Prex Eucharistica Textus e Variis Liturgi - Hanggi, Anton, Compiler

School of Theology at C
TUI
The Library
SCHOOLOF THEOLOGY
AT CLAREMONT
' WEST FOOTHILL AT COLLEGE AVENUE

CLAREMONT, CALIFORNIA . —
SPICILEGIUM —ERIBÜURBIDIEN
SE
TEXTUS HISTORIAM VITAE CHRISTIANAE ILLUSTRANTES
PUBLICI IURIS FACTI

A
G. G. MzEnRssEMAN O.P. Avr. HáNGGI

prof. historiae eccl. ptof. scientiae liturgicae
Vol. 12
1968
ÉDITIONS UNIVERSITAIRES FRIBOURG SUISSE
ANTON HÁNGGI - IRMGARD PAHL
PREX EUCHARISTICA
TEXTUS E VARIIS
LITURGIIS ANTIQUIORIBUS SELECTI
Singularum partium textus paraverunt

Lours LircrgR - JosgPH A. JUNGMANN — ArPHONSE RAES
Lro EirzENHOÓFER - IRMGARD Panr - Jonpr PruELL
1968

Volumen typis impressum subsidiis Fonds National Suisse de la recherche Scientifique
et Consilii Universitatis Friburgensis Helvetiorum
, Tous droits réservés

1968 by Editions Universitaires Fribourg Suisse
Imprimerie St-Paul Fribourg Suisse
r 5 5 8
REVERENDISSIMO DOMINO
IOANNI WAGNER
QUI TRIGINTA FERE ABHINC ANNOS MUNERE

DIRECTORIS INSTITUTI LITURGICI TREVERENSIS FUNGENS
STRENUE SACRAE LITURGIAE PROMOVENDAE INCUBUIT
QUI IN COMMISSIONEM PRAEPARATORIAM

CONCILII VATICANI SECUNDI VOCATUS IN IPSA CONCILIARI
COMMISSIONE LITURGICA ET IN CONSILIO
AD EXSEQUENDAM CONSTITUTIONEM DE SACRA LITURGIA
IMPRIMIS TAMQUAM RELATOR COETUS A STUDIIS
DE ORDINE MISSAE PERITISSIMUS PRAESERTIM
EUCHARISTICAE LITURGIAE INSTAURANDAE OPERAM DEDIT
DIE V MENSIS FEBRUARII A. D. MCMLXVIII
SEXAGESIMUM DIEM NATALEM CELEBRANTI
GRATULANTES
EDITORES ADMINISTRI ET SOCII
HOC DEDICANT OPUS
íTE
PRAEFATIO
Iam dudum mihi in animo fuit, publici iuris facere libros, in quibus
textus praecipui ad liturgiam singulorum sacramentorum pertinentes
selecti invenirentur. Ad textus eucharisticos quod spectat, anno 1966
tale propositum retuli directori Instituti Liturgici Treverensis, Rev.
D. IoANNI WAGNER, «Consilii ad exsequendam Constitutionem Concilii
Vaticani II de sacra Liturgia» relatori coetus a studiis «De Ordine
Missae», quem munere secretarii fungens adiuvabam. Ille animo libenti
probavit sententiam voluminis typis edendi textus eucharisticos sensu
arcto sumptos, anaphoras nempe et canones missae, amplectentis.
Huic operi praeparando et suum et Instituti Liturgici adiumentum
tulit, statuens praeprimis, ut socia scientifica Instituti, doct. theol.
IRMGARDIS PAHL, mecum hoc opus perficeret. Ouae exinde magna
industria et scientia maiorem partem laboris assumpsit. Ideoque de hac
praesenti editione optime meruit et gratiae quamplurimae ipsi aguntur.
Prima libri edendi descriptio iudicio multorum peritorum subiecta
est. Omnes fere responderunt tale opus carum fore exspectatumque
venire. Nonnulli accuratam suam dixerunt sententiam optimaque con-
silia et propositiones dederunt. Horum votorum ratione habita, opus
in diem crescebat. Selectio nempe canonum et anaphorarum augenda,
sed et inserendi videbantur textus e liturgia Iudaeorum, quippe qui ab
auctoribus probatis radices Precis eucharisticae habentur.
Mox tamen patefactum est editores solos hoc munus ad finem
adducere non posse, sed adiutoribus in unaquaque parte vere peritis
egere. Invitati propterea ad opem ferendam sese hoc faciendi paratos
declaraverunt hi clarissimi auctores:
Louis LiGIER SI, professor in Universitate Pontificia Gregoriana et

in Pontificio Instituto Orientalium Studiorum, qui annis 1964—66 sub
titulo «Magnae orationis eucharisticae seu anaphorae origo et signifi-
catio» et «Textus selecti de magna oratione eucharistica, addita Hag-
gadah Paschae et nonnullis Iudaeorum benedictionibus » huiusmodi
f'1b0^
VIII PRAEFATIO
textus «ad usum privatum auditorum » edidit; multa cura et eru-

ditione paravit textus e liturgia synagogali et domestica Iudaeorum
desumptos, docta introductione et ampla bibliographia instructos.
Textus prima vice fere omnes ex hebraeo in latinum sermonem vertit.
jJosEPH A. JUNGMANN SI, professor em. in Universitate Oenipon-

tana, «Missarum Sollemnia» aliorumque operum auctor notissimus,
selegit adornavitque textus secundae partis: «Textus Ecclesiae anti-
quae». Insuper et in IV parte paranda iterum iterumque consiliarius
et adiutor adfuit.
ALPHONSE RaEs SI, Bibliothecae Vaticanae praefectus doctissimus,

in rebus liturgicis praesertim orientalibus peritissimus, ingenti labore
et admirabili semper cum humanitate maximam illam III partem:
«Anaphorae orientales» instruxit, permultos textus undique colligens
et notis introductoriis et bibliographicis illustrans.
LEo EIZENHÓFER OSB, nunc in monasterio Neuburg prope Heidel-

berg, fidelis olim et doctus L. C. Mohlberg OSB p. m. in edendis anti-
quioribus sacramentariis socius et auctor operum utilissimorum (e. g.
Canon Missae romanae, 2 vol. Romae 1954-66), partim solus, partim
una cum I. Pahl: «Textus liturgiarum occidentalium» indefessa cura
collegit et notis amplissimis ornavit.
JoRD1 PiNELL OSB, ex monasterio Monserratensi, professor in Pon-

tificio Instituto Liturgico S. Anselmi in Urbe, quamvis serius rogatus
et muneribus innumeris oneratus, auxilio venire non dubitavit ; textus
eucharisticos liturgiae hispanicae denuo ex ipsis codicibus manuscrip-
tis exscripsit et secundum regulas editionum criticarum paravit.
IRMGARD ΡΑΗ͂Ι, praeter labores supra indicatos, partem habuit non

parvam in conscribendis quibusdam introductionibus, in bibliographia
constituenda, in textibus typis mandandis et corrigendis.
Unicuique horum in parando et perficiendo opere sociorum et co-

editorum gratias ago maximas; sibi persuasum habeant se scientiae
liturgicae, imprimis eucharisticae, multam et utilem Operam prae-
stitisse.
PRAEFATIO IX
Sed et IOANNI WAGNER grates agimus atque servamus pro suo ac

Instituti Liturgici consilio et auxilio etiam atque etiam praestito. In
testimonium nostri grati animi ei, sexagesimum mox diem natalem
agenti, librum hunc dedicamus.
Omnibus insuper, qui verbis vel scriptis animum nobis ad opus

peragendum fecerunt bonaque consilia dederunt, gratissimi sumus; e
quibus sequentes RR. DD. nominare liceat, quippe qui gratiam me-
ruerunt particularem: Karl Amon, Graz -- Bernard Botte OSB, Lou-
vain -- Placide Bruylants OSB, fel. mem. - Hieronymus Engberding
OSB, Gerleve — Odilo Heiming OSB, Maria Laach - Emil Lengeling,
Münster — Alexander Olivar OSB, Montserrat — Angelo Paredi, Mila-
no — Joseph-Maria Sauget, Roma - Cyrille Vogel, Strasbourg — Wal-
ter von Arx, Fribourg.
Centrum et cor vitae christianae id est, quod Christus Dominus in

ultima cena fecit apostolosque facere iussit. Si hodie iterum tamquam
exhortatio et postulatum famosum illud adagium carolingicum repeti-
tur: «Revertimini ad fontes», id valet etiam, et modo singulari, de
magna oratione eucharistica Ecclesiarum primorum saeculorum.
Spes nos tenet fore, ut haec editio innumeras continens Preces
eucharisticas ad fontes praecipuos religionis christianae ducat sicque
modestissimam partem conferre valeat ad instaurandam liturgiam
Ecclesiae Catholicae aliarumque Ecclesiarum nunc inceptam et insi-
mul ad optatam unionem omnium in Christum credentium, ita ut
Eucharistia, a Christo pridie quam pateretur peracta et a Christianis
semper celebranda, pleniore sensu evadat signum unitatis et vincu-
lum caritatis.
Friburgi Helvetiorum, die 15 octobris 1967.
ANTON HÁNGGI
INDEX RERUM
Duc QU CJ CO COCODSOSSCE DS παν ον δ, ο᾽ 9. διιοι α ν 1 5, 8 δὰ, ὁ.κ᾽ τος φλν ει τὴ)DEOMOOTO I OXON ROBO
Pontes hturmapum occidentalium solers eme devs Wes ee Vs dia

winter cu ΤῸ τ εν πο MM PL
Pusogucuoeensralst c τε ὐκοδεκ ιν dcos AM RUE Iur i no
PARS PRIMA
TEXTUS LITURGIAE IUDAEORUM
(Louis LrciER)
I Oiddus sabbati et dietum desttvitatis o. eeeuit p ardt ee d sens

JE enedictio vin] v e cer E IL P ἀν eccdpt
ZU ΘΕ ΘΟ εἰ pamisto ce ΟΥ̓ το τ το δὲ Ego s sd
ΞΟ οι οὐ τὺ νυ το τυ λει το νοι "O0
ὧἱι
II. Birkat ha-mazon seu gratiarum actio post σθῆθ. .. «Ὁ Ὁ ν τε ννννον

1 τ τ ΑἸ ΞΖ ΠΤ eU eve trade eem ee eer eleme seus
2. DIriateha-mazot vocc τς τ aste dac tidie dese teer ed ates WO
00
x
a) Textus qui à Louis Finkelstein ut pristinus propositus est ..

ib) RecensionesslitureicacsN e e E EE c CT EA Me Ueege eeYe ieshes
Secundum SederskavrAumram (Sa ΤΣ) τς er eme Ipse re 10
Secmudumesiddurnehavesaadiassc) re 10
III. Sédér Haggadah δὲ] Pésah seu Ordo narrationis Paschae ......... 13
IAE Orcaussdiesseusrdospsruusq re teo UNIT IM 15
iBXiSédeémseurOrdosscundius ce cursus etre BAR. erae ststelellelave 16
12s uestionesspueri(qMahbsmnistanah?») f o eee o. 16
melntroductiosprimadacdeMdras eec c EE ee: 16
maraitaxeuatbuoranillcpu E quM MM Le EPet. 17
"bntrocducti0secundaadi Midas 90 4. corόνυς ἀπε ρευ τι tapas edens 18
4P »Midrassseusiarsattosbascliae
συ
Co τς EU cest ToS ΚΝ 18
XII INDEX RERUM
. Additamenta ad MidraS .... eee rese

....
2-2 ee .eee 21
. Dayyénu («Satis nobis fuisset») ........ e 22
Θὲ2 Gonsütutio Rabban:Gamaliel
-1
co ETT reos sus7τ- 23
Moτ ΠΟ ELI OCA ODD IO OD τυροῦ 24
10. Invitatotiurm 9. E ttu ise pte E UI M MEME 24
11. Prima pars psalmorum «Hallel»-............... eee 24
12. Benedictio redemptionis 0: eum 62 MM LSUSUM DE Ὁ 24
13. Cena. (Sulban 'orékh) -.— dose v x wotdedn en dena RE 26
G"Sédérseu Ordostertius 4-9 II EEUU 26

1o Birkat ha-mazono ENSE 26
2-Ha-raliaman: huie certe rese eese SR e SEE a S 57 28
3: VersiculicalicisElae c mE 29
qaSéderiseu/Ordoiquartuse t ce re CC 30
1. Altera pars psalmorum etlallelyr E 52:5. 30
2. Birkat ha-Sit;seu benedictio carminis 999-9
12 2 - 30
IV. Sema Israel eiusque. benedictióbes 2...

eure ursa -- 35
1. YOtSeÉ joo e arem he, cera T ice EI CEN Id 36
2. Ahabhahurabbahve. ute
CRUS SEE 37
3; Semas Israel το Soc MORE OUR o νι E SE 38
4r Emetwe-yateibhis: 6 m roce EI REMR 38
V. Semonéh-'essréh seu decem et octo benedictiones 9 9 »9 € e ew es w. ww» e 40

a) Recensio palaestinensis 1I 41
b) Recensiones aliae $ ee ἃ - e eje e se ἃ ev e.* e e δῶ e « πὰ e 9 « e ws» e ee e s uM we 44
Secundum Sédér Rav Amram (s. IX) 44
Secundum Siddur Rav Saadja (s. X)
VI. Ex «Sédér 'abhodah» diei Expiationis err] m | |! | | |)| | s ] οἱ ἃ ||] m t t] t] |» n. 55

Hymnus «Attah konanta Ὅ] τη mé-ro&» w'V "e^. Ὁ a» Vw «e 9 » νυν 9 *. e RS 9 S 56
PARS SECUNDA
TEXTUS ECCLESIAE ANTIQUAE
(ΤΟΒΈΡΗ A. JUNGMANN)
I. Textus sacrae Scripturae wage. 9e ec» S^n ^w à eV qe wi V 9 RV 9S 'w νον νὰ V ue 62

a) De institutione Eucharistiae Wie € W)& οἷο; δ' S9» i v9) κα ὁ ὁ pw 6 δ᾽ 19; τὰν ὦ 62
Secundum Matthaeum wyje'« οἷν ἵν ἃ € 8. δ᾽ ww V S e Wu νἀ τ νὰ 9. i v9 Ὁ 8. 61 0),ἃ 62
Secundum Marcum ὁ s. ὃ ν το) ολοῖδοῖν 9 "n^ wu 79, 9,T9 VIRA TR CRQIU TRTI o uS 9 oA e] δ π᾿To(RT L910). e 62
Secundum Lucam le, οἷν δ᾽ eee, ww: e ww ce Tecw v!uw; ὁ νιον WISI P/Cu 1970 19)/5] ὁ» Ὁ Ὁ 0. d) 62
δ τὰτὸ c e'e« e v $9 we » ιν 9 9599s)» 5 » sa] v 9 ee 52e 62
INDEX RERUM XIII
b) De fractione panis 64
Secundum Acta Apostolorum Pe ταν δι e αν 00 79 M δ erbe (9 9 9 e T$ Δ 9 9 ἃ ὃ, Φ' δ᾽ ὦ 64
Secundum Paulum, 1 Cor ον αν νον Co ν δὴν ον pec 5 πὴ ὁ 5 ὁ 6 ὁ; ὦ; Φ'δ « 64
11. Didache 9, 10, 14 Ὅλα οὐ οἱ 4, ον οὐ σὴν eMe ὁ ΔΝ 6, 67 6... 4 δ᾽ eee 55 οἱ 5 4. Δ᾽ δ πεν ege erae ea 66
TEE Iustinus usnm esca α ον οὐον αἰ δὰ αὐτο πον πὸ Ὁ, Φ 5 4. Ὁ ὁ, ὁ e sa e.a s) * ὁ erc eis ie leis eia ele s e sls 68
δυο ον τα ἴα, Ὁ) ο.9 Ὁ τῶ το Ὁ ΥΩ; δ᾽ Φις, διε, 2.76. 6 Ὧν 4,06} Δ 2)|.εἱ Ὁ. δι ον Ὁ, ee 68
2
IV. Ex Actis Apostolorum apocryphis DECOCEDIU CMTTRCU DE M HENCE INCID INCONTRI I OTCREI 74
[p Actasloannis: 3594801099 109 4 e. rere e UTI RUE E T SUNT 74
2. Acta Thomae 27, 49, 50, 133, 158 ei^a.lalis eris ele! v.s; δ'(οἱ 0] Ὁ 2,9. 0. 9.9/0 le 4, e e) ἃ 76
VE Hippolytus, Prex eucharistica in «Traditione Apostolica» 80

VI. Constitutiones Apostolorum VIII, 12,4—51 ORO Ga 18.Χὸ,γετ. Ὁ) δὲτα,(ὦ. Ὁ) 6...ECNOTUSOEO 82
PARS TERTIA
ANAPHORAE ORIENTALES
(ALPHONSE RAES)
T: Anaphorae secundum typum alexandrinum .................... 101

Ain Bcclesiiaesyptiaca gtaccat o oc UTI UUNITULA ARUM US IT. 101
1. Anaphora Marci Evangelistae secundum codicem Rossanen-
Sexmssexelii(hodiecodVatssr 1070) τὸν 20 τεἰς ττὰς 101
2. Anaphora Marci Evangelistae fragmentaria ............... 116
a) mPopyvrusstrasboMrerore254 s MV VM τον ποβιοος 116
b) Papyrus Manchester John Rylands Library n.465,s. VI .. 120
Swbraementumnber-bBalvzebwsmVI-VIDDo τὺ τ Ρ΄--᾿ 124
4. Anaphora in Euchologio Serapionis, s. IV ............
LLL. 128
iBSInstbcclesiaxcoODtICad eT caet od M aae rone feidregetekefeeiiege Ue celeet 134

d AnaphoraiCyrillivAlexandasic e d e ETE 1.99
2. Fragmentum codicis Lovaniensis coptici n. 27, s. VI ....... 140
3. Fragmentum in Ostracon coptico British Museum n. 4 ..... 141
C NInrEcclesiazaethitopicaw d n Een asserere cerodelest s elogegele eleg eesins 142

1. Anaphora sanctorum Patrum nostrorum Apostolorum ..... 144
22 Amaphora Dorini nostri; Tesu. Ghristi! 6-1 e es else ον 150
3: Amaphora Ioanniscfilil/tobttrut d... - 105. A e Sette T ees 153
4. Anaphora Mariae Virginis filiae Dei, quam composuit ei Abba
;Hertacus Episcopus civitatis Bahnasa. 0909 41e ers 160
XIV
ixi" uoi πως WeINDEX
EM RERUM ΞΟ Ξ ΘυΘ 95 9 ΘΟσε ιν.
5. Anaphora CCCXVIII Patrum Orthodoxorum .............. 168

6. Anaphora Athanasii Apostolici ........... eee 175
7. Anaphora EpiphaniiSalamiensis ............ lees 184
8. Anaphora Ioannis Chrysostomi ................ eee 189
9. Anaphora Cyrilli Alexandrini (I) ............ τ 193
10.
0 Anaphora Dioscori Alexandrini ................. eee 198
1
11. Anaphora Dominae nostrae Mariae Matris Dei, quam compo-
Suit:ADbba:Georgniss. ecce IR I ELE 200
II. Anaphorae secundum typum antiochenum ................

eee 204
A.-In'commentarus'ssaecultlWV-Volce2 e τος τι MEE ES 206
ils Anaphora in Catechesibus mystagogicis Cyrilli Hierosoly-
jane EET E nee re b RR TOES 206
2. Anaphora in «Hierarchia Ecclesiastica» (IIL3 ὃ 11.12)
Bseudo-bionysiArcopagitaesg- d EL EL 210
3: Anaphora in Catechesi mystagogica VI Theodori Mopsuesteni 214
4. Anaphora in «Testamento Domini nostri Iesu Christi» ....... 219
; In Ecclesia; byzantina 2... ese eiie eccIesie secos aeta o telo e IRE 223
1: Anaphora loannis Chrysostomi secundum codicem Barber.
DI. 9305. vue lesceusrs sretensse desee eise retecs ereteeere teedee ὉΠ τὺ 223
2: Anaphora Basilii Caesariensis secundum codicem Barber.
9gr2336' et codicemiGrobtaterzaDbpo VIP OM ED 230
Ξ:; Anaphora lacobi fratris Domini secundum codicem Vat.
EI: 22022: c cx eI IN SK d SE Drs E ISIN EISE ENSE ὡς 244
d Anaphora Epiphanii Salamiensis. ο΄ τ τ SET 262
Ω . Tnicclesiasyro-antiocbeha 2c. SR UE US JR ETHER 264
. Anaphora Duodecim Apostolurum (P9) n E 265
, Anaphora lacobi fratris Domubi ...-. 9. eye ETE 269
.Anaphora Timothei Alexetüdninis 5.1 C SATUS OEO E 276
.'Anaphora Sever ΔΉ ΗΕ Po CODO SITUE CEA 281
. Anaphora Cyrilli Hierosolymitani seu Alexandrini ......... 285
; Anapbora Ignatit-Antincheni. τ τ πιΨΠρΔὌΕΘοᾶιν 288
. Anaphora Ioannis Basorensis seu Bostrensis .............. 292
. Anaphora Clementis Romani (I?) 298
. Anaphora Iulii Papae Romani $29 αὶ αὖ ἈΠῸ W τὸν 9 9. Na 08.0 €) 9 R^ NA γν ὁ 303
ΟΝ
4
U . Anaphora Eustathii Antiocheni (I?) e*t]
μιπσὰὶ
κα
σἂοοο | |]|À]||]|]]|]f]||] |]|] ||] |]||] 9 9 n 306
D. In Ecclesia maronitica ws,€^» € 9/9 5 À * we s 2^ ὧν φνυ wl uw ,τιν τοῦ € /9 9 οὐ αν ἃ 310
da Anaphor& XystieA ees SES M τιἀν 310
2. Anaphora Sanctae Romanae Ecclesiae ec! tí ]|À] | À |]|||] |]
] n 9 t9 n 9 315
E. In Ecclesia armena Ln OE COE X ONCE X3: ὦ νὸτον αὔδα O0 LRCUNC Tn Y CONO OP QR ER IRE C OS S19
il Anaphora Athanasii Alexandrini 94€ 9 τισίν ἀνε ν οὐδ᾽ Pi C M] Ὁ, τὶ οἷν ν᾽ νὸν 0. 319
2; Anaphora Gregorii Nazianzeni 9: 918/8582; eS δ RS ER αν 1948 E Ere I6] Viv 327
INDEX RERUM XV
3AmaphotresIsaaciseusabeg e eS ESIτὸς doe 332

4 Amaphora€yrnllisAlexandrini-. 3-0 EIUS emtetteelienine 337
S AmaphorastacobistratreisHDonmin p o erg un -reteeereute 942
ἘΣ IBI DIS GEPENEISISAD BENE. CS GODS QI OETCCDBC TNICLCSEROONTETS 347
Tes AmaphorarBasili'GaesatieHsts: τὺ τ τον τον νι σισῖ τειν σὰς 347
2. ΠΡΌΣ Οὐ ρ τῖῖ ΠΥ̓ΑΖΙΘΉ ΖΘΏΤ. . οτος τς στοῦ ες σε MESSI κυ, 358
ΠΥ Anaphorae secundum typum syro-orientalem .... . Οὐ Ὁ Ὁ νον ν κεν sese 374

'AeuIns$Ecclesjavassvra:eticlialdaica srcp
EL .-.Ὁ᾿: 375
1. Anaphora Apostolorum Addaiet Mari ............... es. 375
2uAmaphoracbheodoriMopsuesteni oe re nS RI EIN δος 381
SesAnaphotrasNestorrig e Er το ΠῚ θεοῖν Rec τοῖς ite Se στ τος 387
4. Anaphora saeculiVI secundum codicem British Museum, Add.
VPoe der Ede A TUO C TOM ERAS UIN DIDI E A TESIO cub 397
B. In Ecclesia syro-malabarica- ....... eee eee τ|7ὺὔὖὕὔτοὔτ το hmm 405

Anaphora Apostolorum Addai et Mari ............ eese 405
Ὁ ΕΟ ΘΙ ΠΟ ΘΠ M e 2. esee esr ieoeis e sU rteeriedss eres opere 410

Anaphora Petri Apostoli .............eeeeeee een 410
PARS QUARTA
TEXTUS LITURGIARUM OCCIDENTALIUM

(LEo EizENHÓFER — IRMGARD PanHrL -- JoRD1 PINELL)
- Textüselibrisnon liturgicis. :5.-.. - 4e dele eee eterorers een 9m SI ero etes 421
1. Ambrosius, De sacramentis IV 5,21s.; 6,265. ....... eee 421

2. Fragmentum anonymum arianum e codice Bibliothecae Vatica-
reet deet manis(Uoc taret even Stet i ON ccnl eere eese pe Dt: 422
JE Liturgia romana (L. Eizenhófer -I. Pall) ......... enn n 423

CanonaMIgssacWe ent e EE τ το ὙΠ} SEES
πῖον 424
Appendix: Praefationes ........eeeee eee σα κκ στιν σσον 438
De Adventu Domini (V 1123) ........... eee n ννοος, 438
In Vigilia Natalis Domini (V 14) .... n
.... n κιεσκ κεν 438
In Natale Domini (L 1245) .... ee
.... n
...ÓÓÓÓR 438
Itemealta (L:1260) 433958 «5. Ile Ire το τὺ ardinia Tue 439
In Natale sancti Stephani (L 684) ........... enn 6n 439
In Natale sancti Ioannis Evangelista e (L 1276) ....... ...e 439
In Natale Innocentium (L 1286) ........ eee 6 439
XVI INDEX RERUM
[n OctavasuDomanu( Bios) eT 440

In Lheophania:(V465)s τ RCPEREERCELEDULECPRCROEEEL 440
«Dominica; LV ipostelhieophaniamy(SHSDEP ππ----- 440
In; Septuagesima 5231) me err CT 440
In Ouüsdragesiuma (5 2/74) SELL EE EL. E τ ττ΄- 440
In ieiunio (mensis septtiui) (E. 869) occ E RS nae E 441
In Sabbato sancto (V.457).. « docto toe EXOTIC τσ 441
Dominicum, Paschae V, 466), « 1.22. πρΠἘψρψ«ΦρρᾶρὥορορπσΠΠΠ΄---- 441
Tempore. paschali (L: 901 Lose ν τσ 442
Item: àBa. (I,92) 4 Acictc- atu ANBIES oco ctas e ue SERE 442
Ttem alta (1; 1130) 2..« cos c LECT c EE 442
Item alia. (V.482) «(s πο τ ον. 442
Item aliaqV 402) 5- 5 27 πε δα c 442
Iteri àlra {Ὁ 540) u.s eo ἐδολ ΡΣ νυν τὰν πεν. 443
In;Ascensa Doninb(L 76) coe dene. nS 443
Item/alia (E το 2. A RE Eae ced NUT A LUE 443
Dominica post Ascensionem Domini (F 1517) ................ 443
In Vigilia Pentecostes (V 634) δ᾽ αὐ νοΐ, δ᾽ οὐe e ὁ. 6 Ὁ 10) 9, 9 94, 910) ἡ - » s Ὁ Je ei em e
Die sancto Pentecostes (F 969) 9/s eme s eje ἴα ee ee ww ὦ ὁ e ww [9 Ὁ) φυσοῦν x
ltem adm (1227 Lo uu usen aue MENUER iu ERR S RETI ἐΠΕΠ
Hebdomada XXII post Pentecosten (S 1272)
Hebdomada XXV post Pentecosten (A 1461)
In Natale sancti Ioannis Baptistae (L 239) ................uuu
In Natale Apostolorum Petri et Pauli (L 285)
S5EII
Item alia (L 307) LUCR δος ὙΠ δ9 Ὁ τα Ever f OLOBETSP SEae CIRCRICH NICO e OON ON enn 446
Hem ata (E310) oae τε τ RES OH E DE EN NERE 446
In Natale plurimorum Martyrum (L 156) ee ae ec SN aru] 919 9 8 € TA! CR m 9 9 446
Item alia (Ioannis et Pauli) (L 271) LU αὐ CONCI NORCHR MC TROP ὦ Le D DICTO] 446
Item alia (Ioannis et Pauli) (L 273) * e'* jare elelase Ure ain. a e. eiu n wi NS] e me
447
In Natale Episcoporum (L 986) €13,79 δος αὐ Ἂν οἰ οὐ d D 1826 1) €. dw eu]. ὦ E quS Ὁ τὴν
ΠΥ
Ad Sponsas velandas (V 1446) 447
III. Liturgia ambrosiana (L. Eizenhófer — I. Pahl) αν, τυ ον πὰ 333-1 COS CIC GS
448
1. Missa canonica (AmD 569—572; AmB 8160-92D). ou
2. Feria V in Authentica seu in Cena Domini (AmB 488-492
XC
sORURDEN 449
3. In Vigiliis Paschae (AmB 546—547) ον ας τ δον νον, ον
) 452
οὐ τὰ πο Ἐπὴν 454
Appendix: Praefationes? « sels LU ur v o NM
E RN NM 455
Dominica III de Adventu (AmB 65) C TOR. Ur.TS CDU ORC EICDR REIS T RCIRCT C TO DC) 913
455
Dominica VI de Adventu (AmB 85) ον ἀν ᾽ν υς νιν
οἷῷ Ἔν 3L ES R CaL US 455
Natale sancti Stephani (AmB τς πο τ τῷ 455
Natale sancti Ioannis Evangelistae (AmB 157)
ΠῚ ὉΠ w Sw eg cx Ὁ ὦ ur νων 455
Octava Domini (AmB 184). ὑπ πον 456
Sabbatum I hebdomadae I de Quadragesima (AmB
312) ...... 456
Dominica II: De Abraham (AmB.356) ΝΟ UweΣ arcu wer 456
Feria IV hebdomadae V de Quadragesima (AmB
440) δ Ὁ t t] n n 457
Dominica in Ramis Olivarum (AmB 465) wv Tel ul NU
V. we TUN e^ 9 78) | 5. 07 €. Ὁ S o. 157
INDEX RERUM XVII
Mane die sancto Paschae in Ecclesia minori (AmB 556) ....... 457
Item alia Missa in Ecclesia maiori (AmB 561) ................ 457
πθτια πη oT bis (ATIS 609) CNET ELS ere ε HA eT aee 458
Die Sabbato Albis depositis (AmB 636) ............... yo uen 458
OxrdanabroibestiATmTDrOSPNEATREDIS 0). e τ ΗΝ τ 458
iNatalegsabBctaeueeathaeuxmibs203) ru quce ἐπ 459
diranslatiosancetitNazarbiomiblo2 Dye 0 ..:. 1590
Ππ| Δ δ᾽ τ π|5 a poscold(dab 2) rauσον νος 460
ilnspedicatiobexEcclesiaeqoAmi5 40234) τ τ... τις 460
IMissasmpiusidehuncti (TOU) TEENS eS 460
IV. Liturgia gallicana et celtica (L. Eizenhófer — I. Pahl) ............ 461

1. Canon Dominicus Papae Gelasii (Sto 9-16) ............ sess. 463
2. Missa. dominicalis (Mone. 16-19: Mon 15)... 5. 3s Eee Tete ον. 467
3. Missa de Adventu Domini nostri Iesu Christi (GaV 43-46) ..... 469
4. Missa in Vigilia Nativitatis Domininostrilesu Christi(Go 3—5) .. 470
5. Missain die Nativitatis Domini nostrilesu Christi(Go 17-19) .... | 471
6. Missa in diem sanctum Epiphaniae (Go 86-88) ............... 472
ἡ. Μ|55ὲ τῷ δα ΤϑτοτηΙ (Ὁ 209-211)... ...........- Ue 474
8. Missa in Vigiliis sanctae Paschae (Go 270-271) ............... 475
9. Missa prima die sancto Paschae (Go 280-281) ..............-* 476
10. Missa Apostolorum et Martyrum et sanctorum et sanctarum Vir-
emu sto 20s E ea s τὸν τῸὸ0ὕὍτ|7ὖὔῸὖ τ τ" ΝΣ 477
11 Missa dominicalis(Go ΟΞ ...........-.. --.- -----.- 478
12. Τίοτῃ 4115 ((τὦ 920 9.,7)..------.--.Ὁ-θ teli ee τ 0ὕ.: 479
75. FtenraltaqMone 61, 63-05): . τ τ τοὺ τὸὺὔὕὕὺὕᾺὕᾺὕ0ὕ0. τ us e ue 480
Appendix A: Contestationes seu Immolationes .............. s 481
IMissamNataliss oin d Von 4 NN Ite iugales du 481
Missa in Natale sanctorum Infantum (Go 49) ............. τὺ 482
Missa paschalis IV Feria (GaV 214) .......... eee 483
IMissasdicti Ve Paschae (Moni) T ERE π-- --..---. 483
Missa paschalis VI Feria (GaV 227) ......... ee κκκκσεσν 483
Missa die Sabbato Octava Paschae (Go 311) .............. σσν 484
Missa clausae Paschae (GaV 245) -.--. esee esee ον τ τιν τ το e 484
Missa in die sancto Pentecostes (Go 362) ............ eee 485
Missa Martyrum (Go 4560) ------.----- hh tnn 485
Missa dominicalis (Go 536) .---.--:-:- err mrt 486
Itemcalia (Mone/28)/ 5d ΠρΦ“πΦρΠροσπ΄π-π--ττ΄᾿------- 486
Item alia (Mone 43). -- τ ee deser hehe meme mene tt 487
ftem alia (Mode 51) $0 Π'Πὸ᾿--τὋὉ-----,--ς-ς--- 487
Appendix B: Post Sanctus ......eeeeeeeeee nn n] 488

Missa in Natale sancti Stephani Protomartyris (Go 30) ........ 488
Missa Infantum (Mom 31) ........ eee rere rtt 489
Missa in Circumcisione Domini nostri Iesu Christi (Go 56) ..... 489
Missa in Symboli traditione (Go 201) ........... n nn 489
n2
XVIII INDEX RERUM
Missa; diei ΤΥ Pascbae:(Mong4) t o EISE EE 489

Missa; in(die.sanctorPentecostesi(MoniOS MR CEPORE 490
Missa in Assumptione sanctae Mariae (Go 99) ................. 490
Missa. Martini (Momnd40); m ee UO OE πα ΟΡ ΣΎ ΕΕ 490
Missa;dominicalis((0:504); coe ce cO πὸ ν- 490
Item alia. (G0:515)/ adero o EE ον νον αν 490
Appendix Gs Postisecteta seu ΒΟΒΡ MsteriBInM LT 491
Missa in Natale sancti Stephani Protomartyris (Go 31) .......... 491
Missa, Circumcisionis Domiui (Mon. 38). V. e OE. Xu 22h nSUR 491
Missa. in Symbolir traditione (GaV 18) “--ρΦ«-σ΄--.--- 491
Missa in Assumptione sanctae Mariae (Go 100) ................. 492
Missa in Cathedra sancti Petri Apostoli (Go 154) ............... 492
Missa. pro detunctis (GAbD2) ΕΠ ΗΓ ΟΣ 492
Missaá. dogminicalis (Go-505)* 4 SPOD. ARX ot PRIARA TE PII QO RONDE 492
Item alia (Mone 31) ..... duse Voce MOT ELE CREE 493
Itemsalia (Mone: 55) vod Lo π cdd ene D Ie d AE 493
Vs Liturgia hispanica-( T. Psuell)* o8 odas tos TEE JAEN 494

. Dominico de quotidiano (cf. LM 1402-1404) ................. 497
. Item Dominico de quotidiano (cf. LM 1126-1128) ............ 499
. Item Dominico de quotidiano (cf. LM 1162-1164) ............ 500
. In Adventu Domini (ct. E.M 14-16)-..... 12. ee .. π᾿ 501
. In Nativitate Domini (cf. LM 114-116) ..................... 502
- In:Vigilia paschali (cf..LM 6052607) 5.. EL . der SO TE 504
In die Paschatis, missa antiqua (cf. LM 725—727) ............. 506
. In Cena Domini, s. Eugenii Toletani (cf. LM απ, 3 79), c EE 507
. In Ascensione Domini, s. Ildephonsi Toletani (cf. LM 752-754) . 509
O0
«1
κα
lS
μι 0 . Missa generalis defunctorum, s. Iuliani Toletani (cf. LO 420—422)
4ΘῸ 512
Index Auctorum eoe ILierieioe eese sce i0; wf wie ΧΈΛ eira C7) siTRI NR RUE SOeS ὁ ων τιν ERO ESAE E S 515
INDEX ABBREVIATIONUM
BRIGHTMAN E F. E. BRiGHTMAN, Liturgies Eastern and Western. Being the

Texts original or translated of the Principal Liturgies of the
Church. Vol. I. Eastern Liturgies. Oxford 1896, repr. 1965.
CChr E Corpus Christianorum seu nova Patrum collectio. Turnhout —
Paris 1953ss.
Chrysostomika l-- XPYZOXZTOMIKA. Studi e ricerche intorno a S. Giovanni
Crisostomi. A cura del Comitato per il XV. Centenario della
sua morte [407-1907]. Roma 1908.
CLLA - K. GAMBER, Codices liturgici latini antiquiores — Spicilegii
Friburgensis Subsidia 1. Fribourg ?1968.
CSEL Ξ Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum. Wien 1866ss.
ἼΒΣ ΞΞ Diaconus.
DACL -- Dictionnaire d'archéologie chrétienne et de liturgie. Paris
1924ss.
DThC Ξε Dictionnaire de théologie catholique. Paris 1930ss.
LiGIER — L.LicreR, Textus selecti de magna oratione eucharistica
addita Haggadah Paschae et nonnullis Iudaeorum benedic-
tionibus (Ad usum privatum auditorum). Romae ?1965.
Liturgia-Etiopi Liturgia-Etiopi. Revisione e ristampa del «Messale etiopico».
Plenaria seconda, Allegato I, Allegato II. Roma 1944.
LThK Ξε Lexikon für Theologie und Kirche. Freiburg ?1957ss.
LW — Liturgisch Woordenboek. Roermond 1958ss.
MANSI ΞΞ J. D. Maxsr, Sacrorum conciliorum nova et amplissima col-
lectio. Florentiae 1757-98, repr. et contin. Parisiis 1901-27.
OCP Ξε Orientalia Christiana Periodica. Roma 1935ss.
OrChr Ξε Oriens Christianus. (Leipzig) Wiesbaden 1901ss.
Eh Ξε Populus.
PE Ξε Prex eucharistica.
PG Ξε Patrologia Graeca, ed. J.-P. Micws. Parisiis 1857—66.
PL Ξε Patrologia Latina, ed. J.-P. MiQcwE. Parisiis 1878-90.
QUASTEN -— J. QuasrEN, Monumenta eucharistica et liturgica vetustis-
sima — Florilegium Patristicum 7. Bonnae 1935-37.
QUASTEN, Péres — 1. QuasrzN, Initiation aux Péres de l'Église I-III. Paris
1955-63 (editio originalis: Patrology I-III. Utrecht-Brus-
sels 1950-60; versio hispanica: Patrologia I-II. Madrid
1961—62).
Reallexikon für Antike und Christentum. Stuttgart 1950ss.
ΧΧ INDEX ABBREVIATIONUM
ἘΔΕ5 A. Razs, Anaphorae Syriacae. Quotquot in codicibus adhuc

repertae sunt, cura Pontificii Instituti Orientalium editae et
latine versae. Roma 1939ss.
RENAUDOT E. RENAUDOT, Liturgiarum orientalium collectio. 2 vol.
Francofurti a. M. ?1847.
S Sacerdos.
Subd. Subdiaconus.
TM Textus Massoreticus.
FONTES LITURGIARUM OCCIDENTALIUM
Verona, Bibl. Capit., cod. LX XXV; ed. L. C. MourBERG —

L. EizENHÓFER —- P. ΘΙΕΈΕΙΝ, Sacramentarium Veronense —
Rerum Ecclesiasticarum Documenta, Fontes 1. Roma 1956
(CLLA. 601).
Gallicana.
Roma, Bibl. Vat., cod. Palat. lat. 493; ed. L. C. MonrzBERG-

L. ErzENHÓFER -- P. SrrFRIN, Missale Gallicanum Vetus —
Rerum Ecclesiasticarum Documenta, Fontes 3. Roma 1958
(CLLA 612—614).
Paris, Bibl. Nat., cod. lat. 13246; ed. E. A. Lowz, The
Bobbio Missal. A Gallican Mass-Book — Henry Bradshaw
Society 58. London 1920 (CLLA 220).
MFr Roma, Bibl. Vat., cod. Reg. lat. 257; ed. L. C. MourBERG —
L. EizENHÓFER — P. SrFFRIN, Missale Francorum — Rerum
Ecclesiasticarum Documenta, Fontes 2. Roma 1957 (CLLA
410).
Go Roma, Bibl. Vat., cod. Reg. lat. 317; ed. L. C. MonurBERc,
Missale Gothicum — Rerum Ecclesiasticarum Documenta,
Fontes 5. Roma 1961 (CLLA 210).
Mone Karlsruhe, Bad. Landesbibl., cod. Aug. perg. 253; ed. L. E1-
ZENHÓFER, Die Mone-Messen — Missale Gallicanum Vetus,
Beigabe I. Roma 1958 (CLLA 203).
Milano, Bibl. Ambr., cod. M 12 sup.; ed. A. Dorp, Das
Sakramentar im Schabcodex M 12 sup. der Bibliotheca
Ambrosiana. Mit hauptsáchlich altspanischem Formelgut in
gallischem Rahmenwerk — Texte und Arbeiten 43. Beuron
1952 (CLLA. 205).
Mon München, Bayer. Staatsbibl., cod. Clm 14429; ed. A. Dorp
--
L. ΕἸΖΕΝΗΘΕΈΕ, Das irische Palimpsestsakramentar im
Clm
14429 der Staatsbibliothek München — "Texte und Arbeiten
53/54. Beuron 1964 (CLLA ΖΜ
FONTES LITURGIARUM OCCIDENTALIUM XXI
Gal St. Gallen, Stiftsbibl., cod. 908; ed. A. Dorp, Palimpsest-

studien I — Texte und Arbeiten 45 (Beuron 1955) 1-36
(CLLA 201).
Celtica.
Sto Dublin, Royal Irish Academy, cod. D. II. 3; ed. G. F. Wan-
NER, The Stowe Missal — Henry Bradshaw Society 32.
London 1915 (CLLA 101).
Am Ambrosiana.
Milano, Bibl. Capit., cod. D. 3,2; ed. A. PaAnzEDI, Il sacra-
mentario di Ariberto, in: Monumenta Bergomensia 1,
Miscellanea Adr. Bernareggi, a cura di L. CongTEs: (Bergamo
1958) 329-488 (CLLA. 530).
Bergamo, Bibl. di S. Alessandro in Colonna; ed. A. PAREDI,
Sacramentarium Bergomense — Monumenta Bergomensia 6.
Bergamo 1962 (CLLA. 505).
Mozavabica.
LM "Toledo, Bibl. Capitular, cod. 35.3; ed M. FÉnRorIN, Le Liber

