در ایجاد ارعاب و بازدارندگی مؤثر باشد‪ ،‬شدت مج**ازات اس**ت‪ .‬ش**دت معم**وًال ع**املی‬
‫است که در مرتبه اول به ذهن متبادر می شود‪ .‬به همین دلیل است که در طول تاریخ م**دیران نظ**ام کیف**ری ب**ر ش**دت‬
‫مجازات تأكيـد داشتند و همچنین بنیانگذاران نظریه بازدارندگی بکاری) و بنتام)‪ ،‬مجازاته*ای بیش*تری ش*دید را ام*ری‬
‫ضروری در تحقق بازدارندگی می دانستند‪.‬‬
‫بکاریا در مورد شدت مجازاتها معتقد است که برای اینکه کیفر تأثیر مطلوب را داشته باشد کافی است رنج حاصل از‬
‫آن بیش از سودی باشد که از جرم عاید میشود و برای این رنج بیشتر باید اثر قطعی کیفر و ناک**امی از تحص**یل س**ود‬
‫حاصل از جرم در نظر گرفت*ه ش*ود بیش از این ‪،‬ح*د بیه*وده و در نتیج*ه س*تمگرانه اس*ت‪ ...‬ش*قاوت کیفره*ا م*وجب‬
‫میشود هر قدر مصیبتی که بزهک*ار را تهدی*د می کن*د‪ ،‬بیش*تر باش*د‪ ،‬جس*ارت او ب*رای ره*ایی از آن بیش*تر ش*ود ب*ه‬
‫طوری که برای فرار از کیفر یـک جــرم بـه ارتکاب چندین جرم مبادرت کند‬
‫بنتام توجه به شدت کیفر را با نگاه حسابگرانه و اقتصادی بیشتری نسبت به بکاریا‪ ،‬توضیح میده**د طب**ق نظ**ر او ه**ر‬
‫فردی حتی به طور ناخودآگاه‪ ،‬بنـا بـر محاسبه خوبی (نفع و ل*ذت و ب*دی رنج) و (ن*اراحتی حاص*ل از ک*ردار ‪،‬خ*ود‪،‬‬
‫امور خویش را اداره می کند‪ .‬اگر دریابد که نتیجه عملی که از آن سود میبرد کیفر خواه**د ب**ود‪ ،‬این اندیش**ه ب**ا ن**وعی‬
‫قدرت وی را از ارتکاب آن عمل باز می دارد اگر به نظر وی ارزش کلی کیفر بیشتر از ارزش کل لذت ‪،‬باشد در آن‬
‫صورت نیروی بازدارنده نیروی حاکم خواهد بود و عمل انجام نخواهد شد‪.‬‬
‫ش***دت مج***ازات در درج***ه اول مت***اثر از ن***وع کیفرهاس***ت کیفره***ا از این نظ***ر ب***ه چن***د دس***ته تقس***یم میش***وند‬
‫کیفرهای ‪،‬جسمانی کیفرهای سالب ‪،‬آزادی کیفرهای مالی و کیفرهای محدود کننده آزادی‪.‬‬
‫یکی دیگر از کیفرهای ‪،‬جسمانی شالق است در مورد این مجازات بیان میکنند ک**ه این مج**ازات ب**ه این علت ک**ه اث**ر‬
‫ترذیلی دارد و مانند سایر مجازاتها اثر آن در نتیجه اعتیاد از بین نمی رود همچنین با شدت و خفت قبح عمل ارتک**ابی‬
‫قابل انطباق است‬
‫‪ ۲‬قطعیت‬
‫از لحاظ تاریخی اولین اندیشه های مخالف با مجازاتهای شدید و لزوم قطعیت ی**افتن کیفره**ا را بای**د در آث**ار منتس**کیو‬
‫جستجو کرد منتسکیو معتقد است که نظام مجازاتهای شدید و متداول در اروپا از جمله اعدام و اشکال مختل**ف اج**رای‬
‫آن‪ ،‬بعضًا مجازاتهای وحشت انگیزی محسوب میشده و باید برچیده شود و در عوض در ام**ر قض**اوت و کش**ف ج**رم‬
‫دقت بیشتری به خرج دهند و سعی کنند با قطعیت بخشیدن بیشتر به مجازاتها و ح**ذف مجازاته**ای خش**ن و اس**تفاده از‬
‫مجازات های مالیم از ارتکاب جرائم توسط مجرمان بالقوه جلوگیری به عمل آورند‬
‫منظور از قطعیت احتمالی است که طبق آن مج*ازات ب*ه دنب*ال ارتک*اب ج*رم ب*ر مج*رم اعم*ال خواه*د ش*د ‪،‬م*ایر ‪(،‬‬