Mozarabicus Sacramentorum et les manuscrits mozarabes —
Monumenta Ecclesiae Liturgica 6. Paris 1912 (CLLA. 301).
LO Silos, Archivo del monasterio, codd. 3 et 4; ed. M. FÉROorIN,
Le Liber Ordinum en usage dans l'Église wisigotique et
mozarabe d'Espagne du cinquiéme au onziéme siécle —
Monumenta Ecclesiae Liturgica 5. Paris 1904 (CLLA 390).
Milano, Bibl. Ambr., cod. M 12 sup.; cf. GaM (CLLA. 205).
MM Missale Mixtum secundum regulam beati Isidori, dictum
mozarabes. Toleti 1500; ed. A. LrsrEgvy, Romae 1775
(s PL 85; CLLA. p. 196).
Lor F. ΡῈ LoRENZANA, Missale Gothicum secundum regulam
beati Isidori. Madrid 1804.
Gelasiana.
Roma, Bibl. Vat., cod. Reg. lat. 316; ed. L. C. MonrBERG —
L. ExzeNHÓrER - P. SirrRIN, Liber Sacramentorum Roma-
nae Ecclesiae ordinis anni circuli (Sacramentarium Gela-
sianum) — Rerum Ecclesiasticarum Documenta, Fontes 4.
Roma 1960 (CLLA. 610).
Paris, Bibl. Nat., cod. lat. 816; ed. P. CaariN, Le sacramen-
taire d'Angouléme. Angouléme 1918 (CLLA 860).
St. Gallen, Stiftsbibl., cod. 348; ed. K. ΜΟΗΙΒΕΚΟ, Das
fránkische Sacramentarium Gelasianum in alamannischer
Überlieferung — Liturgiegeschichtliche Quellen 1/2. Münster
71939 (CLLA. 830).
XXII SIGNIFICATIO UNCORUM
Gregoriana.
Padua, Bibl. Capitolare, cod. D 47; ed. K. MonrsaEnc --
A. BAUMSTARKEK, Die álteste erreichbare Gestalt des Liber
Sacramentorum anni circuli der rómischen Kirche — Litur-
giegeschichtliche Quellen 11/12. Münster 1927 (CLLA. 880).
«Hadrianum»; ed. H. LIiETZMANN, Das Sacramentarium
Gregorianum nach dem Aachener Urexemplar — Liturgie-
geschichtliche Quellen 3. Münster 1921 (CLLA 720, 730,
740).
Cambrai, Bibl. Municip., cod. 164 (159); ed. H. LIETZMANN,
Das Sacramentarium Gregorianum (vide H) (CLLA 720).
Roma, Bibl. Vat., cod. Reg. lat. 337; ed. H. LIETZMANN, Das
Sacramentarium Gregorianum (vide H) (CLLA 730).
(Qus).
Ὁ Roma, Bibl. Vat., cod. Ottob. lat. 313; ed. H. LIETZMANN,
Das Sacramentarium Gregorianum (vide H) (CLLA 740).
Hj Góttingen, Universitátsbibl., cod. theol. 231; ed. G. Ricn-
TER — A. SCHÓNFELDER, Sacramentarium Fuldense saeculi
X — Quellen und Abhandlungen zur Geschichte der Abtei
und der Diózese Fulda 9. Fulda 1912 (CLLA 970).
Ros Roma, Bibl. Rossiana, cod. lat. 204; ed. J. BRINKTRINE,
Sacramentarium Rossianum -- Rómische Quartalschrift,
Suppl. 25. Freiburg Br. 1930 (CLLA 985).
OR VII Ordo Romanus VII; ed. M. ANpRrEU, Les Ordines Romani
du haut moyen-áge. 2. Les textes — Spicilegium Sacrum
Lovaniense 23 (Louvain 1948) 251—305.
1474 Incipit ordo missalis secundum consuetudinem Romanae
Curiae; ed. R. LiPPE, Missale Romanum Mediolani 1474 —
Henry Bradshaw Society 17. London 1899.
1482 Incipit ordo missalis secundum consuetudinem Romanae
Curiae. Venetiis 1482.
1499 Missale Romanum cum multis missis. Venetiis 1499.
1571 Missale Romanum ex decreto sacrosancti concilii Tridentini
restitutum Pii V. pont. max. iussu editum. Romae 1571.
SIGNIFICATIO UNCORUM
Additiones et lectiones variantes non e fonte principali, sed

ex alio sumptae, vel lectiones in editione, ex qua textus
sumuntur, inter uncos positae.
Additiones ab editoribus huius operis vel eorum sociis
factae.
Rubricae, vel loci citati e sacra Scriptura, vel explica
tiones
abbreviationum (tantum in textibus papyrorum)
INTRODUCTIO GENERALIS.
(A. Ηᾶνααι - I. PAHr)
Editores hoc praesens opus publici iuris facientes sibi proponunt iis,
qui studiis Eucharistiae operam dant, conspectum et collectionem
praebere textuum, quibus Ecclesiae, primorum saeculorum praesertim,
in celebranda Eucharistia usae sunt, Precum nempe eucharisticarum
sensu arcto. Qui textus in multis libris et periodicis dispersi sunt,
partim difficiles accessu, partim lingua et modo, quo conscripti sunt,
non faciles intellectu.
Nomine «Precis eucharisticae» in hac editione veniunt formulae,
quas orientales «Anaphoram», occidentales vero «Canonem missae»
vocant. Adhibetur verbum «prex», quamvis eo scriptores veteres vix
numero singulari et numquam fere nominativo utantur; occurrit ta-
men, raro quidem, in latinitate media ecclesiastica, ad significandam
orationem eucharisticam.
«Textus e liturgiis antiquioribus selecti» sunt; ergo non omnes Pre-
ces eucharisticae in librum receptae sunt, sed facta est selectio uti di-
cunt «repraesentativa», ita ut omnium familiarum liturgicarum tum
orientis cum occidentis textus principaliores et antiquiores adsint, nec
desit ullus textus praecipuus iam publicatus.
Ratio selectionis non fuit unice bonitas theologica, nec pulchritudo
artis vel linguae, sed praebentur etiam exempla theologice et artistice
minus pretiosa, cum et huiusmodi textus testes sint liturgiae aliquan-
do reapse celebratae. Eadem de causa similiter quaedam fragmenta
Precis eucharisticae eduntur, quae et ipsa in liturgia adhibita fuerunt.
Item narratio institutionis Eucharistiae e sacra Scriptura et textus
eucharistici e catechesibus s.d. mystagogicis — et ipsi testimonium
liturgiae a populo christiano quondam celebratae — assumuntur.
Praeterea in prima parte libri nonnulli «textus liturgiae Iudaeorum»
eduntur. Cum enim Christus ultimam cenam secundum traditionem
plebis suae peregerit, Prex eucharistica intellegi nequit, nisi attenda-
tur ad liturgiam Iudaeorum et synagogalem et domesticam.
XXIV INTRODUCTIO GENERALIS
Ad formam textuum quod attinet, non in nova editione critica

praebentur -- exceptis textibus e liturgia Iudaeorum ab editore
L. Ligier de integro in latinum sermonem versis, et textibus liturgiae
hispanicae a J. Pinell ad normam antiquorum codicum nove trans-
scriptis. Editio innititur melioribus editionibus, plus minusve criticis,
exstantibus. Textus, si excipias dispositionem externam, tales edun-
tur, quales habentur in fontibus. Attamen anaphorae orientales, saepe
saepius longiores et minus perspicuae, titulis intermediis instruuntur.
Ut textus etiam lectoribus non tam peritis faciliores intellectu red-
dantur, eadem ubique fere adhibetur orthographia, etiamsi in codicibus
manuscriptis et in editionibus alia forsan sit et alia. Interpunctio de
more servatur ut in fontibus editis invenitur.
Lectiones variantes generatim non indicantur, cum in editionibus
criticis reperiantur. Etiam hac de causa collectiones anteriores, e.g.
BRIGHTMAN, RENAUDOT, OQUASTEN, Sacramentaria antiqua, et editio-
nes criticae particulares deinceps nequaquam superfluae sunt ; e contra,
et in posterum eiusdem erunt pretii ac hucusque, quia ad specialia et
profundiora studia et accuratam textuum analysim peragenda iterum
iterumque ad has editiones recurrendum est; in iis tantum, praeter
apparatum criticum et lectiones variantes, habentur index locorum
citatorum, notae de origine et affinitate textuum etc.
Textus omnes lingua latina eduntur. Illi tantum, quorum versio
primitiva lingua graeca conscripta fuit, graeco et latino sermone prae-
bentur.
In bibliographia pauci tantum libri indicantur, ii nempe, qui uberio-
rem bibliographiam habent quique viam monstrant ad optimas edi-
tiones et ulteriores inquisitiones exsequendas.
Diversitates si quae inveniuntur in diversis partibus libri, explica-
tionem habent in eo, quod proprietatis uniuscuiusque auctoris ratio
ducenda erat — alius aliter sentit et scribit scriptaque praesentat.
Uno verbo: Editio haec sibi proponit dare conspectum textuum
magnae orationis eucharisticae tam multiplicis, tam variae et multi-
formis et ita iis, qui studio Eucharistiae eiusque liturgiae operam dant,
subsidium praebere ad studium facilius peragendum.
PARS PRIMA
ἸΈΕΈΧΤΟΌΒ ΠΙΤΌΚΟΙΑΕ
IUDAEORUM
(Louis LiGIER)
INTRODUCTIO
Cum oratio eucharistica, in cenaculo a Christo prolata, «gratias agens

benedixit...», adimpleat priorem oeconomiam salutis, intelligi nequit omisso
Vetere Testamento et neglecta Iudaeorum liturgia, quae in ipso fundatur.
Revera antiqua benedictio biblica ad multiplicem perfectionem iam adducta
erat ex illa Iudaeorum liturgia, cui ipse Dominus Iesus tum domi tum in
synagoga et in Templo partem habuerat. Ad illam ergo attendere oportet.
Pauca tantum selegimus, necessaria ad intelligendam liturgiam cenaculi
et anaphoram et hodierna commentaria: in primis, textus domesticae litur-
giae, quae ante vel post cenam celebratur; et integram liturgiam paschalem,
quia ritus eius et significatio ab ipso Iesu adimpleta est; in secundo autem
loco, nonnullos textus liturgiae synagogalis, quibus paulatim Eucharistia
nostra ditior effecta est: benedictiones quibus circumdatur cottidiana lectio
Sema' Israel, decem et octo benedictiones id est femonéh-'essréh seu *amidah,
quae ter in die recitantur, necnon et unum exemplum illius commemora-
tionis de historia salutis, quae, ad sédér 'avodah diei Expiationis destinata,
illuminat complures commemorationes anaphorarum orientalium.
Benedictionis autem forma litteraria incipere solet a verbis «Benedictus
tu, Domine... qui...»; et, si paululum protrahitur, eadem verba in fine ad
modum clausulae redeunt, ita ut benedictio duplici «Benedictus» circum-
detur. Si autem plures benedictiones successive in eadem structura connec-
tuntur, v. g. in birkat ha-mazon velin Semonéh - *essréh, prima solummodo
duplici «Benedictus» ornatur; ceterae postea non habent nisi ultimum.
Praeterea aliquid mirum hac in versione fideliter observatum est: in prin-
cipio Deum invocari in secunda persona, «Benedictus £u, Domine...»; postea
autem beneficii ab illo accepti commemorationem fieri in tertia persona, «qui
sanctificav/? nos mandatis swis»; deinde tamen, progrediendo, benedictionem
reverti ad secundam personam; et ultimum «Benedictus» ostendere eandem
mutationem a secunda ad tertiam personam. De tali vicissitudine styli nulla
clara, quae vere sufficiat, explicatio usque nunc tradita est. Notitia autem
usus iuvat, immo est necessaria viris rerum liturgicarum studiosis.
Ad cognoscendam significationem «benedictionis» iudaicae eiusque usus
traditionales, fons antiquior et pretiosior post sacram Scripturam ipsam est
tractatus Berakhot in Misnah et Talmud, cuius momentum neminem fugere
licet.
4 TEXTUS LITURGIAE IUDAEORUM
Quantum fieri licuit, ad accuratiores editiones recurrimus earumque

textus latine vertimus. Rubricae autem, quando expresse in editionibus
adhibitis aderant, latine ad verbum translatae sunt. Cum vero saepe in ipso
textu deessent, illas introduximus, colligendo et breviter contrahendo
explicationes allatas sive in fontibus (Sédér R. Amram Gaon, Siddur
R. Saadja Gaon) sive a probatis commentatoribus hodiernis (S. Baér,
A. I. Kuk, E. D. Goldschmidt, etc.).
BIBLIOGRAPHIA
E. SCHÜRER, Geschichte des jüdischen Volkes im Zeitalter Iesu Christi II

(Leipzig *1907) 277-363, 497-544; I. ELBOGEN, Der jüdische Gottesdienst
in seiner geschichtlichen Entwicklung. Hildesheim 41962; W. O. E. OEsTER-
LEY — G. H. Box, The Religion and Worship of the Synagogue. London
^1911; W.O. E.OrsrERLEY, The Jewish Background of the Christian
Liturgy. Oxford 1925; H. L. SrRAcK - P. BiLLERBECK, Kommentar zum
Neuen Testament aus Talmud und Midrasch IV/1 (München ?1956) 41-249;
O. S. RANKIN, The Extent of the Influence of the Synagogue upon Christian
Worship, in: The Journal of Jewish Studies 1 (1948-1949) 27-32; C. W. Duc-
MORE, The Influence of the Synagogue upon the Divine Office. Westmin-
ster ?1964; J.-P. AuDET, Esquisse du genre littéraire de la «bénédiction»
juive et de I' «Eucharistie chrétienne, in: Rev. Bibl. 65 (1958) 371-399;
IDEM, Genre littéraire et. formes cultuelles de l|Eucharistie. «Nova et
Vetera», in: Ephemerides Liturgicae 80 (1966) 353-385; E. WERNER, The
Sacred Bridge. The Interdependence of Liturgy and Music in Synagogue
and Church during the First Millenium. London — New York 1959 vr) EPRTS
NEMANN, Prayer in the Period of the Tanna'im and the Amora'im.
Its
Nature and its Patterns. Jerusalem 1964; L. BovvEn, Eucharistie.
Théo-
logie et spiritualité de Ia priére eucharistique (Tournai 1966) 21-136;
J. Hxx-
NIG, Mischnatraktat «Berakot» I-V und das katholische Gebetsleben, in:
Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte 18 (1966) 310-325.
I. QIDDUS
SABBATI ET DIERUM FESTIVITATIS
Q?ddu$ seu sanctificatio, active intellecta, est ritus quo Deo consecrantur
sabbati et festivitatis dies, quibus reservatur. Sua natura domi celebratur;
at, ineunte saeculo tertio, in synagogam introductus est. Duabus benedic-
tionibus constat, hoc est calicis et panis. Qiddus$ nullum oblationis valorem
praebet nec est cena proprie dicta; revera tamen, diebus nostris, est exor-
dium cenae sabbati et festivitatis (cf. Haggadah Paschae, infra p. 15).
Quaesitum est an ritus in Didache 9, 1-4 descriptus ex qiddu3 explicari
posset.
BiBLioGRAPHIA: I. ELBOGEN, Eingang und Ausgang des Sabbats nach

talmudischen Quellen, in: Festschrift zu Israel Lewy's siebzigstem Ge-
burtstag (Breslau 1911) 173-187; IpEM, Der jüdische Gottesdienst in seiner
geschichtlichen Entwicklung (Hildesheim *1962) 107, 111-112; W. O. E. Ozs-
TERLEY — G. H. Box, The Religion and Worship of the Synagogue (Lon-
don ?1911) 374-383; W. O. E. OESTERLEY, The Jewish Background of the
Christian Liturgy (Oxford 1925) 79-81, 167-179; J. JEREMIAs, Die Abend-
mahlsworte Jesu (Góttingen 51960) 20-23.
EniTIO: secundum S. BA£n, Sédér 'avodat Israel (Tel-Aviv 1957) 197s.;

A. I. Κυκ, Sédér tephillah, *olat re'iyah II (Ierusalem ?1962) 41-44.
Feria sexta, super mensam linteo nitido coperiam, mater familias

deponit panes duos «lhàm misnàh, banem duplicem, cf. Ex 16,225, quos
involucro tegit, deinde vinum, calicem et candelas duas, quas ipsa tempore
suo accendet. Postea pater famulias, quando regressus est ab officio
vespertino synagogae, profatur benedictiones quae pertinent ad «qiddus»,
scilicet ad ritum quo Deo consecrantur sabbatum et dies festivitatis.
1. BENEDICTIO VINI
Primo pater familias, sumpto calice vini in manu dextera, brofatur

locum Gn 1, 31b - 2, 1-3, stans et tenens oculos ad luminaria :
(Voce demissa) Et factum est vespere et mane, (deinde voce alta)

dies sextus. Igitur perfecti sunt caeli et terra et omnis ornatus eorum.
Complevitque Deus die septimo opus suum, quod fecerat ; et requievit
die septimo ab universo opere quod patrarat. Et benedixit diei sep-
timo et sanctificavit illum, quia in ipso cessaverat ab omni opere suo,
quod creavit Deus ut faceret.
Petita licentia ab hospitibus honoratis et convertens oculos ad calicem,
jrofatur super eum benedictionem: Assentiant domini nostri, magistri et
doctores.
Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, creans fructum
vitis.
Et addit benedictionem hanc ad sanctificandum diem sabbati vel
festvvitatis :
Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, qui sanctificavit
nos mandatis suis et in nobis sibi complacuit et tradidit nobis in haere-
ditatem sabbatum sanctitatis suae ex caritate et benevolentia, me-
moriale operum creationis: quoniam hic est dies principium congre-
gationum sanctarum (cf. Lv 23,3), memoriale exitus de Aegypto !. Quia
nos elegisti et nos prae omnibus populis sanctificasti et sabbatum
sanctitatis tuae ex caritate et benevolentia tradidisti nobis in haeredi-
tatem. Benedictus tu, Domine, sanctificans sabbatum.
Omnes qui adsunt recipiunt aliquid de calice in oculum broprium et

ost patrem familias bibunt.
2. BENEDICTIO PANIS
Pater familias incipit, manu imposita super involucrum quo

teguntur
panes. Cum. pervenit ad vocem «educens», discooperit banes
(lihàm-
Vel: principium congregationum (seu : indictionum) sanctarum, quae sunt

memoriale exitus de Aegypto.
QIDDUS SABBATI ET DIERUM FESTIVITATIS 7
miSnàh» ; deinde, cum pervenerit ad vocem «panem», elevat eos in altum, et,
dicla hac voce, deponit eos swuber mensam :
Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, qui producit panem
de terra.
Facta benedictione, frangit manu banem wnwm ;sumat sibi et distribuit

ceteris bortionem quae sufficiat bro tota cena. T'unc cenam faciunt.
3. ZEMIROT
Cenam. faciunt el brotrahunt eam, gaudentes et canentes « zemarot » 1.
! «Zemirot» sunt cantus et hymni, qui non procedunt ex psalterio. Inveniun-

tur in libris ritualibus pro feria 6* et sabbato (cf. v. gr. apud A.Leib N.S.GORDON,
Siddur Otsar ha-tephillot [Wilno 1923] 639-648; S. BAER, Sédér favodat Israel
199-205, 253-258, 315-318).
IL. BIRKAT HA-MAZON
SEU GRATIARUM ACTIO POST CENAM
Birkat ha-mazon, id est benedictio cibi, est gratiarum actio post cenam.
Praemittitur ei dialogus, birkat ha-zimmun seu benedictio invitationis nun-
cupatus, ut convivae invitentur ad Deum benedicendum. Quo in dialogo, ubi
progressive secundum discumbentium numerum multiplicantur nomina divi-
na (v. g. «Domine, Deus noster», quando adsunt inter centum et mille), non-
nulli quaerunt originem hortationis: «Gratias agamus Domino, Deo nostro».
In birkat ha-mazon proprie dicta, tardius, post eversionem Templi, addita
est benedictio quarta. Uniuscuiusque autem pericopae significatio notifi-
catur tam primis verbis quam ultimis: universum, terram, lerusalem.
Prima ergo est benedictio Dei creatoris orbis universi quem alit; secunda
autem est gratiarum actio propter accepta foederis beneficia: inde verba
nodéh, modim, a. quibus incipit et concludit; tertia denique est supplicatio
pro Ierusalem et populo electo.
In genere talis est structura ut pericopa gratiarum actionis, in medio
posita, occurrat ante supplicationem ideoque fiat pars praecipua. Euchari-
sticam ergo indolem manifeste ostendit birkat ha-mazon nec parum affert ad
explicandam primitivae Eucharistiae christianae structuram. Notandum est
praeterea borkat ha-mazon admittere embolismos in secunda et in tertia
pericopa, vel ad commemoranda divina facta et institutiones (Hanukah,
Purim), vel ad amplificandam et vehementiorem efficiendam supplica-
tionem.
ΒΙΒΙΙΟΘΒΑΡΗΙΑ: L. FINKELSTEIN, The birkat ha-mazon, in: The Jewish

Quarterly Review 19 (1928-29) 211-262; G. Drx, The Shape of the Liturgy
(Westminster *1949) 50-56, 214-225; B. FRAIGNEAU-JULIEN, Élément
s de la
structure fondamentale de l'Eucharistie. I. Bénédiction, anamnés
e et action
de gráces, in: Rev. Sc. Rel. 34 (1960) 35-61; J. HEINEMANN,
Prayer in the
Period of the Tanna'im and the Amora'im. Its Nature
and its Patterns
(Jerusalem 1964) 31, 31-39, 49. 73, 102. 138; 190: 1.
BovvEn, Eucharistie,
Théologie et spiritualité de la priére eucharistique (Tournai
1966) 82-89,
103-109; L. LicrER, De la Céne de Jésus à l'anaphore de l'Église,
in:.La
Maison-Dieu 87 (1966) 30-33, 50-51 et in: Rivista Liturgic
a N. S. 4 (1966)
BIRKAT HA-MAZON SEU GRATIARUM ACTIO POST CENAM 9
503-506, 521-522 et in: Liturgia eucaristica: teologia, storia e pastorale

(Torino 1967) 16-58.
EprrIO: in genere secundum S. BAER, Sédér 'avodat Israel (Tel-Aviv 1957)
553-562; A. I. Kuk, Sédér tephillah, *olat re'iyah I (Jerusalem 1962) 355-376.
In specie autem significabitur postea fons uniuscuiusque recensionis.
Completa cena, dicitur diebus communibus Ps 136 «Super flumina

Babylonis» e£, d?e sabbati vel festrvitatis, Ps 125 «In convertendo Domi-
nus captivitatem Sion». Deinde unus ex discumbentibus (A), designatus
propter. dignitatem, incipit «birkat. ha-zimsmun», benedictionem. nvita-
tionis, scilicet invitationem ad benedicendum Dewm, ad quam respondent
(R) ceteri discumbentes.
1. BIRKAT HA-ZIMMUN
A. Domini mei, benedicamus.

R. Sit nomen Domini benedictum ex hoc nunc et in saeculum.
A. Cum licentia dominorum nostrorum, magistrorum et doctorum,
benedicamus ei quod de suis comedimus. (S7 sunt decem qut discumbumt,
dicit: «... benedicamus Deo nostro quod...» et addit alia nomina, 51
sunt centum vel malle, etc.)
R. Benedictus sit (s? oportet: Deus noster) quod de suis comedimus
et de bonitate eius vivimus.
A. Benedictus sit (s? oportet: Deus noster) quod de suis comedimus
et de bonitate eius vivimus.
R. Benedictus ille et benedictum nomen eius.
2. BIRKAT HA-MAZON
Tenet calicem vini duabus manibus et, quando incipit benedictionem,

sumit eum manu dextera, elevans eum una palma. Quando dicit secundam
partem, miscet calicem aqua.
a) TEXTUS QUI A L. FINKELSTEIN UT PRISTINUS PROPOSITUS EST !
1. BIRKAT HA-ZAN (Benedictio illius qui alit). Benedictus tu, Do-

mine, Deus noster, rex universi, alens universum mundum bonitate,
benignitate et misericordia. Benedictus tu, Domine, alens universum.
19
1 L. FINKELSTEIN, The birkat ha-mazon, in: The Jewish Quarterly Review
(1929) 243-259.
3
2. BIRKAT HA-ARETZ (Benedictio terrae). Gratias agemus! tibi,

Domine, Deus noster, quia tradidisti nobis in haereditatem terram desi-
derabilem [ut comedamus de fructibus eius et satiemur de bonitate eius].
Benedictus tu, Domine, Deus noster, propter terram et propter cibum.
3. BIRKAT IERUÉSALAYIM (Benedictio pro Ierusalem). Miserere, Do-
mine, Deus noster, Israel populi tui et Ierusalem civitatis tuae et Sion
habitaculi gloriae tuae et altaris tui et sanctuarii tui. Benedictus tu,
Domine, aedificans Ierusalem.
4. BIREAT HA-TOBH WE-HA-MÉTIBH (Benedictio boni et bene-

facientis). Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, bonus
et benefaciens 2.
b) RECENSIONES LITURGICAE
SECUNDUM SÉDÉR RAV AMRAM SECUNDUM SIDDUR RAV SAADJA

(s. Ix)? (55394
1. Benedictus tu, Domine, Deus 1. Benedictus tu, Domine, Deus
noster, rex universi, alens [univer- noster, rex universi, alens nos et
sum| mundum bonitate, benigni- universum mundum bonitate, gra-
tate et misericordia, qui dat tia, benignitate et misericordia.
panem omni carni: quoniam ipse Benedictus tu, Domine, alens uni-
alit et pascit omnia et statuit versum.
cibum omnibus creaturis suis.
Benedictus tu, Domine, alens
universum.
2. Gratias agemus tibi, Domi- 2. Gratias agemus tibi, Domi-

ne, Deus noster, propter terram ne, Deus noster, quia dedisti nobis
desiderabilem, bonam et latam, in haereditatem terram desidera-
! Vel: agamus.
2
«Berakhah» haec nondum existebat tempore Christi: addita est saeculo II
p. Chr.
? Eprrio: D. HEpEGÀRD, Sédér R. Amram Gaon I (Lund 1951) pp. samékh-
ghimél et samékh-dalét, no 78. Posuimus inter uncos [..] quae sunt propria
codici N.
* EprrI0: I. DAvipsoN-S. Assar-B. I. Jozr, Siddur R. Saadja Gaon (Jerusa-
lem 1941) 102-103.
BIRKAT HA-MAZON SEU GRATIARUM ACTIO POST CENAM 11
quam dilexisti et in haereditatem bilem, bonam et latam, foedus et

dedisti patribus nostris, et prop- legem, vitam et cibum.
ter foedus tuum quod in carne
nostra posuisti, et propter legem
quam dedisti nobis, et propter
vitam, benignitatem, gratiam et
cibum quem nobis praebes in
omni tempore.
bi venit embolismus festivitatum Hanukah et Purim 1.)

Et propter haec omnia, Domi- Et propter haec omnia gratias
ne, Deus noster, gratias agimus agimus tibi et benedicimus no-
tibi et benedicimus nomen tuum. men tuum in aeternum et ultra.
Benedicatur nomen tuum iugiter Benedictus tu, Domine, propter
super nos in aeternum et ultra. terram et propter cibum.
Benedictus tu, Domine, propter
terram et propter cibum.
3. Miserere, Domine, Deus no- 3. Miserere nostri, Domine, Deus
ster, Israel populi tui, et Ierusa- noster, Israel populi tui, et Ieru-
lem civitatis tuae, et Sion habita- salem civitatis tuae, et sanctuarii
culi gloriae tuae, et regni familiae tui, et habitationis tuae, et Sion
David uncti tui, et domus magnae habitaculi gloriae tuae, et domus
et sanctae super quam invocatum magnae et sanctae super quam
est nomen tuum. [Pater noster, invocaris nomine tuo?. Et re-
rex noster,] pastor noster, nutri- gnum familiae David restaura
tor noster, altor noster, susten- in locum suum diebus nostris et
tator noster, dilata nos cito ex cito aedifica Ierusalem.
angustiis nostris. Neve permittas,
[Domine, Deus noster,] nos egere
donis carnis et sanguinis, quorum
munera pauca sunt et contume-
liae multae: quoniam in nomine
1 Textum embolismi invenies in Xemonéh-'essvéh, ubi idem occurrit in bene-

dictione 18, modim anahwwu lakh (Gratias agimus tibi), infra pp. 52s. Cf. S. BAER,
Sédér 'avodat Israel (Tel-Aviv 1957) 555; L. LicrER, De la Céne de Jésus à
l'anaphore de l'Église, in: La Maison-Dieu 87 (1966) 30-32.
? Vel:super quam invocatum est nomen tuum.
T2 TEXTUS LITURGIAE IUDAEORUM
sanctitatis tuae magno et terribi-

li confidimus. Et adveniant Elias
et Messias, filius David, in vita
nostra, et regnum familiae David
[uncti tui] cito restaura in locum
suum, et regna super nos, [quo-
niam] tu solus [es], et salva nos
propter nomen tuum. Et fac ut
ascendamus in medium eius et
laetifica nos in ea et consola nos
in Sion civitate tua.
(bi venit embolismus «ya'alàh we-yabho

»1.)
Benedictus tu, Domine, aedi- Benedictus tu, Domine, aedi-

ficans Ierusalem. Amen. ficans Ierusalem. Amen.

noster, rex universi?, pater noster, noster, rex universi, Deus, pater
rex noster, redemptor noster, noster, rex noster, creator noster,
protector noster, creator noster, redemptor noster, rex bonus et
dominator animarum nostrarum, benefaciens, qui omni die et die
sanctus noster, sanctus Iacob, rex solicitus est benefacere nobis
bonus et benefaciens, qui omni multipliciter et ipse in perpetuum
die et die nobis benefacit: ipse nos augebit gratia et benignitate
nos auget, ipse nos in perpetuum et spiritu et misericordia et omni
augebit gratia et benignitate et bono.
misericordia et omni bono.
1 Textum embolismi γα αἰδῇ, we-yabho invenies pariter in semonóàh-

'essréh,
ubi occurrit in benedictione 17, vetséA (Complaceat tibi), infra
p. 51, vel etiam
in Ordine narrationis Paschae, infra Ῥ. 22.
? «Rex universi» deest in cod. N.
III. SÉDER HAGGADAH SEL PESAH
SEU ORDO NARRATIONIS PASCHAE
Paschalis liturgia domestica maxime est narratio et cena, quibus constat

eius pars praecipua, id est sédér seu ordo secundus. Praemittitur autem,
sicut sabbato et diebus festivitatis, qiddus, quo instruitur sédéy seu
ordo primus. Absoluta cena concluditur gratiarum actione seu birkat
ha-mazon, quae hac die additamentis propriis augetur, hoc est, ya'alàh
we-yabho et versiculis calicis Eliae et psalmis Hallel consueti: sic instituitur
sédér seu ordo tertius. Denique tandem duplicatur gratiarum actio, addito
psalmo Hallel magni, Ps 135, et birkat ha-sir, ex quibus fit sédér seu ordo
quartus. Ideo exterius considerata, liturgia paschalis quattuor sedarim
seu ordinibus instruitur: singuli autem incipiunt quando novus calix in-
funditur.
Quoad significationem haec notanda sunt. -- 1) Haec liturgia est sollemne
memoriale: ideo pars eius anamnetica amplitudinem ac modum proprium
habet ; et singuli convivae audire et laudare debent ut si ipsi de terra Aegypti
exissent (cf. pp. 17, 18 et 24). — 2) Celebratio divina et gratiarum actio maio-
rem splendorem induunt. Introducuntur addito invitatorio, quod iam in
Miànah legitur. Praeterea gratiarum actio ostendit additamenta festiva et
paschalia, augetur cantu psalmorum Hallel consueti et magni; immo redupli-
catur in birkat ha-Sir, qua Dei celebratio ad omnes creaturas extenditur. —
3) Valor sacrificalis Paschae illustratur ex verbis benedictionis redemptio-
nis, birkat gh'ullah, quibus commemoratur effusio sanguinis agni paschalis
in parietem altaris «in beneplacitum» (p. 25). — 4) Messianicum et eschatolo-
gicum momentum pariter elucet. Ipsius deitatis interventus et revelatio, in
exitu de Aegypto commemorata (p. 20), petitur nunc et exspectatur in
embolismo ya'aléh we-yabho (p. 27) et in versiculis calicis Eliae (p. 29);
proponitur spes futurarum festivitatum paschalium et restaurationis
Ierusalem (in birkat gh? ullah, p. 25; et in ultimis verbis, p. 33); annuntiatur
futura confessio universalis nomini Dei (Is 45, 23, in birkat ha-S?r, p. 32).
Pro Iudaeis cena paschalis momentum domesticum potiusquam synago-
gale habet, et religiosum magis quam nationale. Pro Christianis autem,
liturgia haec illuminat primam Christi Cenam; et birkat ha-mazon paschalis
illustrat primam Ecclesiae Eucharistiam; ex parte sua birkat ha-Siv videtur
influxum habuisse in gratiarum actionem post communionem, saltem in

nonnullis liturgiis orientalibus.
BiBLIOGRAPHIA: H. L. SrRACK, Pesahim. Der Mischnatraktat Passafest

mit Berücksichtigung des Neuen Testaments und der jetzigen Passafeier
der Juden. Leipzig 1911; H. L. SrRACK - P. BILLERBECK, Kommentar
zum Neuen Testament aus Talmud und Midrasch IV/1 (München 7?1956)
41-76; L. FINKELSTEIN, The Oldest Midrash: Pre-Rabbinic Ideals and
Teachings in the Passover Haggedah, in: The Harvard Theological Review 31
(1938) 291-317; InEM, Pre-Maccabean Documents in the Passover Hagga-
dah, ibid. 35 (1942) 291-332; 36 (1943) 1-38; S. SrE1N, The Influence of
Symposia Literature on the Literary Form of the Pesah Haggadah, in:
The Journal of Jewish Studies 8 (1957) 13-44; E. D. Gorpscnuurpr, Die
Pessach-Haggada. Berlin 1937; IpEM, The Passover Haggadah. Its Sources
and History. Jerusalem 1960; A. Yaamr, Bibliography of the Passover
Haggadah from the Earliest printed Edition to 1960. Jerusalem 1960;
J. JEREMIAS, Die Abendmahlsworte Jesu (Góttingen 31960) 35-83, 229-246;
H. KosMara, Hebráer — Essener — Christen. Studien zur Vorgeschichte der
frühchristlichen Verkündigung (Leiden 1959) 174-191, 395-397; InEM, «Das
tut in meinem Gedáchtnis», in: Novum Testamentum 4 (1960) 81-94;
L. LrcrER, L'Hymne christologique de Philippiens 2,6-11, la liturgie eucha-
ristique et la bénédiction synagogale «Nishmat kol hay», in: Analecta
Biblica 18 (1963) 65-74; InEM, L'action de gráces de la communion et la
«Birkat Ha-Shir» de la Páque, in: Proche-Orient Chrétien 13 (1963) 99-113;
IpEM, De la Céne de Jésus à l'anaphore de l'Église, in: La Maison-Dieu 87
(1966) 7-49 et in: Rivista Liturgica, N. S. 4 (1966) 480-522; R. LE DÉavrT, La
nuit pascale. Essai sur la signification de la Páque juive à partir du Targum
d'Exode XII, 42. Rome 1963.
EpiTIO: secundum textum hebraicum editum ab E. D. GorpscHuiDT,

The Passover Haggadah. Its Sources and History (Jerusalem 1960)
115-136.
Ad quem textum accomodavimus versionem latinam datam a
ST. RITTAN-
GEL, Liber rituum Paschalium (Franequerae [in Batavia, hodie:
Franeker]
1698) 3-68.
SÉDÉR HAGGADAH SEL PÉSAH SEU ORDO NARRATIONIS PASCHAE 15
A. OIDDUS DIEI SEU ORDO PRIMUS.
Omnibus paratis, assident mensae et unicuique infunditur poculum

suum. Quo elevato, bater famalias benedictiones sequentes quasi cantillan-
do profatur :
Benedictus sis tu, Domine, Deus noster, rex universi, creator fructus
vitis.
Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, qui elegit nos
prae omni populo et evexit nos prae omni lingua et sanctificavit nos
praeceptis suis. Et dedisti nobis, Domine, Deus noster, ex caritate, festa
(annua) in gaudium, festivitates et tempora in laetitiam, diem festi
Azymorum hunc, tempus liberationis nostrae, convocationem * sanc-
tam, memoriale exitus de Aegypto: quoniam nos elegisti et sanctifica-
sti prae omnibus populis et festa (annua) sanctitatis tuae cum gaudio
et laetitia haereditare nos fecisti. Benedictus tu, Domine, sanctificans
Israel et tempora.
Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, qui vivificavit
nos et superstites fecit nos et attingere fecit nos praesens tempus hoc.
Bibunt accumbentes de calice quem in mensam reponunt.
Manibus lavatis absque benedictione, ater familias sumit. apium,
quod intingit in aquam. salsam vel acetum et ceteris distribuit. Mandu-
cant dicentes: )
terrae.
Pater familias sumit unam placentam seu panem azymum, frangit 4n
duas partes: rimam recondit sub mensa usque ad finem (aphikomen);
alteram partem deponit inter duas placentas integras. Tunc dicit, catinum
elevans :
Hic est panis afflictionis, quem comederunt patres nostri in terra
Aegypti: omnis esuriens accedat et edat, quivis, opus habens Paschate,
accedat et Pascha manducet. Praesenti anno hic, anno autem futuro
filii
in terra Israel. Anno praesenti servi sumus; anno autem futuro
libertatis erimus.
1 Vel: indictionem (cf. Ex 12,16; Lv 23,4-7). Ecclesia alexandrina usum ha-
.
buit «epistolis heortasticis» festa paschalia singulis annis indicendi
B. SÉDER SEU ORDO SECUNDUS
Infunditur calix secundus et unior ex discumbentibus anterrogat :
1. QUESTIONES PUERI («MAH NISTANAH »)
Quid discrepat nox haec ab omnibus noctibus? Quod in omnibus

noctibus fermentatum simul ac azymum edamus panem, hac vero
nocte nihil nisi azymum.
Quod in omnibus noctibus relinquas * comedamus herbas, hac vero
nocte non nisi amaras.
Quod in omnibus noctibus non intingamus ne unica quidem vice,
hac vero nocte duabus vicibus.
Quod in omnibus noctibus (pro libitu» sive sedentes sive accum-
bentes, hac vero nocte omnes nos accumbentes comedimus.
2. INTRODUCTIO PRIMA
AD MIDRAS SEU AD NARRATIONEM PASCHAE ?
Servi fuimus Pharaonis in Aegypto et eduxit nos inde Dominus, Deus

noster, manu forti et brachio extenso. Si enim Deus sanctus, bene-
dictus sit ille, non eduxisset patres nostros ex Aegypto, adhuc et
nos ac filii nostri et filii filiorum nostrorum mancipia essemus Pharaonis
in Aegypto. Etsi enim omnes sumus sapientes et omnes prudentes et
omnes eruditi ac legisperiti, praeceptum tamen nobis est, ut enarre-
mus egressum Aegypti. Ouicumque enim sedulo enarraverit exitum
Aegypti, is laude dignus merito habebitur.
Exemplo (nobis sunt? R. Eliezer et R. Iosua et R. Eleazar filius
Azariah et R. Akiba et R. Tarfon, qui, accumbentes in (civitate?
Bené-Barak, narrabant de exitu Aegypti tota illa nocte, donec venerunt
discipuli eorum et dixerunt illis: «Magistri nostri, appropinquavit
tempus ad legendum Sema* matutinum» 3.
! Id est, quaslibet herbas, absque discrimine.

? [Introductio haec tribuitur Samueli a Nahardea, s. III.
? Id est, Dt 6,4ss. et loca complementaria (cf. infra p. 38.).
Dixit R. Eleazar filius Azariah: «Ecce ego iam fere septuagesimum

ago annum et nunquam dignus habitus sum scire cur exitus de Aegypto
enarrandus sit noctu, donec exposuerit filius Somae, sicut dicitur:
"Propterea recorderis diem exitus tui de terra Aegypti omnibus diebus
vitae tuae' (Dt 16, 3): per 'dies vitae tuae', dies; per 'omnes' vero
"dies vitae tuae', etiam noctes intelliguntur.» Sapientes autem dicunt:
'dies vitae tuae', id est saeculum hoc praesens; 'omnes dies vitae
tuae', ad significandum dies Messiae.
3. BARAITA QUATTUOR FILIORUM
Benedictus Deus !, qui benedictus est. Benedictus qui dedit legem

populo suo Israel. Benedictus sit ille. Ad quattuor filios locuta est lex:
quorum unus sapiens, alter impius, unus simplex, alter vero plane
interrogare nesciens.
'"Sapiens' quid dicit? Quaenam illa sunt testimonia, statuta et iudicia,
quae praecepit vobis Dominus, Deus noster? — Tunc, tu quoque, dic
ipsi, iuxta constitutiones Paschae: non comedunt bellaria [aphikomen]
post agnum paschalem ?.
'Impius' quid dicit? «Quis est hic cultus vester?» (Ex 12,260) —
« Vester» dicit et non «suus». Et quoniam se ipsum excludit a commu-
nitate, abnegat fundamentum. Tunc, tu quoque, hebeta ei dentes et
dic ipsi: «Propterea fecit mihi hoc Deus in egressu meo de Aegypto»
(Ex 13, 8). «Mihi» fecit hoc Deus et non «ipsi». Et quamvis et ibi
fuisset, non tamen redemptus esset.
'Simplex' quid dicit? «Quid hoc sibi vult?» — Et dicas ei: «Manu
forti eduxit nos de Aegypto e domo servorum» (Ex 13,14).
Et 'illi qui nescit interrogare', aperias ei quemadmodum Scriptura
dixerit: «Et annuntiabis filio tuo in die illa dicens: quia fecit mihi hoc
Deus, egredienti de Aegypto» (Ex 13,8).
Poteritne hoc fieri ab initio mensis? «Non.» Scriptura ait: «in die
illa». Si «in die illa», poteritne, dum adhuc dies est? (Non. Scriptura
dicit: «quia». Propterea non dixi nisi de ea hora qua panis azymus et
herbae amarae propositae sunt tibi.
1 [iltevaliter : Locus.
2 [d est, prohibetur ne comedantur dulcedines (dessert, Nachtisch, dolci).
4. INTRODUCTIO SECUNDA
AD MIDRAS SEU AD NARRATIONEM PASCHAE !
In principio patres nostri cultores fuerunt cultus alieni; nunc autem

fecit nos appropinquare Deus ad cultum suum, ut ait Scriptura:
«Et dixit Iosua ad omnem populum: Sic dixit Dominus, Deus Israel:
Trans fluvium habitaverunt patres vestri a saeculo, Terach, pater Abra-
ham et Nachor, et coluerunt deos alienos» (Ios 24,2). «Et accepi
patrem vestrum Abraham trans fluvium et duxi eum in tota terra
Canaan et multiplicavi semen eius et dedi ipsi Isaac, et Isaac dedi
Iacob et Esau. Et Esau dedi montem Seir ad haereditandum eum.
Iacob autem et filii eius descenderunt in Aegyptum» (ibid. 3-4).
Benedictus qui custodit fidem suam Israel — benedictus sit ille. Nam
Deus sanctus — benedictus sit ille — supputavit finem ad faciendum
quemadmodum dixerat patri nostro Abraham in foedere partium dimi-
diatarum, dicente Scriptura: «Et dixit Abraham: Certo scias quod
peregrinum futurum sit semen tuum in terra, quae non est illorum; et
servire facient eos et affligent eos per quadringentos annos; et gentem
etiam, quae eos in servitutem rediget, iudicabo ego: et postea sic
egredientur cum facultatibus magnis » (Gn 15,13-14).
Illa ipsa (fides) praesto fuit patribus nostris et nobis, quia non unus
solus insurrexit contra nos ad consumendum nos; sed in qualibet
generatione et generatione insurgunt contra nos ad consumendum nos.
Et Deus sanctus — benedictus sit ille -- liberat nos de manibus eorum.
Egredere et disce quid quaesierit Laban Aramaeus facere patri
nostro Iacob. Pharao enim de masculis solis decrevit; Laban vero
quaesivit exstirpare omnes, ut ait Scriptura:
5. MIDRAS SEU NARRATIO PASCHAE
«Aramaeus perdere volebat patrem meum ?, Tunc descendit in

Aegyptum et peregrinatus est ibi cum paucis viris et factus est ibi in
gentem magnam, fortem et multam» (Dt 26,5).
! Tribuitur doctori Rab, s. II-III.

? Sic posterius in traditione ista intellectus est versiculus.
SÉDÉR HAGGADAH ὅδι, PÉSAH SEU ORDO NARRATIONIS PASCHAE 19
"Et descendit in Aegyptum', coactus iuxta verbum illud divinum:

«et peregrinatus est ibi» (Gn 15,13-14). Sic docetur non descen-
disse Iacob patrem nostrum ad permanendum in Aegypto sed
ad peregrinandum ibi. Scriptum est enim: «Dixerunt Pharaoni:
ad peregrinandum in terra venimus, quia non est pascuum pecori
servorum tuorum, ingravescente fame in terra Canaan. Et nunc
habitent, quaeso, servi tui in terra Gossen» (Gn 47,4). 'Cum
paucis viris', sicut scriptum est: «Cum septuaginta animabus
descenderunt patres tui in Aegyptum: et nunc posuit te Dominus,
Deus tuus, tanquam stellas caeli in multitudinem» (Dt 10,22).
'Et factus est ibi in gentem', docetur quod ibi factus fuerit
populus Israel egregius. 'Magnam et fortem', sicut scriptum est:
«Et filii Israel fructificarunt et se in morem reptilium produxerunt
et multiplicati sunt et roborati sunt magis ac magis et eis repleta
est terra» (Ex 1,7). 'Et multam', sicut dicitur: «Multiplicatam
veluti germen agri dedi te et multiplicata es et magnificata es et
ingressa es in ornamento ornamentorum: ubera intumuerunt et
pilus tuus germinavit et tu nuda et spoliata» (Ez 16,7).
Et malefecerunt nobis Aegyptii et afflixerunt nos et imposuerunt

nobis servitutem duram.
*Et malefecerunt nobis Aegyptii', sicut dicitur: «Agedum, sapien-
tiam intendemus in illum, ne forte multiplicetur et adsit, cum
evenerit bellum, et addatur et ipse inimicis nostris et pugnet
contra nos et ascendat de terra» (Ex 1,10). *Et afflixerunt nos',
sicut dicitur: «Et imposuerunt eis magistros operum, ut affligerent
eos oneribus suis, et aedificavit Israel urbes armamentariorum
Pharaoni, Pithom et Ra'/amesses» (Ex 1,11). 'Et imposuerunt nobis
servitutem duram', sicut scriptum est: «Et servire fecerunt
Aegyptii filios Israel per saevitiam» (Ex 1,13).
Et clamavimus ad Dominum, Deum patrum nostrorum, et audivit

vocem nostram et vidit afflictionem nostram et aerumnas nostras et
oppressiones nostras.
*Et clamavimus ad Dominum, Deum patrum nostrorum', sicut

dicitur: «Et accidit post multos istos dies et mortuus est rex
Aegypti: et suspiraverunt filii Israel de servitute et vociferati
sunt: et ascendit clamor eorum ad Deum de servitute» (Ex 2,23).
“τὶ audivit Dominus vocem nostram', ut dicitur: «Et audivit Deus

gemitum eorum et recordatus est Deus foederis sui cum Abraham,
Isaac et Iacob» (Ex 2,24). 'Et vidit afflictionem nostram', hoc est,
dispersionem per omnem viam terrae, sicut dicitur: «Et respexit
Deus filios Israel et cognovit Deus» (Ex 2,25). “Εἰ aerumnas no-
stras', scilicet filios, ut dicitur: «Omnem filium, qui nascetur, in
fluvium proiicite, et omnem filiam relinquite vivam» (Ex 1,22).
"Et oppressiones nostras', scilicet angustias, ut ait Scriptura: «Et
vidi etiam oppressionem, qua Aegyptii opprimunt eos» (Ex 3,9).
Et eduxit nos Dominus ex Aegypto manu forti et brachio extenso

et timore magno et signis et portentis.
'Et eduxit nos Dominus de Aegypto': non per manus angeli nec
per manus Seraphim nec per manus apostoli, sed Sanctus — be-
nedictus sit ille — per gloriam suam et per seipsum, ut dicitur:
«Et transibo per terram Aegypti hac nocte, et percutiam omne
primogenitum in terra Aegypti ab homine usque ad iumentum
et in omnes deos Aegyptiorum faciam iudicia. Ego Dominus »
(ΕΣ 12:12):
“Εἰ transibo per terram Aegypti', ego et non angelus.
“Εἰ percutiam omne primogenitum', ego et non Seraphim.
“ΕἸ in omnes deos Aegyptiorum faciam iudicia', ego et non
apostolus. Ego Dominus, ego ipse et non alius.
'Manu forti', id est peste, sicut dicitur: «Ecce manus Domini
erit in pecus tuum quod erit in agro, in equos, asinos et camelos, in
armentum et gregem, pestis gravis valde» (Ex 9,3). 'Et brachio
extenso', id est gladio, sicut dicitur: «Et gladius eius evaginatus
in manu eius, extensus versus Ierusalem» (I Chr 21,16). “Εἰ timore
magno', scilicet revelatione deitatis!, sicut scriptum est: «Num sit
deus qui tentaverit venire et tollere sibi gentem e medio gentis,
tentationibus, signis et portentis, belloque et manu forti et brachio
extenso et timoribus magnis, sicut omne quod fecit vobis Dominus,
Deus vester, in Aegypto ante oculos vestros? » (Dt 4,34). “Εἰ signis',
id est baculo, ut dicitur: «Et baculum hunc accipies in manu tua,
quo facies signa» (Ex 4,17). «Et portentis', id est sanguine, ut
scriptum est: «Et dabo portenta in caelo et terra, sanguinem et
ignem et ascensionem fumi» (Ioel 2,30 (TM 3,31)
! deitatis, hebraice : Sekinah.
SÉDÉR HAGGADAH ὅξι, PÉSAH SEU ORDO NARRATIONIS PASCHAE 21
Alius sensus: *manu forti', duo «ictus». 'Et brachio extenso', duo.
"Et timore magno', duo. 'Et signis', duo. *Et portentis', duo. Hi
sunt decem ictus quos adduxit Sanctus — benedictus sit ille — supra
Aegyptios in Aegypto. Qui sunt sanguis, ranae, pediculi, insecto-
rum mixtura, pestis, ulcera, grando, locustae, tenebrae, plaga
primogenitorum. Rabbi Iehuda significabat eos his verbis:
detsakh, 'ada&, be'ahabh !.
6. ADDITAMENTA AD MIDRAS
Rabbi Iose Galilaeus dicit: Unde discimus quod tu dicis: Aegyptios

in Aegypto percussos esse decem ictibus, in mari autem percussos esse
quinquaginta ictibus? De Aegypto haec dicit Scriptura: «Et dixerunt
magi ad Pharaonem: Digitus Dei est hic» (Ex 8,19 [TM 8,15]). De mari
autem haec dicit Scriptura: «Et vidit Israel manum magnam qua ope-
ratus est Deus in Aegypto: et timuerunt Dominum et crediderunt in
eum et in Moysen servum eius» (Ex 14,31). Quot ictibus percussi sunt
per digitum? Decem. Dic ergo nunc: in Aegypto eos percussos esse
decem plagis, et in mari quinquaginta plagis.
Rabbi Eliezer dicit: Unde discimus quod quaelibet plaga quam
adduxit sanctus Deus — benedictus sit ille - super Aegyptios in Aegypto,
fuerit ex quattuor ictibus? — Quia dictum est: «Misit in eos furorem
irae suae, indignationem et excandescentiam, angustiam et immissio-
nem angelorum malorum» (Ps 77,49). Indignatio, unus; excandescentia,
secundus; angustia, tertius; immissio angelorum malorum, quartus. Dic
ergo nunc: in Aegypto percussi sunt quadraginta ictibus, et in mari
ducentis ictibus.
Rabbi Akiba dicit: Unde discimus quod quaelibet plaga quam
adduxit sanctus Deus — benedictus sit ille - in Aegypto, fuerit ex quin-
que ictibus? — Quia dictum est: «Et misit in eos furorem irae suae, indig-
nationem et excandescentiam, angustiam, immissionem angelorum
malorum» (Ps 77,49). Furor irae eius, unus; indignatio, secundus;
excandescentia, tertius; angustia, quartus; immissio angelorum malo-
rum, quintus. Dic ergo nunc: in Aegypto percussi sunt quinquaginta
ictibus, et in mari ducentis et quinquaginta.
Πα Verba mnemotechnica, constituta e primis consonantibus litteris verborum
quae significant decem ictus seu plagas. - Cum autem decem plagae recensentur,
solent accumbentes distillare qualibet vice guttulam e calice in terram.
7. DAYYÉNU («SATIS NOBIS FUISSET»)
Quam multa munera bona contulit nobis Deus !.

Si enim eduxisset nos de Aegypto nec fecisset de eis iudicia, satis nobis
fuisset.
Si fecisset de eis iudicia, non autem de diis eorum, satis nobis fuisset.
Si fecisset de diis eorum nec occidisset primogenita eorum, satis nobis
fuisset.
Si occidisset eorum primogenita nec dedisset nobis divitias eorum,
satis nobis fuisset.
Si dedisset nobis divitias eorum nec divisisset nobis mare, satis nobis
fuisset.
Si divisisset nobis mare nec traduxisset nos per medium eius in arida,
Si traduxisset nos per medium eius in arida nec submersisset affli-
gentes nos in medio eius, satis nobis fuisset.
Si submersisset affligentes nos in medio eius nec procuravisset nobis
necessaria ad sufficientiam nostram quadraginta annos in deserto,
Si necessaria nobis procuravisset ad sufficientiam nostram quadraginta
annos in deserto nec fecisset nos comedere manna, satis nobis
fuisset.
Si fecisset nos comedere manna nec dedisset nobis sabbatum, satis
nobis fuisset.
Si dedisset nobis sabbatum nec fecisset nos accedere ad montem
Sinai, satis nobis fuisset.
Si fecisset nos accedere ad montem Sinai nec dedisset nobis legem,
Si dedisset nobis legem nec congregavisset nos in terram Israel, satis
nobis fuisset.
Si nos congregavisset in terram Israel nec aedificavisset nobis domum
electionis, satis nobis fuisset.
Quot ergo munera bona ac magis multiplicata et cumulata contulit
nobis Deus. Eduxit nos de Aegypto et fecit de eis iudicia et etiam de
diis eorum et occidit primogenita eorum et dedit nobis divitias eorum:
1 Dittevalitev: Locus.
et dividit nobis mare et traduxit nos per medium eius in arida: et

submersit affligentes nos in medio eius. Et necessaria nobis procuravit
ad sufficientiam quadraginta annos in deserto, et comedere nos fecit
manna, et dedit nobis sabbatum, et accedere nos fecit ad montem
Sinai, et dedit nobis legem, et congregavit nos in terram Israel, et
aedificavit nobis domum electionis, ut expiationem celebremus super
omnes iniquitates nostras.
8. CONSTITUTIO RABBAN GAMALIEL !
Rabban Gamaliel dicebat: Qui non dixerit tria haec verba in Pascha,
non adimplebit officium suum. Haec sunt: Pascha, panis azymus et
herbae amarae 2.
Pésah?, quod ederunt patres nostri quando stabat templum, qua
de causa? — Hac de causa: quia transiit Deus sanctus — benedictus
sit ille - super domos parentum nostrorum in Aegypto, sicut dicitur:
«Hoc est sacrificium transitus (Paschae? Domini, qui transiliit domos
filiorum Israel in Aegypto cum caederet Aegyptios, et domos nostras
eripuit: et inclinavit populus verticem et adoraverunt» (Ex 12,27).
Matsah haec — panis azymus hic — quem nos edimus, qua de causa? --
Hac de causa: quia non sufficiebat tempus ut massa patrum nostrorum
fermentaretur, donec revelatus est super illos Rex principum regum,
Deus sanctus — benedictus sit ille — et liberavit eos, ut ait Scriptura:
«Et coxerunt ex massa illa, quam eduxerant de Aegypto, placentas
azymas, quia non erat fermentata. Expulsi enim erant ex Aegypto et
non potuerant cunctari, etiam viaticum non comparaverant sibi»
(Εχ 12,39).
Maror hic — herbae amarae -- quas nos edimus, qua de causa? -- Hac
de causa: quia amaritudine affecerunt Aegyptii vitam patrum nostro-
rum in Aegypto, ut dicitur: «Et amaritudine affecerunt vitam eorum
servitute dura, in luto, in lateribus et in omni servitute agri, quam
servierunt eis per saevitiam» (Ex 1,14).
! Agitur vel de Gamaliel I vel de Gamaliel II (s. I). Invenies banc constitu-
tionem Rabban Gamaliel in Mi$NAH, Pesahim X,5.
2 «Pascha, panis azymus, herbae amarae», hebraice : pésah, matsah, maror.
3 Pésah, Aoc est: agnus paschalis. — Cavet pater familias ne ostendat armum
ovillum, qui diebus nostris repraesentat agnum paschalem. Postea autem eleva-
bit ostendetque panem azymum et deinde herbas amaras.
(9. MONITIO 5;
In omni generatione et generatione quivis tenetur se ipsum consi-
derare ac si ipse exisset ex Aegypto, ut Scriptura dicit: «Et annuntiabis
filio tuo in die isto dicens: Propterea fecit mihi Deus in egressu meo ex
Aegypto» (Ex 13,8). Non solum patres nostros redemit Deus sanctus
— benedictus sit ille — sed etiam nos redemit cum eis, ut dicit Scrip-
tura: «Et nos eduxit inde, ut deduceret nos ad dandam nobis terram
quam iuravit patribus nostris» (Dt 6,23).
(10. INVITATORIUM 2»
Calicem elevare solent.
Propterea debemus celebrare, laudare, glorificare, magnificare,

exaltare, decorare, benedicere, extollere, et victorem eum praedicare,
qui fecit patribus nostris et nobis omnia signa haec: eduxit nos e
servitute in libertatem, e maerore ad gaudium, e luctu ad diem festum,
e caligine ad lucem magnam, et e mancipatu in redemptionem. Dicamus
ergo coram eo [canticum novum]: Hallelu-yah.
11. PRIMA PARS PSALMORUM «HALLEL»
Laudate, pueri, Dominum... (Ps 112).

In exitu Israel de Aegypto... (Ps 113,1-8).
12. BENEDICTIO REDEMPTIONIS ?
Calicem elevare solent et benedicunt:
Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, qui

redemit nos
et redemit patres nostros ex Aegypto, et perduxit nos
ad noctem
hanc, ut comedamus in ea panem azymum et herbas
amaras. Sic,
1 MisNaB, Pesahim X,5.

2 MiSNAH, Pesahim ibid.
3. MisNanH, Pesahim X,6, ubi prima pars, brevior
quidem, tribuitur R.Tarphon,
altera autem R. Akiba: «Rabbi Tarphon dicit: *CBene
dictus...» qui redemit nos
et redemit patres nostros ex Aegypto' et non
concludebat. Rabbi Akiba (autem»
dicit: 'Sic, Domine, Deus noster et Deus
patrum nostrorum, pertingere nos
faciat ad alias sollemnitates et annua
festa proxima in pace, gaudentes de
SÉDÉR HAGGADAH SBL PÉSAH SEU ORDO NARRATIONIS PASCHAE 25
Domine, Deus noster et Deus patrum nostrorum, pertingere nos facias

ad alias sollemnitates et annua festa proxima in pace, gaudentes de
aedificatione civitatis tuae et laetantes in cultu tuo. Et edamus ibi
de sacrificiis et victimis paschalibus, quorum sanguis porrigetur ad
parietem altaris tui in beneplacitum. Et gratias tibi agemus cantico
novo propter redemptionem nostram et liberationem animarum nostra-
rum. Benedictus tu, Domine, qui redemit Israel.

vitis. Bibunt singuli accumbentes.
Postea singuli, ordinatim, lavant manus in pelvi, dicentes :
nos praeceptis suis et praecepit nobis lotionem manuum.
Pater familias sumat Dlacentam azymam, quae stat prima sub linteo,
et elevat benedicens :
Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, qui producit
panem de terra.
Pater familias, frustulo fracto, benedicit antequam comedat :
nos praeceptis suis et praecepit nobis comestionem panis azymi.
Distribuit discumbentibus.
Sumit maror seu herbam amaram, intingit in haroset, id est conditura

ex ficubus, dactylis, wvis, etc. confecta, deinde benedicit :
nos praeceptis suis et praecepit nos comedere herbam amaram.
Comedit et distribuit ceteris.
aedificatione civitatis tuae et laetantes in cultu tuo. Et edamus ibi de sacrificiis

et victimis paschalibus, etc.' usque ad 'Benedictus tu, Domine, (qui» redemit
Israel'». Chanoch ALBECK, commentans locum, sic explicat controversiam:
«Absolvunt narrationem benedictione redemptionis. Quoad textum autem bene-
dictionis dividebantur R. Tarphon et R. Akiba. — 'Et non concludebat': id
est benedictionem redemptionis per verba 'Benedictus est.. (qui? redemit
Israel'. — *R. Akiba dicit': scilicet oportet addere: 'Sic etc.' et concludere per
*Benedictus etc.'» (Ch. ArBECK, MiáwAn, Sédér Mo'éd [Jerusalem 1952] 179).
De momento huius benedictionis ad illuminandum 1 Cor 10,18 et cenam
Domini, cf. S. AALEN, Das Abendmahl als Opfermahl im Neuen Testament,
in: Novum Testamentum 6 (1963) 140s.
4
Sumit placentam. azymam tertiam, quae stat. infra sub linteolo, et,
fracto frustulo, involvit ex eo herbam amaram. et comedit dicens, absque
benedictione :
Memoria sanctuarii sicut Hillel. Sic fecit Hillel in tempore quo
domus sanctuarii stabat: involvit pane azymo herbas amaras et sic
una comedit, ad confirmandum quod dicitur: «Cum panibus azymis et
herbis amaris comedant illud» (Nm 9,11). Distribust ceteris qui come-
dunt, eadem dicentes.
13. CENA (SULHAN 'ORÉKH)

Twnc cenare incipiunt, fro libitu manducantes et bibentes, iia tamen
ut postea panem iterum avide et devote recipere queant.
«TSAFÓN» SEU RITUS «APHIKOMEN»
Pater familias sumit dimidiam partem blacentae azymae quam

occultavit in brincipio ritus, distribuit omnibus et comedunt.
C. SÉDEÉR SEU ORDO TERTIUS
1. BIRKAT HA-MAZON
Miscetur et. infunditur. singulis calix. benedictionis. Pater familias

jriusquam benedicat, veniam petit :
A. Domini mei, benedicamus.
R. Benedictum sit nomen Domini ex hoc nunc usque in saeculum.
A. Cum licentia... ! benedicamus ei (Deo nostro) quod de suis come-
dimus.
R. Benedictus sit (Deus noster) quod de suis comedimus et de
bonitate eius vivimus.
A. Benedictus sit (Deus noster) quod de suis comedimus et de
bonitate eius vivimus.
R. Benedictus sit ille et benedictum nomen eius.
His dictis, bater familias gratias agit :
1. Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, alens univer-
sum mundum bonitate sua, gratia, benignitate et misericordia, qui
dat
'* Vide supra, p. 9.
panem omni carni, quoniam in saeculum misericordia eius: et ex

magna bonitate eius nihil unquam defecit nobis neque defuturus est
nobis cibus in saeculorum saecula. Propter nomen eius magnum, quia
ille alit et pascit omnia et benefacit omnibus et parat cibum omnibus
creaturis suis quas creavit. Benedictus tu, Domine, qui alit universum.
2. Gratias agemus tibi, Domine, Deus noster, quod haereditare

fecisti patres nostros terram desiderabilem, bonam et latam, et quod
eduxisti nos, Domine, Deus noster, de terra Aegypti et liberasti nos de
domo servitutis, et propter foedus tuum, quod sigillasti in carne nostra,
et propter legem tuam quam edocuisti nos, et propter statuta tua quae
notificasti nobis, et propter vitam, gratiam et benignitatem quibus
benignum te nobis praebuisti, propterque esum cibi quo tu nos alis et
pascis iugiter, omni die, quovis tempore et qualibet hora. Et propter
omnia, Domine, Deus noster, gratias agimus tibi et benedicimus te:
benedictum sit nomen tuum in ore omnis viventis iugiter et in sempi-
terna saecula. Sicut scriptum est: «Et comedes et saturaberis et bene-
dices Domino, Deo tuo, propter terram bonam quam dedit tibi»
(Dt 8,10). Benedictus tu, Domine, propter terram et propter cibum.
3. Miserere, Domine, Deus noster, Israel populi tui, et Ierusalem
civitatis tuae, et Sion habitaculi gloriae tuae, et regni familiae David
uncti tui, et domus magnae et sanctae super quam invocatum est
nomen tuum: Deus noster, pater noster, pasce nos, nutri nos, ciba
nos et sustenta nos et dilata nos et eripe nos, Domine, Deus noster,
cito ex omnibus angustiis nostris, neve permittas nos, quaeso, egere,
Domine, Deus noster, muneribus carnis ac sanguinis neque mutuis
eorum, sed solum manu tua plena, aperta, sancta et lata, ne forte
confundamur et erubescamus in sempiterna saecula.
Deus noster et Deus patrum nostrorum, ascendat et veniat (ya αἰδῇ,

we-yabhoy et accedat et respiciatur et placeat et audiatur et visitetur et
memoretur memoria nostra et visitatio nostra, et memoria patrum
nostrorum, et memoria Messiae filii David servi tui, et memoria Ierusa-
lem civitatis sanctitatis tuae, et memoria universi populi tui, domus
Israel, in conspectu tuo: in effugium, in prosperitatem, in gratiam et in
benignitatem et in misericordiam, in vitam et in pacem, hac die festi
Azymorum. Recordare nostri in hac die, Domine, Deus noster, in prosperi-
tatem, et visita nos in ea in benedictionem, et salva nos in ea in vitam. Et
verbo salutis et misericordiae parce et largire nobis gratiam et miserere
nostri et salva nos: quia ad te sunt oculi nostri, quia tu es, Deus, rex
gratiosus et misericors.
Et aedifica Ierusalem civitatem sanctitatis tuae cito in diebus no-

stris. Benedictus tu, Domine, qui aedificat [miserationibus suis] Ierusa-
lem. Amen.
4. Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, Deus, pater
noster, rex noster, protector noster, creator noster, redemptor noster,
formator noster, sanctus noster, sanctus Iacob, pastor noster, pastor
Israel, rex benigne et benefaciens omnibus, qui omnibus et singulis
diebus benefecit, benefacit et benefaciet nobis. Ipse auxit nos, ipse nos
auget, ipse nos in perpetuum augebit gratia et benignitate et miseri-
cordia et dilatatione, liberatione et prosperitate, benedictione et salute,
solatio, sustentatione et alimentis et misericordia et vita et pace et
omni bono, nec omni bono permittet nos egere.
(2. HA-RAHAMAN HU)
Misericors ille regnabit super nos ex hoc nunc usque in saeculum.

Misericors ille sit benedictus in caelis et in terra.
Misericors ille laudetur in generationem generationum, et glorificetur
inter nos in aeternitatem aeternitatum, et celebretur a nobis ex hoc
nunc et in saecula saeculorum.
Misericors ille nutriat nos cum abundantia.
Misericors ille frangat iugum colli nostri et erigat nos in altum ad
terram nostram.
Misericors ille mittat copiose benedictionem in domum hanc et
super mensam hanc in qua comedimus.
Misericors ille mittat nobis Eliam prophetam gloriosae memoriae et
nuntiet nobis oracula bona, salutaria et consolationes.
Misericors ille benedicat (patri meo, magistro meo, patri familias
huius domus, et matri meae, dominae meae, matri familias huius
domus, illis et domui eorum et semini eorum et omnibus bonis eorum)
nobis et omnibus bonis nostris, sicut consecuti sunt benedictionem
patres nostri Abraham, Isaac et Iacob in omnibus, ex omnibus et
(per? omnia !. Sic benedicat nobis omnibus simul benedictione per-
fecta, et dicamus: Amen. In excelsis propugnetur ius illorum et nostrum
in conservationem pacis, in extensionem benedictionis a Domino et in
iustitiam a Deo salutis nostrae: et inveniamus gratiam et prosperi-
tatem in oculis Dei et hominum (Prv 3,4)
* Cf. Gn 24,1; 27,33; 33,11, ut ait Bereit rabba, 43 (S. BAEn,
Sédér 'avodat
Israel 560; A. Leib N. S. GORDON, Siddur Otsar ha-tephillot [Wilno
1923] 489)
Misericors ille faciat nos haereditare diem qui est totus bonus.
Misericors ille dignetur nos diebus Messiae et vitae saeculi futuri.
Turris salutis regi eius: facit gratiam Messiae suo, David et semini eius
usque in saeculum (Ps 17,51). Faciens pacem in excelsis suis, ipse
faciat pacem super nos et super universum Israel. Et dicite: Amen.
Accumbentes dicunt voce demissa :

Timete Dominum, omnes sancti eius: quoniam non est inopia
timentibus eum.
Divites eguerunt et esurierunt: inquirentes autem Dominum non
minuentur omni bono (Ps 33,10-11).
Confitemini Domino quoniam bonus, quoniam in saeculum miseri-
cordia eius (Ps 135,1).
Aperis tu manum tuam et imples omne animal benedictione (Ps 144,
16).
Benedictus vir qui confidit in Domino, et erit Dominus fiducia eius
(Ies 17,7):
Iunior fui, etenim senui: et non vidi iustum derelictum nec semen
eius quaerens panem (Ps 36, 25).
Dominus virtutem populo suo dabit: Dominus benedicet populo
suo in pace (Ps 28, 11).
Et dicunt benedictionem sequentem et bostea bibunt accumbentes :

Benedictus tu, Domine, Deus noster, creans fructum vitis.
(3. VERSICULI CALICIS ELIAE) '
Incipere solent alteram. partem. «Hallel» dicendo hos jsalmorum

versus. Antea vero mos est portam aperire ex improviso (sunt qui tunc
miscent «calicem. Eliae» et clamant: «Benedictus qui venit!»).
Effunde indignationem tuam super gentes quae non cognoverunt te
et super regna quae non invocaverunt nomen tuum: quia comederunt
Iacob et habitationem eius vastaverunt (Ps 78, 6-7; Ier 10, 25).
Effunde super eos iram tuam et furor irae tuae comprehendat eos
(Ps 68, 25).
Persequeris in furore et conteres eos sub caelis, Domine (Lam 3,66).
1 Cf. H. KosMALA, Hebráer — Essener — Christen. Studien zur Vorgeschichte

der frühchristlichen Verkündigung (Leiden 1959) 174-191.
D. SÉDÉR SEU ORDO QUARTUS
1. ALTERA PARS PSALMORUM «HALLEL »
Miscent et infundunt calicem quartum et super eum, dicunt ultimam

artem. Hallel:
Non nobis, Domine, non nobis: sed nomini tuo da gloriam... (Ps 113,
958):
DN quoniam exaudiet Dominus vocem orationis meae... (Ps 114,
1-9 et 115,10-11).
Quid retribuam Domino pro omnibus quae retribuit mihi?...
(Ps 115,12-18).
Laudate Dominum omnes gentes... (Ps 116).
Confitemini Domino, quoniam bonus: quoniam in saeculum miseri-
cordia eius... (Ps 117).
Quattuor rimi versus huius ultimi bsalmi canuntur modulo suaviore;

et qui accumbunt resbondent : «Quoniam in aeternum misericordia eius».
Eodem modo canitur v. 25: «O Domine, salvum fac...».
(2. BIRKAT HA-SIR SEU BENEDICTIO CARMINIS»
Deinde cantus Hallel. absolvitur, ad modum antiphonae, benedictione

sequenti, quae a doctore babylonensi Rab (s. II-III) habebatur ut «bene-
dictio carminis», commemorata in. Misnah, Pesahim X,7 (Talm. Bab.
Pesalum 118 a) *.
(YEHALLELUKHA)
Laudent te, Domine, Deus noster, omnia opera tua. Et pii tui, iusti
qui faciunt voluntatem tuam, et omnis populus tuus, domus Israel,
celebrabunt cum laetitia et benedicent et glorificabunt et magnifica-
bunt et exaltabunt et adorabunt et sanctificabunt et regnare facient
nomen tuum, rex noster. Nam te celebrare bonum et nomini tuo decet
psallere: quoniam a saeculo et in saeculum tu es Deus.
? Ed. I. ErsrEIN, The Babylonian Talmud, Pesahim (London 1938) 605.

SÉDEÉR HAGGADAH SÉL PÉSAH SEU ORDO NARRATIONIS PASCHAE 31
(PS 135 SEU HALLEL MAGNUS»
Non obstante benedictione illa, quae videtur concludere, pleraeque

communitates non terminant ibi, sed cantant Ps 135, scilicet «magnum
Hallel»:
Confitemini Domino quoniam bonus: quoniam in aeternum miseri-

cordia eius, eíc.
Et, in Italia, Ps 134.
(NISMAT KOL HAY»
Postea dicitur, ad. concludendum, benedictio celebris « Ni&mat kol

hay»:
Anima omnis viventis benedicat nomini tuo, Domine, Deus noster.
Et spiritus omnis carnis magnificet et exaltet memoriam tuam, rex
noster, iugiter. A saeculo in saeculum tu es Deus. Et praeter te non est
nobis rex, redemptor nec salvator, qui liberet et eripiat et pascat et
misereatur in omni tempore angustiae et tribulationis. Nullus est nobis
rex nisi tu: Deus priorum et posteriorum, Deus omnium creaturarum,
dominator omnium generationum, laudabilis omnibus celebrationibus,
gubernans mundum suum cum benignitate et creaturas suas cum mise-
ricordia. Et Dominus non dormitabit neque dormiet, qui evigilare facit
dormientes et excitat dormitantes et mutos loqui facit et captivos
liberat et fulcit eos qui cadunt et erigit incurvatos. Tibi, tibi soli
gratias nos agimus.
Etiamsi os nostrum plenum esset carminibus sicut mare, et lingua
nostra canticis instar examinis fluctuum eius, et labia nostra iubila-
! Haec benedictio, secundum usum palaestinensem a R. Johanan ben Nap-

paha (s. III) traditum, habebatur ut «birkat ha-Sir», benedictio carminis, requi-
sita in Misnah, de qua supra diximus. Circa controversiam istam de fine Hallel et
cenae, cf. L. LicrER, L'hymne christologique de Philippiens 2, 6-11, la liturgie
eucharistique et la bénédiction synagogale «Nismat [ΚΟ] hay», in: Studiorum Pau-
linorum congressus internationalis catholicus 1961, II (Romae 1963) 71s. Et cir-
ca relationes inter benedictionem illam et liturgias eucharisticas orientales,
cf. L. LiG1ER, Anaphores orientales et priéres juives, in: Proche-Orient Chrétien
13 (1963) 101-111. — Omni ex parte non est praetermittenda traditio illa medii
aevi, secundum quam auctor benedictionis birkat ha-Xir fuisset ipse Simon Petrus
apostolus.
tione sicuti latitudines firmamenti, et oculi nostri sicuti sol et luna,

et manus nostrae essent expansae sicuti aquilae caelorum, et pedes
nostri leves sicut cervi, non essemus pares ad gratias agendum tibi,
Domine, Deus noster et Deus patrum nostrorum, et ad benedicendum
nomen tuum pro unica ex innumeris millium millibus et sexcentis
myriadibus bonitatum, quas nostris patribus ac nobis fecisti.
Ex Aegypto redemisti nos, Domine, Deus noster, et e domo servitutis
liberasti nos, in fame cibasti nos et satiasti copiose, et a gladio eripuisti
nos, et a peste liberasti nos et a multis malis fidelibusque morbis
extraxisti nos. Hucusque auxilio fuerunt nobis misericordiae tuae nec
dereliquerunt nos benignitates tuae neque unquam, Domine, Deus
noster, deseres nos in aeternum.
Propterea membra quae in nobis divisisti, spiritus et anima quam
spirasti in nares nostras, et lingua quam posuisti in ore nostro, ecce
celebrabunt, benedicent, glorificabunt, magnificabunt, exaltabunt,
adorabunt, sanctificabunt et regnare facient nomen tuum, rex noster.
Quia omne os te celebrabit, et «omnis lingua tibi iurabit, et omne
genu se flectet tibi» (Is 45,24 Vg), et omnis altitudo inclinabit se
coram te, et omnia corda timebunt te, et omnia viscera et renes
psallent nomini tuo iuxta verbum quod scriptum est: «Omnia ossa
mea dicent: Domine, quis est sicut tu, eripiens pauperem a fortiore
prae illo, pauperem et egenum a praedone eius?» (Ps 34,10).
Quis tibi similis? Quis tibi par? Quis aequabitur tibi, Deus magne,
fortis et terribilis, Deus excelse, creator caeli et terrae? Laudabimus te
et glorificabimus et magnificabimus et benedicemus nomen sanctitatis
tuae, iuxta dictum David: «Benedic, anima mea, Domino: et omnia
viscera mea nomini sanctitatis eius» (Ps 102,1). Deus fortis prae
viribus fortitudinis tuae; magnus prae gloria nominis tui, potens in
aeternum et formidandus in mirabilibus tuis, rex, sedens in solio
excelso et sublimi.
Habitat in excelso usque in aeternum et sanctum est nomen eius.
Et scriptum est: «Cantate, iusti, in Domino: rectos decet collaudatio»
(Ps 32,1). Ex ore rectorum lauderis, in sermonibus iustorum benedi-
caris et in lingua piorum exalteris et in medio sanctorum sanctificeris.
Et in congregationibus myriadum populi tui, domus Israel, cum
canticis magnificetur nomen tuum, rex noster, in omni generat
ione
et generatione. Nam officium est omnium creaturarum coram
te,
Domine, Deus noster et Deus patrum nostrorum, celebrar
e, laudare,
glorificare, magnificare, exaltare, decorare, benedicere
et clarificare
superando omnia verba canticorum et laudationum David, filii Isai,

servi et uncti tui.
Glorificetur nomen tuum in aeternum, rex noster, Deus fortis, rex
magne et sancte, in caelis et in terra: quoniam te decet, Domine,
Deus noster et Deus patrum nostrorum, carmen et glorificatio, laus
et psalmus, robur et imperium, triumphus, magnificentia et fortitudo,
collaudatio et decus, sanctitas et regnum, benedictiones et gratiarum
actiones ex nunc et usque in saeculum. Benedictus sis tu, Domine,
Deus fortis, rex magne in celebrationibus, Deus gratiarum actionum,
Domine mirabilium, eligens cantica glorificationis, rex, Deus vivens
in saecula.
Benedictionem. dicunt super calice quarto. (secundum. plures tamen
doctores nom benedicunt : ita apud Hispanos):
vitis.
(BENEDICTIO ULTIMA»
Qui cenae participes sunt, bibunt accumbentes et benedictionem hanc

ultimam. dicunt :
Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, super vite, super
fructu vitis, super frugibus agri et super terra desiderabili, bona et
lata, quam dilexisti et in haereditatem dedisti patribus nostris, ut de
fructu eius comederent et de bonitate eius saturarentur. Miserere,
Domine, Deus noster, Israel populi tui, et Ierusalem civitatis tuae, et
Sion habitaculi gloriae tuae, et altaris tui et sanctuarii tui. Et aedifica
Ierusalem civitatem sanctitatis tuae cito diebus nostris et fac ut in
medium eius ascendamus et laetifica nos in ea. Et comedemus de fruc-
tibus eius et saturabimur de bonitate eius. Et tibi in sanctitate et mun-
ditia benedicemus super ea. Et laetifica nos hac die festi Azymorum:
quoniam tu, Domine, bonus es et benefaciens omnibus. Et gratias age-
mus tibi propter terram et propter fructum vitis. Benedictus tu, Do-
mine, propter terram et propter fructum vitis.
Ibi terminatur cena. paschalis apud Iudaeos lemenitas et nonwullas

Oriente
communitates. In Italia autem. et in. Germania, necnon. et in.
diffusus est usus protrahend? variis hymnis !.
Wa-yehi ba-hatsi
! Huiusmodi hymni, in istis regionibus noti et cari, hi sunt:
(VOTUM ULTIMUM»?
Anno futuro in Ierusalem.
Et si cena celebrata est in hac ipsa civitate:

Anno futuro in Ierusalem aedificata.
ha-lay*lah, «Et factum est in media nocte»; Ki lo na'àh, hi lo ya'àh, «Nam illi
dignum, illi decorum «est laudatio»»; Ehad mi yodé'a?, «Unum, quis scit (quid
significet»»; Had gad*ya, «Unus haedulus».
Pertinentad genus litterarium poeticum, sic dictum $Zyyut, recentius quam Hag-
gadah ipsa. Praeterea, ut ait DANIEL GOLDSCHMIDT, «hymni illi, qui occurrunt
in Haggadah Germanorum (askenazim) in fine sédày Paschae, non inveniuntur in
codicibus mss. aetatis gaonicae (s. IX-XI) nec in Sédér Ra$i nec in Mahzor
Vitry (s. XII). Pariter non recepti sunt ritibus Hispaniae et Theman (Yemen)»
(The Passover Haggadah, /. c. 96).
IV. SEMA: ISRAEL
EIUSQUE BENEDICTIONES
Sema* Israel est simul professio fidei et brevis commemoratio liberationis

ex Aegypto et acceptio Dei voluntatis seu mandatorum (n2iswot). Introdu-
citur et absolvitur benedictionibus. Duabus introducitur, scilicet Yosér et
Ahabhah vrabbah, quarum argumenta sunt, sicut in Ps 18, donum lucis et legis.
Birkat yotsér celebrat Deum lucis siderumque conditorem et angelorum
creatorem. Pulchram habet gedusah seu laudationem Dei tripliciter sancti
(Is 6,3; Ez 3,12). Saepius haec gedusah invocatur ad explicandam primam
partem anaphorae atque in primis «Sanctus». De antiquitate autem huius
benedictionis et gedw3ah fructuose audiantur, post I. ELBOGEN eiusque
coaetaneos, etiam recentiores.
In dono legis, birkat ahabhah extollit Dei dilectionem, a qua procedit
et dilectionem hominis quam exquirit.
Post lectionem Sema' Israel, benedictio Émóét we-yatsibh, «Verum et
firmum...», celebrat firmitatem verbi divini ac liberationem ex Aegypto.
Concludit Deum laudando, «qui redemit populum suum Israel». Ideo et
haec benedictio vulgo nuncupatur «benedictio redemptionis», birkat gh* ullah.
BriBLIOGRAPHIA: M. LiBzz, La récitation du Schéma et des Bénédictions,

in: Revue des Études Juives 57 (1908) 161-193; 58 (1909) 1-22; W. O. E.
OESTERLEY - G. H. Box, The Religion and Worship of the Synagogue
(London ?1911) 364-368; I. ELBOGEN, Der jüdische Gottesdienst in seiner
geschichtlichen Entwicklung (Hildesheim ^1962) 16-26, 511-515; W. O. iE
OESTERLEY, The Jewish Background of the Christian Liturgy (Oxford
1925) 42-51, 121-125; L. J. LrEBREICH, The Invocation to Prayer at the
Beginning of the Yozer Service, in: The Jewish Quarterly Review 39
(1948-49) 285-290, 407-412; A. BAUMSTARK, Liturgie comparée. Principes
et méthodes pour l'étude historique des liturgies chrétiennes — Irénikon
7 (Chevetogne 31953) 56-58, 65, 73; S. GANDZ, (The Benediction over the
Luminaries and the Stars, in: The Jewish Quarterly Review 44 (1953-54)
305-325; E. WERNER, The Sacred Bridge. The Interdependence of Liturgy
and Music in Synagogue and Church during the First Millenium (London --
New York 1959) 5-8; C. P. PmicE, Jewish Morning Prayers and Early
Christian Anaphoras, in: Anglican Theological Review 43 (1961) 153-168;

A. MinsKY, Àn Ancient Example of the Yotzer Prayer, in: Third World
Congress of Jewish Studies, Jerusalem 25th July--1st August 1961 (Jeru-
salem 1965) 134s.; D. FLussER, Sanktus und Gloria, in: Abraham unser
Vater. Juden und Christen im Gesprách über die Bibel (Leiden - Kóln 1963)
129-152; J. HEINEMANN, Prayer in the Period of the Tanna'im and the
Amora'im (Jerusalem 1964) 37, 41, 61, 82-84, 106, 146-151, 172; L. J. 11Ὲ8-
REICH, The Benediction immediately preceeding and the one following the
Recital of the Schema', in: Revue des Études Juives 125 (1966) 151-165.
EnprrTIO: secundum textum D. ΝΥ. SrAERE, Altjüdische liturgische Ge-

bete — Kleine Texte für theologische und philologische Vorlesungen und
Übungen 58 (Bonn 1910) 4-7.
1. YOTSER
Benedictus tu, Domine, Deus noster, rex universi, «formans ! lucem

et creans tenebras, faciens pacem et creans universum» (Is 45,7), illu-
minans terram et eos qui habitant super eam cum misericordia et ex
bonitate sua renovans quotidie iugiter opera creationis.
«Quam magnificata sunt opera tua, Domine. Omnia cum sapientia
fecisti: impleta est terra possessione tua» (Ps 103,24). Rex sublimis,
solus est ex tunc, gloriosus, magnificus, exaltatus a «diebus aeterni-
tatis» (Dt 32,7).
Deus universi, in multitudine misericordiae tuae, miserere nostri.
Dominator roboris nostri, petra refugii nostri, clipeus salutis nostrae,
refugium nostrum.
Deus benedictus, sapientia magnus, disposuit et fecit radios solis,
bonum formavit in gloriam nominis sui, posuit sidera circa fortitudi-
nem suam. Turres exercituum eius sunt sancti eius: exaltant Deum
semper, enarrant gloriam omnipotentis et sanctitatem eius. Benedi-
caris, Domine, Deus noster, propter splendorem operum manuum tua-
rum et propter luminaria lucis, quae fecisti. Magnificent te. Sàlah.
Benedicaris, petra nostra, rex noster, redemptor noster, qui creat
sanctos. Glorificetur nomen tuum in aeternum, rex noster, qui format
! «Formans», hebraice : yotser.

x €
SEMA ISRAEL EIUSQUE BENEDICTIONES 37
angelos. Cuius angeli omnes stant supra universum et pronuntiant

unanimiter cum timore voce magna verba Dei viventis et regis uni-
versi. Omnes (sunt? dilecti, omnes electi, omnes potentes et omnes
faciunt cum pavore et timore voluntatem creatoris sui et omnes
aperiunt os suum cum sanctitate et munditia, canentes cum melodia, et
benedicunt et glorificant et magnificant et adorant et sanctum
regemque praedicant nomen Dei, regis potentis, magni et terribilis:
sanctus ille. Et omnes, unus ab altero, accipiunt super se iugum regni
caelestis et sibi conferunt inter se facultatem praedicandi sanctum
(Deum)? creatorem cum quiete animi, lingua nitida, et cum dulcedine
sancta omnes unanimiter respondent et dicunt cum timore:
«Sanctus, sanctus, sanctus Dominus exercituum: plena est omnis
terra gloria eius» (Is 6,3).
Et Ophanim et Viventes (Hayyot) sancti, cum tonitruo magno,
se elevant [coram Seraphim], ex adverso glorificant et dicunt:
«Benedicta sit gloria Domini de loco suo» (Ez 3,12).
Deo benedicto melodias tribuunt, regi Deo, viventi et aeterno,
carmina dicunt et laudes proclamant. Quia solus ille facit prodigia,
operatur nova, dominator proeliorum: seminat iustitias, germinare
facit salutaria, creat sanitates, (qui est? terribilis ad laudandum,
Dominus mirabilium.
Renovat ex bonitate sua quotidie iugiter opera creationis, sicut dic-
tum est: «Qui facit luminaria magna: quoniam in aeternum miseri-
cordia eius» (Ps 135,7).
Lucem novam illumina super Sion et digni mox efficiamur nos omnes
lucis eius.
Benedictus tu, Domine, formans sidera.
2. AHABHAH RABBAH
tate
Dilectione multa! dilexisti nos, Domine, Deus noster. Benigni
rex noster,
magna et copiosa permotus es erga nos. Pater noster,
i mandata
propter patres nostros, qui in te confidebant eosque docuist
vitae, sic miserere nostri et doce nos.
miserere
Pater noster, pater benigne, qui misericordia commoveris,
nostris comprehendere et intelligere, audire,
nostri: et da cordibus
verba doctrinae
discere et docere, servare et facere et adimplere omnia
1 «Dilectione multa», hebraice : ahabhah rabbah.

legis tuae ex dilectione. Et illumina oculos nostros de lege tua, et

alliga corda nostra mandatis tuis et coniunge corda nostra cum dilec-
tione et timore nominis tui, ne unquam opprobrio confundamini in
aeternum.
Quia in nomine sanctitatis tuae, magno et terribili, confidimus:
gaudeamus et laetemur de salute tua. Et reduc nos in pacem a quattuor
angulis terrae et fac ut ingrediamur liberi terram nostram. Quia tu es
Deus qui salutem operaris, et eligisti nos inter omnes populos et linguas
et adduxisti nos ad nomen sanctum tuum magnum, ad confitendum
firmiter te et unitatem tuam propter dilectionem.
Benedictus tu, Domine, eligens populum suum Israel propter dilec-
tionem.
3. SEMA' ISRAEL
Lectio continua ex his locis Veteris Testamenti: Dt 6,4-9; 11,13-21;

Nm 15,37-41.
4. EMET WE-YATSIBH
Verum et firmum ! et aequum et stabile et iustum et fidele et dilectum

et carum et iucundum et dulce et terribile et augustum et rectum et
acceptum et bonum et pulchrum est verbum illud pro nobis in
aeternum et ultra. |
Vere Deus universi est rex noster, petra Iacob, clipeus salutis no-
strae. A generatione in generationem, ille est stabilis et nomen eius
stabile et thronus eius aequus et regnum eius et fidelitas eius in aeter-
num est stabilis. Et verba eius viva et stabilia, fidelia et iucunda in
aeternum et in saecula saeculorum pro patribus nostris et pro nobis,
pro filiis nostris et pro generationibus nostris et pro omnibus genera-
tionibus seminis Israel, servis tuis. Pro primis et pro ultimis sunt
verbum bonum et stabile in saeculum et ultra, veritas et fidelitas, lex
quae non praeteribit.
Vere tu es ille, Domine, Deus noster et Deus patrum nostrorum, rex
noster, rex patrum nostrorum, redemptor noster, redemptor patrum
nostrorum, creator noster, petra salutis nostrae, liberator noster, sal-
vator noster. Ab aeterno nomen tuum: non est Deus praeter te.
! «Verum et firmum», hebraice : émet we-yatsibh.