‫‪ ۲۳۳ ،۱۹۷۸‬همان طور که در این تعریف مشخص است‪ ،‬عنصر اصلی و عمده در توضیح قطعیت اعم**ال مج**ازات‬
‫است‬
‫عالوه برآن هر دستگیری لزومًا به مجازات منجر نخواهد شد‪ ،‬زیرا چه بسا ممکن است ادله کافی در اثب**ات مج**رمیت‬
‫یافت نشود و یا در صورت محکومیت‪ ،‬عفو جاری ش**ود‪ .‬همچ**نین دس**تگیری هنگ**امی ک**ه ب**ه مج**ازاتی س**بک منتهی‬
‫شود‪ ،‬اثری در بازدارندگی نخواهد داشت ب**ا این ح**ال دس**تگیری اث**ر مثب**تی ب**ر قطعیت دارد‪ ،‬یع**نی چـون دس**تگیری‬
‫مجرم او را به مجازات و درد و رنج آن نزدیک میکند پس هرچه احتمال دستگیری افزایش یاب**د اج**رای مج**ازات هم‬
‫قطعی تر خواهد بود و افزایش احتمال دستگیری نیز منوط به افزایش قدرت و پراکن**دگی پلیس و ض**ابطان دادگس**تری‬
‫است‬
‫قطعیت را میتوان به دو نوع عینی و ذهنی تقسیم کرد با توجه به این نوع تقس**یم بن**دی ش**یوه ه**ای بررس**ی آن ن**یز ب**ه‬
‫عینی و ذهنی تقسیم پذیر است مکسول و در قطعیت ‪،‬عینی گفتگو بر سر شمار دستگیریها و محکومیتها است‪.‬‬
‫گفتاردوم‪ -‬بررسی میزان تأثیر شدت و قطعیت در بازداری از جرم‬
‫بحث دیگری که مطرح میش*ود رابط*ه قطعیت ب*ا ش*دت و مقایس*ه آن دو ب*ا یک*دیگر اس*ت‪ .‬در م*ورد رابط*ه ش*دت و‬
‫قطعیت گفته شده است که هرقدر شدت مجازات اف*زایش یاب*د احتم*ال این ک*ه قض*ات و ه*یئت منص*فه آن مج*ازات را‬
‫اعمال کنند‪ ،‬کمتر خواهد بود‪ .‬پس افزایش شدت برابر با کاهش قطعیت است ‪،‬اکر‪ .)۱۸ ،۲۰۰۴ ،‬مطابق با این دی**دگاه‬
‫برای افزایش قطعیت مجازاتها باید از شدت آنها کاسته شود‪ .‬حال مسئله ای که در اینجا مطرح میشود این است ک**ه ب**ا‬
‫وجود این رابطه عکس میان ش*دت و قطعیت‪ ،‬ش*دت را بای*د ب*ر قطعیت برت*ری داد ی*ا این ک*ه از ش*دت کاس*ت و ب*ر‬
‫قطعیت مجازات افزود‪.‬‬
‫در مورد غلبه تأثیر شدت یا قطعیت در بازداری از جرم نظریات و رویه های متفاوتی ب**وده اس**ت ب**ه ط**وری ک**ه در‬
‫برهه ای از زمان بر غلبه تأثیر شدت و در برهه ای دیگر بر غلبه تأثیر قطعیت تأکید شده اس**ت همچ**نین ع**ده ای این‬
‫دو عنصر را در موازات هم قرار داده و هیچگونه برتری به هیچ کدام از آنه**ا ن**داده ان**د ع**ده ای دیگ**ر بـیـن ح**االت‬
‫مختلف فرق گذاشته اند در این گفتار به بیان این نظریات می پردازیم‪.‬‬
‫‪ .۱‬نظریه برتری شدت‬
‫در دورانی که به قبل از پیدایش مکتب کالسیک مربوط میشود‪ ،‬شدت کیفرها در کانون توجهات قانون گذاران ب**ود در‬
‫این دوران همان طور که بیان شد‪ ،‬کیفر با عنوان انتقام مطرح میشد‪.‬‬
‫در سال ‪ ، ۱۷۵۲‬برش بدن ‪،‬مجرم قسمت اجباری در مجازات دار زدن بود که منجر میشد خانواده و دوستان او ب**رای‬
‫سرعت بخشیدن به ‪،‬مرگ این برشها را تشدید کنند‪ .‬تاریخ دانان مدعی اند که قلمرو جزئیات شکنجه در انگلیس هرگز‬
‫با اروپـای بـری برابری نمی کرد زیرا در اروپای بری مجازاتها خیلی شدیدتر بودند‬
‫استفاده از مجازاتهای بسیار توان فرسا در این دوران نمودار ابتنای یگانه و بی چون و چرای کیف**ر ب**ر وص**ف ش**دت‬