ÉEMA' ISRAEL EIUSQUE BENEDICTIONES 39
Auxilium patrum nostrorum tu fuisti a saeculo, clipeus et servator

filiorum eorum in posterum, per omnem generationem et generatio-
nem. In altitudine mundi habitatio tua: et iudicia tua et iustitiae
tuae usque ad terminos terrae. Beatus homo qui servat mandata tua
et legem tuam et ponit verba tua in corde suo.
Vere tu es ille, dominator populi tui et rex potens ad defendendam
causam eorum. Vere tu es primus et novissimus: et extra te nullus est
nobis rex nec redemptor nec salvator.
De Aegypto redemisti nos, Domine, Deus noster, et e domo servitutis
liberasti nos. Omnes primogenitos eorum occidisti et primogenitum
tuum redemisti: et mare rubrum aperuisti et superbos submersisti et
dilectos traduxisti «et operuerunt aquae tribulantes eos: unus ex eis
non remansit» (Ps 105,11). Propterea glorificaverunt dilecti et exalta-
verunt Deum et amici tui tribuerunt melodias, carmina et glorifi-
cationes, benedictiones et gratiarum actiones regi Deo viventi et
aeterno, alto et sublimi, magno et terribili, qui humiliat superbos et
erigit humiles et educit captivos et liberat pauperes et adiuvat egentes
et respondet populo suo quando clamat ad eum.
Laudes date Deo excelso: benedictus sit ille et benedicendus.
Moyses et filii Israel tibi carmen cantaverunt gaudio magno et dixerunt
omnes: «Quis similis tui inter deos, Domine, quis similis tui? Magnus
in sanctitate, terribilis propter gesta laudanda et faciens mirabilia»
(Ex 15,11). Canticum novum redempti extulerunt nomini tuo; in
littore maris unanimiter confessi sunt et pronuntiaverunt regnum et
dixerunt :«Dominus regnabit in aeternum et ultra» (Ex 15,18).
Petra Israel, surge ad adiuvandum Israel et libera Iuda et Israel,
secundum verbum tuum: redemptor noster, Domine exercituum,
nomen tuum: Sanctus Israel.
Benedictus es tu: Dominus liberat Israel.
V. SEMONEH-ESSRÉH
SEU DECEM ET OCTO BENEDICTIONES
Semonéh -'essréh berakhot, hoc est decem et octo benedictiones, sunt mani-
feste, etsi post Sema' Israel, pars praecipua orationis cottidianae et ter in die
recitantur. Sic nuncupantur ex ultima dispositione, quae, iussu Rabbi Gama-
liel II, facta est a Simone linteario in urbe Yavneh saeculo secundo post
Christum. Revera tamen post divisionem benedictionis decimae quartae,
factae sunt undeviginti. Praeterea, cum omnibus stantibus recitentur,
vocantur etiam 'amidah, a verbo *amad, stare; et, cum sint oratio praecipua,
dicuntur etiam simpliciter £ep/ullah seu oratio.
Quoad structuram, tres primae et tres ultimae a ceteris secernendae sunt,
quia Deum ipsum peculiariter respiciunt. Intermediae autem benedictiones,
quae sabbato et diebus festivis non dicuntur, sunt rogationes et petitiones ad
beneficium singulorum et totius populi Israel.
In synagoga qualibet vice bis dicuntur semonéh-'essréh benedictiones.
Primo, simpliciter ab omnibus simul et silentio. Deinde, alta voce a ministro
congregationis seu Seliah tsibbur, additis embolismis opportunis. Admittun-
tur enim embolismi, quorum praecipui sunt: gedusah (immediate ante 39m
benedictionem), supplicationes diebus ieiunii (ad 79), rogatio pro pluviis
(intra 9*1), ya*aléh we-yabho pro Ierusalem ad adventum Messiae obtinen-
dum (intra birkat *abhodah, 17 (16]), commemoratio factorum divinorum et
institutionum (intra gratiarum actionem Ada aA, 18 [17] sicut in birkat Aa-
mazon). Denique benedictio sacerdotalis, Nm 6,24-26, immediate ante peti-
tionem pacis (ante 19 [18]).
Diversimode intelligitur influxus Semon2h-'essréh in liturgiam Euchari-
stiae christianam. Tres eius benedictiones primae necnon et gedusah inter-
dum invocantur pro prima parte anaphorae usque ad «Sanctus». Intermediae
autem benedictiones illustrare possunt intercessiones et rogationes intra ca-
nonem seu anaphoram. Denique, inter ultimas, *'abhodah et hoda?ah comme-
morare oportet pro epiclesi et gratiarum actione eucharistica. Attendatu
r
tamen birkat hoda' ah, propter locum suum ultimum post supplicationem
et
post 'abhodah, minus momentum habere quam in birkat ha-mazon ;e contra
gratiarum actio proprie dicta praecipuam partem obtinet in
oratione
eucharistica.
S$EMONEÉH-'EsSRÉH SEU DECEM ET OCTO BENEDICTIONES 41
BiBLIOGRAPHIA: W. O. E. OEesrERLEY -- G. H. Box, The Religion and

Worship of the Synagogue (London ?1911) 362-364; I. ELBOGEN, Der jüdi-
sche Gottesdienst in seiner geschichtlichen Entwicklung (Hildesheim *1962)
21-12, 515-523; K. KonHrER, The Origin and Composition of the Eighteen
Benedictions, in: Hebr. Union College Annual 1 (1924) 387-425; W. O. E.
OESTERLEY, The Jewish Background of the Christian Liturgy (Oxford 1925)
54-67, 127-136; L. FiN&ELsTEIN, The Development of the Amidah, in: The
Jewish Quarterly Review 16 (1925-1926) 1-43, 127-170; InEM, La Kedouscha
et les bénédictions du Schema, in: Revue des Études Juives 93 (1932)
1-26; H. L. SrRAcK - P. BiLLERBECK, Kommentar zum Neuen Testament
aus Talmud und Midrasch IV/1 (München ?1956) 208-249; A. MARMOR-
STEIN, The Amidah of the public Fast Days, in: The Jewish Quarterly
Review 15 (1924-1925) 409-418; IpEM, The Oldest Form of the Eighteen
Benedictions, ibid. 34 (1943-1944) 137-159; M. LIBER, Structure and History
of the Tefilah, ibid. 40 (1949-1950) 331-357; L. J. LrgBREICH, The inter-
mediate Benedictions of the Amidah, ibid. 42 (1951-1952) 423-426; F. C.
GRANT, Modern Study of the Jewish Liturgy, in: Zeitschrift für die alt-
testamentliche Wiss. 65 (1953) 59-77, praesertim 61-72; S. ZErTLIN, The
Tefilah, the Shemoneh esreh. An historical Study of the First Canoni-
zation of the Hebrew Liturgy, in: The Jewish Quarterly Review 54 (1963-
1964) 208-250; J. HEINEMANN, Prayer in the Period of the Tanna'im and the
Amora'im. Its Nature and its Patterns (Jerusalem 1964) 29-47, 138-148;
L. Bovvznm, Eucharistie. Théologie et spiritualité eucharistique (Tournai
1966) 74-82, 122-136, 197-199, 229-238.
Á. RECENSIO PALAESTINENSIS
EpriTI0: Recensio Palaestinensis, secundum D. W. STAERK, Altjüdische

liturgische Gebete - Kleine Texte für theologische und philologische
Vorlesungen und Übungen 58 (Bonn 1910) 11-14; aliquoties adduximus, ad
maiorem claritatem: L. FINKELSsTEIN, The Development of the Amidah, in:
The Jewish Quarterly Review 16 (1925-26) 143-1069.
Domine, labia mea aperies, et os meum annuntiabit laudem tuam.

1. [ΑΒΗΟΤΗ] Barukh attah'. Benedictus tu, Domine, Deus noster [et
Deus patrum nostrorum, Deus Abraham, Deus Isaac et Deus Iacob],
! Ex his verbis (ABHorH] Barukh attah», primum, inter uncos litteris capita-
neis scriptum, est nomen quo iam a tempore «Mi$nah» benedictio ista vocatur a
doctoribus; alia autem, cursivis litteris scripta, sunt ipsa verba hebraica quibus
benedictio incipit. Ita deinceps in sequentibus benedictionibus.
-
o
Deus magne, potens et terribilis, Deus excelse, dominator ! caeli et

terrae, clipeus noster et clipeus patrum nostrorum, augens nobis fidu-
ciam [in omni generatione et generatione] Benedictus tu, Domine,
clipeus Abraham.
2. [GuEBHUROTH] Altah ghibor. Tu potens es, [superbos proster-
nens,] fortis, (iudicans tyrannos,] vivens saeculorum, suscitans mortuos,
reducens ventum et effundens rorem, nutriens vivos, vivificans mor-
tuos [ictu oculi germinare nobis facies salutem]. Benedictus tu,
Domine, vivificans mortuos.
3. [OEpvsan] Qados attah. Sanctus es tu et terribile est nomen tuum:
et extra te non est Deus. Benedictus tu, Domine, Deus sancte.
4. [ΒΙΝΑΗ] Hannénw. Gratificare nobis, pater noster, scientiam
[quae est] a te: et intelligentiam et prudentiam de lege tua. Benedictus
tu, Domine, gratificans scientiam.
5. [TESuvBHAH] Hasibhénu. «Converte nos ad te, Domine, et conver-
temur: innova dies nostros sicut a principio» (Lam 5, 21). Benedictus
tu, Domine, tibi complacens in conversione.
6. [SELIHAH] Selah. Ignosce nobis, pater noster, quia peccavimus
tibi. Expunge [et amove] praevaricationes nostras ab oculis tuis [quia
misericordiae tuae sunt permultae]. Benedictus tu, Domine, sollicitus
ad multipliciter ignoscendum.
7. [GuE'urLLAH] Re'éh. Respice ad afflictionem nostram et suscipe
causam nostram et redime nos propter nomen tuum. Benedictus tu,
Domine, redimens Israel.
8. [REPHU'AH] Repha'énu. Sana nos, Domine, Deus noster, ex
angoribus cordium nostrorum [et maestitiam ac gemitum averte a
nobis] et remedium impone vulneribus nostris. Benedictus tu, Domine,
sanans aegros populi sui Israel.
9. [BrRKAT HA-SANIM] Barékh. Benedic nobis, Domine, Deus noster,
annum hunc [ad prosperitatem in omni genere frugum eius. Et mox
admove annum termini redemptionis]. Et da rorem et pluviam super
faciem terrae. Et satia mundum thesauris bonitatis tuae. (Et da bene-
dictionem super opus manuum nostrarum.] Benedictus tu, Domine,
benedicens annos.
1 Vel: creator.
SEMONÉH-'ESSRÉH SEU DECEM ET OCTO BENEDICTIONES 43
10. [OrBBuTs GALUvorH] Teqa'. Clange tuba magna ad libertatem

nostram et extolle vexillum ad congregandas captivitates nostras. Bene-
dictus tu, Domine, congregans exsules [populi sui] Israel.
11. [MrsreAT] Hasibhah. «Restitue iudices nostros, ut fuerunt prius,
et consiliarios nostros sicut antiquitus» (Is 1,26). Et regna super nos,
tu solus. Benedictus tu, Domine, diligens iudicium.
12. [LA-MESUMADIM] La-me3wmadim. Apostatis nulla sit spes. Et

regnum superbiae cito exscinde [diebus nostris]. [Et nazaraei et haere-
tici repente pereant: «deleantur de libro viventium et cum iustis ne
scribantur» (Ps 68, 29).] Benedictus tu, Domine, humilians superbos.
13. [LA-rsADIQIM] 'AL ghéré ha-isódéq. Super proselytis iustitiae

commoveantur misericordiae tuae. Et da nobis mercedem [bonam]
cum iis qui faciunt voluntatem tuam. Benedictus tu, Domine, fiduciam
augens iustis.
14. [IERvSALAvIM] Ram. Miserere, Domine, Deus noster, [in multi-
tudine misericordiae tuae, Israel populi tui, et] Ierusalem, [et Sion
habitaculi gloriae tuae, et sanctuarii, et domus tuae,] et regni familiae
David uncti iustitiae tuae. Benedictus tu, Domine, Deus David
[,aedificans Ierusalem].
15. [TEPRILLAH] Sema. Audi, Domine, Deus noster, vocem orationis
nostrae [et miserere nostri]: quia Deus gratiosus et misericors es tu.
Benedictus tu, Domine, audiens orationem.
16. ['ABHoDAH]| Retséh. Complaceat tibi, Domine, Deus noster, et

fac mansionem in Sion: et serviant te servi tui in Ierusalem. Benedictus
tu, Domine, quem in timore serviemus.
17. [HopaA'An] Mod?im anahnu lakh. Gratias tibi agimus, Domine --
[tu ipse es Dominus] Deus noster [et Deus patrum nostrorum] —
propter omnia beneficia, [benignitatem et misericordias, quibus nos
auxisti et] quae fecisti nobis atque patribus nostris ante nos. [Et
si dixerimus: «Vacillaverunt pedes nostri, misericordia tua, Domine,
adiuvabit nos» (Ps 93,18).] Benedictus tu, Domine: bonum est gratias
tibi agere.
18. [Sarow] Sim $alom. Da pacem tuam super Israel populum tuum
[et super civitatem tuam et super haereditatem tuam]. Et omnes nos
benedicamus unanimes: Benedictus tu, Domine, faciens pacem.
B. RECENSIONES ALIAE
Collatione facta cum textu priore, recensiones istae ostendunt incre-

mentum. Attamen, cum elaboratae sint a duobus babylonicis maximae
auctoritatis doctoribus, quorum s?ddwrim seu ritualia maiori orationum
puritati faverunt, tradunt textus recognitos: qui postea variis in regionibus
adhibiti sunt ad adiuvandam liturgicam reformationem.
Eprr10: 1. D. HEDEGARD, Sédér R. Amram Gaon I (Lund 1951) pp. laméd --
dalét, laméd — hét;secuti sumus textum codicis Sulzberger.
2. I. DAvipsoN - S. Assar - B. I. Jogr, Siddur R. Saadja Gaon (Jerusalem
1941) 17-19 et 38s.
SECUNDUM SÉDEÉR RAV AMRAM SECUNDUM SIDDUR RAV SAADJA

(s. 1x) (s. X)
Domine, labia mea aperies:

et os meum annuntiabit laudem tuam.

noster et Deus patrum nostrorum, noster et Deus patrum nostro-
Deus Abraham, Deus Isaac et rum, Deus Abraham, Deus Isaac
Deus Iacob, Deus magne, potens et Deus Iacob, Deus magne,
et terribilis, Deus excelse, lar- potens et terribilis, Deus excelse,
giens beneficia grata, et domina- largiens beneficia grata, et domi-
tor universi !, et recordans fideli- nator universi !, recordans fideli-
tatis patrum et adducens redemp- tatis patrum et adducens redemp-
torem filis filiorum eorum ex torem generationibus posteris, rex,
dilectione propter nomen suum, salvator et clipeus. Benedictus
rex, auxiliator et salvator et cli- tu, Domine, clipeus Abraham.
peus. Benedictus tu, Domine,
clipeus Abraham.
2. Tu potens es in aeternum, 2. Tu potens es in aeternum,
Domine, vivificans mortuos, Domine, «propugnator ad salvan-
dum» (Is 63,1),
! Vel:creans universum.
SEMONÉH- ESSRÉH SEU DECEM ET OCTO BENEDICTIONES
wv * e P
45
Tempore pluviarum addunt :

reducens ventum et effundens plu- reducens ventum et effundens plu-
viam, nutriens vivos ex benignitate, viam,! -
Tempore autem. aestivo dicitur solummodo:

nutriens vivos ex benignitate, nutriens vivos ex benignitate,
vivificans mortuos ex misericor- vivificans mortuos ex misericor-
dis innumeris, «allevans omnes diis innumeris, sanans aegros et
qui corruunt» (Ps 144,14), servans liberans captivos et firmamentum
fidelitatem suam iis qui dormiunt pauperum et servans fidelitatem
in pulvere. Quis sicut tu, Domine suam iis qui dormiunt in pulvere.
magnalium? Et quis tibi similis, Quis sicut tu, Domine magna-
rex «mortificans et vivificans» lium? Et quis tibi similis, «morti-
(I Reg 2,6) et salutem mox germi- ficans et vivificans» (I Reg 2,6)?
nare faciens: et fidelis es tu ad Benedictus tu, Domine, vivificans
vivificandos mortuos. Benedictus mortuos.
tu, Domine, vivificans mortuos.
3. Cum semonéàh-'essvéh iterantur coram congregatione a ministro, ibi inseritur

ha-qedusah seu sanctificatio nominis divini :
Coronam tibi offerent multitudines Sanctificemus te et adoremus te et
supernae cum congregationibus infe- triplicemus tibi sanctificationem tri-
rioribus, omnes in unum triplicabunt plicem, sicut scriptum est per pro-
tibi sanctificationem, sicut dictum phetam tuum: «Et clamabant alter
est per prophetam: «Et clamabant ad alterum et dicebant: Sanctus.
alter ad alterum et dicebant: Sanctus, Et vespondet congregatio : Sanctus,
sanctus, sanctus Dominus exercituum: sanctus Dominus exercituum: plena
plena est terra gloria eius» (Is 6,3). est terra gloria eius» (Is 6,3).
Tunc strepitu tonitrui magni et mira- Et dicit minister: 'Tunc tonitruo
bilis et potentis vocem suam audire magno et mirabili et potenti et terri-
facientes et se ex adverso elevantes, bili vocem suam audire faciunt ex
dicent: «Benedicta gloria Domini de adverso, glorificantes et dicentes:
loco suo» (Ez 3,12). Et vespondet congregatio : «Benedicta
gloria Domini de loco suo» (Ez 3,12).
De loco tuo, rex noster, appareas Εἰ dicit minister: De loco tuo, rex
et regna super nos: quia exspectamus noster, appareas et regna super nos:
te. Quando regnabis? Regnabis in quia exspectamus te. Quando regnabis?
Sion mox diebus nostris. Regnabis in Sion mox diebus nostris.
Et vespondent : Amen.
Et in vita nostra mansionem facies. Et dicii: Et mansionem facies et
Magnificaberis et sanctificaberis in magnificaberis et sanctificaberis in
medio Ierusalem civitatis tuae in gene- medio lerusalem civitatis tuae ante
! Siddur Rav Saadja Gaon 20, 22s.

rationem et generationem et in aeterni- oculos nostros in generationem et gene-

tatem aeternitatum. Et oculi nostri rationem. Et oculi nostri conspicient
conspicient regnum tuum, ut ait regnum fortitudinis tuae, sicut dic-
verbum in canticis virtutis tuae ex tum est ab uncto iustitiae tuae David:
ore David uncti iustitiae tuae:
«Regnabit Dominus in saecula, Deus Et vespondent: «Regnabit Dominus
tuus, Sion, in generationem et gene- in saecula, Deus tuus, Sion, in genera-
rationem. Alleluia» (Ps 145,10). ! tionem et generationem. Alleluia»
(Ps 145,10).
Εἰ dicit: In generationem et gene-
rationem annuntiabimus magnitudi-
nem tuam, et in aeternitatem aeterni-
tatum sanctitatem |tuam sanctifi-
cabimus, neve ab oribus nostris rece-
dat glorificatio tua et fortitudo tua:
quia rex magnus et sanctus es tu.
Benedictus tu, Domine, Deus sancte.?
Quando autem non inseritur embolismus, dicunt sollummodo :

In generationem et generatio- Tu es sanctus, et nomen tuum
nem Deum pronuntiamus regem: sanctum, et memoria tua sancta,
quia ille solus est altus et sanctus. et thronus tuus sanctus: et sancti
Neve glorificatio tua, Deus noster, omni die laudabunt te in perpe-
ab oribus nostris recedat in aeter- tuum. Benedictus tu, Domine,
num: quoniam rex magnus et Deus sancte.
sanctus es tu. Benedictus tu,
Domine, Deus sancte.
4. Gratificaris homini scientiam 4. Gratificaris homini scientiam

etmortalem edoces intelligentiam. etmortalem edoces intelligentiam.
Et gratificare nobis a te scien- Gratificare nobis a te scientiam et
tiam, intelligentiam et pruden- sapientiam et intelligentiam et
tiam. Benedictus tu, Domine, prudentiam. Benedictus tu, Do-
gratificans scientiam. mine, gratificans scientiam.
5. Converte nos, pater noster, 5. Converte nos, pater noster,
ad legem tuam, et da nobis acces- ad legem tuam, et alliga nos man-
sum, rex noster, ad servitium datis tuis, et da nobis accessum ad
tuum, et reduc nos coram te con- servitium tuum, et reduc nos co-
* Sédér Rav Amram, p. mém-zayin n9 56.

? Siddur Rav Saadja Gaon, 38s.
x ^ e P"
SEMONEH- ESSRÉH SEU DECEM ET OCTO BENEDICTIONES 47
versione perfecta. Benedictus tu, ram te conversione perfecta. Be-

Domine, tibi complacens in con- nedictus tu, Domine, tibi compla-
versione. cens in conversione.
6. Ignosce nobis, pater noster, 6. Ignosce nobis, pater noster,
quia peccavimus tibi. Remitte quia peccavimus, et remitte nobis,
nobis, rex noster, quia praevari- rex noster, quia praevaricati su-
cati sumus. Benedictus tu, Domi- mus. Benedictus tu, Domine
ne gratiose, multiplicans veniam. gratiose et multiplicans veniam.
7. Respice ad afflictionem no- 7. Respice ad afflictionem no-
stram, et causam nostram suscipe stram, et causam nostram suscipe
et festina et redime nos cito et recte iudica, et redime nos cito
propter nomen tuum: quia redi- propter nomen tuum. Benedic-
mens et fortis es tu. Benedictus tus tu, Domine, redimens Israel.
tu, Domine, redimens Israel.
Diebus ieiunii, in oratione publica congregationis, inseritur supplicatio «anénu,

exaudi nos»:
Exaudi nos, Domine, Deus noster, Exaudi nos, Domine, Deus noster,
exaudi nos hac die ieiunii: quia in exaudi nos hac die ieiunii: quia in
angustia magna sumus. Ne adspicias angustia magna sumus. Ne avertas te,
ad impietates nostras neve abscondas pater noster, a petitione nostra neve
faciem tuam a nobis [neve avertas te avertas aures tuas ab auditu orationis
a supplicatione nostra]. Proximus nostrae. Proximus esto, quaesumus,
esto, quaesumus, gemitui nostro. Pro- clamori nostro: antequam clamemus,
ximae sint, quaesumus, benignitates tu exaudies nos, secundum verbum
tuae [ad] solatium nostrum. Ante- quod dictum est: «Eritque antequam
quam clamemus ad te, exaudi nos, clament, ego exaudiam; adhuc illis
secundum verbum quod dictum est: loquentibus, ego audiam» (Is 65,24).
«Eritque antequam clament, ego exau- Benedictus tu, Domine, exaudiens
diam; adhuc illis loquentibus, ego tempore angustiae ?.
audiam» (Is 65,24). Nam tu, Do-
mine, exaudis tempore angustiae,
liberas et salvas omni tempore angu-
stiae et aerumnae. Benedictus tu,
Domine, exaudiens tempore angu-
stiae !.
1 Cum in ultima D. HEDEGARD editione nondum inveniatur textus criticus

huius embolismi, dedimus illum sicut occurrit in editione L. FRUMKIN, Sédér
Rav Amram ha-$além I (Jerusalem 1912) 243.
? Embolismus invenitur in: Siddur Rav Saadja Gaon, 317.
8. Sana nos, Domine, Deus 8. Sana nos, Domine, et sana-

noster, et sanabimur ab omnibus bimur. Salva nos et salvabimur.
infirmitatibus nostris: quia tu es Benedictus tu, Domine, sanans
Deus sanans, misericors. Benedic- aegros populi sui Israel.
tus tu, Domine, sanans aegros
populi sui Israel.
9. Benedic nobis, Domine, Deus 9. Benedic nobis, Domine, Deus

noster, annum hunc ad prosperi- noster, annum hunc ad prosperita-
tatem et omne genus frugum eius. tem in omni genere frugum eius, et
benedic (eum? sicut annos bonos.
Et a die sexagesima aequinoctii autumnalis usque ad «tephillah» pomeridianam

— et quidem inclusam — primi diei Paschae, sic ovant:
Et da rorem et pluviam super Et da rorem et pluviam super

faciem terrae, et satia universum faciem terrae, et satia universum
mundum benedictionibus tuis, et irri- mundum benedictionibus bonitatis
ga! faciem orbis ubertate donorum tuae, et irriga faciem orbis ubertate
manuum tuarum, et custodi ac serva donorum manuum tuarum, et custodi
hunc annum ab omni genere perniciei ac serva hunc annum ab omni genere
et ab omni genere calamitatis, et finis perniciei et ab omni genere calamitatis,
eius fiat pinguis et prosperus, et da et nos benedic sicut annis bonis 2,
benedictionem super opus manuum
nostrarum, et benedictionem sicut
annis bonis: quia tu Deus bonus et
benefaciens es tu.
Concluditur semper :
Benedictus tu, Domine, bene- Benedictus tu, Domine, benedi-
dicens annos. cens annos.
10. Clange tuba magna ad liber- 10. Clange tubam magnam ad

tatem nostram, et extolle vexil- libertatem nostram et cito extolle
lum ad congregandas captivitates vexillum ad congregandum nos.
1
«Irriga» vel «(da» ventum Gn»» si legitur cum HzpEGARD «ruah» loco
«rawéh ».
2 Embolismus invenitur in: Siddur Rav Saadja
Gaon, 21.
ÉEMONÉH-'ESSRÉH SEU DECEM ET OCTO BENEDICTIONES 49
nostras, et annuntia liberationem Benedictus tu, Domine, congre-

nostram ad congregandum nos gans exsules populi sui Israel.
in unum a quattuor angulis ter-
rae. Benedictus tu, Domine, con-
gregans exsules populi sui Israel.
11. «Restitue iudices nostros, 11. «Restitue iudices nostros,

ut fuerunt prius, et consiliarios ut fuerunt prius, et consiliarios
nostros sicut antiquitus» (Is 1,26), nostros sicut antiquitus» (Is 1,26).
et regna super nos in iustitia et Benedictus tu, Domine, «diligens
iudicio. Benedictus tu, Domine, iustitiam! et iudicium» (Ps 32,5).
«diligens iustitiam ! et iudicium»
(Ρ5 32,5).
12. Apostatis nulla sit spes, 12. Apostatis nulla sit spes, et
et haeretici? repente pereant, regnum superbiae cito exscinde
et omnes adversarii populi tui et contere diebus nostris. Bene-
cito deleantur, et regnum super- dictus tu, Domine, conterens im-
biae cito exscinde et contere et pios et humilians superbos.
humilia diebus nostris. Benedic-
tus tu, Domine, conterens impios
et humilians superbos.
13. Super iustis et super piis et 13. Super iustis et super piis et
super iustitiae proselytis com- super iustitiae proselytis commo-
moveantur misericordiae tuae, Do- veantur misericordiae tuae, Do-
mine, Deus noster, et da mer- mine, Deus noster, et da mer-
cedem bonam omnibus vere confi- cedem bonam omnibus confiden-
dentibus in nomine tuo, et tribue tibus in nomine tuo neve erubes-
nobis partem cum eis, neve in cant. Benedictus tu, Domine,
aeternum erubescamus. Benedic- protector et spes iustorum.
tus tu, Domine, protector et spes
iustorum.
14. Ad Ierusalem civitatem 14. Miserere nostri, Domine,

tuam reverte propter misericor- Deus noster, et Israel populi tui,
! Vulgata vertit: «misericordiam ».

2 «Haeretici», ?d est «ha-minim».
diam !, et aedifica eam diebus et Ierusalem civitatis tuae, et

nostris aedificium sempiternum. sanctuarii, et habitationis tuae,
Benedictus tu, Domine, aedifi- et Sion habitaculi gloriae tuae: et
cans Ierusalem. propter misericordias tuas aedifi-
ca Ierusalem. Benedictus tu, Do-
mine, aedificans Ierusalem.
15 [744] 2. Et subolem David 15 [744]?. Et subolem David

cito germinare facias, et cornu nunc germinare facias, et cornu
eius exalta salvatione tua. Bene- eius exalta salvatione tua. Bene-
dictus tu, Domine, germinare fa- dictus tu, Domine, germinare fa-
ciens cornu salutis. ciens cornu salutis.
16 [75]. Audi vocem nostram, 16 [75]. Audi vocem nostram,

Domine, Deus noster, et in mise- Domine, Deus noster, parce et
ricordia et beneplacito admitte miserere nostri, et in misericordia
orationem nostram: quia tu es a admitte orationem nostram, et
saeculo Deus audiens orationem propter misericordias tuas innu-
et supplicationem nostram. meras adimple omnes petitiones
cordium nostrorum. Benedictus
tu, Domine, audiens orationem.
Diebus ieiunii inseritur huc, in oratione privata, supplicatio «anénu,

exaudi mos», quae in oratione bublica occurrit inter 7 et 8.
17 [76]. Complaceat tibi, Do- 17 [76]. Complaceat tibi, Do-
mine, Deus noster, in populo tuo mine, Deus noster, in populo tuo
Israel (cf. Ps 149,4), et ad oratio- et in oratione eorum, et restitue
nem eorum respice ?, et restitue servitium * in sanctuarium domus
servitium * in sanctuarium domus tuae, et [sacrificia] ignita Israel
tuae, et cito ex dilectione [sacri- et orationem eorum admitte in
ficia] ignita Israel et orationem beneplacito, et iugiter in bene-
eorum admitte in beneplacito, et placitum fiat servitium Israel.
iugiter in beneplacitum fiat servi-
* Codex 1D): et in medio eius fac mansionem.

? $i haec benedictio, orta ex divisione praecedentis, aliis
connumeratur, tunc
numerus benedictionum transit a 18 ad 109. Propterea duplicem numerum
notavimus.
? Cf. verbum adhibitum in Gn 4,4.
* «Servitium», hebraice : 'abhodah.
S$EMONÉH-'ESSRÉH SEU DECEM ET OCTO BENEDICTIONES 51
tium Israel populi tui, et conspi-

ciant oculi nostri redeuntem te in
Sion.
Neomeniis et diebus festis additur embolismus «ya'alàh we-yabho»:

Deus noster et Deus patrum nostro- Deus noster et Deus patrum nostro-
rum, ascendat et veniat et accedat et rum, ascendat et veniat, accedat et
respiciatur et placeat et audiatur et respiciatur, memoretur et visitetur
visitetur et memoretur memoria no- memoria nostra, et memoria patrum
Stra ac visitatio nostra, et memoria nostrorum, et memoria lerusalem
patrum nostrorum, et memoria uncti, civitatis tuae, et memoria populi
fllüi David servi tui, et memoria tui domus Israel in conspectu tuo
Ierusalem civitatis sanctitatis tuae, et in prosperitatem hac die principii
memoria universi populi tui domus mensis!. Recordare nostri, Domine,
Israel in conspectu tuo: in effugium, Deus noster, in ea ad prosperitatem,
in prosperitatem, in gratiam et in et visita nos in ea in benedictionem,
benignitatem et in misericordiam, in et salva nos in ea in vitam, et aedifica
vitam et in pacem, hac die principii Ierusalem ὅ.
mensis !. Recordare nostri in ea, Domi-
ne, Deus noster, in prosperitatem, et
visita nos in ea in benedictionem,
et salva nos in ea in vitam. Et verbo
salutis et misericordiae parce et largire
nobis gratiam et miserere nostri et
salva nos: quia ad te sunt oculi nostri,
quia tu es, Deus, rex gratiosus et
misericors ?.
Et conspiciant oculi nostri red- Et conspiciant oculi nostri red-

euntem te in Sion cum miseri- euntem te in Sion cum miseri-
cordia. Benedictus tu, Domine, cordia, et tibi in nobis complaceat
qui reducit mansionem suam in sicut olim. Benedictus tu, Domi-
Sion. ne, qui reducit mansionem suam
in Sion.
18[77]. Gratias agimus tibi quod 18 [77]. Gratias agimus tibi — tu

tu ipse es Dominus, Deus no- ipse es Dominus, Deus noster et
ster, petra vitae nostrae, clipeus Deus patrum nostrorum, in aeter-
1 Vel: hac die festi Azymorum, etc.

2 Embolismus invenitur in: Ed. L. FRUMKIN, op. cit. 1,254.
3 Embolismus invenitur in: Siddur Rav Saadja Gaon, 103.
salutis nostrae in generationem num et ultra — propter vitam no-

et generationem. Gratias agemus stram manibus tuis commissam et
tibi et laudem tuam enarrabimus propter animas nostras a te custo-
propter vitam nostram manibus ditas et propter signa et miseri-
tuis commissam et propter animas cordias in omni tempore, vespere
nostras a te custoditas. Bonus «es et mane.
tu», quia non evanuerunt miseri-
cordiae tuae; miserens (es tu»,
quia non consumptae sunt beni-
gnitates tuae, quoniam a saeculo
te confidimus: contumeliam nobis
non incussisti, Domine, Deus no-
ster, nec dereliquisti nos nec ab-
scondisti a nobis faciem tuam.
In festivitatibus Hanukah οἱ Purim inseritur embolismus. Hic est embolismus

festivitati Hanukah assignatus :
Propter signa et propter redemp- Propter signa et magnalia et salva-

tionem et propter magnalia et propter tiones et certamina et liberationem
salvationes et propter certamina quae et redemptionem, quas nobiscum
fecisti pro patribus nostris diebus illis, fecisti et cum patribus nostris tempo-
tempore hoc: diebus Matathiae sacer- ribus ilis et tempore hoc: diebus
dotis magni, filii Ioannis Ha&monai, et Matathiae ^ sacerdotis magni, fili
filiorum eius, quando surrexit regnum loannis Ha$monai, et filiorum eius,
impium Graecorum contra populum quando surrexit regnum Graecorum
tuum Israel, ut oblivisci faceret legis contra populum tuum, ut oblivisci
tuae et averteret a statutis voluntatis faceret legis tuae et averteret a
tuae. Et tu, propter misericordias tuas statutis voluntatis tuae. Et tu, propter
innumeras, surrexisti pro illis tempo- misericordias tuas innumeras, surrexi-
re angustiae eorum, et causam eorum sti pro illis tempore angustiae eorum,
suscepisti, et contestationem eorum et causam eorum suscepisti, et conte-
iudicasti, et ultus es ultionem eorum stationem eorum iudicasti, et ultus es
(cf. Ier 51,36): tradidisti potentes in ultionem eorum (cf. Ier 51,36): tradi-
manu debilium, et multos in manu disti potentes in manu debilium, et
paucorum, et immundos in manu multos in manu paucorum, et immun-
mundorum, et impios in manu iusto- dos in manu mundorum, et impios
rum et superbos in manu eorum qui in palma iustorum, et superbos in
servant legem tuam. Et tibi nomen palma eorum qui servant legem. Et
magnum et sanctum fecisti in saeculis tibi nomen magnum et sanctum fe-
tuis, et populo tuo Israel fecisti cisti, et populo tuo Israel fecisti salva-
magnam salvationem et redemptio- tionem magnam et redemptionem.
nem, sicut die hac. Et postea venerunt Et postea accessit populus
filii tui in sanctuarium domus tuae, et
tuus
ad sanctuarium domus tuae, et everre-
SEMONÉH-'ESSRÉH SEU DECEM ET OCTO BENEDICTIONES 53
everrerunt adytum tuum, et munda- runt adytum tuum, et mundaverunt

verunt templum tuum, et accenderunt templum tuum et accenderunt lampa-
lampades in atriis sanctitatis tuae. Et des in atriis sanctitatis tuae. (Εἰ swnt
constituerunt hos octo dies Hanukah, qui addwnt:) Et constituerunt octo
ad gratias agendum et ad laudandum dies laudationis et gratiarum actionis
nomen tuum magnum !. erga nomen tuum. Sicut signa fecisti
pro primis, sic facias pro ultimis, et
salva nos diebus istis, sicut diebus
illis 2.
Et propter haec omnia benedi- Et propter haec omnia benedi-

catur et exaltetur iugiter nomen caris et exalteris: quia unus es tu
tuum, rex noster, in aeternum et et extra te nullus. Benedictus
ultra; et universi viventes gratias tu, Domine, bonum est nomen
agent tibi in perpetuum et lauda- tuum et decorum est tibi gratias
bunt nomen tuum in veritate. agere.
Benedictus tu, Domine, bonum
est nomen tuum et decorum est
tibi gratias agere.
Huc inseritur celeberrima «benedictio sacerdotum» (Nm. 6,22-26) quae a sacer-

dotibus bromuntiatur, si adsunt in comgregatione :
Deus noster et Deus patrum nostrorum, benedic nos triplici benedictione
legis scripta a Moyse servo tuo et dicta ex ore 3 Aaron et filiorum eius,
sacerdotibus populi sanctitatis tuae, sicut dictum est:
«Benedicat tibi Dominus et custodiat te.»
«Ostendat Dominus faciem suam tibi et misereatur tui.»
«Convertat Dominus vultum suum ad te et det tibi pacem.»
19 [75]. Da pacem, felicitatem 19 [78]. Da pacem, felicitatem

et benedictionem, benignitatem et benedictionem super nos, gra-
et misericordiam super nos et tiam et benignitatem et misericor-
super universum populum tuum. diam. Et benedic nos universos
! Embolismus invenitur in: Ed. L. FRuMKIN, op. cit. 1,258.

? Embolismus invenitur in: Siddur Rav Saadja Gaon, 255s.
3 Lectio communior codicum libri Sédér Rav Amram non est «mi pi Aaron
u-banaw», sed «la-Aaron ule-banaw».
* Secundum R. Amram sacerdotes vocari non possunt ad dandam benedic-
tionem priusquam absolutum sit «Amen» benedictionis praecedentis. Nec
congregatio potest respondere «Amen» benedictioni sacerdotum, antequam
sonus vocis eorum evanuerit. Secundum Siddur Rav Saadja xespondent «Amen»
post singulum versiculum benedictionis sacerdotum (1. c. 39, 11s.).
Et benedic nos universos, pater sicut unum ab illuminatione faciei

noster, ab illuminatione faciei tuae; quia ex illuminatione faciei
tuae: quia a lumine faciei tuae tuae dedisti nobis, Domine, Deus
dedisti nobis, Domine, Deus no- noster, legem et vitam, dilectio-
ster, legem vitae, dilectionem et nem et benignitatem, iustitiam et
benignitatem, iustitiam et mise- misericordiam. Et bonum sit ocu-
ricordiam et pacem. Et bonum sit lis tuis benedicere populum tuum
oculis tuis benedicere populum Israel in omni tempore. Da pacem
tuum Israel in omni tempore. Be- universo (orbi» et populo tuo
nedictus tu, Domine, benedicens Israel. Fiat pax ex hoc nunc et in
populum suum Israel in pace 2. saeculum !. Benedictus tu, Domi-
ne, benedicens populum suum
Israelin pace 2.
! Cf. Ps 121,7 et 120,8.

2 In synagoga oratio Semomnéh-'essvéh dicitur prima vice ab omnibus voce
demissa; deinde, iterum, alta voce pronuntiatur a legato congregationis (seliah
Isibbur), additis embolismis opportunis: tunc autem congregatio, post singulam
e 18 benedictionibus, respondet «Amen» (Siddur Rav Saadja Gaon, 38, 7-12).
VI. EX «SÉDER 'ABHODAH» DIEI EXPIATIONIS
De hac die notam habere oportet liturgiam horae sacrificii superadditi seu
mssaf. In qua, finiente Semonéh-'essréh, loco ultimarum benedictionum,
occurrit «sédér 'abhodah» seu ordo ministerii, in quo recoluntur sacrificia
huius diei (Lv 16). Incipit a celeberrimo hymno quo commemoratur
historia salutis a creatione universi usque ad institutionem sacerdotii et
sacrificiorum Expiationis. Ratione structurae et argumenti hymnus ostendit
similitudinem cum salutis commemoratione anaphorarum Constitutionum
A postolorum (VI1I, 12,6-27), s. Basilii, s. Iacobi, etc.
Huius hymni tredecim exempla servata sunt, quorum duo praecipua
procedunt a Iose ben Iose (saeculo V post Christum).
Huc attulimus breviorem et probabiliter antiquiorem hymnum, qui
anterior hymnis a lose ben lose compositis videtur pertinere ad saecu-
lum IV post Christum. Nostris autem diebus adhibetur in liturgia ritus
sefardi seu hispanici.
BiBLIOGRAPHIA: I. ErBOoGEN, Der jüdische Gottesdienst in seiner ge-

schichtlichen Entwicklung (Hildesheim *1962) 216s., 277s., 307s., 327s.;
C. RorH, Ecclesiasticus in the Synagogue Service, in: Journal of Biblical
Literature 71 (1952) 171-178; L. LiG1ER, Autour du sacrifice eucharistique.
Anaphores orientales et anamnése juive de Kippur, in: Nouvelle Revue
Théologique 82 (1960) 40-55; InEM, Péché d'Adam et péché du monde.
Bible, Kippur, Eucharistie II — Théologie 48 (Paris 1961) 212-256, 289-307,
399-444 (ubi versione latina afferuntur tres alii textus, inter quos duo
hymni a Iose ben Iose huic liturgiae assignati); IpEM, Anaphores orientales
et priéres juives, in: Proche-Orient Chrétien 13 (1963) 3-20; K. HRUEY,
Le Yom ha-Kippurim ou jour de l'expiation, in: L'Orient Syrien 10 (1965)
41-74, 161-192, 413-442.
EnpriTIO: Secundum textum criticum editionis Siddur R. Saadja Gaon

275s., latine versum a L. LiciER et R. PAUTREL. Textus autem translatus
affertur ex licentia editoris Aubier sicut invenitur in appendice libri antea
commemorati: L. LiGIER, Péché d'Adam et péché du monde. Bible, Kippur,
Eucharistie II, 399-401.
HYMNUS «ATTAH KONANTA 'OLAM MÉ-ROÉ»
Et hyymnus secundus hic omnibus sapientibus Israel 1
Attah, 'Tu condidisti mundum ab initio, fundasti orbem et universum

fecisti et creaturas plasmasti.
Quando aspexisti inane et vacuum et tenebras et spiritum super
faciem abyssi, dissipasti caliginem et splendorem excitasti.
Figmentum imaginem tuam e terra formasti et de arbore vitae ?
praecepisti eum.
A verbo declinavit et expulsus est ex Eden et non delevisti eum, quia
erat opificium manuum tuarum ὅ.
Auxisti fructum eius et benedixisti semini eius et eos muneribus tuis
crescere fecisti et inhabitare quietem.
At deposuerunt iugum et dixerunt Deo: Recede a nobis! Et reduxisti
manum continuo: aruerunt sicut herba *.
Meministi foederis erga «immaculatum in generatione sua»? et
propter eum posuisti in mundo reliquum 6.
Institutum foederis arcus in gratiam eius pepigisti et propter sacri-
ficia eius ? filiis eius benedixisti.
Erraverunt prae divitiis suis et aedificaverunt turrim et dixerunt:
Ascendamus et confodiamus firmamentum et illud adgrediamur 8.
«Unicus pater multitudinis»? repente ut stella (cf. Is 41, 2) resplen-
duit, ex Ur Chaldaeorum, ad illuminandum in tenebris.
Placasti iram tuam quando aspexisti opera eius: in tempore
senectutis cor eius examinasti.
* Vel, iuxta. J. DÉRENBOURG, in: Revue des Études Juives 6 (1882) 316:
«secundum omnes sapientes Israel».
? Vel : «de arbore scientiae», secundum recensionem hodiernam ritus sefardi.
? Ex parte sua Constitutiones Apostolorum (VIII 12,20, infra p. 87) sic aiunt:
«bonitate vero tua prorsus pereuntem non despexisti; erat enim opus
tuum».
Cf. etiam anaphoram byzantinam s. Basilii (infra p. 235)
4
Haec fuit prima peccatorum magnorum generatio (Gn 6,1-12).
5
Id est Noe, iuxta s. Scripturam (Gn 6,9; cf. Eccli Ze
6
Eccli 44,17. - «In mundo» vel «in perpetuum».
7
«Sacrificia eius», hebraice: wihoho; sic alluditur ad nomen ipsius
patriarchae
Noah.
* Babel: Gn 11,1-9.
? Abraham, iuxta praedicata eius biblica (Gn 17,4; Is 51,2; Ez 33,24;
Eccli 44,20).
EX «SÉDEÉR ΑΒΗΟΘΑΗ DIEI EXPIATIONIS 57
Coronam gratiae ex eo eduxisti, agnellum! purum agno praeelectum.

Ex eius stipite «virum perfectum» eduxisti ?, signatum foedere tuo,
e sinu desumptum.
Dedisti ei duodecim tribus dilectas ab Altissimo: vocatae sunt ab
utero (cf. Is 49,1. 46,3).
Posuisti super Levi gratiam et benignitatem (cf. Dt 33,8) et supra
omnes fratres eius diademate eum coronasti.
Amram electus est de stirpe Levi: Aaron sanctum e radicibus eius
consecrasti (cf. I Chr 23,13).
Ornasti eum vestimentis ministerii et (ille» oblationibus suis aver-
tit iram tuam (cf. Ps 84,5).
Lamina ? et pallium 4, tunica et femoralia lini 5, pectorale et ephod $,
tiara et cingulum 7.
Oblationes taurorum et holocausta agnorum, immolatio hircorum et
dissectio arietum,
Suavitas suffitus unguenti confecti (Ex 30,25) et succensio prunarum
et numeratio iusta et aspersio sanguinis ὃ,
Copia incensi et oratio fidelitatis et sanctitas illius (cf. I Chr 23,13)
expiabant iniquitatem nostram.
Decus byssi et apparatus lapidis (Ex 28,17), ornatus ex omnibus
illis ?*: sicut angelus ministerii.
Tiganta, Disposuisti omnia haec in gloriam Aaron: instrumentum
expiationis pro Israel constituisti eum et in manu eius remissionem
iniquitatis dedisti.
«Immediate sequitur narratio ritus diei Expiationis.)
Vel : «puerum»: agitur de Isaac.

Iacob, secundum Gn 25,27.
Ex 28,36; Eccli 45,14.
Ex 28,31; Lv 8,7; Eccli 45,9 et 12.
Ex 29,5; Eccli 45,10.
Ex 28,6; Eccli 45,12.
Tiara: Ex 28,37-39; Eccli 45,14. — Cingulum: Ex 28,4 et 39,29.
Μιξναη, Yoma V, 3-4.
o6
n2
NS
3A
0O€
ὦ
«Ornatus ex omnibus illis»: locus et versio obscura.
PARS SECUNDA
TEXTUS ECCLESIAE ANTIQUAE
(JosePH A. JUNGMANN)
INTRODUCTIO
Tamquam textus Ecclesiae antiquae hic offeruntur ea testimonia, quibus

Precis eucharisticae sive nucleus ostenditur sive talis exhibetur elaboratio,
quae nondum evidenter ad typum alicuius ex liturgiis saeculorum sequen-
tium accedat. Huiusmodi esse videtur non solum Eucharistia Hippolyti,
quae speciem quandam stirpis communis omnium liturgiarum nobis praebet,
sed etiam anaphora Constitutionum Apostolicarum, quippe quae non
minus arcte cohaereat cum anaphora Hippolytana quam cum anaphoris
typi antiocheni.
BIBLIOGRAPHIAM quod attinet, in hac parte secunda paucissimi tituli

proponendi videbantur. Nam non tantum ad textus biblicos vanum fuisset
plenam bibliographiam texere, sed etiam v. gr. de Didache litteratura
immensa est, ad quam sufficiet indicare aditum. In genere documenta huc
pertinentia collecta, introducta, notis instructa inveniuntur in opere:
1. QuAsTEN, Monumenta eucharistica et liturgica vetustissima -- Florile-
gium Patristicum 7. Bonnae 1935-37. ΤΡῈΜ auctor bonam bibliographiam
praebet et in alio suo opere: Patrology I-III. Utrecht — Brussels 1950-60;
versio gallica: Initiation aux Péres de l'Église I-III. Paris 1955-63; versio
hispanica: Patrologia I-II. Madrid 1961-62.
62 TEXTUS ECCLESIAE ANTIQUAE
I. TEXTUS SACRAE SCRIPTURAE
EnpiTIo: Textus graecus: secundum editionem E. NESTLE — K. ALAND,

Novum Testamentum graece. Stuttgart ?1963. Versio latina: secundum
editionem Vulgatae.
a) DE INSTITUTIONE EUCHARISTIAE
SECUNDUM MATTHAEUM
26 26 ᾿Εσθιόντων δὲ αὐτῶν λαβὼν ὁ ᾿Ιησοῦς ἄρτον καὶ εὐλογήσας

ἔκλασεν xal δοὺς τοῖς μαθηταῖς εἶπεν * λάβετε φάγετε * τοῦτό ἐστιν τὸ
^ ^" 5» e -- 9. b
σῶμά μου. 27 καὶ λαβὼν ποτήριον xci εὐχαριστήσας ἔδωκεν αὐτοῖς λέγων
- "A M N , M » , ἔδ 5 € , E
πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες ^ 28 τοῦτο γάρ ἐστιν τὸ αἷμά μου τῆς διαθήκης τὸ
περὶ πολλῶν ἐκχυννόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν.
SECUNDUM MARCUM
14 22 Koi ἐσθιόντων αὐτῶν λαβὼν ἄρτον εὐλογήσας ἔκλασεν καὶ ἔδωχεν

αὐτοῖς καὶ εἶπεν * λάβετε " τοῦτό ἐστιν τὸ σῶμά μου. 23 καὶ λαβὼν ποτήριον
εὐχαριστήσας ἔδωκεν αὐτοῖς, καὶ ἔπιον ἐξ αὐτοῦ πάντες. 24 καὶ εἶπεν αὐτοῖς "
τοῦτό ἐστιν τὸ αἷμά μου τῆς διαθήκης τὸ ἐκχυννόμενον ὑπὲρ πολλῶν.
SECUNDUM LUCAM
22 19 Kol λαβὼν ἄρτον εὐχαρίστησας ἔκλασεν καὶ ἔδωκεν αὐτοῖς ποὺς

τοῦτό ἐστιν τὸ σῶμά uou τὸ ὑπὲρ ὑμῶν dior τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν
ἐμὴν ἀνάμνησιν. 20 καὶ τὸ ποτήριον ὡσαύτως μετὰ τὸ δειπνῆσαι, 38cit
τοῦτο τὸ ποτήριον ἣ χαινὴ διαθήκη ἐν τῷ αἵματί μου, τὸ ὑπὲρ ὑμῶν ἐχ-
χυννόμενον.
SECUNDUM PAULUM, I COR
TII 29 γὼ γὰρ παρέλαβον ἀπο τοῦ κυρίου, ὃ καὶ παρέδωκαὑ ὑμῖν, ὅτι
ó χύριος Ἰησοῦς ἐν τῇ νυχτὶ ἢ KapEo dove iun dis 24 xol εὐχαρισ-
τήσας ἔκλασεν καὶ εἶπεν *τοῦτό μού ἐστιν τὸ ies τὸ ὑπὲρ ὑμῶν ToUco
ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν. 25 ὡσαύτως καὶ τὸ ποτήριον μετὰ τὸ δειπ-
TEXTUS SACRAE SCRIPTURAE 63
SECUNDUM MATTHAEUM
26 26 Cenantibus autem eis, accepit Iesus panem; et benedixit ac

fregit, deditque discipulis suis et ait: Accipite et comedite: hoc est
corpus meum. 27 Et accipiens calicem, gratias egit, et dedit illis, dicens:
Bibite ex hoc omnes. 28 Hic est enim sanguis meus novi testamenti,
qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum.
SECUNDUM MARCUM
14 22 Et manducantibus illis, accepit Iesus panem; et benedicens

fregit, et dedit eis, et ait: Sumite; hoc est corpus meum. 23 Et accepto
calice, gratias agens dedit eis; et biberunt ex illo omnes. 24 Et ait illis:
Hic est sanguis meus novi testamenti, qui pro multis effundetur.
SECUNDUM LUCAM
22 19 Et accepto pane, gratias egit et fregit, et dedit eis dicens:

Hoc est corpus meum, quod pro vobis datur; hoc facite in meam
commemorationem. 20 Similiter et calicem, postquam cenavit, dicens:
Hic est calix novum testamentum in sanguine meo, qui pro vobis
fundetur.
11 23 Ego enim accepi a Domino quod et tradidi vobis, quoniam

Dominus Iesus in qua nocte tradebatur accepit panem, 24 et gratias
agens, fregit et dixit: Accipite et manducate; hoc est corpus meum,
quod pro vobis tradetur: hoc facite in meam commemorationem.
νῆσαι, λέγων * τοῦτο τὸ ποτήριον ἣ καινὴ διαθήκη ἐστὶν ἐν τῷ ἐμῷ αἵματι"

τοῦτο ποιεῖτε, ὁσάκις ἐὰν πίνητε, εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν. 26 ὁσάκις γὰρ
ἐὰν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον καὶ τὸ ποτήριον πίνητε, τὸν θάνατον τοῦ
χυρίου καταγγέλλετε, ἄχρι οὗ ἔλθῃ.
b) DE FRACTIONE PANIS
SECUNDUM ACTA APOSTOLORUM
2 42 Ἦσαν δὲ προσχαρτεροῦντες τῇ διδαχῇ τῶν ἀποστόλων καὶ τῇ κοινω-

νίᾳ, τῇ κλάσει τοῦ ἄρτου καὶ ταὶς προσευχαῖς ... 46 καθ’ ἡμέραν τε προσχαρ-
τεροῦντες ὁμοθυμαδὸν ἐν τῷ ἱερῷ, κλῶντές τε κατ᾽ οἶκον ἄρτον, μετελάμ-
βανον τροφῆς ἐν ἀγαλλιάσει xol ἀφελότητι καρδίας, 47 αἰνοῦντες τὸν θεὸν
- 5 3 y. b » , , 5 Ld εἶ ^
Mesh / ^ [4 * , “ ϑφρκῳ
καὶ ἔχοντες χάριν πρὸς ὅλον τὸν λαόν, οὕτως ἐξῆλθεν.
20 17 Ἔν δὲ τῇ μιᾷ τῶν σαββάτων συνηγμένων ἡμῶν κλάσαι ἄρτον ὁ

Παῦλος διελέγετο αὐτοῖς ... 11 ἀναβὰς δὲ καὶ κλάσας τὸν ἄρτον xol γευσά-
μενος, ἐφ᾽ ἱκανόν τε ὁμιλήσας ἄχρι αὐγῆς.
27 35.... λαβὼν ἄρτον εὐχαρίστησεν τῷ θεῷ ἐνώπιον πάντων καὶ χλά-

σας ἤρξατο ἐσθίειν.

10 16 Τὸ ποτήριον τῆς εὐλογίας ὃ εὐλογοῦμεν, οὐχὶ κοινωνία ἐστὶν τοῦ
P1 e m c
αἵματος τοῦLx Χριστοῦ

[4 e
; τὸν ἄρτον ὃν χλῶμεν,
c
οὐχὶ κοινωνία τοῦc σώματος
L4
τοῦ Χριστοῦ ἐστιν;

TEXTUS SACRAE SCRIPTURAE 65
25 Similiter et calicem, postquam cenavit, dicens: Hic calix novum

testamentum est in meo sanguine; hoc facite, quotiescumque bibetis, in
meam commemorationem. 26 Quotiescumque enim manducabitis pa-
nem hunc et calicem bibetis, mortem Domini annuntiabitis donec veniat.
SECUNDUM ACTA APOSTOLORUM
2 42 Erant autem perseverantes in doctrina apostolorum, et com-

municatione fractionis panis, et orationibus... 46 Quotidie quoque
perdurantes unanimiter in templo, et frangentes circa domos panem,
sumebant cibum cum exsultatione et simplicitate cordis, 47 collaudan-
tes Deum, et habentes gratiam ad omnem plebem.
20 7 Una autem sabbati, cum convenissemus ad frangendum

panem, Paulus disputabat cum eis ... 11 Ascendens autem, frangensque
panem et gustans, satisque allocutus usque in lucem, sic profectus est.
27 35 Et cum haec dixisset, sumens panem gratias egit Deo in

conspectu omnium; et cum fregisset coepit manducare.
10 16 Calix benedictionis, cui benedicimus, nonne communicatio

sanguinis Christi est? et panis, quem frangimus, nonne participatio
corporis Domini est?
II. DIDACHE 9.10.14
Didache seu Doctrina duodecim Apostolorum scripta esse censetur ultimis

decenniis saeculi primi in Syria. Eius textus notus factus est ἐχ unico ma-
nuscripto publici iuris facto anno 1883 a Pn. BRYENNIOS metropolita, ad
quod accesserunt exinde aliquot fragmenta. Post multas alias editiones et
discussiones ultimo cum commentario edita est a J.-P. AupET, La Didaché.
Instruction des Apótres. Paris 1958.
De sacra Eucharistia sine dubio agitur c. 14,1 et — ita omnes fere auctores
— c. 10,6, ubi invitatur ad Eucharistiam celebrandam. Sed de precibus
c. 9 et 10 usque hodie disputatur. Usus vocis εὐχαριστία certe rem non
dirimit. Favet quidem interpretationi eucharisticae monitum c. 9,5; sed
obstat praesertim inversio ordinis quo calix praemittitur; et obstat vox
ἐμπλησθῆναι (c. 10,1), quae cenae materiali convenit, vix eucharisticae.
9 1 Περὶ δὲ τῆς εὐχαριστίας, οὕτως εὐχαριστήσατε * 2 πρῶτον περὶ

τοῦ ποτηρίου * ᾿ὐχαριστοῦμέν σοι, πάτερ ἡμῶν, ὑπὲρ τῆς ἁγίας ἀμπέλου
Δαυὶδ τοῦ παιδός σου, ἧς ἐγνώρισας ἡμῖν διὰ ᾿Τησοῦ τοῦ παιδός σοὺ * σοὶ
ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας [᾿Αμήν]. 3 Περὶ δὲ τοῦ κλάσματος " Εὐχαρι-
στοῦμέν σοι, πάτερ ἡμῶν, ὑπὲρ τῆς ζωῆς καὶ γνώσεως, ἧς ἐγνώρισας ἡμῖν
διὰ ᾿Τησοῦ τοῦ παιδός σου" σοὶ 4j δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας [Αμήν]. 4 “Ὥσπερ
ἦν τοῦτο [τὸ] χλάσμα διεσχορπισμένον ἐπάνω τῶν ὀρέων xal συναχθὲν
ἐγένετο ἕν, οὕτω συναχθήτω σου 1j ἐκκλησία ἀπὸ τῶν περάτων τῆς γῆς εἰς
τὴν σὴν βασιλείαν " ὅτι σοῦ ἐστιν d δόξα καὶ ἣ δύναμις εἰς τοὺς αἰῶνας
[Αμήν]. 5 Μηδεὶς δὲ φαγέτω μηδὲ πιέτω ἀπὸ τῆς εὐχαριστίας ὑμῶν, ἀλλ᾽
οἱ βαπτισθέντες εἰς ὄνομα κυρίου " καὶ γὰρ περὶ τούτου εἴρηκεν ὁ κύριος
Μη δῶτε τὸ ἅγιον τοῖς κυσί.
10 1 Μετὰ δὲ τὸ ἐμπλησθῆναι οὕτως εὐχαριστήσατε" 2 Εὐχαριστοῦμέν
σοι, πάτερ ἅγιε, ὑπὲρ τοῦ ἁγίου ὀνόματός σου, οὗ κατεσκήνωσας ἐν ταῖς
χαρδίαις ἡμῶν, καὶ ὑπὲρ τῆς γνώσεως καὶ πίστεως καὶ ἀθανασίας, ἧς ἐγνώ-
ρισας ἡμῖν διὰ Ἰησοῦ τοῦ παιδός σου" σοὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας [᾿Αμήν].
3 Σιύ, δέσποτα παντοχράτορ, ἔκτισας τὰ πάντα ἕνεχεν τοῦ ὀνόματός σου,
τροφήν τε xol ποτὸν ἔδωκας τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνθρώπων εἰς ἀπόλαυσιν, ἵνα
σοι εὐχαριστήσωσιν, ἡμῖν δὲ ἐχαρίσω πνευματωςὴν τροφὴν xai ποτὸν εἰς
ζωὴν αἰώνιον διὰ Τησοῦ τοῦ παιδός σου. 4 Πρὸ πάντων εὐχαριστοῦμέν σοι,
ὅτι δυνατὸς εἶ " σοὶ 7| δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. ᾿Αμήν. 5 Μνήσθητι, χύριε,
τῆς ἐκκλησίας σου, τοῦ ῥύσασθαι αὐτὴν ἀπὸ παντὸς πονηροῦ xal τελειῶσαι
αὐτὴν ἐν τῇ ἀγάπῃ σου, καὶ σύναξον αὐτὴν ἀπὸ τῶν τεσσάρων ἀνέμων,
I DIDACHE
cusiR D σι τ fs o e ee o
67
M,
Ita sunt qui censeant preces dicendas fuisse ante et post communionem
domi sumptam; multi autem putant agi potius de alia quadam cena rituali,
qualis in Iudaismo ineunte sabbato frequentabatur teste tractatu «Be-
rachoth» libri Talmud. Patet etiam in hoc casu adesse nexum cum traditione
eucharistica aevi apostolici; cf. supra p. 5.
BIBLIOGRAPHIA: Cf. QUASTEN, Péres I, 46-48.
EprrI0: Textus graecus: J.-P. AUDET, op. cit. 234-236, 240. Versio latina:
QUASTEN 10-13 (- K. BIHLMEYER, Die Apostolischen Váter. Neubearbeitung
der Funkschen Ausgabe -- Sammlung ausgewáhlter kirchen- und dogmenge-
schichtlicher Quellenschriften 2. Reihe 1. Heft 1. Teil [Tübingen 1924] 5s., 8).
9 1 De eucharistia. Ita gratias agite. 2 Primum de calice: Gratias

agimus tibi, Pater noster, pro sancta vite David pueri tui, quam notam
fecisti nobis per Iesum puerum tuum; tibi gloria in saecula. 3 De fracto
pane: Gratias agimus tibi, Pater noster, pro vita et scientia, quam
notam fecisti nobis per lesum puerum tuum; tibi gloria in saecula.
4 Sicuti hic panis dispersus erat supra montes et collectus unus factus
est, ita colligatur Ecclesia tua a finibus terrae in regnum tuum; quo-
niam tua est gloria et virtus per Iesum Christum in saecula. 5 Ne quis
vero comedat aut bibat de eucharistia vestra, nisi qui baptizati sunt
in nomine Domini; etenim de hoc Dominus: Nolite, inquit, sanctum
dare canibus.
10 1 Satiati autem ita gratias agite: 2 Gratias tibi agimus, Pater

sancte, pro sancto nomine tuo, cui sedem constituisti in cordibus no-
stris, atque pro scientia et fide et immortalitate, quam manifestasti
nobis per Iesum puerum tuum; tibi gloria in saecula. 3 Tu, Domine
omnipotens, creavisti omnia propter nomen tuum, cibum potumque
dedisti hominibus gustandum, ut tibi gratias agerent, nobis autem
largitus es spiritualem cibum et potum et vitam aeternam per Iesum
puerum tuum. 4 Ante omnia gratias agimus tibi, quod potens es; tibi
gloria in saecula. 5 Memento, Domine, Ecclesiae tuae, ut eam defendas
ab omni malo eamque perficias in caritate tua, et congrega eam a
quattuor ventis sanctificatam in regnum tuum, quod ei praeparasti;
τὴν ἁγιασθεῖσαν, εἰς τὴν σὴν βασιλείαν, ἣν ἡτοίμασας αὐτῇ ὅτι σοῦ ἐστιν
ἡ δύναμις καὶ 7 δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. ᾿Αμήν. 6 ᾿Ελθέτω χάρις καὶ παρελ-
θέτω ὁ κόσμος οὗτος. ᾿Αμήν᾽ ὥσαννὰ τῷ οἴκῳ Δαυίδ. Et τις ἅγιός ἐστιν,
ἐρχέσθω * εἴ τις οὐκ ἔστι, μετανοείτω * μαραναθά. ᾿Αμήν. 7 Τοῖς δὲ
προφήταις ἐπιτρέπετε εὐχαριστεῖν, ὅσα θέλουσιν.
14 1 Ka0' ἡμέραν δὲ χυρίου συναχθέντες κλάσατε ἄρτον καὶ εὐχα-
ριστήσατε, προεξομολογησάμενοι τὰ παραπτώματα ὑμῶν, ὅπως καθαρὰ ἣ
θυσία ὑμῶν f. 2 Πᾶς δὲ ἔχων τὴν ἀμφιβολίαν μετὰ τοῦ ἑταίρου αὐτοῦ μὴ
συνελθέτω ὑμῖν, ἕως οὗ διαλλαγῶσιν, ἵνα μὴ κοινωθῇ ἡ θυσία ὑμῶν. 3 Αὕτη
γάρ ἐστιν ἣ ῥηθεῖσα ὑπὸ χυρίου - ᾿Εν παντὶ τόπῳ καὶ χρόνῳ προσφέρειν
μοι θυσίαν καθαράν ὅτι βασιλεὺς μέγας εἰμί, λέγει κύριος, καὶ τὸ ὄνομά
μου θαυμαστὸν év τοῖς ἔθνεσι.
III. IUSTINUS
S. Iustinus philosophus, qui anno fere 165 martyr occubuit, circa annum
150 apologiam pro Christianis ad Antoninum Pium Caesarem dedit, in qua —
disciplina arcani nondum impeditus — Christianorum etiam cultum libere
exponit, terminologia paganorum minime spreta («die solis»). Exstat in
multis editionibus, v. gr. G. RAUSCHEN, S. Iustini apologiae duae - Flori-
legium Patristicum 2. Bonnae ?1911.
Iustinus primo describit Eucharistiam quae sequitur baptismum, deinde
Eucharistiam diei dominicae, post lectionem duplicem, homiliam, oratione
m
communem, osculum pacis et allationem donorum Precem eucharisticam
commemorans. Beneficia divina, pro quibus gratiae aguntur, in Dialogo
cum
1. APOLOGIA I, 65-67
65 1 Ἡμεῖς δὲ μετὰ τὸ οὕτως λοῦσαι τὸν πεπεισμένον καὶ συγκατ

ατε-
θειμένον ἐπὶ τοὺς λεγομένους ἀδελφοὺς ἄγομεν, ἔνθα συνηγμένοι
εἰσί, χοινὰς
εὐχὰς ποιησόμενοι ὑπέρ τε ἑαυτῶν χαὶ τοῦ φωτισθέντος καὶ ἄλλων
πανταχοῦ
πάντων εὐτόνως, ὅπως καταξιωθῶμεν τὰ ἀληθῇ μαθόντες
καὶ SU ἔργων
ἀγαθοὶ πολιτευταὶ καὶ φύλακες τῶν ἐντεταλμένων εὑρεθῆναι,
ὅπως τὴν αἰώ-
νιον σωτηρίαν σωθῶμεν. 2 ἀλλήλους φιλήματι ἀσπαζόμεθα
παυσάμενοι τῶν
εὐχῶν. 3 ἔπειτα προσφέρεται τῷ προεστῶτι τῶν ἀδελφῶν ἄρτος
καὶ ποτήριον
ὕδατος καὶ χράματος, καὶ οὗτος λαβὼν αἶνον xoi δόξαν
τῷ πατρὶ τῶν ὅλων
διὰ τοῦ ὀνόματος τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ πνεύματος τοῦ ἁγίου
ἀναπέμπει καὶ
IUSTINUS 69
quoniam tua est virtus et gloria in saecula. 6 Veniat gratia et pereat

mundus hic! Hosanna Deo David! Si quis sanctus est, accedat; sin
minus, eum paeniteat; maran atha, amen. 7 Prophetis vero concedite,
ut gratias agant, quantum velint.
14 1 Die autem dominica congregati frangite panem et gratias

agite, postquam confessi eritis peccata vestra, ut mundum sit sacri-
ficium vestrum. 2 Omnis vero, qui habet controversiam cum socio
suo, ne conveniat vobiscum, antequam reconciliati erunt, ne profanetur
sacrificium vestrum. 3 Hoc enim dictum est a Domino: Omni loco et
tempore offeratur mihi sacrificium mundum, quoniam rex magnus sum,
inquit Dominus, et nomen meum admirabile in gentibus.
Tryphone Iudaeo indicantur (c. 41,1), ubi etiam patet Iustinum Euchari-
stiam tamquam sacrificium exhibere.
Verba satis obscura Apol. c. 66,2 δι᾽ εὐχῆς λόγου, de quibus multum
disceptatum est, verba Institutionis indicare videntur in Prece euchari-
stica proferenda: cf. O. PERLER, Logos und Eucharistie nach Justinus I
Apol. c. 66, in: Divus Thomas 18 (Freiburg 1940) 296-316.
BIBLIOGRAPHIA : Cf. QUASTEN, Péres I, 247s.
EpiTIO: Textus graecus: QuAsTEN 16-21; 337-339 (- E. J. GoopsPEED,

Die áltesten Apologeten [Góttingen 1914] 74-76; 138, 234s.). Versio latina:
QUASTEN, ibid.
65 1 Nos vero, postquam ita abluimus eum, qui credidit et nobis

adiunctus est, ad fratres qui dicuntur ducimus, quo congregati sunt
communes preces fusuri et pro nobis ipsis et pro eo, qui illuminatus
est, et pro ceteris, qui sunt ubique, omnibus intenti animo, ut digni
habeamur, qui veritate cognita et bona operantes et mandatis obtem-
perantes inveniamur, ut salutem aeternam consequamur. 2 Inter nos
osculo salutamus precibus finitis. 3 Deinde antistiti fratrum affertur
panis et poculum aquae et vini aqua mixti; quibus ille acceptis laudem
et gloriam Patri universorum per nomen Filii et Spiritus sancti sursum
εὐχαριστίαν ὑπὲρ τοῦ κατηξιῶσθαι τούτων παρ᾽ αὐτοῦ ἐπὶ πολὺ ποιεῖται"
οὗ συντελέσαντος τὰς εὐχὰς καὶ τὴν εὐχαριστίαν πᾶς ὁ παρὼν λαὸς ἐπευ-
φημεῖ λέγων " ᾿Αμήν. 4 τὸ δὲ ᾿Αμὴν τῇ Ἕ βραΐδι φωνῇ τὸ Γένοιτο σημαί-
νει. 5 εὐχαριστήσαντος δὲ τοῦ προεστῶτος x«l ἐπευφημήσαντος παντὸς τοῦ
λαοῦ οἱ καλούμενοι παρ᾽ ἡμῖν διάκονοι διδόασιν ἑκάστῳ τῶν παρόντων
μεταλαβεῖν ἀπὸ τοῦ εὐχαριστηθέντος ἄρτου καὶ οἴνου καὶ ὕδατος καὶ τοῖς
οὐ παροῦσιν ἀποφέρουσι.
66 1 Καὶ 7 τροφὴ αὕτη καλεῖται παρ᾽ ἡμῖν εὐχαριστία, ἧς οὐδενὶ ἄλλῳ
μετασχεῖν ἐξόν ἐστιν T) τῷ πιστεύοντι ἀληθῆ εἶναι τὰ δεδιδαγμένα ὑφ᾽ ἡμῶν,
καὶ λουσαμένῳ τὸ ὑπὲρ ἀφέσεως ἁμαρτιῶν καὶ εἰς ἀναγέννησιν λουτρόν, καὶ
οὕτως βιοῦντι ὡς ὁ Χριστὸς παρέδωκεν. 2 οὐ γὰρ ὡς κοινὸν ἄρτον οὐδὲ
κοινὸν πόμα ταῦτα λαμβάνομεν * ἀλλ᾽ ὃν τρόπον διὰ λόγου θεοῦ σαρκοποιηθεὶς
Ἰησοῦς Χριστὸς ὁ σωτὴρ ἡμῶν καὶ σάρκα καὶ αἷμα ὑπὲρ σωτηρίας ἡμῶν
ἔσχεν, οὕτως καὶ τὴν δι᾽ εὐχῆς λόγου τοῦ παρ᾽ αὐτοῦ εὐχαριστηθεῖσαν
τροφήν, ἐξ ἧς αἷμα καὶ σάρκες κατὰ μεταβολὴν τρέφονται ἡμῶν, ἐκείνου
τοῦ σαρχοποιηθέντος Ἰησοῦ καὶ σάρκα καὶ αἷμα ἐδιδάχθημεν εἶναι. 3 οἱ
γὰρ ἀπόστολοι ἐν τοῖς γενομένοις ὑπ᾽ αὐτῶν ἀπομνημονεύμασιν, ἃ καλεῖται
εὐαγγέλια, οὕτως παρέδωκαν ἐντετάλθαι αὐτοῖς " τὸν Ἰησοῦν λαβόντα ἄρτον
εὐχαριστήσαντα εἰπεῖν " Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἀνάμνησίν μου, τοῦτ᾽ ἐστι τὸ
σῶμά μου" καὶ τὸ ποτήριον ὁμοίως λαβόντα καὶ εὐχαριστήσαντα εἰπεῖν *
Τοῦτό ἐστι τὸ αἷμά μου. καὶ μόνοις αὐτοῖς μεταδοῦναι. 4 ὅπερ χαὶ ἐν
τοῖς τοῦ Μίθρα μυστηρίοις παρέδωκαν γίνεσθαι μιμησάμενοι οἱ πονηροὶ δαί-
μονες * ὅτι γὰρ ἄρτος καὶ ποτήριον ὕδατος τίθεται ἐν ταῖς τοῦ μυουμένου
τελεταῖς μετ᾽ ἐπιλόγων τινῶν, ἣ ἐπίστασθε ἣ μαθεῖν δύνασθε.
67 1 Ἡμεῖς δὲ μετὰ ταῦτα λοιπὸν ἀεὶ τούτων ἀλλήλους ἀναμιμνή-
σχομεν * καὶ οἱ ἔχοντες τοῖς λειπομένοις πᾶσιν ἐπικουροῦμεν καὶ σύνεσμεν
ἀλλήλοις ἀεί. 2 ἐπὶ πᾶσί τε οἷς προσφερόμεθα εὐλογοῦμεν τὸν ποιητὴν τῶν
πάντων διὰ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ ᾿ΤΙησοῦ Χριστοῦ καὶ διὰ πνεύματος τοῦ ἁγίου.
3 xod τῇ τοῦ ἡλίου λεγομένῃ ἡμέρᾳ πάντων κατὰ πόλεις ἢ ἀγροὺς μενόντων
ἐπὶ τὸ αὐτὸ συνέλευσις γίνεται, καὶ τὰ ἀπομνημονεύματα τῶν ἀποστόλων ἣ
τὰ συγγράμματα τῶν προφητῶν ἀναγινώσχεται, μέχρις ἐγχωρεῖ. 4 εἶτα
παυσαμένου τοῦ ἀναγινώσκοντος ὁ προεστὼς διὰ λόγου τὴν νουθεσίαν xol
πρόχλησιν τῆς τῶν καλῶν τοῦτων μιμήσεως ποιεῖται. 5 ἔπειτα ἀνιστάμεθα
xotvT, πάντες καὶ εὐχὰς πέμπομεν * καὶ, ὡς προέφημεν, παυσαμένων ἡμῶν
τῆς εὐχὴς ἄρτος προσφέρεται xol οἶνος καὶ ὕδωρ, καὶ ὁ προεστὼς εὐχὰς
ὁμοίως καὶ εὐχαριστίας, ὅση δύναμις αὐτῷ, ἀναπέμπει, καὶ ὁ λαὸς ἐπευφη-
uei λέγων τὸ ᾿Αμήν, καὶ ἡ διάδοσις καὶ ἡ μετάληψις ἀπὸ τῶν εὐχαριστη-
θέντων ἑκάστῳ γίνεται, καὶ τοῖς οὐ παροῦσι διὰ τῶν διακόνων πέμπεται.
6 οἱ εὐποροῦντες δὲ καὶ βουλόμενοι κατὰ προαίρεσιν ἕκαστος τὴν ἑαυτοῦ
IUSTINUS 71
mittit et gratiarum actionem pro eo, quod hisce ab eo dignati sumus,

prolixe instituit; quibus precibus gratiarumque actione absolutis,
omnis qui adest populus acclamat dicens: Amen. 4 Vox Amen hebraea
lingua ,Fiat' significat. 5 Iam vero postquam antistes gratias egit et
omnis populus acclamavit, ii qui apud nos vocantur diaconi, unicuique
eorum qui adsunt, distribuunt gustanda panem et vinum et aquam,
de quibus gratiae actae sunt, iisque qui absunt deferunt.
66 1 Atque hic cibus vocatur apud nos eucharistia, cuius nulli
alii participi esse licet, nisi qui credit veram esse doctrinam nostram
et ablutus est lavacro, quod fit in remissionem peccatorum et in regene-
rationem, et ita vivit, ut Christus tradidit. 2 Non enim ut communem
panem aut communem potum haec sumimus; sed quemadmodum per
logum Dei incarnatus Iesus Christus servator noster et carnem et
sanguinem pro salute nostra habuit, ita cibum, super quo logum ab eo
ortum devocando gratiae actae sunt, ex quo sanguis et carnes nostrae
per mutationem aluntur, illius incarnati Iesu et carnem et sanguinem
esse didicimus. 3 Nam apostoli in commentariis ab ipsis compositis,
quae vocantur evangelia, ita sibi mandatum esse tradiderunt, Iesum
accepto pane gratiisque actis dixisse: Hoc facite in commemorationem
meam, hoc est corpus meum ; et calice similiter accepto actisque gratiis
dixisse: Hic est sanguis meus, et solis ipsis dedisse. 4 Quod etiam in
Mithrae mysteriis ut fieret, docuerunt imitati pravi daemones; panem
enim calicemque aquae, quando quis initiatur sacris, adponi carminibus
quibusdam additis vel scitis vel discere potestis.
67 1 Nos vero post haec in futurum semper has res inter nos in
memoriam revocamus; et cum habemus, indigentibus omnibus sub-
venimus et semper sumus una nobiscum. 2 Atque pro omnibus, qui-
bus vescimur, laudamus fabricatorem omnium per Filium eius Iesum
Christum et per Spiritum sanctum. 3 Et die qui dicitur solis omnium,
qui in urbibus et in agris habitant, in unum fit conventus et commen-
tarii apostolorum vel scripta prophetarum leguntur, quoad tempus
fert. 4 Deinde, ubi lector desiit, antistes oratione admonet et incitat
ad haec praeclara imitanda. 5 Postea consurgimus simul omnes preces-
que fundimus; atque, ut supra diximus, ubi precari desiimus, panis
affertur et vinum et aqua, et antistes preces una cum gratiarum actio-
nibus pro viribus sursum mittit, et populus acclamat dicendo Amen;
eaque, de quibus gratiae actae sunt, cum unoquoque communicantur
et iis, qui absunt, per diaconos mittuntur. 6 Divites autem, quibus
placet, pro suo quisque arbitrio quod visum est largiuntur, et quod
ὃ βούλεται δίδωσι, καὶ τὸ συλλεγόμενον παρὰ τῷ προεστῶτι ἀποτίθεται,

xol αὐτὸς ἐπικουρεῖ ὀρφανοῖς τε καὶ χήραις, καὶ τοῖς διὰ νόσον ἣ δι᾽ ἄλλην
αἰτίαν λειπομένοις, καὶ τοῖς ἐν δεσμοῖς οὖσι, καὶ τοῖς παρεπιδήμοις οὖσι
ξένοις, καὶ ἁπλῶς πᾶσι τοῖς ἐν χρείᾳ οὖσι κηδεμὼν γίνεται. 7 τὴν δὲ τοῦ
ἡλίου ἡμέραν κοινῇ πάντες τὴν συνέλευσιν ποιούμεθα, ἐπειδὴ πρώτη ἐστὶν
ἡμέρα, ἐν ἢ ὁ θεὸς τὸ σκότος καὶ τὴν ὕλην τρέψας κόσμον ἐποίησε, xoi
Ἰησοῦς Χριστὸς ὁ ἡμέτερος σωτὴρ τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ ἐκ νεκρῶν ἀνέστη τῇ
γὰρ πρὸ τῆς κρονικῆἧς ἐσταύρωσαν αὐτόν, καὶ τῇ μετὰ τὴν χρονικήν, ἥτις
ἐστὶν ἡλίου ἡμέρα, φανεὶς τοῖς ἀποστόλοις αὐτοῦ καὶ μαθηταῖς ἐδίδαξε
ταῦτα, ἅπερ εἰς ἐπίσκεψιν καὶ ὑμῖν ἀνεδώκαμεν.
2. DIALOGUS CUM TRYPHONE 41,1-3; 117,1-3
41 1 Kol ἡ τῆς σεμιδάλεως δὲ προσφορά, ὦ ἄνδρες, ἔλεγον, ἣ ὑπὲρ τῶν

καθαριζομένων ἀπὸ τῆς λέπρας προσφέρεσθαι παραδοθεῖσα, τύπος ἣν τοῦ
ἄρτου τῆς εὐχαριστίας, ὃν εἰς ἀνάμνησιν τοῦ πάθους, οὗ ἔπαθεν ὑπὲρ τῶν
χαθαιρομένων τὰς ψυχὰς ἀπὸ πάσης πονηρίας ἀνθρώπων ᾿Ιησοῦς Χριστὸς
ὁ χύριος ἡμῶν παρέδωκε ποιεῖν, ἵνα ἅμα τε εὐχαριστῶμεν τῷ θεῷ ὑπέρ τε
τοῦ τὸν κόσμον ἐχτικέναι σὺν πᾶσι τοῖς ἐν αὐτῷ διὰ τὸν ἄνθρωπον, καὶ
ὑπὲρ τοῦ ἀπὸ τῆς κακίας, ἐν ἣ γεγόναμεν, ἠλευθερωκέναι ἡμᾶς, καὶ τὰς
2) N M ^ ΡΣ / , 14 , ^ m m
ἀρχὰς xxi τὰς ἐξουσίας καταλελυχέναι τελείαν κατάλυσιν διὰ τοῦ παθητοῦ
γενομένου κατὰ τὴν βουλὴν αὐτοῦ. 2 ὅθεν περὶ μὲν τῶν ὑφ᾽ ὑμῶν τότε
προσφερομένων θυσιῶν λέγει ὁ θεός, ὡς προέφην, διὰ Μαλαχίου, ἑνὸς τῶν
, m , € , € , ^ , 4. Ead
το "
δῶδεχα * oOx3 ἔστι
5 "
θέλημά 7
μου àv3 ὑμῖν,
CT ,
λέγει ?
κύριος, xal ' τὰς3 θυσίας
/ C mr
ὑμῶν
οὐ προσδέξομαι ἔκ τῶν χειρῶν ὑμῶν διότι ἀπὸ ἀνατολῆς ἡλίου ἕως Óvo-
5 , 5 Led m Ux L4 n , 5 ^ 5 € e , o
μῶν τὸ ὄνομά μου δεδόξασται ἐν τοῖς ἔθνεσι, καὶ ἐν παντὲ τόπῳ θυμίαμα
προσφέρεται τῷ ὀνόματί μου καὶ θυσία καθαρά, ὅτι μέγα τὸ ὄνομά μου ἐν
τοῖς ἔθνεσι, λέγει κύριος, ὑμεῖς δὲ βεβηλοῦτε αὐτό.
3 περὶ δὲ τῶν ἐν παντὶ τόπῳ ὑφ᾽ ἡμῶν τῶν ἐθνῶν προσφερομένων αὐτῷ
M x T ΕΣ ^ , e , € Lad Lud τω p
θυσιῶν,
e
τοῦτ᾽
Ld
ἔστι
EET
τοῦmoyἄρτου τῆς
m
εὐχαριστίας
, ,
καὶ Ν τοῦm ποτηρίου
/
ὁμοίως
€ "d
τῆς
-
εὐχαριστίας, προλέγει τότε, εἰπὼν καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ δοξάζειν ἡμᾶς, ὑμᾶς
» , ! c - D
δὲ βεβηλοῦν.
117 1 Πάσας
’
οὖν
Ἂν
διὰ τοῦe ὀνόματος τούτου θυσίας, ἃς παρέδωκεν 'In-
σοῦς ὁ Χριστὸς γίνεσθαι, τοῦτ᾽ ἔστιν ἐπὶ τῇ εὐχαριστίᾳ τοῦ ἄρτου καὶ τοῦ
ποτηρίου, τὰς ἔν παντὶ τόπῳ τὴς γὴς γινομένας ὑπὸ τῶν Χριστιανῶν, προ-
7; x » M b Ὁ p c
λαβὼν ὁ θεὸς μαρτυρεῖ εὐαρέστους ὑπάρχειν αὐτῷ " τὰς δὲ ὑφ᾽ ὑμῶν καὶ δι᾽
X € M - 5 / ς , 3 Lad τω
ἐκείνων ὑμῶν τῶν ἱερέων γινομένας ἀπαναίνεται, λέγων " Kal τὰς θυσίας ὑμῶν
5» , € c e €
οὐ προσδέξομαι ἔκ τῶν χειρῶν ὑμῶν᾽ διότι ἀπὸ ἀνατολῆς ἡλίου ἕως δυσμῶν
9 E Ld m m € m
τὸ ὄνομά μου δεδόξασται, λέγει, ἐν τοῖς ἔθνεσιν, ὑμεῖς δὲ βεβηλοῦτε αὐτό.

Nap l4 / - - -
IUSTINUS 79
colligitur apud antistitem deponitur, et ipse subvenit et pupillis et

viduis et iis, qui ob morbum aliamve ob causam inopia premuntur,
et qui in vinculis sunt, adventantibusque peregre hospitibus, denique
omnium, qui in egestate sunt, curator exsistit. 7 Solis autem die una
omnes convenimus, quo Deus tenebras materiemque immutando mun-
dum creavit et Iesus Christus servator noster eodem die e mortuis
resurrexit; pridie enim Saturni diei cruci affixerunt eum et postridie
Saturni, qui est solis dies, visus apostolis suis discipulisque haec tradi-
dit, quae quidem reputanda et vobis proposuimus.
41 1 Similae quoque oblatio, viri, inquii, pro iis, qui lepra purga-
bantur, praescripta, figura erat panis eucharistiae, quem Dominus
noster Iesus Christus in memoriam passionis pro his, qui omni pravitate
purgantur, susceptae fieri iussit, ut et simul gratias ageremus Deo,
tum quod mundum et omnia, quae in eo sunt, propter hominem crea-
vit, tum quod nos nequitia, in qua fuimus, liberavit et principatus
potestatesque funditus profligavit per eum, qui voluntate eius passioni
factus est obnoxius. 2 Inde de sacrificiis, quae tunc a vobis offere-
bantur, sic Deus, ut iam dixi, per Malachiam, unum ex duodecim,
loquitur: Non est voluntas mea in vobis, dicit Dominus, neque sacrificia
suscipiam de manibus vestris. Ouoniam ab ortu solis usque ad occasum
nomen meum clarificatur inter gentes, et in omni loco incensum offertur
nomini meo, et sacrificium purum: quoniam magnum est nomen meum
in gentibus, dicit Dominus omnipotens, et vos polluistis illud.
3 De iis autem, quae in omni loco a nobis gentibus offeruntur ei,

sacrificiis, hoc est, de pane eucharistiae et de calice similiter euchari-
stiae, iam tum praedicit, illud etiam addens, nomen suum a nobis
glorificari, a vobis autem profanari.
117 1 Qui ergo per illius nomen sacrificia ipsi offerunt ea, quae
Iesus Christus fieri tradidit — id est quae a Christianis in omni terrarum
loco offeruntur in eucharistia panis et calicis - hos omnes in antecessum
Deus testatur sibi esse gratos. Quae vero a vobis ac per vestros illos
sacerdotes offeruntur, ea respuit, cum dicit: Et sacrificia vestra non
suscipiam de manibus vestris: quoniam ab ortu solis usque ad occasum
nomen meum glorificatur in gentibus: vos autem profanatis illud.
7
2 Καὶ μέχρι νῦν φιλονεικοῦντες λέγετε ὅτι τὰς μὲν ἐν ἱΙἱερουσαλὴμ ἐπὶ τῶν
ἐχεῖ τότε οἰκούντων ᾿Ισραηλιτῶν καλουμένων θυσίας οὐ προσδέχεται ὁ θεός,
τὰς δὲ διὰ τῶν ἐν τῇ διασπορᾷί τότε δὴ ὄντων ἀπὸ τοῦ γένους ἐκείνου ἀνθρώπων
εὐχὰς προσίεσθαι αὐτὸν εἰρηκέναι, καὶ τὰς εὐχὰς αὐτῶν θυσίας καλεῖν. ὅτι
μὲν οὖν καὶ εὐχαὶ καὶ εὐχαριστίαι ὑπὸ τῶν ἀξίων γινόμεναι, τέλειαι μόναι
xol εὐάρεστοί εἰσι τῷ θεῷ θυσίαι, καὶ αὐτός φημι. 3 ταῦτα γὰρ μόνα xol
Χριστιανοὶ παρέλαβον ποιεῖν, καὶ ἐπ᾽ ἀναμνήσει δὲ τῆς τροφῆς αὐτῶν ξηρᾶς
x«i ὑγρᾶς, ἐν T| καὶ τοῦ πάθους, ὃ πέπονθε δι᾽ αὐτοὺς ὁ υἱὸς τοῦ θεοῦ,
μέμνηνται.
IV. EX ACTIS APOSTOLORUM APOCRYPHIS
Acta Apostolorum apocrypha saeculis II-III orta sunt, in quibus apostoli

Eucharistiam celebrantes orationes dicunt quae a Prece eucharistica
Ecclesiae tunc usitata omnino alienae esse vix possunt. Sed attendendum est
illa Acta, quamvis non semper haeretica, tamen ideis gnosticis esse infecta,
ita ut v. gr. Iesus aliquando tamquam unus ex aeonibus appareat (cf. etiam
infra Acta Thomae n. 133: nomen 'matris'). Ideo v. gr. modus dirigendi
precem ad Iesum, non ad Deum vel Patrem (qui inaccessibilis habetur),
quippe qui ceteris documentis liturgicis usque ad saeculum IV alienus est,
potius ex hac indole heterodoxa explicatur.
Quae sequuntur specimina ex iis excerpsimus quae QUASTEN exhibet.
1. ACTA IOANNIS 85, 86, 109, 110
85 Καὶ ταῦτα εἰπὼν ὁ ᾿Ιωάννης ἐπευξάμενος xol λαβὼν ἄρτον ἐκόμισεν

εἰς τὸ μνῆμα κλάσαι " xal εἶπε ^ Δοξάζομέν σου τὸ ὄνομα τὸ ἐπιστρέφον
ἡμᾶς ἐκ τῆς πλάνης καὶ ἀνηλεοῦς ἀπάτης "δοξάζομέν σε τὸν παρ᾽ ὀφθαλ-
μοῖς δείξαντα ἡμῖν ἃ εἴδομεν * μαρτυροῦμόν σου τῇ χρησεοτητι ποικίλαις
p αἰνοῦμέν cou τὸ ἀγαθὸν ὄνομα, κύριε, ἐλέγξαντι τοὺς ὑπὸ σοῦ ἐλεγ-
χομένους᾿ εὐχαριστοῦμέν σε, κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ὅτι πακείαμεθα ἀμετά-
βολον οὖσαν" εὐχαριστοῦμέν σοι τῷ χρήσαντι [φύσιν] φύσεως σῳϊζομένησι
εὐχαῤιστοῦμέν σοι τῷ τὴν ἀπαραύνη voy ἡμῖν δεδωκότι ταύτην, ὅτι σὺ μόνος
καὶ νῦν καὶ ἀεί "οἱ σοὶ δοῦλοι εὐχαριστοῦμέν σοι μετὰ προφάσεως συλλεγό-
μενοι καὶ ἀναλεγόμενοι, ἅγιε.
86 Καὶ εὐξάμενος οὕτως καὶ δοξάσας ἐξῆήει τοῦ μνήματος, κοινωνήσας
τοῖς ἀδελφοῖς πᾶσι τῆς τοῦ κυρίου εὐχαριστίας.
EX ACTIS APOSTOLORUM APOCRYPHIS 75
2 Àc vos quidem hactenus contentionis studio dicitis, Deum sacrificia

Hierosolymis ab his, qui tunc ibi Israelitae dicti habitabant, oblata
non accipere, eorum autem preces, qui tunc ex illo genere in dispersione
erant, gratas sibi esse dixisse atque illorum preces sacrificia vocare.
Equidem preces et gratiarum actiones, quae a dignis peraguntur, sola
esse perfecta et Deo accepta sacrificia et ipse pronuntio. 3 Haec enim
Christiani quoque sola peragere didicerunt, etiam in recordatione ali-
moniae suae siccae et liquidae, qua etiam passionis, quam Filius Dei
propter eos pertulit, recordantur.
Editio plena: R. A. LiPsius — M. BoxNET, Acta Apostolorum apocrypha.