‫در جهت مبارزه با جرم و مجرم بوده است‪.‬‬
‫‪ 2.‬نظریه برتری قطعیت‬
‫در قرن هجدهم عده ای بر شدت کیفرها تاختند و نظریه قطعیـت را بـه عنـوان رقیبی برای آن مط**رح س**اختند و بی**ان‬
‫داشتند که تقویت این رقیب می تواند به*تر از ش*دت ب*ر اندیش*ه مجرمان*ه بت*ازد و آن را از مخیل*ه مج*رم ‪.‬بتاران*د‪ .‬ب*ه‬
‫عبارت دیگر اگر مجرمان بدانند که در صورت ارتکاب جرم حتمًا متحمل مجازات (گرچه سبک) خواهند ش**د اندیش**ه‬
‫جرم را بیشتر از خود دور خواهند کرد نسبت به زمانی که احتمال اجرای مجازات هرچند) (ش**دید کم اس**ت این تفک**ر‬
‫نه تنها در اندیشه متقدمان از جمله بکاریا و منتسکیو ریشه دوانده بود بلکه بر نظری**ات ب**رخی از مت**أخران ن**یز س**ایه‬
‫گسترانده است‬
‫جرم‬
‫همچنین ساینر بیان داشت که اغلب مجرمان در لحظه ارتکاب جرم جهت گیری مجرمانه دارند چنان که رفتارشان ب**ه‬
‫احتمال زیاد تحت تأثیر نتایج فوری و قطعی حاصل از است‪ ،‬نه نتایجی که شدید ام**ا غ**یر قطعی ان**د (س**اینر‪،۱۹۷۰ ،‬‬
‫‪ .)۴۳۹‬کوهن‪ ،‬بالمتین و ناجین نیز ادعا کردند که بازدارن**دگی در ابت**دا ب**ه قطعیت متص**ور مج**ازات بس**تگی دارد و‬
‫سپس به شدت مجازات شدت مجازات میتواند مؤثر باشد‪ ،‬اما تنها هنگامی که افراد بدانن**د ب**ه احتم**ال زی**اد متحم**ل آن‬
‫مجازات خواهند شد‬
‫‪ .۳‬نظریه برابری تأثیر‬
‫با وجود این که مشهور اندیشمندان کیفری بر تفاوت شدت و قطعیت و غلبه قطعیت بر شدت اعتقاد دارند اما این عقیده‬
‫با مخالفتهایی روبرو شده است‪ .‬یکی از این مخالفتها از طرف آقای مندس بیان شده است‪ .‬او ابراز می دارد‪« :‬اگر م**ا‬
‫به چیزی نظریه بازدارندگی میگوید گوش فرادهیم میفهمیم که قطعیت و شدت مجازات باید جایگاه براب**ری ب**ه عن**وان‬
‫عوامل بازدارنده داشته باشند زیرا آنها در ایجاد هزینه مورد انتظار ارتکاب جرم به طور مشترک عمل میت کنند‬
‫مندس می افزاید که اندیشه تفکیک بین ش**دت و قطعیت مج**ازات از افک**ار مکتب کالس**یک و بنی**ان گ**ذاران آن یع**نی‬
‫بکاریا بنتام و منتسکیو گرفته شده است‪ ،‬اما عقاید مکتب کالسیک تحت ت**أثیر ش**رایط و اوض**اع و اح**وال ق**رن ‪ ۱۸‬و‬
‫قبل از آن بود‪ .‬در آن زم**ان مجازاته**ا بس**یار ش**دید بودن**د در ح**الی ک**ه از قطعیت الزم برخ**وردار نبودن**د‪ .‬در نتیج**ه‬
‫بکاریا و سایر اندیشمندان برای اصالح نظام کیفری زمان خود و کاهش شدت نامتناسب با جرم مجازاته**ا‪ ،‬ب**ر قطعیت‬
‫آنها تأکید ورزیدند‪.‬‬
‫در مورد گروه دوم یعنی افراد خطر گریز شدت مجازاتها را باید افزایش داد و افزایش احتمال دستگیری و محکومیت‬
‫اثر بازدارنده چندانی ندارد اما در مورد گروه سوم که نسبت به خطر ح**الت پ**ذیرش ی**ا گری**ز ندارن**د ش**دت و قطعیت‬
‫مجازاتها به طور یکسان می تواند مؤثر باشد‪.‬‬
‫بكر تحت تأثیر اندیشه قدیمی اثر غالب ‪،‬قطعیت بیان می کند که افراد بیشتر خط*ر پذیرن*د‪ ،‬ب*ه ط*وری ک*ه ی*ک نتیج*ه‬
‫گیری کلی با توجه به تجربیات قضایی‪ ،‬این گونه است که تغییر در احتمال دستگیری و محکومیت نسبت به تغی**یر در‬