2 vol. Lipsiae 1891-1903, repr. Hildesheim 1959. — De precibus horum Acto-
rum agunt J. A. JUNGMANN, Die Stellung Christi im liturgischen Gebet -
Liturgiewissenschaftliche Quellen und Forschungen 19/20 (Münster ?1962)
146-151; A. HAMMAN, La priére. 2. Les trois premiers siécles (Tournai 1963)
176-220.
BIBLIOGRAPHIA: Cf. QUASTEN, Péres I, 149-160.
EnrTIOo: QUASTEN 339-345 (- R. A. LrPsius - M. BONNET, op. cit. 11/1193,

207s.; II/2, 142s., 165-167, 240, 268s.).
85 Haec locutus Deumque precatus loannes panem accepit,

attulit in monumentum ut frangeret dixitque: Praedicamus nomen
tuum convertens nos ex errore et crudeli fraude; praedicamus te, qui
manifeste nobis ostendis, quae vidimus; confitemur bonitatem tuam
variis modis; laudamus bonum nomen tuum, Domine, qui demonstrasti
refutatos a te; gratias agimus tibi, Domine Iesu Christe, quod credimus
immutabilem esse [sc. gratiam tuam]; gratias agimus tibi, cui opus
est natura, quae salvatur; gratias tibi agimus, qui eam [sc. fidem] nobis
necessariam dedisti, quod tu solus et nunc et semper; servi tui tibi gra-
tias agimus congregati secundum mandatum tuum et resuscitati, sancte.
86 Et postquam ita oravit et praedicavit, exiit ex monumento
distributa cunctis fratribus eucharistia Domini.
109 Καὶ αἰτήσας ἄρτον εὐχαρίστησεν οὕτως " Τίνα αἶνον 7| ποίαν προσ-
φορὰν ἣ τίνα εὐχαριστίαν κλῶντες τὸν ἄρτον τοῦτον ἐπονομάσωμεν ἀλλ᾽
ἣ σὲ μόνον, κύριε Ἰησοῦ; δοξάζομέν σου τὸ λεχθὲν ὑπὸ τοῦ πατρὸς ὄνομα.
δοξάζομέν σου τὸ λεχθὲν διὰ υἱοῦ ὄνομα. δοξάζομεν σου τὴν εἴσοδον τῆς
θύρας. δοξάζομέν σου τὴν δειχθεῖσαν ἡμῖν διὰ σοῦ ἀνάστασιν. δοξάζομέν
cou τὴν ὁδόν. δοξάζομέν σου τὸν σπόρον, τὸν λόγον, τὴν χάριν, τὴν πίστιν,
τὸ ἅλας, τὸν ἄλεκτον μαργαρίτην, τὸν θησαυρόν, τὸ ἄροτρον, τὴν σαγήνην,
τὸ μέγεθος, τὸ διάδημα, τὸν δι᾿ ἡμᾶς λεχθέντα υἱὸν ἀνθρώπου, τὸν χαρισά-
μενον ἡμῖν τὴν ἀλήθειαν, τὴν ἀνάπαυσιν, τὴν γνῶσιν, τὴν δύναμιν, τὴν
ἐντολήν, τὴν παρρησίαν, τὴν ἐλπίδα, τὴν ἀγάπην, τὴν ἐλευθερίαν, τὴν εἰς
σὲ καταφυγήν.
Σὺ γὰρ εἶ μόνος, xópte, ἣ ῥίζα τῆς ἀθανασίας καὶ ἣ πηγὴ τῆς ἀφθαρσίας
καὶ 7, ἕδρα τῶν αἰώνων, λεχθεὶς ταῦτα πάντα Ov ἡμᾶς νῦν, ὅπως καλοῦντές
σε διὰ τούτων γνωρίζωμέν cou τὸ μέγεθος ἀθεώρητον ἡμῖν ἐπὶ τοῦ παρόν-
τος ὑπάρχον, καθαροῖς δὲ θεωρητὸν μόνον ἐν τῷ μόνῳ cou ἀνθρώπῳ εἰκο-
νιζόμενον.
110 Καὶ κλάσας τὸν ἄρτον ἐπέδωκεν πᾶσιν ἡμῖν, ἑκάστῳ τῶν ἀδελφῶν
ἐπευχόμενος ἄξιον ἔσεσθαι αὐτὸν τῆς τοῦ κυρίου χάριτος καὶ τῆς ἁγιωτάτης
εὐχαριστίας.
2. ACTA THOMAE 27, 49, 50, 133, 158
27 Kol ἀναστὰς ὁ ἀπόστολος ἐσφράγισεν αὐτούς " ... Αὔγους δὲ γενα-

μένου χαὶ διαφαύσαντος κλάσας ἄρτον κοινωνοὺς αὐτοὺς κατέστησεν τῆς
εὐχαριστίας τοῦ Χριστοῦ.
49 ᾿Εκέλευσεν δὲ ὁ ἀπόστολος τῷ διακόνῳ αὐτοῦ παραθεῖναι τράπε-
ζαν παρέθηκαν δὲ συμψέλλιον ὃ εὗρον ἐκεῖ, καὶ ἁπλώσας σινδόνα ἐπ᾽ αὐτὸ
ἐπέθηκεν ἄρτον τῆς εὐλογίας xal παραστὰς ὁ ἀπόστολος εἶπεν * "Inoo0
ὁ χκαταξιώσας ἡμᾶς τῆς εὐχαριστίας τοῦ σώματός cou xal τοῦ αἵματος
κοινωνῆσαι, ἰδοὺ τολμῶμεν προσέρχεσθαι τῇ o7] εὐχαριστίᾳ καὶ ἐπικαλεῖσθαί
σου τὸ ἅγιον ὄνομα * ἐλθὲ καὶ κοινώνησον ἡμῖν.
50 Καὶ ἤρξατο λέγειν - ᾿Ελθὲ τὰ σπλάγχνα τὰ τέλεια, ἐλθὲ d κοι-

νωνία τοῦ ἄρρενος, ἐλθὲ ἣ ἐπισταμένη τὰ μυστήρια τοῦ ἐπιλέχτου, ἐλθὲ ἡ
κοινωνοῦσα ἐν πᾶσι τοῖς ἄθλοις τοῦ γενναίου ἀθλητοῦ, ἐλθὲ ἡ ἡσυχία ἡ
ἀποχαλύπτουσα τὰ μεγαλεῖα τοῦ παντὸς μεγέθους, ἐλθὲ ἣ τὰ ἀπόκρυφα
ἐχφαίνουσα καὶ τὰ ἀπόρρητα φανερὰ καθιστῶσα, ἣ ἱερὰ περιστερὰ ἡ τοὺς
διδύμους νεοσσοὺς γεννῶσα, ἐλθὲ ἣ ἀπόκρυφος μήτηρ, ἐλθὲ ἣ φανερὰ ἐν
109 Et postquam panem poposcit, sic gratias egit: Quam laudem

vel qualem oblationem vel quam eucharistiam frangentes hunc panem
invocemus nisi te solum, Domine Iesu? Praedicamus nomen tuum
dictum a Patre. Praedicamus nomen tuum dictum per Filium. Praedi-
camus te intrantem per portam. Praedicamus resurrectionem tuam,
quam nobis monstrasti. Praedicamus viam tuam. Praedicamus semen-
tem tuam, verbum tuum, gratiam tuam, fidem tuam, salem tuum,
margaritam tuam ineffabilem, thesaurum tuum, aratrum tuum,
verriculum tuum, magnitudinem tuam, diadema tuum, te, qui propter
nos dictus sis filius hominis, qui nobis largitus sis veritatem, refectio-
nem, cognitionem, potestatem, legem, fiduciam, spem, caritatem,
libertatem, refugium ad te.
Quoniam tu es solus, Domine, radix immortalitatis, fons aeternitatis,
sedes saeculorum, qui haec omnia nunc diceris propter nos, ut per haec
te vocantes magnitudinem tuam invisibilem nunc nobis cognoscamus,
quae puris modo visibiliter significatur in solo homine tuo.
110 Et fracto pane dedit nobis omnibus, unicuique fratri implorans,

ut sit dignus gratia Domini et sanctissima eucharistia.
27 Etapostolus, postquam surrexit, signavit eos ... Cum diluxisset,

fracto pane participes eos reddidit eucharistiae Christi.
49 Imperavit autem apostolus diacono suo, ut mensam iuxta pone-

ret; apposuerunt autem subsellium, quod ibi invenerant, et strato
linteo imposuit panem benedictionis. Et accedens apostolus dixit:
Iesu, qui nobis mandasti, ut participes fiamus [ve] nos dignatus es
participes fieri] eucharistiae corporis et sanguinis tui, ecce, ad sanctam
eucharistiam tuam accedere et sanctum nomen tuum invocare aude-
mus, veni, communica nobiscum.
50 Et coepit dicere: Veni, caritas perfecta, ven icommunitas viri,
veni, quae scis occulta electi, veni, quae in omnibus certaminibus
socia athletae nobilis es, veni, requies, quae patefacis magnificen-
tiam omnis magnitudinis, veni, quae demonstras secreta et infanda
indicas, sacra columba, quae geminos pullos gignis, veni, secreta ma-
ter, veni, quae videris in factis tuis et laetitiam et refectionem iis
ταῖς πράξεσιν αὐτῆς καὶ παρέχουσα χαρὰν xol ἀνάπαυσιν τοῖς συνημμένοις
αὐτῇ ᾿ ἐλθὲ καὶ κοινώνησον ἡμῖν ἐν ταύτῃ τῇ εὐχαριστίᾳ, ἣν ποιοῦμεν ἐπὶ
τῷ ὀνόματί σου, καὶ τῇ ἀγάπῃ T] συνήγμεθα ἐπὶ τῇ κλήσει σου. Kol εἰπὼν
ταῦτα διεχάραξεν τῷ ἄρτῳ τὸν σταυρόν, καὶ κλάσας ἤρξατο διαδιδόναι. xol
πρῶτον τῇ γυναικὶ ἔδωκεν εἰπών * [Ἔσται σοι τοῦτο εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ
αἰωνίων παραπτωμάτων " Kal μετ᾽ αὐτὴν ἔδωχεν xol τοῖς ἄλλοις πᾶσιν τοῖς
τὴν σφραγῖδα δεξαμένοις.
133 Βαπτισθέντων δὲ καὶ ἐνδυσαμένων ἄρτον καταθεὶς ἐπὶ τὴν τράπεζαν
ηὐλόγησεν καὶ εἶπεν "Apcov ζωῆς ὃν οἱ ἐσθίοντες ἄφθαρτοι διαμείνωσιν.
ἄρτος ὁ κορεννὺς ψυχὰς πεινώσας τοῦ αὐτοῦ μακαρισμοῦ " σὺ εἶ ὁ καταξιῴσας
δέξασθαι δωρεάν, ἵνα γένῃ ἡμῖν ἄφεσις ἁμαρτιῶν καὶ οἱ ἐσθίοντές σε ἀθάνατοι
γένωνται ᾿ ἐπιφημίζομέν σε τὸ τῆς μητρὸς ὄνομα, ἀπορρήτου μυστηρίου
ἀρχῶν τε xol ἐξουσιῶν κεκρυμμένων * ἐπιφημίζομέν σου ὀνόματί σου Ἰησοῦ.
Καὶ εἶπεν ᾿ ᾿Ελθάτω δύναμις εὐλογίας καὶ ἐνιδρύσθω ὁ ἄρτος, ἵνα πᾶσαι αἱ
μεταλαμβάνουσαι ψυχαὶ ἀπὸ τῶν ἁμαρτιῶν ἀπολούσονται. Καὶ κλάσας
ἐπέδωκεν τῷ τε Σιφόρῳ καὶ τῇ γυναικὶ αὐτοῦ καὶ τῇ θυγατρί.
158 ᾿Ανελθόντων δὲ αὐτῶν λαβὼν ἄρτον xol ποτήριον εὐλόγησεν χαὶ
εἶπεν " Τὸ σῶμά σου τὸ ἅγιον τὸ ὑπὲρ ἡμῶν σταυρωθὲν ἐσθίομεν καὶ τὸ
αἷμά σου τὸ ὑπὲρ ἡμῶν ἐκχυθὲν εἰς σωτηρίαν πίνομεν * γένηται οὖν ἡμῖν
τὸ σῶμά σου σωτηρία καὶ τὸ αἷμά σου εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν - ἀντὶ δὲ τῆς
χολῆς ἧς ἔπιες δι’ ἡμᾶς περιαιρείσθω ἀφ᾽ ἡμῶν 1j τοῦ διαβόλου χολή. ἀντὶ
δὲ τοῦ ὄξους οὗ πέπωκας ὑπὲρ ἡμῶν ἐνδυναμούσθω ἡ ἀσθένεια ἡμῶν " ἀντὶ
δὲ πτύσματος οὗ ἐδέξω δι᾽ ἡμᾶς δεξώμεθα δρόσον τῆς σῆς χρηστότητος *
καὶ ἐν τῷ καλάμῳ ᾧ ἔτυψάν σε δι’ ἡμᾶς δεξώμεθα τὸν οἶκον τὸν τέλειον -
ὅτι δὲ ἀκάνθινον στέφανον ἔλαβες δι’ ἡμᾶς, στέφανον ἀναδησώμεθα ἀμαράν-
τινον οἱ ἀγαπήσαντές σε " ἀντὶ δὲ σινδόνης ἧς ἐνειλήθης καὶ ἡμεῖς περι-
ζωσθῶμεν τὴν ἀήττητόν σου δύναμιν * ἀντὶ δὲ μνημείου καινοῦ καὶ ταφῆς
ἀνακαινισμὸν τῆς ψυχῆς δεξώμεθα καὶ τοῦ σώματος " ὅτι δὲ ἀνέστης χαὶ
ἀνεβίωσας, ἀναβιώσαντες ζήσωμεν καὶ στῶμεν πρὸ σοῦ ἐν χρίσει δικαίᾳ.
Καὶ κλάσας τὴν εὐχαριστίαν ἔδωχεν Οὐαζάνῃ καὶ Τερτίᾳ καὶ Μνησάρᾳ καὶ
τῇ τοῦ Σιφόρου γυναικὶ καὶ θυγατρὶ καὶ εἶπεν - Γενέσθω ὑμῖν ἡ εὐχαριστία
αὕτη εἰς σωτηρίαν καὶ χαρὰν καὶ ὑγίειαν τῶν ψυχῶν ὑμῶν. Καὶ αὐτοὶ ci-
πον. ᾿Αμήν. Καὶ φωνὴ ἠκούσθη λέγουσα: ᾿Αμήν " μὴ φοβεῖσθε ἀλλὰ μόνον
πιστεύσατε.
praebes, qui tecum coniuncti sunt, veni, communica nobiscum in hac

eucharistia, quam facimus in nomine tuo, et in agape, ad quam con-
venimus ex voce tua. Quae locutus in panem incidit crucem et post-
quam fregit, distribuere coepit. Et primum mulieri dedit dicens: Hoc
tibi erit in remissionem peccatorum et inveteratorum vitiorum. Et
post eam dedit ceteris quoque omnibus, qui sigillum acceperant.
133 Cum baptizati et vestiti essent, panem in mensa posuit et

confitens dixit: Panis vitae, quem manducantes immortales permane-
bunt; panis, qui beatitudine satiat animas eum esurientes; tu deside-
rasti [ve dignatus 65] oblata accipere, ut nobis fias remissio peccato-
rum et ii, qui te edunt, immortales fiant; nominamus super te nomen
matris, infandi mysterii dominationum et potestatum abditarum; no-
minamus super te nomen tuum Iesum. Et dixit: Venito vis benedic-
tionis et considat in pane, ut omnes animae participes eius a peccatis
abluantur. Et postquam fregit, dedit Siphoro et uxori eius et filiae.
158 Cum ascendissent [sc. ex aqua] accepto pane et calice bene-
dixit et locutus est: Corpus tuum sanctum crucifixum pro nobis mandu-
camus et sanguinem tuum pro nobis effusum in salutem bibimus, fiet
ergo nobis corpus tuum salus et sanguis tuus in remissionem pecca-
torum. Pro felle, quod bibisti propter nos, auferatur circum nos fel
diaboli; pro aceto, quod potasti pro nobis, confirmetur infirmitas
nostra; pro sputo, quo obrutus es propter nos, accipiamus rorem
bonitatis tuae; et in calamo, quo verberaverunt te propter nos, accipia-
mus domum perfectam ; sed quia propter nos coronam spineam acce-
pisti, nos, qui te dileximus, aeterna corona cingamur; pro linteo, quo
involutus es, nos circumdemur potentia tua invincibili; pro monu-
mento novo et sepultura, redintegrationem animae et corporis accipia-
mus; quod resurrexisti et revixisti, reviviscentes vivamus et consista-
mus ante te in iudicio iusto. Et fracta eucharistia dedit Vazanae et
Tertiae et Mnesarae Siphorique uxori et filiae dixitque: Fiat vobis
haec eucharistia in salutem et gaudium et integritatem animarum
vestrarum. Et ipsi locuti sunt: Amen. Et audita est vox dicens: Amen;
nolite timere, sed credite tantum.
V. HIPPOLYTUS
PREX EUCHARISTICA IN « TRADITIONE APOSTOLICA »
Hippolytus, presbyter romanus (f 235), adversarius Callisti papae, circa

annum 215 lingua graeca scripsit opusculum de Traditione Apostolica CAxo-
στολικὴ Παράδοσις), in quo ea comprehendit quae circa ordines ecclesia-
sticos, sacramenta, ieiunium, orationem cotidianam etc. ex antiqua tradi-
tione dicit esse servanda. Eius textus originalis deperiit, sed servatae sunt
versiones, inter quas est versio latina antiquissima, ex qua transcribimus
textum Precis eucharisticaé, quam Hippolytus addidit ritui ordinationis
episcopi; eam edidit E. HaAuLER, Didascaliae Apostolorum fragmenta
Veronensia latina (Lipsiae 1900). Traditio Apostolica sub alio nomine iam
antea cognita erat, sed annis 1912-16 a duobus viris eruditis, E. SCHWARTZ et
R. H. CouNorry, ab Hippolyto repetendam esse demonstratum est. Cum
ceterarum versionum opusculi variae extent editiones in linguis moder-
nis (copt.: Funk 1905; aethiop.: Horner 1904, Duensing 1946), editionem
criticam ipsius Traditionis Apostolicae paraverunt G. Dix, ᾿Αποστολικὴ
Παράδοσις. The Treatise on the Apostolic Tradition of St Hippolytus of
Rome. London 1937; B. BorrE, La Tradition apostolique de saint Hippo-
lyte. Essai de Reconstitution — Liturgiewissenschaftliche Quellen und
Forschungen 39. Münster 51966.
Hippolyti Prex eucharistica non censenda est talis, qualis exhibetur,
fuisse textus firmus, qui adhibendus fuerit ad litteram. Dicit nempe ipse
Hippolytus alio loco (c. 9) expresse de formulis precum ab ipso compositis:
«Nullo modo necessarium est, ut (episcopus) proferat eadem verba quae
praediximus quasi studens (proferre? ex memoria.»
BIBLIOGRAPHIA: Cf. QUASTEN, Péres II, 218-220, 2275.
EprTIO: QUASTEN 29s. (- E. HAULER, op. cit. 106s.).
Qui cumque factus fuerit episcopus, omnes os offerant bacis, salutantes

eum quia dignus effectus est. Illi vero offerant diacones oblationem, qui-
que imponens manus in eam, cum omni presbylerio, dicat gratias agens :
Dominus vobiscum.
Et omnes dicant: Et cum spiritu tuo.
Sursum corda. - Habemus ad Dominum.
HIPPOLYTUS 81
Gratias agamus Domino. -- Dignum et iustum est.

Et sic iam rosequatur :
Gratias tibi referimus, Deus, per dilectum puerum tuum Iesum Chri-
stum, quem in ultimis temporibus misisti nobis salvatorem et redemp-
torem et angelum voluntatis tuae, qui est Verbum tuum inseparabile,
per quem omnia fecisti, et (cum? beneplacitum tibi fuit, misisti de
caelo in matricem virginis; quique, in utero habitus, incarnatus est et
Filus tibi ostensus est, ex Spiritu sancto et virgine natus.
Qui voluntatem tuam complens et populum sanctum tibi adquirens,
extendit manus, cum pateretur, ut a passione liberaret eos qui in te
crediderunt.
Qui cumque traderetur voluntariae passioni, ut mortem solvat et
vincula diaboli dirumpat, et infernum calcet et iustos illuminet, et
terminum figat et resurrectionem manifestet, accipiens panem, gratias
tibi agens dixit: Accipite, manducate, hoc est corpus meum quod
pro vobis confringetur.
Similiter et calicem dicens: Hic est sanguis meus, qui pro vobis
effunditur. Ouando hoc facitis, meam commemorationem facitis.
Memores igitur mortis et resurrectionis eius, offerimus tibi panem et
calicem, gratias tibi agentes, quia nos dignos habuisti adstare coram
te et tibi ministrare. Et petimus, ut mittas Spiritum tuum sanctum in
oblationem sanctae Ecclesiae; in unum congregans, des omnibus qui
percipiunt (de) sanctis in repletionem Spiritus sancti, ad confirma-
tionem fidei in veritate, ut te laudemus et glorificemus per puerum
tuum Iesum Christum: per quem tibi gloria et honor Patri et Filio
cum sancto Spiritu in sancta Ecclesia tua et nunc et in saecula saeculo-
rum. ÀÁmen.
VI. CONSTITUTIONES APOSTOLORUM VIII, 12,4-51
Anaphora sequens pars est integri Ordinis Missae, quem exhibet liber
octavus Constitutionum Apostolorum, quae sub fuco originis apostolicae
versus finem saeculi IV tamquam codex quidam iuris canonici Ecclesiae
antiochenae in lucem prodierunt. Editionem usui hodierno paravit F. X.
FuNE, Didascalia et Constitutiones Apostolorum I (Paderbornae 1905),
ubi Prex eucharistica habetur pp. 496-515.
Prex, quae quandoque sub nomine liturgiae Clementinae citatur, quia
tamquam a Clemente papa proveniens proponitur, ampliatio est Precis
4 Ἐὐῤξάμενος οὖν καθ᾽ ἑαυτὸν ὁ ἀρχιερεὺς ἅμα τοῖς ἱερεῦσιν καὶ λαμ-
πρὰν ἐσθῆτα μετενδὺς καὶ στὰς πρὸς τῷ θυσιαστηρίῳ, τὸ τρόπαιον τοῦ
σταυροῦ κατὰ τοῦ μετώπου τῇ χειρὶ ποιησάμενος εἰπάτω ᾿ ἣ χάρις τοῦ
παντοκράτορος θεοῦ καὶ ἡ ἀγάπη τοῦ κυρίου ἡμῶν ᾿]ησοῦ Χριστοῦ καὶ ἡ
κοινωνία τοῦ ἁγίου πνεύματος ἔστω μετὰ πάντων ὑμῶν, καὶ πάντες συμ-
φώνως λεγέτωσαν, ὅτι καὶ μετὰ τοῦ πνεύματός σου. 5 καὶ ὁ ἀρχιερεύς ᾿
ἄνω τὸν νοῦν, καὶ πάντες ᾿ἔχομεν πρὸς τὸν χύριον. καὶ ὁ ἀρχιερεύς * εὖ-
χαριστήσωμεν τῷ κυρίῳ, καὶ πάντες ᾿ ἄξιον xol δίκαιον. καὶ ὁ ἀρχιερεὺς
εἰπάτω "
6 [Αξιον ὡς ἀληθῶς καὶ δίκαιον πρὸ πάντων ἀνυμνεῖν σε τὸν ὄντως ὄντα
θεόν, τὸν πρὸ γενητῶν ὄντα, ἐξ οὗ πᾶσα πατριὰ ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς
ὀνομάζεται, τὸν μόνον ἀγέννητον καὶ ἄναρχον καὶ ἀβασίλευτον καὶ ἀδέσπο-
τον, τὸν ἀνενδεῇ, τὸν παντὸς ἀγαθοῦ χορηγόν, τὸν πάσης αἰτίας καὶ γενέ-
σεως κχρείττονα, τὸν πάντοτε κατὰ τὰ αὐτὰ xol ὡσαύτως ἔχοντα" ἐξ οὗ τὰ
πάντα, καθάπερ ἔκ τινος ἀφετηρίας, εἰς τὸ εἶναι παρῆλθεν.
7 Σὺ γὰρ εἶ ἣ ἄναρχος γνῶσις, ἡ ἀΐδιος ὅρασις, ἣ ἀγέννητος ἀκοή, 1

ἀδίδακτος σοφία, ὁ πρῶτος τῇ φύσει καὶ μόνος τῷ εἶναι χαὶ χρείττων παντὸς
ἀριθμοῦ *ὁ τὰ πάντα ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι παραγαγὼν διὰ τοῦ μονο-
YevoUc cou υἱοῦ " αὐτὸν δὲ πρὸ πάντων αἰώνων γεννήσας βουλήσει xol
δυνάμει xol ἀγαθότητι ἀμεσιτεύτως, υἱὸν μονογενῆ, λόγον, θεόν, σοφίαν
CONSTITUTIONES APOSTOLORUM 83
eucharisticae s. Hippolyti, et quidem ampliatio tam larga, ut dubium sit,

utrum, saltem quoad partem priorem, revera usui liturgico destinata, an
potius tamquam copia quaedam praedicationum concepta sit, ex qua Prex
eucharistica hauriri potuerit.
BrBLIOGRAPHIA: Cf. QUASTEN, Péres II, 220s.
EprrIo: Textus graecus: QuASTEN 212-227. Versio latina: QUASTEN, ibid.

(7 F. X. FUNK, op. cit. 496-515).
(DIALOGUS»
4 Orans igitur apud se pontifex una cum sacerdotibus splendidaque veste
indutus et stans ad altare trobaeuwm crucis in fronte manu faciat et dicat:
Gratia omnipotentis Dei et caritas Domini nostri Iesu Christi et
communicatio sancti Spiritus sit cum omnibus vobis.
Aique omnes una. voce resbondent: Et cum spiritu tuo.
Et pontifex: Sursum mentem.
Et omnes: Habemus ad Dominum.
5 Et pontifex: Gratias agamus Domino.
Et omnes: Dignum et iustum est.
«7. Pars theologica: laus Deo, creatio angelorum)

(LAUS. GRATIARUM ACTIO»
Et pontifex dicat: 6 Vere dignum et iustum est, ante omnia laudare te
verum Deum, ante creaturas exsistentem, ex quo omnis paternitas in
caelo et in terra nominatur, solum ingenitum, principii expertem, rege
ac domino carentem, nulla re indigentem, omnis boni largitorem,
omni causa et origine superiorem, semper uno eodemque modo te
habentem, ex quo omnia tamquam e carceribus quibusdam ad existen-
dum processerunt.
7 Tu enim es originis expers cognitio, perpetuus visus, ingenitus
auditus, sapientia non edocta, primus natura et solus exsistendo et
absolutior omni numero: qui omnia ex nihilo in rerum naturam protu-
listi per unigenitum Filium tuum; ipsum autem ante omnia saecula
genuisti voluntate et potentia et bonitate absque intermedio, Filium
ζῶσαν, πρωτότοκον πάσης κτίσεως, ἄγγελον τῆς μεγάλης βουλῆς cov,

ἀρχιερέα σου, βασιλέα δὲ καὶ κύριον πάσης νοητῆς x«i αἰσθητῆς φύσεως,
τὸν πρὸ πάντων, δι’ οὗ τὰ πάντα. 8 σὺ γάρ, θεὲ αἰώνιε, δι᾿ αὐτοῦ τὰ
πάντα πεποίηκας x«i δι᾽ αὐτοῦ τῆς προσηκούσης προνοίας τὰ ὅλα ἀξιοῖς "
δι᾿ οὗ γὰρ τὸ εἶναι ἐχαρίσω, δι᾽ αὐτοῦ καὶ τὸ εὖ εἶναι ἐδωρήσω * ὁ θεὸς καὶ
πατὴρ τοῦ μονογενοῦς υἱοῦ σου, ὁ δι᾽ αὐτοῦ πρὸ πάντων ποιήσας τὰ Χερουβὶμ
χαὶ τὰ Σεραφίμ, αἰῶνάς τε καὶ στρατιάς, δυνάμεις τε καὶ ἐξουσίας, ἀρχάς
τε καὶ θρόνους, ἀρχαγγέλους τε καὶ ἀγγέλους, καὶ μετὰ ταῦτα πάντα ποιῆ-
σᾶς δι᾽ αὐτοῦ τὸν φαινόμενον τοῦτον κόσμον καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτῷ.
9 Σὺ γὰρ εἶ ὁ τὸν οὐρανὸν ὧς καμάραν στήσας καὶ ὡς δέρριν ἐκτείνας

καὶ τὴν γὴν ἐπ᾽ οὐδενὸς ἱδρύσας γνώμῃ μόνῃ, ὁ πήξας στερέωμα xol νύκτα
καὶ ἡμέραν κατασχευάσας, ὁ ἐξαγαγὼν φῶς ἐκ θησαυρῶν x«l τῇ τούτου
συστολῇ ἐπαγαγὼν τὸ σκότος εἰς ἀνάπαυλαν τῶν ἐν τῷ κόσμῳ κινουμένων
ζώων, ὁ τὸν ἥλιον τάξας, εἰς ἀρχὰς τῆς ἡμέρας ἐν οὐρανῷ καὶ τὴν σελήνην
εἰς ἀρχὰς τῆς νυκτὸς xol τὸν χορὸν τῶν ἀστέρων ἐν οὐρανῷ καταγράψας
εἰς αἶνον τῆς σῆῇς μεγαλοπρεπείας 10 6 ποιήσας ὕδωρ πρὸς πόσιν καὶ
κάθαρσιν, ἀέρα ζωτικὸν πρὸς εἰσπνοὴν καὶ ἀναπνοὴν καὶ φωνῆς ἀπόδοσιν διὰ
γλώττης πληττούσης τὸν ἀέρα xol ἀκοὴν συνεργουμένην ὑπ᾽ αὐτοῦ ὡς ἐπαΐ-
εἰν εἰσδεχομένην τὴν epo αὐτῇ λαλιάν * 11 ὁ ποιῆσας πῦρ πρὸς
σκότους Re πρὸς ἐνδείας ci καὶ τὸ θερμαίνεσθαι ἡμᾶς
χαὶ Secr ὑπ᾽ αὐτοῦ * 12 ὁ τὴν μεγάλην θάλασσαν χωρίσας τῆς γῆς
καὶ τὴν μὲν ἀναδείξας πλωτήν, τὴν δὲ ποσὶ βάσιμον ποιήσας, καὶ τὴν μὲν
ζώοις μικροῖς καὶ μεγάλοις πληθύνας, τὴν δὲ ἡμέροις καὶ ἀτιθάσσοις πλη-
ρώσας, φυτοῖς τε διαφόροις στέψας xol βοτάναις στεφανώσας καὶ ἄνθεσι
καλλύνας καὶ σπέρμασι πλουτίσας ᾿ 13 ὁ συστησάμενος ἄβυσσον καὶ μέγα
χύτος αὐτῇ περιθείρ; ἁλμυρῶν ὑδάτων σεσωρευμένα πελάγη, περρεῦξας δὲ
αὐτὴν πύλαις ἄμμου Nette ὁ Maso: ποτε μὲν αὐτὴν τὐρυμῶν
εἰς ὀρέων μέγεθος, ποτὲ δὲ ᾿δέροννυον qua εἰς πεδίον, καὶ ποτε μὲν &xyat-
νῶν χειμῶνι, ποτὲ δὲ πραὔνων γαλήνῃ ὡς Misa πλωτῆρσιν εὔκολον
εἶναι πρὸς πορείαν ᾿ 14 ὁ ποταμοῖς διαζώσας τὸν ὑπὸ σοῦ διὰ Χριστοῦ γενό-
Heo» χόσμον καὶ χειμάρροις ἐπικλύσας, καὶ πηγαῖς ἀενάοις μεθύσας,
ὄρεσιν δὲ περισφίγξας εἰς ἕδραν ἀτρεμὴ γῆς ἀσφαλεστάτην.
15 ᾿Ἐπλήρωσας γάρ cou τὸν κόσμον xol διεκόσμησας αὐτὸν βοτάναις

εὐόσμοις xai ἰασίμοις, ζώοις πολλοῖς χαὶ διαρόβοις; ἀλκίμοις καὶ ἀσθενε-
στέροις, ἐδωδίμοις καὶ ἐνεργοῖς, ἡμέροις καὶ ἀτιθάσσοις, ἑρπετῶν συριγ-
unigenitum, Verbum, Deum, sapientiam vivam, primogenitum omnis

creaturae, angelum magni consilii tui, pontificem tuum, regem et
Dominum omnis naturae, quae intellegi ac sentiri potest, qui ante
omnia, per quem omnia. 8 Tu enim, Deus aeterne, per eum cuncta
condidisti et per eum cuncta dignaris convenienti providentia; per
quem enim, ut essent, donasti, per eundem etiam, ut bona essent,
dedisti; Deus et Pater unigeniti Filii tui, qui per eum ante omnia fecisti
Cherubim et Seraphim, saecula exercitusque, virtutes et potestates,
principatus et thronos, archangelos angelosque, et post haec omnia
per eum fabricasti mundum hunc visibilem omniaque, quae in eo sunt.
«2. Pars cosmologica.: creatio et ornatus mundty

9 Tu enim es, qui caelum ut cameram statuisti et ut pellem exten-
disti ac terram super nihilum collocasti sola voluntate; qui fixisti firma-
mentum et noctem diemque fabricatus es, qui lucem ex thesauris
eduxisti et imminutione eius tenebras adduxisti ad requiem animalium,
quae in mundo versantur; qui solem in caelo posuisti ad dominium diei
et lunam ad dominium noctis et chorum stellarum in caelo descripsisti
ad laudem magnificentiae tuae: 10 qui fecisti aquam ad potum et
purgationem, vitalem aerem ad adspirationem et respirationem et
editionem vocis, dum lingua aerem ferit, et ad auditum, quem adiuvat
in sentienda loquela incumbente et penetrante; 11 qui fecisti ignem
ad solatium tenebrarum, ad indigentiae expletionem, et ut calefieremus
et illuminaremur eo; 12 qui magnum mare separasti a terra, et illud
quidem reddidisti navigabile, hanc autem pedibus perviam effecisti
et illud quidem animalibus parvis magnisque refersisti, hanc autem
cicuribus indomitisque replevisti, variis stirpibus contexisti, herbis
coronasti, floribus decorasti, seminibus ditasti; 13 qui constituisti
abyssum et ut ingentem molem ei circumposuisti acervata salsarum
aquarum aequora, eamque circumsepsisti portis arenae tenuissimae;
qui eam modo ventis in altitudinem montium attollis, modo eam in
planum sternis, modo in furorem tempestatis agis, modo, ut navigio
cursum facientibus sit ad navigandum facilis, in lenitatem serenitatis
ducis; 14 qui mundum creatum a te per Christum fluviis cinxisti,
torrentibus proluisti, perennibus fontibus perfudisti et, ut inconcussa
ac firmissima sedes terrae esset, montibus constrinxisti.
15 Implevisti enim mundum tuum atque exornasti herbis odoratis
salubribusque, multis variisque animantibus, robustis et infirmioribus,
esculentis atque operariis, cicuribus ferisque, serpentium sibilis, diver-
μοῖς, πτηνῶν ποικίλων κλαγγαῖς, ἐνιαυτῶν κύκλοις, μηνῶν καὶ ἡμερῶν

ἀριθμοῖς, τροπῶν τάξεσιν, νεφῶν ὀμβροτόκων διαδρομαῖς εἰς καρπῶν γονὰς
xal ζώων σύστασιν, σταθμὸν ἀνέμων διαπνεόντων, ὅτε προσταχθῶσιν παρὰ
σοῦ, τῶν φυτῶν καὶ τῶν βοτανῶν τὸ πλῆθος.
16 Καὶ οὐ μόνον τὸν κόσμον ἐδημιούργησας, ἀλλὰ καὶ τὸν κοσμοπολίτην

ἄνθρωπον ἐν αὐτῷ ἐποίησας, κόσμου κόσμον αὐτὸν ἀναδείξας - εἶπας γὰρ
τῇ σὴ σοφίᾳ ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾽ eixóva ἡμετέραν καὶ καθ᾽ ὁμοίω-
σιν, καὶ ἀρχέτωσαν τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ"
17 διὸ καὶ πεποίηκας αὐτὸν ἐκ ψυχῆς ἀθανάτου καὶ σώματος σχεδαστοῦ, τῆς
μὲν ἐκ τοῦ μὴ ὄντος, τοῦ δὲ ἐκ τῶν τεσσάρων στοιχείων * καὶ δέδωκας αὐτῷ
κατὰ μὲν τὴν ψυχὴν τὴν λογικὴν διάγνωσιν, εὐσεβείας καὶ ἀσεβείας διάχρι-
σιν, δικαίου καὶ ἀδίκου παρατήρησιν, κατὰ δὲ τὸ σῶμα τὴν πένταθλον ἐχρίσω
αἴσθησιν καὶ τὴν μεταβατικὴν κίνησιν.
18 Σὺ γάρ, θεὲ παντοχράτορ, διὰ Χριστοῦ παράδεισον ἐν ᾿Εδὲμ κατὰ
ἀνατολὰς ἐφύτευσας παντοίων φυτῶν ἐδωδίμων χόσμῳ, καὶ ἐν αὐτῷ, ὡς
ἂν ἐν ἑστίᾳ πολυτελεῖ, εἰσήγαγες αὐτόν, κἂν τῷ ποιεῖν νόμον δέδωκας αὐτῷ
ἔμφυτον, ὅπως οἴκοθεν καὶ παρ᾽ ἑαυτοῦ ἔχοι τὰ σπέρματα τῆς θεογνωσίας.
19 εἰσαγαγὼν δὲ εἰς τὸν τῆς τρυφῆς παράδεισον, πάντων μὲν ἀνῆκας αὐτῷ
τὴν ἐξουσίαν πρὸς μετάληψιν, ἑνὸς δὲ μόνου τὴν γεῦσιν ἀπεῖπας ἐπ᾿ ἐλπίδι
κρειττόνων, ἵνα, ἐὰν φυλάξῃ τὴν ἐντολήν, μισθὸν ταύτης τὴν ἀθανασίαν
κομίσηται. 20 ἀμελήσαντα δὲ τῆς ἐντολῆς καὶ γευσάμενον ἀπηγορευμένου
καρποῦ ἀπάτῃ ὄφεως καὶ συμβουλίᾳ γυναικὸς τοῦ μὲν παραδείσου δικαίως
ἐξῶσας αὐτόν, ἀγαθότητι δὲ εἰς τὸ παντελὲς ἀπολλύμενον οὐχ ὑπερεῖδες,
σὸν γὰρ ἦν δημιούργημα, ἀλλὰ καθυποτάξας αὐτῷ τὴν κτίσιν δέδωκας
αὐτῷ οἰκείοις ἱδρῶσιν καὶ πόνοις πορίζειν ἑαυτῷ τὴν τροφήν, σοῦ πάντα
φύοντος καὶ αὔξοντος καὶ πεπαίνοντος " χρόνῳ δὲ πρὸς ὀλίγον χκοιμίσας
ὅρκῳ εἰς παλιγγενεσίαν ἐκάλεσας, ὅρον θανάτου λύσας ζωὴν ἐξ ἀναστάσεως
ἐπηγγείλω.
21 Καὶ οὐ τοῦτο μόνον, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐξ αὐτοῦ εἰς πλῆθος ἀνάριθμον
'N m ^ c
«8*6, τοὺς ἐμμεϊναντάς σοι ἐδόξασας, τοὺς δὲ ἀποστάντας cou ἐχκόλασας,

, ' , H4 ,
καὶ τοῦ μὲν ΓΑβελ ὡς ὁσίου προσδεξάμενος τὴν θυσίαν, τοῦ δὲ ἀδελφοκτό-
N e M » € c^
vou Katy ἀποστραφεὶς τὸ δῶρον ὡς ἐναγοῦς " καὶ πρὸς τούτοις τὸν Σὴθ χαὶ
3 ^N M m m
τὸν
* "E
᾿νως προσελάβου xol τὸν
^ /, N M 3
᾿Ενὼχ μετατέθεικας.
N !/
sarum volucrum clangoribus, annorum circulis, mensium ac dierum

numeris, tempestatum serie, nubium imbres procreantium cursibus
ad fructuum fetus et animalium conservationem, libramentum vento-
rum flantium, cum a te iubeatur, multitudinem stirpium et herbarum.
(3. Pars anthropologica :
hominis origo, culpa, exilium, reparationis bromissioy
16 Neque solum mundum fabricatus es, sed etiam in eo mundi civem
hominem fecisti et mundi mundum eum constituisti; dixisti enim
sapientiae tuae: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem
nostram et dominentur piscibus maris et volatilibus caeli. 17 Ideo et
fecisti eum ex anima immortali et corpore dissipabili, illa quidem ex
nihilo effecta, hoc vero ex quattuor elementis; et dedisti ei in anima
rationalem diiudicationem, pietatis impietatisque discretionem, iusti
atque iniusti animadversionem, in corpore autem quinquertionem
sensuum motumque progressivum donavisti.
18 Tu enim, Deus omnipotens, per Christum in Edem ad orientem
plantavisti paradisum, omni genere esculentarum plantarum ornatum,
et in eum tamquam in opiparam domum induxisti hominem, quem,
cum creares, lege naturali et insita donasti, quo intus et ex se haberet
cognitionis Dei semina. 19 Introducens autem eum in paradisum
deliciarum, potestatem quidem omnium ei ad participandum con-
cessisti, unius vero solius gustatu in spem meliorum rerum interdixisti,
ut, si mandatum custodiret, illius servati mercedem ferret immortali-
tatem. 20 Cum autem mandatum neglegeret et fraude serpentis mulie-
risque consilio gustaret prohibitum fructum, ex paradiso illum iuste
expulisti, bonitate vero tua prorsus pereuntem non despexisti — erat
enim opus tuum --; sed qui ei subieceras creaturam, dedisti, ut suis
sudoribus ac laboribus sibi pararet victum, te omnia producente,
augente, maturante; atque eum brevi somno affectum per iusiuran-
dum ad regenerationem vocasti, decreto mortis soluto vitam ex
resurrectione promisisti.
«4. Historia salutis: beneficia a Deo concessa patribus
21 Neque id solum, verum etiam ex posteris eius a te in multitu-
dinem innumerabilem effusis eos, qui tibi adhaeserunt, glorificasti,
eos autem, qui a te defecerunt, punivisti, sacrificio Abel ut innocentis
admisso, munere autem fratricidae Cain ut detestandi spreto; et
praeterea Seth et Enos suscepisti et Enoch transtulisti.
22 Σὺ γὰρ εἶ ὁ δημιουργὸς τῶν ἀνθρώπων καὶ τῆς ζωῆς χορηγὸς καὶ τῆς
7 “- M “- L4 ^ EN n
ἐνδείας πληρωτὴς καὶ τῶν νόμων δοτὴρ καὶ τῶν φυλαττόντων αὐτοὺς μισθα-
-- Lad , 5 '
ποδότης καὶ τῶν παραβαινόντων αὐτοὺς ἔχδικος, ὁ τὸν μέγαν κατακλυσμὸν

cx € A l4 »
ἐπαγαγὼν τῷ κόσμῳ διὰ τὸ πλῆθος τῶν ἀσεβησάντων xal τὸν δίκαιον Νῶε
m e e a , Led
ῥυσάμενος ἐκ τοῦ κατακλυσμοῦ ἐν λάρνακι σὺν ὀκτὼ ψυχαῖς, τέλος μὲν τῶν
c^ - - , εν -
παρῳχηχότων, ἀρχὴν δὲ τῶν μελλόντων ἐπιγίνεσθαι ᾿ ὁ τὸ φοβερὸν πῦρ κατὰ

c ^ bod x
τῆς Σοδομηνῆς πενταπόλεως ἐξάψας καὶ γῆν καρποφόρον eic ἅλμην θέμενος
D Led € 3 y ,
ἀπὸ κακίας τῶν κατοικούντων ἐν αὐτῇ, καὶ τὸν ὅσιον Λὼτ ἐξαρπάσας τοῦ
ἐμπρησμοῦ. 23 σὺ εἶ ὁ τὸν ᾿Αβραὰμ ῥυσάμενος προγονικῆς ἀσεβείας καὶ
es Led ,
χληρονόμον τοῦ κόσμου καταστήσας καὶ ἐμφανίσας αὐτῷ τὸν Χριστόν σου,
ὁ τὸν Μελχισεδὲκ ἀρχιερέα σῆς λατρείας προχειρισάμενος, τὸν πολύτλαν
ΩΣ LA
θεράποντά cou ᾿Ιὼβ νικητὴν τοῦ &pysx&xou ὄφεως ἀναδείξας, τὸν

, ,
᾿Ισαὰκ
», ^ ^ Led » , » 5 8 , ^ Ἶ ^
ἐπαγγελίας υἱὸν ποιησάμενος, τὸν ᾿Ιακὼβ πατέρα δώδεκα παίδων καὶ τοὺς
2 , €^ , j Χ 2 ^ £F ὃ s ὃ tà M Y
ἐξ αὐτοῦ εἰς πλῆθος χέας καὶ εἰσαγαγὼν εἰς Αἴγυπτον ἐν ἑβδομήκοντα

πέντε ψυχαῖς. 24 σύ, κύριε, τὸν ᾿Ιωσὴφ οὐχ ὑπερεῖδες, ἀλλὰ μισθὸν τῆς
διὰ σὲ σωφροσύνης ἔδωκας αὐτῷ τὸ τῶν Αἰγυπτίων ἄρχειν * σύ, κύριε,
Ἑβραίους ὑπὸ Αἰγυπτίων καταπονουμένους οὐ περιεῖδες διὰ τὰς πρὸς τοὺς
πατερας αὑτῶν ἐπαγγελίας, ἀλλ᾽ ἐρρύσω κολάσας Αἰγυπτίους. 25 παρα-
, 5» bad 5» [4 3 355 L4 , Αἱ ,
φθειράντων δὲ τῶν ἀνθρώπων τὸν φυσικὸν νόμον xol τὴν κτίσιν ποτὲ μὲν
αὐτόματον νομισάντων, ποτὲ δὲ πλεῖον ἣ δεῖ τιμησάντων xol σοί, τῷ θεῷ
τῶν πάντων, συνταττόντων, οὐχ εἴασας πλανᾶσθαι, ἀλλὰ ἀναδείξας τὸν ἅγιόν
T , , , » - » ^ 3 , ἐν y ,
cou θεράποντα Μωῦσῆν, δι᾽ αὐτοῦ πρὸς βοήθειαν τοῦ φυσικοῦ τὸν γραπτὸν
νό
μον δέδωκας καὶ τὴν χτίσιν ἔδειξας σὸν ἔργον εἶναι, τὴν δὲ πολύθεον
δέδ s ^ ᾿ς ἔδ N y ev M δὲ λύθ
/ 5 VUL IS dos Αἱ ἐν ἐτων 3 Y P » mt - - ΣΝ,

πλάνην ἐξώρισας ᾿ τὸν ᾿Ααρὼν καὶ τοὺς ἐξ αὐτοῦ ἱερατικὴ τιμῇ ἐδόξασας,
“Ἑβραίους ἁμαρτάνοντας ἐκόλασας, ἐπιστρέφοντας ἐδέξω. 26 τοὺς Αἰγυτ-
τίους δεκαπλήγῳ ἐτιμωρήσω, θάλασσαν διελὼν ᾿Ισραηλίτας διεβίβασας,
Αἰγυπτίους ἐπιδιώξαντας ὑποβρυχίους ἀπώλεσας, ξύλῳ πικρὸν ὕδωρ ἐγλύ-
κανας, ἐκ πέτρας ἀχτροτόμου ὕδωρ ἀνέχεας, ἐξ οὐρανοῦ τὸ μάννα ὅσας,
τροφὴν ἐξ ἀέρος ὀρτυγομήτραν, στῦλον πυρὸς τὴν νύκτα πρὸς φωτισμὸν xol
^ 5 -
στῦλον νεφέλης ἡμέρας πρὸς σκιασμὸν θάλπους τὸν Ἰησοῦν στρατηγὸν

9 / τὰ
ἀναδείξας, ἑπτὰ ἔθνη Χαναναίων δι᾽ αὐτοῦ καθεῖλες, ᾿Ιορδάνην διέρηξας,
τοὺς ποταμοὺς ᾿Ηθὰμ ἐξήρανας, τείχη κατέρρηξας ἄνευ μηχανημάτων καὶ
M Y 9 ^ 3 L4 , , v , V
χειρὸς ἀνθρωπίνης.
M 3
27 Ὑπὲρ ἁπάντων σοι ἡ δόξα, δέσποτα παντοχράτορ * σὲ προσκυνοῦσιν

ἀνάριθμοι στρατιαὶ ἀγγέλων, ἀρχαγγέλων, θρόνων, κυριοτήτων, ἀρχῶν,
ἐξουσιῶν, δυνάμεων, στρατιῶν αἰωνίων * τὰ “Χερουβὶμ xai τὰ ἑξαπτέρυγα
Σεραφίμ, ταῖς μὲν δυσὶν κατακαλύπτοντα τοὺς πόδας, ταῖς δὲ δυσὶ τὰς
κεφαλάς, ταῖς δὲ δυσὶ πετόμενα, καὶ λέγοντα ἅμα χιλίαις χιλιάσιν ἀρχαγ-
22 Tu enim es opifex hominum, vitae largitor, inopiae expletor,

legum lator easque observantium remunerator, transgredientium vin-
dex; qui magnum diluvium mundo intulisti propter impiorum multi-
tudinem et iustum Noe ex diluvio servasti in arca cum octo animabus,
finem quidem eorum, qui praeterierant, originem vero futurorum;
qui horrendum ignem adversus sodomiticam pentapolim incendisti
et terram frugiferam in salsuginem propter nequitiam illius incolarum
redegisti et sanctum Lot ex incendio eripuisti. 23 Tu Abraham liberasti
avita impietate mundique heredem constituisti et ei Christum tuum
manifestasti; Melchisedech pontificem divini cultus designasti, multa
passum famulum tuum Iob victorem serpentis, qui causa malorum
fuit, declarasti, Isaac filium promissionis fecisti, Iacob duodecim filio-
rum patrem eiusque progeniem multiplicasti et ad Aegyptum intro-
duxisti in septuaginta quinque animabus. 24 Tu, Domine, Ioseph non
despexisti, sed pro praemio castitatis tua causa servatae ei dedisti,
ut in Aegyptios dominaretur. Tu, Domine, Hebraeos ab Aegyptiis
oppressos propter fidem patribus eorum datam non neglexisti, sed
liberasti castigando Aegyptios. 25 Et cum homines legem naturalem
corrupissent creaturamque modo casu ortam arbitrarentur, modo
debito magis honorarent ac tibi, omnium Deo, compararent, eos errare
passus non es, sed sanctum famulum tuum Moysen ostendisti et per
eum legem scriptam in adiutorium naturalis dedisti et creaturam tuum
opus esse declarasti, errorem vero de multitudine deorum exterminasti;
Aaron eiusque posteros honore sacerdotali decorasti, Hebraeos peccan-
tes castigasti et revertentes suscepisti. 26 Aegyptios decem plagis ultus
es, mari diviso Israelitas traduxisti, Aegyptios insecutos submersione
delevisti, ligno amaram aquam dulcem fecisti, ex petra dura aquam
profudisti, e caelo manna pluisti, pro esca ex aere praebuisti coturni-
cem, columnam ignis nocte ad illuminandum et columnam nubis die
ad umbraculum in aestu constituisti; Iesum ducem declarans septem
gentes Chananaeorum per eum delevisti, Iordanem dirupisti, fluvios
Etham siccasti, muros prostravisti sine machinis et sine manu humana.
(INTRODUCTIO AD SANCTUS)
27 Pro omnibus tibi gloria, Domine omnipotens. Te adorant in-

numerabiles exercitus angelorum, archangelorum, thronorum, domi-
nationum, principatuum, potestatum, virtutum, exercituum aeter-
norum, Cherubim ac Seraphim senis alis praediti et binis quidem velan-
tes pedes suos, binis capita, binis volantes et dicentes una cum mille
8
γέλων xal μυρίαις μυριάσιν ἀγγέλων ἀκαταπαύστως καὶ ἀσιγήτως βοώσαις,

xal πᾶς ὁ λαὸς ἅμα εἰπάτω" ἅγιος ἅγιος ἅγιος κύριος σαβαώθ, πλήρης ὃ
Φ e [:4 /à JA d
σι Γ᾿ ἕκ E
οὐρανὸς xai ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦ * εὐλογητὸς eic5 τοὺς᾿ αἰῶνας
2- E
* BM,
ἀμήν.
28 Καὶ ὁ ἀρχιερεὺς ἑξῆς λεγέτω 29 ἅγιος γὰρ εἶ ὡς ἀληθῶς καὶ πανά-

γιος, ὕψιστος, καὶ ὑπερυψούμενος εἰς τοὺς αἰῶνας. 30 ἅγιος δὲ xol ὁ
μονογενής cou υἱός, ὁ κύριος ἡμῶν καὶ θεὸς ᾿Ιησοῦς ὁ Χριστός, ὃς εἰς πάντα
ὑπηρετησάμενός σοι τῷ θεῷ αὐτοῦ καὶ πατρὶ εἴς τε δημιουργίαν διάφορον
xal πρόνοιαν κατάλληλον οὐ περιεῖδεν τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων ἀπολλύμε-
νον, ἀλλὰ μετὰ φυσικὸν νόμον, μετὰ νομυκὴν παραίνεσιν, μετὰ προφητικοὺς
ἐλέγχους καὶ τὰς τῶν ἀγγέλων ἐπιστασίας [παραφθειρόντων σὺν τῷ θετῷ καὶ
τὸν φυσικὸν νόμον καὶ τῆς μνήμης ἐκβαλλόντων τὸν κατακλυσμόν, τὴν
ἐκπύρωσιν, τὰς κατ᾽ Αἰγυπτίων σφαγάς, τὰς κατὰ Παλαιστινῶν πληγάς, καὶ
μελλόντων ὅσον οὐδέπω ἀπόλλυσθαι πάντων] εὐδόκησεν αὐτὸς γνώμῃ σῇ ὁ
δημιουργὸς ἀνθρώπου ἄνθρωπος γενέσθαι, ὁ νομοθέτης ὑπὸ νόμους, ὁ ἀρχιερεὺς
ἱερεῖον, ὃ ποιμὴν πρόβατον * 31 xol ἐξευμενίσατό σε τὸν ἑαυτοῦ θεὸν xal
πατέρα χαὶ τῷ κόσμῳ κατήλλαξεν καὶ τῆς ἐπικειμένης ὀργῆς τοὺς πάντας
ἐλευθέρωσεν γενόμενος ἐκ παρθένου, γενόμενος ἐν σαρκὶ ὁ θεὸς λόγος, ὁ àya-
πητὸς υἱός, ὃ πρωτότοκος πάσης κτίσεως χατὰ τὰς περὶ αὐτοῦ ὑπ᾽ αὐτοῦ
προρρηθείσας προφητείας ἐκ σπέρματος Δαυὶδ καὶ ᾿Αβραάμ, φυλῆς ᾿Ιούδα:
καὶ γέγονεν ἐν μήτρᾳ παρθένου ὁ διαπλάσσων πάντας τοὺς γεννωμένους χαὶ
ἐσαρχώθη ὁ ἄσαρκος, ὁ ἀχρόνως γεννηθεὶς ἐν χρόνῳ γεγέννηται. 32 πολιτευ-
σάμενος ὁσίως καὶ παιδεύσας ἐνθέσμως, πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν ἐξ
ἀνθρώπων ἀπελάσας, σημεῖά τε καὶ τέρατα ἐν τῷ λαῷ ποιήσας, τροφῆς xal
ποτοῦ καὶ ὕπνου μεταλαβών, ὁ τρέφων πάντας τοὺς χρήζοντας τροφῆς καὶ &u-
πιμσιλῶν πᾶν ζῶον εὐδοκίας, ἐφανέρωσέν cov τὸ ὄνομα τοῖς ἀγνοοῦσιν αὐτό,
τὴν ἄγνοιαν ἐφυγάδευσεν, τὴν εὐσέβειαν ἀνέζωπύρωσεν, τὸ θέλημά σου ἐπλή-
pooev, τὸ ἔργον ὃ ἔδωκας αὐτῷ ἐτελείωσεν. 33 καὶ ταῦτα πάντα κατορθώσας,
χερσὶν ἀνόμων κατασχεθεὶς ἱερέων καὶ ἀρχιερέων ψευδωνύ μὼν xod λαοῦ παρα-
νόμου προδοσίᾳ τοῦ τὴν κακίαν νοσήσαντος καὶ πολλὰ παθὼν ὑπ᾽ αὐτῶν xol
πᾶσαν ἀτιμίαν ὑποστὰς oT, συγχωρήσει, παραδοθεὶς Πιλάτῳ τῷ ἡγεμόνι xoi
χριθεὶς ὁ κριτὴς καὶ κατακριθεὶς ὁ σωτὴρ σταυρῷ προσηλώθη ὁ ἀπαθὴς καὶ
ἀπέθανεν ὁ τὴ φύσει ἀθάνατος καὶ ἐτάφη ὁ ζωοποιός, ἵνα πάθους λύσῃ καὶ
θανάτου ἐξέληται τούτους, δι᾿ οὗς παρεγένετο, καὶ ῥήξῃ τὰ δεσμὰ τοῦ διαβόλου
καὶ ῥύσηται τοὺς ἀνθρώπους ἐκ τῆς ἀπάτης αὐτοῦ. 34 καὶ ἀνέστη ἐκ νεκρῶν
τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ, καὶ τεσσαράκοντα ἡμέρας ἐνδιατρίψας τοῖς μαθηταῖς ἀνε-
λήφθη εἰς τοὺς οὐρανοὺς καὶ καθέστη ἐκ δεξιῶν σου τοῦ θεοῦ vod πατρὸς
αὐτοῦ.
milibus archangelorum et denis milibus denum milium angelorum

indesinenter ac nulla vocis intermissione clamantibus, e ommis ῥο-
pulus simul dicat: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sabaoth; pleni
sunt caeli et terra gloria eius; benedictus in saecula. Amen.
(POST SANCTUS»
28 Et pontifex deinceps dicat: 29 Sanctus enim vere es et sanctissi-

mus, altissimus et superexaltatus in saecula. 30 Sanctus etiam uni-
genitus Filius tuus, Dominus noster et Deus Iesus Christus, qui in omni-
bus tibi, Deo suo et Patri, et in varia creatione et in convenienti pro-
videntia, ministrans non despexit genus humanum, quod peribat, sed
post naturalem legem, post legalem admonitionem, post propheticas
reprehensiones et angelorum dominationes [cum legem naturalem una
cum scripta violarent atque ex memoria deponerent diluvium, con-
flagrationem, Aegyptiorum plagas Palaestinorumque caedes ilicoque
perituri essent omnes] ex sententia tua ipse creator hominis homo
fieri statuit, legislator sub legibus, pontifex hostia, pastor ovis; 31 et te
suum Deum ac Patrem placavit et mundo reconciliavit et instanti ira
cunctos liberavit, factus ex virgine, factusin carne Deus Verbum, dilectus
Filius, primogenitus omnis creaturae, secundum prophetias a se de se
praedictas e semine David et Abraham, de tribu Iuda; et factus est
in utero virginis fictor omnium, qui gignuntur, et incarnatus est carnis
expers, et sine tempore genitus in tempore natus est. 32 Vixit sancte
et docuit legitime, omnem morbum omnemque infirmitatem ab homi-
nibus expulit, signa et prodigia in populo fecit, cibum, potum, somnum
cepit, qui omnes alimenti indigentes alit omneque animal implet bene-
dictione; manifestavit nomen tuum iis, qui ignorabant illud, ignoran-
tiam fugavit, pietatem exsuscitavit, opus, quod dedisti ei, consum-
mavit. 33 Et his omnibus bene gestis, manibus impiorum comprehen-
sus, sacerdotum et pontificum falsi nominis per proditionem eius, qui
malitiae morbo languebat, et multa ab iis passus, cum omnem igno-
miniam tuo permissu sustinuisset, traditus est Pilato praesidi et iudi-
catus iudex, condemnatus salvator, cruci affixus impatibilis, mortuus
natura immortalis, sepultus est vitae auctor, ut passione solveret et e
morte eriperet eos, quorum causa venerat, diaboli vincula rumperet, e
fraude eius eriperet homines. 34 Et resurrexit e mortuis tertio die et
quadraginta dies commoratus cum discipulis assumptus est in caelos
et assidet ad dexteram tibi Deo et Patri suo.
35 Μεμνημένοι οὖν, ὧν δι᾽ ἡμᾶς ὑπέμεινεν, εὐχαριστοῦμέν cot, θεὲ παν-

τοχράτορ, οὐχ ὅσον ὀφείλομεν, ἀλλ᾽ ὅσον δυνάμεθα, καὶ τὴν διάταξιν αὐτοῦ
πληροῦμεν. 36 ἐν f| γὰρ νυχτὶ παρεδίδοτο, λαβὼν ἄρτον ταῖς ἁγίαις καὶ ἀμώ-
μοις αὐτοῦ χερσὶν καὶ ἀναβλέψας πρὸς σέ, τὸν θεὸν αὐτοῦ καὶ πατέρα, καὶ
κλάσας ἔδωκεν τοῖς μαθηταῖς εἰπών " τοῦτο τὸ μυστήριον τῆς καινῆς διαθή-
κης, λάβετε ἐξ αὐτοῦ, φάγετε, τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου, τὸ περὶ πολλῶν
θρυπτόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. 37 ὡσαύτως x«l τὸ ποτήριον κεράσας ἐξ
οἴνου καὶ ὕδατος καὶ ἁγιάσας ἐπέδωχεν αὐτοῖς λέγων * πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες,
τοῦτό ἔστι τὸ αἷμά μου τὸ περὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν᾽
τοῦτο ποιεῖτε εἷς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν. ὁσάκις γὰρ ἐὰν ἐσθίητε τὸν ἄρτον
τοῦτον καὶ πίνητε τὸ ποτήριον τοῦτο, τὸν θάνατον τὸν ἐμὸν καταγγέλλετε,
ἄχοις ἂν ἔλθω.
38 Μεμνημένοι τοίνυν τοῦ πάθους αὐτοῦ καὶ τοῦ θανάτου καὶ τῆς ἐκ
νεκρῶν ἀναστάσεως καὶ τῆς εἰς οὐρανοὺς ἐπανόδου καὶ τῆς μελλούσης αὐτοῦ
δευτέρας παρουσίας, ἐν T, ἔρχεται μετὰ δόξης καὶ δυνάμεως κρῖναι ζῶντας
καὶ νεκροὺς xol ἀποδοῦναι ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ, προσφέρομέν σοι,
τῷ βασιλεῖ καὶ θεῷ, κατὰ τὴν αὐτοῦ διάταξιν τὸν ἄρτον τοῦτον χαὶ τὸ
ποτήριον τοῦτο, εὐχαριστοῦντές σοι δι᾽ αὐτοῦ, ἐφ᾽ οἷς κατηξίωσας ἡμᾶς
ἑστάναι ἐνώπιόν σου καὶ ἱερατεύειν σοι.
39 Καὶ ἀξιοῦμέν σε, ὅπως εὐμενῶς ἐπιβλέψῃς ἐπὶ τὰ προχείμενα δῶρα

ταῦτα ἐνώπιόν σου, σὺ ὁ ἀνενδεὴς θεός, καὶ εὐδοκήσῃς ἐπ᾽ αὐτοῖς εἰς τιμὴν
τοῦ Χριστοῦ σου καὶ καταπέμψῃς τὸ ἅγιόν σου πνεῦμα ἐπὶ τὴν θυσίαν ταύ-
τὴν, τὸν μάρτυρα τῶν παθημάτων τοῦ κυρίου ᾿ΪΙησοῦ, ὅπως ἀποφήνῃ τὸν
ἄρτον τοῦτον σῶμα τοῦ Χριστοῦ σου καὶ τὸ ποτήριον τοῦτο αἷμα τοῦ Χρι-
στοῦ σου" ἵνα οἱ μεταλαβόντες αὐτοῦ βεβαιωθῶσιν πρὸς εὐσέβειαν, ἀφέσεως
ἁμαρτημάτων τύχωσιν, τοῦ διαβόλου καὶ τῆς πλάνης αὐτοῦ ῥυσθῶσιν, πνεύ-
ματος ἁγίου πληρωθῶσιν, ἄξιοι τοῦ Χριστοῦ cou γένωνται, ζωῆς αἰωνίου
τύχωσιν, σοῦ καταλλαγέντος αὐτοῖς, δέσποτα παντοχράτορ.
40 Ἔτι δεόμεθά σου, κύριε, καὶ ὑπὲρ τῆς ἁγίας σου ἐκκλησίας τῆς ἀπὸ
περάτων ἕως περάτων, ἣν περιεποιήσω τῷ τιμίῳ αἵματι τοῦ Χριστοῦ σου,
ὅπως αὐτὴν διαφυλάξῃς ἄσειστον καὶ ἀκλυδώνιστον ἄχρι τῆς συντελείας τοῦ
αἰῶνος, καὶ ὑπὲρ πάσης ἐπισκοπῆς τῆς ὀρθοτομούσης τὸν λόγον τῆς ἀλη-
θείας 4...».
(NARRATIO INSTITUTIONIS»
35 Memores igitur eorum, quae propter nos pertulit, gratias agimus

tibi, Deus omnipotens, non quantum debemus, sed quantum possumus,
et mandatum eius implemus. 36 In qua enim nocte tradebatur, sumpsit
panem sanctis et immaculatis manibus suis et elevatis oculis ad te,
Deum suum et Patrem, fregit ac dedit discipulis dicens: Hoc est myste-
rium novi testamenti, accipite ex eo, manducate: hoc est corpus meum,
quod pro multis frangitur in remissionem peccatorum. 37 Similiter
calicem ex vino et aqua mixtum sanctificavit et dedit iis dicens: Bibite
ex eo omnes, hic est sanguis meus, qui pro multis effunditur in remis-
sionem peccatorum; hoc facite in meam commemorationem; quoties-
cumque enim manducabitis panem hunc et bibetis hunc calicem,
mortem meam annuntiabitis, donec veniam.
(ANAMNESIS»
38 Memores igitur passionis eius et mortis et a mortuis resurrectionis

et in caelos reditus et futuri eius secundi adventus, in quo cum gloria
et potestate veniet iudicare vivos et mortuos et reddere unicuique se-
cundum opera sua, offerimus tibi, regi ac Deo, secundum mandatum eius
panem hunc et calicem hunc, gratias tibi per eum agentes, quod nos
dignos putasti, qui staremus coram te et sacerdotio fungeremur tibi.
(EPICLESIS»
39 Et oramus te, uti benigne respicias haec dona in conspectu tuo

proposita, tu, qui nulla re eges, Deus, et ut placeant tibi in honorem
Christi tui, et ut mittas Spiritum sanctum tuum super hoc sacrificium,
testem passionum Domini Iesu, ut exhibeat hunc panem corpus Christi
tui et hunc calicem sanguinem Christi tui, ut, qui eius participes fiunt,
ad pietatem confirmentur, remissionem peccatorum consequantur, a
diabolo eiusque fraude defendantur, Spiritu sancto repleantur, digni
Christo tuo fiant, vitam aeternam adipiscantur, te illis reconciliato,
Domine omnipotens.
(INTERCESSIONES»
40 Porro rogamus te, Domine, pro sancta Ecclesia tua, quae a finibus
usque ad fines extenditur, quam acquisivisti pretioso sanguine Christi
tui, ut eam serves non concussam, non vexatam usque ad saeculi
consummationem, et pro universo episcopatu, recte verbum veritatis
tractante. ... (et continuantur Intercessiones, quarum ultima. est:»
49 "Ἔτι παρακαλοῦμέν σε καὶ ὑπὲρ τῶν δι᾽ εὔλογον αἰτίαν ἀπόντων, ὅπως
ἅπαντας ἡμᾶς διατηρήσας ἐν τῇ εὐσεβείᾳ ἐπισυναγάγῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ
“Χριστοῦ σου, τοῦ θεοῦ πάσης αἰσθητῆς καὶ νοητῆς φύσεως, τοῦ βασιλέως
ἡμῶν, ἀτρέπτους, ἀμέμπτους, ἀνεγκλήτους.
50 Ὅτι σοὶ πᾶσα δόξα, σέβας καὶ εὐχαριστία, τιμὴ καὶ προσκύνησις, τῷ
πατρὶ καὶ τῷ υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ πνεύματι, καὶ νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς ἀν-
ελλειπεῖς καὶ ἀτελευτήτους αἰῶνας τῶν αἰώνων.
51 Καὶ πᾶς ὁ λαὸς λεγέτω * ἀμήν.
49 Etiam rogamus te et pro iis, qui ob iustam causam absunt, ut

omnes nos conserves in pietate et congreges in regnum Christi tui, Dei
universae naturae visibilis et intellectualis, regis nostri, immutabiles,
integros, non reprehensos.
(DOXOLOGIA»
50 Ouoniam tibi omnis gloria, veneratio et gratiarum actio, honor

et adoratio, Patri et Filio et sancto Spiritui, et nunc et semper et in
infinita et sempiterna saecula saeculorum.
51 Et omnis jopulus respondeat: Amen.
E ' de
M. n^ e PrP eic
! viis : νας LM — :
"RR 9 wpaime o mn Ór bl
PARSSELERLIA
ANAPHORAE ORIENTALES
(ALPHONSE RAES)
INTRODUCTIO
E plurimis typis anaphorae eucharisticae quae primis saeculis in usu

fuerunt, tres in regionibus orientalibus supersunt.
Typus definitur non secundum numerum aut indolem orationum sacer-
dotalium quas anaphorae continent neque secundum diversitatem actionum
ritualium personarum quae in sacrificio celebrando cooperiunt, sed unice
secundum ordinem diversum quem orationes sacerdotales in anaphora
occupant.
Ubique, post Dialogum introductionis primum locum obtinet oratio qua
gratiarum actio et laus propter creationem universi et redemptionem
humani generis Deo Patri tribuitur. Sequentes autem orationes, nempe
Narratio institutionis Eucharistiae, Anamnesis, Epiclesis et Intercessiones,
triplici modo ordinantur, ut clare iam apparet ex anaphoris saeculi IV scripto
traditis Alexandriae, Antiochiae (cum Cappadocia) et in Syria Orientali.
Horum trium typorum origo geographica non impedivit quin v. gr .quaedam
anaphorae typi antiocheni non solum apud omnes Graecos, Georgianos,
Slavos, Rumenos, Hungaros et Albanenses divulgarentur sed etiam apud
Armenos, Coptos et Aethiopes acceptarentur.
BIBLIOGRAPHIA
a) De Anaphoris directe tractant :
F. CABROL, Anaphore, in: DACL 1 (1905) 1898-1919; A. BAUMSTARK, Das

eucharistische Hochgebet und die Literatur des nachexilischen Judentums,
in: Theologie und Glaube 2 (1910) 353-370; F. HAMM, Die liturgischen
Einsetzungsberichte. Im Sinne vergleichender Liturgieforschung untersucht
- Liturgiegeschichtliche Quellen und Forschungen 23. Münster 1928;
H. ExcBERDING, Der Gruf des Priesters zu Beginn der Eucharistia in
óstlichen Liturgien, in: Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 9 (1929) 138-141;
W. H.FnERE, The Anaphora or Great Eucharistic Prayer. An Eirenical
Study in Liturgical History. London 1938; A. RÜCKER, Das groDe Dank-
100 ANAPHORAE ORIENTALES
gebet in den orientalischen MeDliturgien (Sonderdruck aus dem Ostdeutschen

Pastoralblatt). 1941; A. BAuMSTARE, Anaphora, in: RAC 1 (1950) 418-427;
E. C. RarcLiFF, The Sanctus and the Pattern of the Early Anaphora, in:
Journal of Ecclesiastic History 1 (1950) 29-36, 125-134 ;H. LIETZMANN, Mes-
se und Herrenmahl. Eine Studie zur Geschichte der Liturgie — Arbeiten zur
Kirchengeschichte 8. Bonn ?1956; J. LÉcvvzn, La théologie de l'anaphore
selon les Péres de l'école d'Antioche, in: L'Orient Syrien 6 (1961) 385-412;
P. DiNEssEN, Die Epiklese im Rahmen der altkirchlichen Liturgien. Eine
Studie über die eucharistische Epiklese, in: Studia Theologica 16 (1962)
42-107; L. L1GrER, Magnae orationis eucharisticae seu anaphorae origo et
significatio (Ad usum privatum auditorum). Romae 1964; IpEM, Textus
selecti de magna oratione eucharistica, addita Haggadah Paschae et non-
nullis Iudaeorum benedictionibus (Ad usum privatum auditorum). Romae
71965; IDEM, De la Céne de Jésus à l'anaphore de l'Église, in: La Maison-
Dieu 87 (1966) 7-51; InEM, Célébration divine et Anamnése dans la premiere
partie de l'Anaphore ou Canon de la Messe orientale; in: Gregorianum 48
(1967) 225-252; L. BouvzR, Eucharistie. Théologie et spiritualité de la
priére eucharistique. Tournai 1966.
b) De anaphoris simul cum tota missa tractant :
J. MonEav, Les liturgies eucharistiques. Notes sur leur origine et leur

développement. Paris 1924; S. SALAVILLE, Liturgies orientales (I). Notions
générales, éléments principaux - Bibliothéque catholique des Sciences
Religieuses 47. Paris 1932; versio anglica: London 1938; N. MaumicrE-
DENis - R. BoureT, Eucharistie ou la Messe dans ses variétés, son histoire et
ses origines. Paris 1953; I. H. Dar Mais, Les liturgies d'Orient — Je sais - je
crois 111. Paris 1959; versio anglica: New York 1960; versio germanica:
Aschaffenburg ?1963.
I. ANAPHORAE
SECUNDUM TYPUM ALEXANDRINUM
Ordo orationum sacerdotaliwm hic est: Dialogus — Laus et gratiarum actio —

Intercessiones — Introductio ad Sanctus — Oratio epicletica post Sanctus --
Narratio institutionis Eucharistiae -- Anamnesis — Epiclesis II — Doxologia.
Notae characteristicae: Principium DriALoct est «Dominus vobiscum» (ut
in Occidente). INTERCESSIONES ponuntur ante Sanctus. ORATIO PosT SANC-
TUS, repetens ideam expressam verbis «Pleni sunt», est epicletica et invocat
missionem Spiritus sancti, qui dona oblata «repleat». An a principio adfuerit
EPicrLEsIS 1r, non liquet. Praeterea animadversionem meretur quod Nan-
RATIO INSTITUTIONIS introducitur causativo «Quoniam», et oblatio in
ANAMNESI enuntiatur tempore praeterito «proposuimus» (cf. A. D. Nock,
Liturgical Notes. 1. The Anaphora of Serapion, in: The Journal of Theolo-
gical Studies 30 [1929] 381-390).
AINSECCLESIASAEGYPLPLACAQGRARCA
1. ANAPHORA MARCI EVANGELISTAE

secundum codicem Rossanensem, s. XII (hodie cod. Vat. gr. 1970)
Anaphora s. Marci iam non est in usu in lingua graeca, aliquoties tamen
adhibetur in lingua coptica vel arabica, ubi nomen s. Cyrilli prae se fert
(cf. infra, pp. 135-139).
BrsLi0GRAPHIA: H. ENGBERDING, Neues Licht über die Geschichte des
Textes der ágyptischen Markusliturgie, in: OrChr 40 (1956) 40-68; InEM,
Das anaphorische Fürbittgebet der griechischen Markusliturgie, in: OCP
30 (1964) 398-446.
Epir10: Textus graecus: BRiGHTMAN 125-134. Versio latina: RENAU-
por 1,131-142, sed adaptata secundum BRIGHTMAN.
102 ANAPHORAE SECUNDUM TYPUM ALEXANDRINUM
"Ouotogc καὶ μετὰ τὴν πίστιν σφραγίζει ὁ “]ερεὺς τὸν λαὸν ἐκφωνῶν *
*O Κύριος μετὰ πάντων.
Ὃ Aaóc: Καὶ μετὰ τοῦ πνεύματός σου.
*O “]ερεύς" "Ἄνω ἡμῶν τὰς καρδίας.
Ὃ Λαός" "Ἔχομεν πρὸς τὸν Κύριον.
*O “]ερεύς. Εὐχαριστήσωμεν τῷ Κυρίῳ.
Ὃ Aaóg* Αξιον χαὶ δίκαιον.
Ὃ Διάκονος" Πετάσατε..
*O “]ερεὺς ἄρχεται τῆς ἀναφορᾶς" ᾿Αληθῶς γὰρ ἄξιόν ἐστιν xo δίκαιον

ὅσιόν τε καὶ πρέπον xol ταῖς ἡμετέραις ψυχαῖς ἐπωφελὲς ὁ ὧν δέσποτα
Κύριε Θεὲ Πάτερ παντοχράτορ σὲ αἰνεῖν σὲ ὑμνεῖν σοὶ εὐχαριστεῖν σοὶ
ἀνθομολογεῖσθαι νύκτωρ τε καὶ καθ᾽ ἡμέραν ἀκαταπαύστῳ στόματι xo ἀσι-
γήτοις χείλεσι καὶ ἀσιωπήτῳ χαρδίᾳ, σοὶ τῷ ποιήσαντι τὸν οὐρανὸν xol τὰ
ἐν τῷ οὐρανῷ, γῆν καὶ τὰ ἐν τῇ γῇ, θαλάσσας πηγὰς ποταμοὺς λίμνας καὶ
πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς, σοὶ τῷ ποιήσαντι τὸν ἄνθρωπον κατ᾽ ἰδίαν εἰκόνα χαὶ
καθ᾽ ὁμοίωσιν ᾧ καὶ ἐχαρίσω τὴν ἐν παραδείσῳ τρύφην᾽ παραβάντα δὲ
αὐτὸν οὐχ ὑπερεῖδες οὐδὲ ἐγκατέλιπες ἀγαθὲ ἀλλὰ πάλιν ἀνεχαλέσω διὰ
νόμου, ἐπαιδαγώγησας διὰ προφητῶν, ἀνέπλασας καὶ ἀνεχαίνισας διὰ τοῦ
φρικτοῦ xal ζωοποιοῦ xxl οὐρανίου μυστηρίου τούτου, πάντα δὲ ἐποίησας
διὰ τῆς σῆς σοφίας, τοῦ φωτὸς τοῦ ἀληθινοῦ, τοῦ μονογενοῦς σου υἱοῦ τοῦ
κυρίου καὶ θεοῦ xai σωτῆρος ἡμῶν ᾿ΙΤησοῦ Χριστοῦ δι᾿ οὗ σοὶ σὺν αὐτῷ
καὶ ἁγίῳ Πνεύματι εὐχαριστοῦντες προσφέρομεν τὴν λογικὴν καὶ ἀναίμακν-
τον λατρείαν ταύτην ἣν ΤΡΡΘΡ τὶ σοι Bupus πάντα τὰ ἔθνη ἀπὸ ἀνατολῶν
ἡλίου καὶ μέχρι δυσμῶν, ἀπὸ ἐρετοῦ χαὶ [μέχρι; μεσημβρίας, ὅτι μέγα τὸ
ὄνομά cou ἐν πᾶσι τοῖς ἔθνεσι καὶ ἐν παντὶ τόπῳ θυμίαμα προσφέρεται τῷ
ὀνόματι τῷ ἁγίῳ cou καὶ θυσία καθαρά, ἐπιθυσία xoi προσφορά.
Καὶ δεόμεθα χαὶ ku osi χὰ σε φιλάνθωπε ἀγαθὲ υνήσθητι Κύριε τῆς

ἁγίας xoi μόνης παθόν χαὶ ἀποστολικῆς ἐκκλησίας τῆς ἀπὸ γῆς περά-
τῶν μέχρι τῶν περάτων αὐτῆς, πάντων τῶν λαῶν xxl πάντων τῶν ποι-
μνίων σου.
n» ἐξ Bueno εἰρήνην: βράβευσον ταῖς ἁπάντων ἡμῶν χαρδίαις ἀλλὰ
χαὶ τοῦ βίου τούτου τὴν εἰρήνην ἡμῖν δώρησαι.
ANAPHORA MARCI EVANGELISTAE 103
(DIALOGUS»
Itidem et finito symbolo Sacerdos cruce populum signat elata voce $ro-
nuntians: Dominus vobiscum omnibus.
' Et cum spiritu tuo.
Sursum nostra corda.
'" Habemus ad Dominum.
Gratias agamus Domino.
." Dignum et iustum.
tvDuo
vto ' (Expandite.5
Sacerdos Anaphoram inchoat: Vere quippe dignum est et iustum,

sanctumque et decorum, atque nostris animabus utile, qui es, o domi-
nator Domine, Deus Pater omnipotens, te laudibus et hymnis celebrare,
tibi gratias agere, tibi confiteri per diem et noctem incessabili ore, non
silentibus labiis et corde non tacito; tibi, inquam, qui fecisti caelum et
quae caeli ambitu continentur, terram quaeque in terra sunt, maria,
fontes, flumina, lacus, et omnia, quae in eis sunt; tibique, qui fecisti
hominem ad imaginem et similitudinem tuam, cui paradisi quoque
delicias largitus es, transgressum non aspernatus es, neque deseruisti,
o bone, sed denuo per legem revocasti, per prophetas erudisti, denique
reformasti et renovasti per hoc tremendum, et vivificum, et caeleste
sacramentum. Quae omnia fecisti per tuam sapientiam, lucem veram,
unigenitum Filium tuum, Dominum, et Deum, et servatorem
nostrum Iesum Christum, per quem tibi, cum ipso et Spiritu sancto
gratias agentes, offerimus rationabilem et incruentam oblationem
hanc, quam offerunt tibi, Domine, omnes gentes ab ortu solis usque ad
occasum, a septentrione, ad meridiem: quia magnum nomen tuum in
omnibus gentibus, et in omni loco incensum offertur nomini sancto tuo,
et sacrificium (purum, sacrificium», et oblatio.
(INTERCESSIONES»
Certe precamur et obsecramus, humani generis amator bone: Me-

mento, Domine, sanctae soliusque catholicae et apostolicae Ecclesiae,
quae a finibus terrae ad eiusdem fines ultimos diffunditur, omnium
denique populorum, et omnium ovilium tuorum.
Pacem, quae de caelo est, largire nostris omnium cordibus, immo
et vitae huius pacem nobis dona.
Τὸν βασιλέα, τὰ στρατιωτικά, τοὺς ἄρχοντας, βουλάς, δήμους, γειτο-