‫میزان مجازات‪ ،‬اثر بیشتری در شمار جرائم دارد‬
‫‪ .۴‬نظریه افتراقی‬
‫به نظر عده ای دیگر یافتن پاسخ این مسئله مقتضی تفکیک بین ان**واع مختل**ف ج**رائم و ح**تی ان**واع مختل**ف مجرم**ان‬
‫است به عبارت دیگر ارزیابی میزان اثرگذاری قطعیت شدت‪ ،‬به صورت کلی و ب**دون تم**ایز گ**ذاری ح**االت مختل**ف‬
‫بیهوده است و نتیجه درست و واقعی را حاصل نمیکند در این راستا برخی اث**ر ش**دت و قطعیت کیف**ر را ب**ا توج**ه ب**ه‬
‫برخی ویژگی های مجرمان مورد بررسی قرار داده اند پوگارس**کی از اندیش**مندانی اس**ت ک**ه این طری**ق را برگزی**ده‬
‫است‪.‬‬
‫عالوه بر انواع مجرمان انواع جرائم نیز نسبت به اخذ اثر بازدارنـده شــدت و قطعیت کیفره**ا وض**عیتهای گون**اگونی‬
‫دارند چنان که در مورد برخی جرائم توسل ب**ه قطعیت و پ**یروی از نظری**ه اث**ر بیش**تر آن در ب**ازداری از ج**رم ک**ار‬
‫نیست؛ زیرا این گونه جرائم از گروهی هستند که دارای رقم سیاه باالتری هستند و کشف و متعاقبًا مج**ازات مجرم**ان‬
‫آنها‪ ،‬آن گونه که بتواند قطعیت را تأمین کند‪ ،‬امکان پذیر نیست‪.‬‬

‫نتیجه گیری‬
‫همان طور که در مباحث راجع به شدت و قطعیت آشکار ش**د‪ ،‬این دو عنص**ر نظری**ه بازدارن**دگی از نظ**ر چگ**ونگی‬
‫تأمین و برآورده ساختن در برخی موارد متفاوتند‪ .‬به عبارت دیگر تشدید کیفرها یک عمل قانونی است به ط**وری ک**ه‬
‫قانون گذار می تواند این عنصر را با اف**زایش درج*ه مش*قت زایی مج*ازات در ق**وانین ب*رآورده س*ازد‪ ،‬ام*ا تغی*یر در‬
‫درجه قطعیت تنها یک عمل قانونی نیست بلکه از عمل مجریان آنها نیز‪ ،‬تأثیر می پذیرد‪.‬‬
‫در مورد بررسی شدت و قطعیت و میزان اثرگذاری این عناصر نظریه بازدارندگی در پیشگیری از جرم چنین توج**ه‬
‫و التقانی ضروری است‪ ،‬با این توضیح که در ارزیابی میزان اثربخشی این دو عنص**ر در ب**ازداری از ج**رم بای**د دو‬
‫مسئله را مدنظر قرار داد‪:‬‬
‫اول این که کدام دسته از مجرمان نسبت به شدت کیفرها و کدام دسته نس**بت ب**ه قطعیت کیفره**ا حساس**یت بیش**تری از‬
‫خود نشان میدهند؛ زیرا در مورد برخی مجرمان افزایش قطعیت تأثیر چن**دانی ن**دارد در ح**الی ک**ه اث**ر ش**دت کیفره**ا‬
‫بیشتر است‪.‬‬
‫مسئله دوم این است که افزایش قطعیت و یا شدت کیفرها نسبت به کدام یک از جرائم عملی و امکان پذیر است؛ زی**را‬
‫در جایی که افزایش قطعیت امکان پذیر نیست و عوامل و موانع فراوانی مانند نوع جرم و شیوه ارتکاب ‪،‬آن باعث آن‬
‫میشود‪ ،‬زدن بر طبل قطعیت و تأثیر بیشتر آن در پیشگیری از جرم فاقد آرای قابل توجهی است‪.‬‬
‫بنابراین میتوان این گونه نتیجه گیری کرد که به همان اندازه ک**ه نظری**ه برت**ری ش**دت در پیش**گیری کیف**ری از ج**رم‬
‫نادرست است نظری**ه برت**ری قطعیت ن**یز ص**حیح نیس**ت ب**ه ط**وری ک**ه در ب**رخی م**وارد این ش**دت کیف**ر اس**ت ک**ه‬
‫بازدارنده تر است و در برخی دیگر این قطعیت است که هدف بازدارندگی را بهتر حاصل میکند‪.‬‬