νίας, εἰσόδους x«i ἐξόδους ἡμῶν ἐν πάσῃ εἰρήνῃ κατακόσμησον.
Βασιλεῦ τῆς εἰρήνης τὴν σὴν εἰρήνην δὸς ἡμῖν [πάντα γὰρ ἀπέδωκας
ἡμῖν] ἐν ὁμονοίᾳ καὶ ἀγάπῃ χτῆσαι ἡμᾶς ὁ Θεός" ἐχτὸς σοῦ ἄλλον οὐκ
οἴδαμεν, τὸ ὄνομά σου ὀνομάζομεν ζωοποίησον τὰς ἁπάντων ἡμῶν ψυ-
χὰς xxl μὴ χατισχύσῃ θάνατος ἁμαρτίας καθ᾽ ἡμῶν μηδὲ χατὰ παντὸς
τοῦ λαοῦ σου.
Τοὺς νοσοῦντας Κύριε τοῦ λαοῦ cou ἐπισκεψάμενος ἐν ἐλέει xal οἰκτιρ-
μοῖς ἴασαι᾽ ἀπόστησον ἀπ᾿ αὐτῶν καὶ ἀφ’ ἡμῶν πᾶσαν νόσον xai μαλακίαν,
τὸ πνεῦμα τῆς ἀσθενείας ἐξέλασον ἀπ᾽ αὐτῶν τοὺς ἐν μαχροῖς ἀρρωστή-
μασι προκαταχειμένους ἐξανάστησον, τοὺς ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων ἐνοχ-
λουμένους ἴασαι, τοὺς ἐν φυλακαῖς ἣ ἐν μετάλλοις ἣ δίκαις 7) χαταδίκαις
ἢ ἐν ἐξορίαις T) πικρᾷ δουλείᾳ ἣ φόροις χατεχομένους πάντας ἐλέησον,
πάντας ἐλευθέρωσον ᾿ ὅτι σὺ ὁ θεὸς ἡμῶν ὁ λύων τοὺς πεπεδημένους, ὁ
ἀνορθῶν τοὺς κατερραγμένους, ἣ ἐλπὶς τῶν ἀπελπισμένων, ἣ βοήθεια τῶν
ἀβοηθήτων, Y, ἀνάστασις τῶν πεπτωχότων, ὁ λιμὴν τῶν χειμαζομένων, ὁ
ἔκδικος τῶν καταπονουμένων. πάσῃ ψυχῇ χριστιανῇὴ θλιβομένῃ xol περι-
ἐχομένῃ δὸς ἔλεος, δὸς ἄνεσιν, δὸς ἀνάψυξιν, ἀλλὰ καὶ ἡμῶν Κύριε τὰς
κατὰ ψυχὴν νόσους ἴασαι, τὰς σωματικὰς ἀσθενείας θεράπευσον ἰατρὲ ψυ-
χῶν καὶ σωμάτων᾽ ἐπίσκοπε πάσης σαρχὸς ἐπίσκεψαι x«i ἴασαι ἡμᾶς διὰ
τοῦ σωτηρίου σου.
Τοὺς ἀποδημήσαντας ἡμῶν ἀδελφοὺς 7| μέλλοντας ἀποδημεῖν ἐν παντὶ
τόπῳ χατευόδωσον εἴτε διὰ γῆς 7) ποταμῶν 7) λιμνῶν ἣ ὁδοιποριῶν ἣ οἷου-
δήποτε τρόπου τὴν πορείαν ποιοῦντας, πάντας πανταχοῦ ἀποκατάστησον
εἰς λιμένα εὔδιον, εἰς λιμένα σωτήριον, σύμπλους καὶ συνοδοιπόρος αὐτῶν
γενέσθαι χαταξίωσον, ἀπόδος τοῖς οἰκείοις αὐτῶν χαίροντας χαίρουσιν,
ὑγιαίνοντας ὑγιαίνουσιν: ἀλλὰ xxl ἡμῶν Κύριε τὴν παρεπιδημίαν τὴν ἐν
τῷ βίῳ τούτῳ ἀβλαβὴ καὶ ἀχείμαστον μέχρι τέλους διαφύλαξον.
Τοὺς ὑετοὺς ἀγαθοὺς πλουσίως κατάπεμψον ἐπὶ τοὺς χρύήζοντας x«i ἐπι-
δεομένους τόπους εὔφρανον καὶ ἀνακαίνισον τῇ καταβάσει αὐτῶν τὸ πρό-
σωπον τῆς γῆς ἵνα ἐν ταῖς σταγόσιν αὐτῆς εὐφρανθήσεται ἀνατέλλουσα.
Τὰ ποτάμια ὕδατα ἀνάγαγε ἐπὶ τὸ ἴδιον μέτρον αὐτῶν᾽ εὔφρανον xol
ἀναχκαίνισον τῇ ἀναβάσει αὐτῶν τὸ πρόσωπον τῆς γῆς, τοὺς αὔλακας αὐτῆς
μέθυσον, πλήθυνον τὰ γεννήματα αὐτῆς.
Τοὺς καρποὺς τῆς γῆς Κύριε εὐλόγησον, σῴώους x«l ἀκεραίους ἡμῖν δια-
τήρησον, παράστησον ἡμῖν αὐτοὺς εἰς σπέρμα καὶ εἰς θερισμὸν ἵνα ἐν ταῖς
στάἄγοσιν αὐτῆς εὐφρανθήσεται ἀνατέλλουσα.
ἘΕὐλόγησον καὶ νῦν Κύριε τὸν στέφανον τοῦ ἐνιαυτοῦ τῆς χρηστότητός
cou διὰ τοὺς πτωχοὺς τοῦ λαοῦ σου, διὰ τὴν χήραν καὶ διὰ τὸν ὀρφανόν,
Regem, ordines militares, principes, senatus et concilia, populos,

vicinias, introitus et exitus nostros, in omni pace disponito.
Rex pacis, tuam pacem da nobis (omnia enim nobis dedisti»; in
concordia et caritate, posside nos, o Deus: alium praeter te non novi-
mus, nomen tuum nominamus. Vivifica nostras omnium animas, et
non praevalebit mors peccati contra nos, neque contra totum popu-
lum tuum.
Aegrotos, Domine, populi tui visitans in misericordia et miserationi-
bus sana. Averte ab eis, et a nobis omnem morbum et infirmitatem.
Spiritum debilitatis (depelle» ab eis. Valetudinarios diuturnis morbis
decubantes exsuscita. Spiritibus impuris vexatos sana. Eorum qui vel
carceribus, vel metallis, vel accusationibus, vel condemnationibus, vel
exilis, vel amara servitute, vel tributis divexantur, miserere: omnes
liberato. Quoniam tu Deus noster, qui solvis compeditos, qui erigis
elisos, spes desperantium, auxilium destitutorum, resurrectio lapsorum,
portus naufragantium, ultor afflictorum. Omni animae christianae
afflictae et (in angustia versatae», da misericordiam, da remissionem,
da refrigerium. Quin et nos, Domine, quibus animo laboramus, morbos
sana, corporis infirmitates cura, medice animarum et corporum,
episcope omnis carnis, visita et sana nos, per salutare tuum.
Fratres nostros peregre profectos, vel profecturos, in omni loco dirige,

sive per terram, sive flumina, sive lacus, sive vias, sive quovis modo iter
facientes, omnes undique adducito ad portum tranquillum, ad portum
salutarem, ipse navigationis et viae comes eis esse dignare, suis eos
redde, gaudentes gaudentibus, sanos sanis; quin et nostram, Domine,
hac in vita peregrinationem a damno et tempestate immunem, usque in
finem conservato.
Pluvias bonas ex thesauris tuis in loca demitte iis opus habentia et
egentia. Laetifica et renova earum descensu faciem terrae, ut stillici-
diis eius laetetur germinans.
Fluviales aquas eleva ad iustam earum mensuram. Laetifica et
renova earum ascensu faciem terrae. Rivos eius inebria, multiplica
genimina eius.
Fructibus terrae, Domine, benedicito, salvosque nobis et incorruptos
conservato; exhibe nobis eos in semen et messem qut stillicidiis eius
laetetur germinans).
Benedicito etiamnum, Domine, coronae anni benignitatis tuae,
propter pauperes populi tui, propter viduam et propter pupillum,
9
διὰ τὸν ξένον χαὶ διὰ τὸν προσήλυτον, δι᾿ ἡμᾶς πάντας τούς ἐλπίζοντας
ἐπί σε καὶ ἐπικαλουμένους τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον᾽ οἱ γὰρ ὀφθαλμοὶ πάν-
τῶν εἴς σε ἐλπίζουσιν καὶ σὺ δίδως τὴν τροφὴν αὐτῶν ἐν εὐκαιρίᾳ. Ὃ δι-
δοὺς τροφὴν πάσῃ σαρχὶ πλήρωσον χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης τὰς χαρδίας
ἡμῶν ἵνα πάντοτε πᾶσαν αὐτάρχειαν ἔχοντες περισσεύωμεν εἰς πᾶν ἔργον
ἀγαθὸν ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν.
Βασιλεῦ τῶν βασιλευόντων xol κύριε τῶν κυριευόντων, τὴν βασιλείαν
τοῦ δούλου cou τοῦ ὀρθοδόξου xol φιλοχρίστου ἡμῶν βασιλέως ὃν ἐδικαίω-
σας βασιλεύειν ἐπὶ τῆς γῆς ἐν εἰρήνῃ καὶ ἀνδρείᾳ καὶ δικαιοσύνῃ διαφύ-
λαξον᾽ χαθυπόταξον αὐτῷ ὁ Θεὸς πάντα ἐχθρὸν καὶ πολέμιον ἐνφύλιόν τε
χαὶ ἀλλόφυλον ἐπιλαβοῦ ὅπλου καὶ θυρεοῦ καὶ ἀνάστηθι εἰς τὴν βοήθειαν
αὐτοῦ x«l ἔκχεον ῥομφαίαν καὶ σύγκλεισον ἐξεναντίας τῶν καταδιωκόντων
αὐτόν. ἐπισκίασον ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ ἐν ἡμέρᾳ πολέμου, κάθισον £x τῆς
ὀσφύος αὐτοῦ ἐπὶ τὸν θρόνον αὐτοῦ, λάλησον εἰς τὴν καρδίαν αὐτοῦ ἀγαθὰ
ὑπὲρ τῆς ἁγίας σου καθολικῆς x«l ἀποστολικῆς ἐκκλησίας καὶ παντὸς τοῦ
φιλοχρίστου λαοῦ ἵνα καὶ ἡμεῖς ἐν τῇ γαληνότητι αὐτοῦ ἤρεμον καὶ ἡσύχιον
βίον διάγωμεν, ἐν πάσῃ εὐσεβείᾳ καὶ σεμνότητι τῇ εἴς σε χαταληφθῶμεν.
Τῶν ἐν πίστει Χριστοῦ προκεκοιμημένων πατέρων τε x«l ἀδελφῶν τὰς
ψυχὰς ἀνάπαυσον Κύριε ὁ θεὸς ἡμῶν μνησθεὶς τῶν ἀπ᾽ αἰῶνος προπατό-
pov πατέρων πατριαρχῶν προφητῶν ἀποστόλων μαρτύρων ὁμολογητῶν
ἐπισκόπων ὁσίων δικαίων, παντὸς πνεύματος ἐν πίστει Χριστοῦ τετελειω-
μένων χαὶ ὧν ἐν τῇ σήμερον ἡμέρᾳ τὴν ὑπόμνησιν ποιούμεθα καὶ τοῦ ἁγίου
πατρὸς ἡμῶν Μάρχου τοῦ ἀποστόλου x«l εὐαγγελιστοῦ τοῦ ὑποδείξαντος
ἡμῖν ὁδὸν σωτηρίας.
Χαῖρε κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετά σου εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξὶν xol

εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου ὅτι ἔτεκες σωτῆρα τῶν ψυχῶν ἡμῶν.
᾿Εχφώνως" ᾿Ἐξαιρέτως τῆς παναγίας ἀχράντου εὐλογημένης δεσποίνης

ἡμῶν θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.
Ὃ Διάκονος" Κύριε εὐλόγησον.
*O “]ερεύς" Ὃ Κύριος εὐλογήσει σε τῇ αὐτοῦ χάριτι νῦν xol ἀεὶ καὶ εἰς
τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων.
Ὃ Διάκονος τὰ AIIITYXA TON KEKOIMHMENQN.
Ὃ δὲ “]ερεὺς κλινόμενος ἐπεύχεται" Καὶ τούτων πάντων τὰς ψυχὰς ἀνά-

παυσον δέσποτα Κύριε ὁ θεὸς ἡμῶν ἐν ταῖς τῶν ἁγίων σου σκηναῖς, ἐν τῇ
βασιλείᾳ σου, χαριζόμενος αὐτοῖς τὰ τῶν ἐπαγγελιῶν σου ἀγαθὰ ἃ ὀφθαλ-
μὸς οὐκ εἶδεν καὶ οὖς οὐκ ἤκουσεν καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπων οὐκ ἀνέβη ἃ
propter peregrinum et propter advenam: propter nos omnes sperantes

in te et invocantes sanctum nomen tuum. Oculi enim omnium in te
sperant, et tu das escam ipsorum in tempore opportuno. Qui das escam
omni carni, imple gaudio et laetitia corda nostra, ut semper omnem
sufficientiam habentes, abundemus in omne opus bonum, in Christo
Iesu Domino nostro. |
Rex regum, et Domine dominantium, regnum servi tui orthodoxi et
Christum amantis regis nostri, quem super terram regnare iustum
censuisti, in pace, et fortitudine, et iustitia, conservato. Subiicito ei,
Deus, omnem hostem et adversarium, tam nostratem quam externum.
Apprehende arma et scutum, et exsurge in adiutorium ei, effunde
frameam et conclude adversus eos, qui persequuntur eum, obumbra
super caput eius in die belli, fac, ut de fructu lumbi eius sedeat super
sedem eius. Loquere ad cor eius bona, pro sancta tua catholica, et
apostolica Ecclesia, et omni Christum amante populo, ut et nos in
tranquillitate eius, tranquillam et quietam vitam degamus, in omni
pietate et sanctitate (quae est erga te, suscipiamur).
Animabus patrum et fratrum nostrorum, qui antea in Christi fide
obdormierunt, dona requiem, Domine Deus noster, memor maiorum
nostrorum, qui a saeculo sunt, avorum, patrum, patriarcharum,
prophetarum, apostolorum, martyrum, confessorum, episcoporum,
sanctorum, iustorum, omnis spiritus in fide Christi defunctorum,
necnon eorum, quorum hodierno die memoriam agimus, et sancti
patris nostri Marci apostoli et evangelistae, qui demonstravit nobis
viam salutis.
Ave, gratia plena, Dominus tecum. Benedicta tu in mulieribus, et
benedictus fructus ventris tui, quia peperisti servatorem animarum
nostrarum.
Elata voce: In primis sanctissimae, intemeratae, et benedictae
dominae nostrae Dei genetricis et semper virginis Mariae.
D.: Domine, benedicito.
S.: Dominus benedicat tibi gratia sua, nunc et semper, et in saecula
saeculorum.
Diaconus legii DIPTYCHA DEFUNCTORUM.
Sacerdos autem se inclinans precatur :
Et horum omnium animabus dona requiem, dominator Domine
Deus noster, in sanctis tuis tabernaculis, in regno tuo, largiens eis pro-
missionum tuarum bona, quae oculus non vidit, et auris non audivit, et
in cor hominis non ascenderunt, quae praeparasti, Deus, diligentibus
ἡτοίμασας ὁ Θεὸς τοῖς ἀγαπῶσι τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον. αὐτῶν μὲν τὰς
ψυχὰς ἀνάπαυσον καὶ βασιλείας οὐρανῶν καταξίωσον, ἡμῶν δὲ τὰ τέλη
τὴς ζωῆς χριστιανὰ καὶ εὐάρεστα καὶ ἀναμάρτητα δώρησαι καὶ δὸς ἡμῖν
μερίδα καὶ κλῆρον ἔχειν μετὰ πάντων τῶν ἁγίων σου.
Τῶν προσφερόντων τὰς θυσίας, τὰς προσφοράς, τὰ εὐχαριστήρια πρόσδε-
ἕαι ὁ Θεὸς εἰς τὸ ἅγιον καὶ ἐπουράνιον xal νοερόν cou θυσιαστήριον εἰς τὰ
μεγέθη τῶν οὐρανῶν διὰ τῆς ἀρχαγγελικῆς σου λειτουργίας, τῶν τὸ πολὺ
καὶ ὀλίγον, κρύφα καὶ παρρησίᾳ, βουλομένων καὶ οὐκ ἐχόντων καὶ τῶν ἐν
τῇ σήμερον ἡμέρᾳ τὰς προσφορὰς προσενεγκάντων, ὡς προσεδέξω τὰ δῶρα
τοῦ δικαίου σου Αβελ, (καὶ βάλλει θυμίαμα ὃ “]ερεὺς καὶ λέγει") τὴν θυσίαν
τοῦ πατρὸς ἡμῶν ᾿Αβραάμ, Ζαχαρίου τὸ θυμίαμα, Κορνηλίου τὰς ἐλεημο-
σύνας xxl τῆς χήρας τὰ δύο λεπτά, πρόσδεξαι xxl αὐτῶν τὰ εὑὐχαριστήρια
χαὶ ἀντίδος αὐτοῖς ἀντὶ τῶν φθαρτῶν τὰ ἄφθαρτα, ἀντὶ τῶν ἐπιγείων τὰ
οὐράνια, ἀντὶ τῶν προσχαίρων τὰ αἰώνια.
Τὸν ἁγιώτατον καὶ μακαριώτατον πάπαν τὸν ὃ. ὃν προέγνως xai [προώ-
ρισας] προχειρίσασθαι τὴν ἁγίαν cou καθολικὴν καὶ ἀποστολικὴν ἐχκλης-
σίαν xol τὸν ὁσιώτατον ἐπίσκοπον τὸν ὃ. τὸν ἡμέτερον συντηρῶν συντήρης-
σον αὐτοὺς ἔτεσι πολλοῖς, χρόνοις εἰρηνικοῖς ἐχτελοῦντας αὐτοὺς τὴν ὑπὸ
σοῦ ἐμπεπιστευμένην ἁγίαν σου ἀρχιερωσύνην κατὰ τὸ ἅγιον καὶ μακάριόν
σου θέλημα, ὀρθοτομοῦντας τὸν λόγον τῆς ἀληθείας.
Μνήσθητι δὲ καὶ τῶν ἁπανταχοῦ ὀρθοδόξων ἐπισκόπων πρεσβυτέρων δια-
κόνων ὑποδιακόνων ἀναγνωστῶν ψαλτῶν μοναζόντων ἀειπαρθένων χηρῶν
λαϊκῶν.
Μνήσθητι Κύριε τῆς ἁγίας Χριστοῦ τοῦ θεοῦ ἡμῶν πόλεως καὶ τῆς βασι-
λευούσης xai τῆς πόλεως ἡμῶν ταύτης, πάσης πόλεως xxl χώρας xxi τῶν ἐν
ὀρθοδόξῳ πίστει Χριστοῦ οἰκούντων ἐν αὐταῖς, εἰρήνης καὶ ἀσφαλείας αὐτῶν.
Μνήσθητι Κύριε πάσης ψυχῆς χριστιανῆσ θλιβομένης καὶ καταπονουμέ-
νης, ἐλέους Θεοῦ xoi βοηθείας ἐπιδεομένης καὶ ἐπιστροφῆς τῶν πεπλανη-
μένων.
P
Μνήσθητι Κύριε τῶν ἐν αἰχμαλωσίᾳ ὄντων ἀδελφῶν ἡμῶν δὸς αὐτοῖς

εἰς οἰκτιρμοὺς ἐναντίον πάντων τῶν αἰχμαλωτευσάντων αὐτούς.
Μνήσθητι Κύριε ἐν ἐλέει xod οἰκτιρμοῖς καὶ ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν καὶ
ἀναξίων δούλων σου καὶ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν ἐξάλειψον ὡς ἀγαθὸς καὶ φιλ-
ἄνθρωπος Θεός.
Μνήσθητι Κύριε καὶ ἐμοῦ τοῦ ταπεινοῦ καὶ ἁμαρτωλοῦ καὶ ἀναξίου δού-
Aou σοὺ χαὶ τὰς ἁμαρτίας μου ἐξάλειψον ὡς φιλάνθρωπος Θεός, συμπάρεσο
δὲ ἡμῖν λειτουργοῦσι τῷ παναγίῳ σου ὀνόματι.
Τὰς ἐπισυναγωγὰς ἡμῶν Κύριε εὐλόγησον, τὴν εἰδωλολατρείαν τέλεον
ἐκρίζωσον ἀπὸ τοῦ χόσμου, τὸν σατανᾶν καὶ πᾶσαν αὐτοῦ τὴν ἐνέργειαν
nomen sanctum tuum. Eorum animabus dona requiem, easque regno

caelorum dignare; (fines autem vitae nostrae christianos» et tibi
bene placitos, peccatique immunes largire; et da nobis, ut partem et
sortem habeamus cum omnibus sanctis tuis.
Eorum qui sacrificia et oblationes offerunt, gratiarum agendarum
munera, suscipe, Deus, in sanctum et caeleste et intellectuale altare
tuum, in magnitudines caelorum, per archangelicum ministerium
tuum: eorum qui multum et parum, clam et palam et libere, offerre
volunt, et non habent: et eorum, qui hodierno die oblationes obtule-
runt, ut suscepisti munera iusti tui Abel, (hinc thurificat Sacerdos et
dici:) sacrificium patris nostri Abrahae, Zachariae incensum, Cornelii
eleemosynas, viduae minuta duo. Suscipe insuper eorundem munera
gratiarum actionis, eisque retribue (pro corruptibilibus incorrupta,»
pro terrenis caelestia, pro temporalibus aeterna.
Sanctissimum et beatissimum papam N. quem praescivisti (et
praedestinasti» recturum sanctam tuam catholicam et apostolicam
Ecclesiam, necnon sanctissimum episcopum N. nostrum conservans,
conservato eos, ut multis annis pacificis temporibus, sancto tuo fun-
gantur pontificatu, sibi credito per sanctam tuam beatamque volun-
tatem, recte dispensantes verbum veritatis.
Memento etiam ubique degentium orthodoxorum episcoporum,
presbyterorum, diaconorum, subdiaconorum, lectorum, cantorum,
monachorum, semper-virginum, viduarum, laicorum.
Memento, Domine, sanctae Christi Dei nostri civitatis, et civitatis
imperialis, et nostrae huius, omnis denique civitatis et regionis, et
eorum, qui in orthodoxa Christi fide eas incolunt, pacis et securitatis.
Memento, Domine, omnis animae christianae afflictae et vexatae,
Deique misericordia et auxilio egentis, necnon conversionis eorum, qui a
recta via deerraverunt.
Memento, Domine, fratrum nostrorum, qui captivi tenentur, da eis,
ut misericordiam inveniant coram omnibus qui eos captivos duxerunt.
Memento, Domine, (in misericordia et miserationibus» nostri quoque
peccatorum, et indignorum servorum tuorum, et peccata nostra
deleto, ut bonus et benignus Deus.
Memento, Domine, mei quoque humilis et abiecti peccatoris, et
indigni servi tui, et peccata mea deleto ut bonus, benignus Deus. Ad-
esto nobis, qui sanctissimo nomini tuo ministramus.
Congregationibus nostris, Domine, benedicito. Idololatriam e
mundo radicitus extirpato. Satanam et omnem eius operationem et
καὶ πονηρίαν σύντριψον ὑπὸ τοὺς πόδας ἡμῶν, τοὺς ἐχθροὺς τῆς ἐκκλησίας
σου Κύριε ὡς πάντοτε χαὶ νῦν ταπείνωσον, γύμνωσον αὐτῶν τὴν ὑπερηφα-
νίαν, δεῖξον αὐτοῖς ἐν τάχει τὴν ἀσθένειαν αὐτῶν, τὰς ἐπιβουλὰς αὐτῶν xal
τὰς μαγγανίας καὶ τὰς πανουργίας ἃς ποιοῦσι καθ᾽ ἡμῶν ἀπράκτους ποίη-
cov ἐξεγέρθητι Κύριε καὶ διασκορπισθήτωσαν οἱ ἐχθροί σου καὶ φυγέτω-
σαν εἰς τὰ ὀπίσω πάντες οἱ μισοῦντες τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον, τὸν δὲ λαὸν
σου τὸν πιστὸν καὶ ὀρθόδοξον [ποίησον] ἐπ᾽ εὐλογίαις χιλίας χιλιάδας καὶ
μυρίας μυριάδας, ποιοῦντας τὸ θέλημά σου τὸ ἅγιον.
Ὃ Διάκονος" Οἱ καθήμενοι ἀνάστητε.
ὋὉ “]ερεὺς λέγει εὐχήν᾽ Λύτρωσαι δεσμίους, ἐξέλου τοὺς ἐν ἀνάγκαις,
πεινῶντας χόρτασον, ὀλιγοψυχοῦντας παρακάλεσον, πεπλανημένους ἐπί-
στρεψον, ἐσχοτισμένους φωταγώγησον, πεπτωκότας ἔγειρον, σαλευομένους
στέριξον, νενοσηκότας ἴασαι, πάντας ἄγαγε εἰς τὴν ὁδὸν τῆς σωτηρίας, σύν-
αψον καὶ αὐτοὺς τῇ ἁγίᾳ σου ποίμνῃ, ἡμᾶς δὲ ῥῦσαι ἀπὸ τῶν ἀνομιῶν
ἡμῶν φρουρὸς ἡμῶν καὶ ἀντιλήπτωρ κατὰ πάντα γενόμενος.
ὋὉ Διάκονος" Eic ἀνατολὰς βλέψατε.
Καὶ κλίνει ὃ “]ερεὺς καὶ εὔχεται" Σὺ γὰρ εἶ ὁ ὑπεράνω πάσης ἀρχῆς καὶ
ἐξουσίας καὶ δυνάμεως καὶ κυριότητος καὶ παντὸς ὀνόματος ὀνομαζομένου
οὐ μόνον ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ ἀλλὰ xol ἐν τῷ μέλλοντι" σοὶ παραστήχουσι
χίλιαι χιλιάδες καὶ μύριαι μυριάδες ἁγίων ἀγγέλων καὶ ἀρχαγγέλων στρα-
τιαί, σοὶ παραστήχουσι τὰ δύο τιμιώτατά σου ζῶα, τὰ πολυόμματα χερου-
βὶμ καὶ τὰ ἐΞαπρέρυγια σεραφὶμ ἃ δυσὶ » πτέρυξι τὰ πρόσωπα χαλύπ-
τοντὰ xol δυσὶ τούς πόδας καὶ δυσὶν ἱπτάμενα καὶ κέκραγεν ἕτερος πρὸς
τὸν ἕτερον ἀκαταπαύστοις στόμασι καὶ ἀσιγήτοις θεολογίαις τὸν ἐπινίκιον
καὶ τρισάγιον ὕμνον ἄδοντα βοῶντα δοξολογοῦντα κεχραγότα καὶ λέγοντα
τῇ μεγαλοπρεπεῖ cou δόξγ,.
Ἅγιος ἅγιος ἅγιος Κύριος σαβαὼθ’ πλήρης ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γὴ τῆς
ἁγίας σου δόξης.
᾿Εχφώνως" Πάντοτε μὲν πάντα σε dunt ἀλλὰ καὶ μετὰ πάντων τῶν
σε ἁγιαζόντων δέξαι δέσποτα Κύριε xol τὸν ἡμέτερον ἁγιασμὸν σὺν αὐτοῖς
ὑμνούντων καὶ λεγόντων.
ὋὉ Λαός: “Αγιος ἅγιος ἅγιος Κύριος σαβαὼθ᾽ πλήρης ὁ οὐρανὸς xol ἣ
YÀ τῆς ἁγίας σου δόξης.
nequitiam conterito sub pedibus nostris. Inimicos Ecclesiae tuae,

Domine, ut semper, ita etiam nunc humilia. Patefac eorum superbiam.
Demonstra eis cito eorum imbecillitatem. Insidias eorum, praestigias
eorum et versutias, quibus nos adoriuntur, infectas et irritas efficito.
Exsurge, Domine, et dissipentur inimici tui, et fugiant retrorsum omnes
qui oderunt sanctum nomen tuum. Populo autem tuo fideli et ortho-
doxo benedic in millena millia, et decies millena millia, facientibus
sanctam voluntatem tuam.
D.: Qui sedetis, surgite.
Sacerdos dicit hanc orationem : Redime vinctos, de necessitatibus suis
afflictos exime, esurientes satia, desolatos consolare, errantes converte,
in tenebris sedentes illumina, lapsos erige, instabiles confirma, aegros
sana, omnes dirige in viam salutis, et congrega eos in sanctum ovile
tuum. Nos autem ab iniquitatibus nostris libera, protector noster et
defensor per omnia factus.
D.: Ad orientem Caspicite).
(INTRODUCTIO AD SANCTUS - SANCTUS»
Sacerdos se inclinat et orat: 'Tu es supra omne imperium, et omnem

potentiam, et virtutem, et dominationem, et omne nomen quod
nominatur, non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro. Tibi adstant
millia millium, et decies millies centena millia sanctorum angelorum, et
archangelorum exercitus. Tibi adstant honoratissima tua duo anima-
lia, nimirum multocula Cherubim, et sex alata Seraphim, quae duabus
quidem alis facies tegunt, et duabus pedes, et duabus volant et clamant
alter ad alterum incessabilibus vocibus, et non tacentibus theologiis,
triumphalem et ter-sanctum hymnum, canentia, clamantia, glorifi-
cantia, et dicentia, magnificae tuae gloriae.
Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sabaoth. Plenum est caelum et
terra gloria sancta tua.
Elata voce: Semper equidem omnes sanctificas, sed et cum omnibus
te glorificantibus suscipe, dominator Domine, nostram quoque
sanctificationem, qui cum ipsis te laudamus et dicimus.
P.: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus (sabaoth. Plenum est
caelum et terra gloria sancta tua).
*O “]ερεὺς σφραγίζων τὰ ἅγια λέγει" Πλήρης γάρ ἐστιν ὡς ἀληθῶς ὁ οὐ- u / , e 3 c^ € 9
ρανὸς καὶ ἣ γὴ τῆς ἁγίας σου δόξης διὰ τῆς ἐπιφανείας τοῦ χυρίου xoi
e c c - , Ν
θεοῦ xol σωτῆρος ἡμῶν 'Inco0 Χριστοῦ" πλήρωσον ὁ Θεὸς xol ταύτην
- e c m Led M U
τὴν θυσίαν τὴς παρὰ σοῦ εὐλογίας διὰ τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ παναγίου
- e m Led ,
σου πνεύματος᾽ ὅτι αὐτὸς ὁ κύριος καὶ θεὸς καὶ παμβασιλεὺς ἡμῶν "IncoUc Y € - 5 c
7 - - - CERNS.
ὁ Χριστὸς τῇ νυκτὶ ἣ παρεδίδου ἑαυτὸν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν καὶ n τὸν
ὑπὲρ πάντων ὑφίστατο θάνατον σαρκὶ συνανακλιθεὶς μετὰ τῶν ἁγίων αὐτοῦ
μαθητῶν καὶ ἀποστόλων ἄρτον λαβὼν ἐπὶ τῶν ἁγίων xol ἀχράντων xol
“Ψ ALIS. , A N SUN Led ε , M 5 , M
ἀμώμων αὐτοῦ χειρῶν, ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν πρὸς σὲ τὸν ἴδιον πατέρα
3 /, 3 Led Lad 9 , H ^ 5 ^ ^ ^ b [4] ,
θεὸν δὲ ἡμῶν καὶ θεὸν τῶν ὅλων, εὐχαριστήσας εὐλογήσας ἁγιάσας κλάσας
hd e ,
διέδωχε τοῖς ἁγίοις καὶ μακαρίοις αὐτοῦ μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις εἰπών:
(ἐκφώνως) Λάβετε φάγετε.
ὋὉ Διάκονος" ᾿Ἐχτείνατε [οἱ πρεσβύτεροι].

ὋὉ “]ερεὺς ἐκφώνως" Τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενον
καὶ διαδιδόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν.
Ὃ Λαός" ᾿Αμήν.
Ὁ δὲ “]ερεὺς λέγει ἐπευχόμενος" “Ωσαύτως xoi τὸ ποτήριον μετὰ τὸ
δειπνῆσαι λαβὸν καὶ χεράσας ἐξ οἴνου καὶ ὕδατος, ἀναβλέψας εἰς τὸν
οὐρανὸν πρὸς σὲ τὸν ἴδιον πατέρα θεὸν δὲ ἡμῶν καὶ θεὸν τῶν ὅλων, εὐχα-
ριστήσας εὐλογήσας ἀγιάσας πλήσας Πνεύβωξος ἁγίου μετέδωχε τοῖς
ἁγίοις xol Ikecopfong αὐτοῦ μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις sinóv: (ἐκφώνως)
Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες.
Ὃ Διάκονος: "Ἔτι ἐχτείνατε.
ὋὉ “]ερεὺς ἐκφώνως" Τοῦτό ἐστι τὸ αἷμά μου τὸ τῆς ἑεαινὴς διαθήκης τὸ
ὑπὲρ ὑμῶν καὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον καὶ διαδιδόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν.
ὋὉ Λαός" ᾿Αμήν.
Ὃ “]ερεὺς εὔχεται οὕτως Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν Ἂν ἀνάμνησιν. ὁσάκις
γὰρ ἐὰν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον, wire δὲ καὶ τὸ popu τοῦτο, τὸν
ἐμὸν θάνατον ᾿κοταγγέλλοπε καὶ τὴν ἐμὴν ἀνάστασιν καὶ ἀνάληψιν ὁμολο-
γεῖτε ἄχρις οὗ ἐὰν ἔλθω.
Τὸν θάνατον, δέσποτα Κύριε παντο απὸ ρ ἐστ βασιλεῦ, τοῦ μονο-
γενοῦς cou υἱοῦ χυρίου δὲ καὶ θεοῦ xol σωτῆρος "pee Ἰησοῦ “ριστοῦ
καταγγέλλοντες καὶ τὴν τριήμερον καὶ μακαρίαν αὐτοῦ ἐκ νεκρῶν ἀνάστα-
σιν ὁμολογοῦντες καὶ τὴν εἰς οὐρανοὺς ἀνάληψιν καὶ τὴν ἐκ δεξιῶν σου τοῦ
(EPICLESIS I»
Sacerdos mysteria sancta signaculo crucis signans dicit: Plenum enim

revera est caelum et terra gloria tua, per manifestationem Domini et
Dei et servatoris nostri Iesu Christi, fac, o Deus, ut plenum quoque sit
hoc sacrificium benedictione tua, per adventum sanctissimi Spiritus tui.
Qui ipse Dominus et Deus, et summus rex noster lesus Christus

nocte qua tradebat seipsum pro peccatis nostris, et mortem pro omni-
bus subibat carne, recumbens cum sanctis discipulis et apostolis,
accepit panem in sanctas, et immaculatas, et inculpatas manus suas,
suspiciens in caelum ad te Patrem suum, Deumque nostrum et Deum
universorum, gratias egit, benedixit, sanctificavit, fregit, deditque sanc-
tis et beatis discipulis et apostolis dicens: (elata voce) Accipite, comedite.
D.: Extendite (Sacerdotes).
Sacerdos elata voce: Hoc est corpus meum, quod pro vobis frangitur,
et distribuitur in remissionem peccatorum.
P.: Amen.
Sacerdos orans ait: Similiter et calicem postquam caenavit accipiens,
miscensque vino et aqua, suspiciens in caelum ad te Patrem suum,
Deumque nostrum, et Deum universorum, gratias egit, benedixit,
sanctificavit, implevit Spiritu sancto, et tradidit sanctis et beatis
discipulis suis et apostolis dicens: (elata voce) Bibite ex eo omnes.
D.: Denuo impensius orate.

Sacerdos elata voce: Hic est sanguis meus novi testamenti, qui pro
vobis et multis effunditur, et distribuitur in remissionem peccatorum.
P Amen.
Sacerdos sic orare pergit: Hoc facite in meam commemorationem.
Quotiescumque enim manducabitis panem hunc, et calicem bibetis,
mortem meam annuntiabitis, et resurrectionem meam, et ascensionem
confitebimini, donec veniam.
(ANAMNESIS»
Mortem, dominator Domine omnipotens, caelestis rex, unigeniti

tui Filii, Dominique et Dei, et servatoris nostri Iesu Christi, annun-
tiantes, et triduanam beatamque eius a mortuis resurrectionem
confitentes, in caelos quoque ascensionem confitemur, tuamque a
Θεοῦ καὶ Πατρὸς καθέδραν, καὶ τὴν δευτέραν καὶ φρικτὴν καὶ φοβερὰν αὖ-
τοῦ παρουσίαν ἀπεχδεχόμενοι ἐν T) μέλλει ἔρχεσθαι κρῖναι ζῶντας καὶ νε-
χροὺς ἐν δικαιοσύνῃ καὶ ἀποδοῦναι ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ" φεῖσαι ἡμῶν
Κύριε ὁ θεὸς ἡμῶν col ἐκ τῶν σῶν δώρων προεθήκαμεν ἐνώπιόν σου καὶ
δεόμεθα καὶ παρακαλοῦμέν σε φιλάνθρωπε ἀγαθὲ ἐξαπόστειλον ἐξ ὕψους
ἁγίου σου, ἐξ ἑτοίμου κατοικητηρίου σου, ἐκ τῶν ἀπεριγράπτων κόλπων
cou αὐτὸν τὸν παράκλητον, τὸ πνεῦμα τῆς ἀληθείας τὸ ἅγιον τὸ κύριον τὸ
ζωοποιόν, τὸ ἐν νόμῳ καὶ προφήταις καὶ ἀποστόλοις λαλῆσαν, τὸ παντα-
χοῦ παρὸν καὶ τὰ πάντα πληροῦν ἐνεργοῦν τε αὐτεξουσίως οὐ διακονικῶς
ἐφ᾽ οὺς βούλεται τὸν ἁγιασμὸν εὐδοκίᾳ τῇ σῇ, τὸ ἁπλοῦν τὴν φύσιν, τὸ
πολυμερὲς τὴν ἐνέργειαν, τὴν τῶν θείων χαρισμάτων πηγήν, τὸ σοὶ ὁμοού-
σιον, τὸ ἐκ coU ἐκπορευόμενον, τὸ σύνθρονον τῆς βασιλείας cou καὶ τοῦ
μονογενοῦς cou υἱοῦ τοῦ κυρίου καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν "Inco0 Χρισ-
τοῦ ἔπιδε ἐφ᾽ ἡμᾶς xol ἐξαπόστειλον ἐπὶ τοὺς ἄρτους τούτους καὶ ἐπὶ τὰ
ποτήρια ταῦτα τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον ἵνα αὐτὰ ἁγιάσῃ καὶ τελειώσῃ
ὡς παντοδύναμος Θεός (ἐκφώνως) καὶ ποιήσῃ τὸν μὲν ἄρτον σῶμα.
ὋὉ Λαός" ᾿Αμήν.
Ὃ “]ερεὺς ἐκφώνως᾽ τὸ δὲ ποτήριον αἷμα τῆς καινῆς διαθήκης αὐτοῦ τοῦ

κυρίου καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος καὶ παμβασιλέως ἡμῶν ᾿Τησοῦ Χριστοῦ.
Ὃ Διάκονος" Κατέλθετε οἱ διάκονοι [συνεύξασθε οἱ πρεσβύτεροι].
'O “]ερεὺς ἐκφώνως ἵνα γένωνται πᾶσιν ἡμῖν τοῖς ἐξ αὐτῶν μεταλαμ-
βάνουσιν εἰς πίστιν, εἰς νῆψιν, εἰς ἴασιν, εἰς σωφροσύνην, εἰς ἁγιασμόν, εἰς
ἐπανανέωσιν ψυχῆς σώματος καὶ πνεύματος, εἰς κοινωνίαν μακαριότητος
ζωῆς αἰωνίου καὶ ἀφθαρσίας, εἰς δοξολογίαν τοῦ παναγίου cou ὀνόματος,
εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, ἵνα σοῦ καὶ ἐν τούτῳ καθὼς xal ἐν παντὶ δοξασθῇ
καὶ ὑμνηθῇ καὶ ἁγιασθῇ τὸ πανάγιον καὶ ἔντιμον καὶ δεδοξασμένον σου
ὄνομα σὺν ᾿Ιησοῦ Χριστῷ καὶ ἁγίῳ Πνεύματι.
e
O Λαός"We, “ὥσπερ ἦν
T
καὶ ἐστὶν [καὶ ἔσται εἰς γενεὰν καὶ γενεὰν xod εἰς
τοὺς σύμπαντας αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν].
' ἢ -- e
dexteris Dei tui et Patris cathedram, necnon secundum et terribilem et

tremendum eius adventum expectantes, in quo venturus est iudicare
vivos et mortuos in iustitia, et reddere (unicuique secundum opera sua
— parce nobis, Domine Deus noster -, tibi» quae tua sunt, de tuis bonis
haec proposuimus coram te.
(EPICLESIS II»
Enimvero te rogamus et obsecramus, generis humani amator bone,

ut emittas ex alto sancto tuo, ex praeparato habitaculo tuo, ex incir-
cumscriptis sinibus tuis, ipsum Paracletum, Spiritum veritatis, sanc-
tum, Dominum, vivificantem, qui in lege, et prophetis, et apostolis
locutus est; qui ubique adest, et omnia replet, et operatur sua potentia,
non tamquam minister, in quibus vult, sanctificationem pro beneplacito
tuo; simplex natura, in plura divisus actu, divinorum charismatum
fons, tibi consubstantialis, ex te procedens, in throno regni tui tecum
sedens, et cum unigenito Filio tuo Domino et Deo et servatore nostro
Iesu Christo. (Respice super nos et» emitte super panes et calices
istos Spiritum sanctum tuum, ut eos sanctificet et consecret, tamquam
Deus omnipotens, (elata voce) et faciat panem quidem corpus.
P Amen.
Sacerdos elata voce: Calicem autem, sanguinem novi testamenti,
ipsius Domini et Dei, et servatoris, et summi regis nostri Iesu Christi.
D.: Descendite, Diaconi (orate, Sacerdotes».
Sacerdos elata voce: Ut fiant omnibus nobis, qui ex iis participamus,
in fidem, in sobrietatem, in medelam, in temperantiam, in sanctifi-
cationem, in renovationem animae, corporis, et spiritus, in communio-
nem beatitudinis vitae aeternae, et immortalitatis, in glorificationem
sanctissimi tui nominis, in remissionem peccatorum.
(DOXOLOGIA»
Ut tuum et in hoc, quemadmodum in universo, glorificetur et laude-

tur, et sanctificetur sanctissimum et pretiosum, et glorificatum nomen
tuum cum Iesu Christo et sancto Spiritu.
D.: Sicut erat, et est (et erit in generationem et generationem et
in infinita saecula saeculorum. Amen).
2. ANAPHORA MARCI EVANGELISTAE FRAGMENTARIA
a) PAPYRUS STRASBOURG gr. 254, s. IV-V
BIBLIOGRAPHIA: M. ANDRIEU - P. CorLoMP, Fragments sur papyrus de

l'anaphore de saint Marc, in: Revue des Sciences Religieuses 8 (1928) 489-
515; QuasTEN 44-49; S. G. ΜΈΕΚΟΑΤΙ, L'anafora di san Marco riconosciuta
in un frammento membranaceo del Museo Britannico, in: Aegyptus 30
(1950) 1-7; K. GAMBER, Das Papyrusfragment zur Markusliturgie und das
Eucharistiegebet im Clemensbrief, in: Ostkirchliche Studien 8 (1959) 31-45.
EprrIo: Textus graecus: M. ANDRIEU
- P. Corrowr, op. cit. 500-501.
Versio latina: QUASTEN 45-49. -
Recto
σε (9)
εὐλογεῖν νύχτωρ τε
καὶ u[s]0' [ἡμέραν [σοὶ τῷ ποιήσαντι τὸν οὐ-]
ραν[ὸν καὶ] πάντα τὰ ἐν [αὐτῷ, γὴν καὶ τὰ ἐν τῇ γῇ, θα-]
λά[σσας] καὶ [ποτ]αμ[ο]ὺς χ[αὶ πάντα τὰ] ἐν αὐ-
τοῖς, σοὶ τ]ᾧῷ ποι[ήσ]αίντι τ]ὸν ἄνθρωπο[ν κατ᾽
ἰδ[ίαν εἰκόν]α κα[ὶ καθ᾽ ὁ]μ[ο]ίωσιν [π]άντ[α δὲ]
ἐπ[οίησας δ͵]ιὰ τῆς σοφίας σου τοῦ φωτὸς τοῦ]
ἀληθεινοῦ σου υἱοῦ τοῦ κ(υρίο)υ καὶ σ(ωτῆ)ρ(ο)ς ἡμῶν ἰ(ησο)ῦ χ(ριστοῦ),
δι᾿ οὗ σοὶ καὶ σὺν αὐτῷ σὺν ἁγίῳ πν(εύματ) ι εἸὐχαριο-
τοῦντες προσφέρο[μ]εν [τ]ὴν θυ[σί]αν τὴν λο-
γυκήν, τὴν ἀναί[μαχκτ]ον λατρε[ίαν] ταύτην,
ἣν προσφέρει σοι πά[ν]τα τὰ ἔθνη ἀ[π᾽ ἀνατολῶ (v)
ἡλίου [κ]αὶ μέχρι δυσμῶν ἀ[π]ὸ [&]o[xz]ou καὶ μέ-
χρι μ[εση μβ[ρί]α[ς], [ὅτι μ]έγα [τὸ ὄ]νο[μά] σου ἐν πᾶ-
[σι] τοῖς ἔθνεσιν * καὶ ἐν πα[ντὶ τ]όπῳ θυμ[ία]μα
προσφ[έ]ρετα[ι τῷ] &y[t]e σου [ὀ]νόματι, καὶ θυσία
καθαρά, ἐφηθυσί[α] καὶ προσφορά. Δεόμεθα
καὶ παραχκαλοῦμέ[ν] σε * μνήσθητι τῆς ἁγί-
ας σοὺ xai μόνης [κ]αθολικ[ἣ]ς ἐκκλησίας, πά()-
τῶν τῶν λαῶν χ[αὶ πάντων [τῶν] ποιμνίω[ν σου].
Τὴν ἐξ οὐ[ραν]ῶν εἰρήνην β]ράβ[ευσον ταῖς ἁ-
ΞΞ---ο.------- - ANAPHORA MARCI EVANGELISTAE 1 17
9 τ IUS πτ'ἃ π“Π cu uM MEM MM
.. te praedicare [per] noctem et per diem... tibi, qui fecit caelum

et omnia in eo, terram et ea, quae sunt super terram, maria et flumina
et omnia in eis, tibi, qui fecisti hominem secundum imaginem et
similitudinem tuam; et omnia creasti in sapientia tua, in lumine tuo
vero, Filio tuo, Domino, salvatore nostro Iesu Christo, per quem tibi et
cum quo cum sancto Spiritu gratias agimus et offerimus hoc sacrificium
rationabile, hoc ministerium incruentum, quod offerunt tibi omnes
populi ab ortu solis usque ad occasum, a septemtrione usque ad au-
strum, quia magnum [est] nomen tuum in omnibus gentibus et in omni
loco incensum offertur nomini tuo sancto et sacrificium purum, sacri-
ficium et oblatio.
(INTERCESSIONES»
Rogamus et obsecramus te, memento sanctae, unius, catholicae

Ecclesiae tuae, omnium populorum et omnium gregum tuorum. Pacem,
quae de caelis est, da cordibus nostris omnibus, sed etiam huius vitae
pacem nobis dona; regem terrae [in pace custodi; fac ut cogitet] ea,
quae pacis sunt erga nos et erga nomen sanctum tuum, ducem...
exercitus, principes, senatus [in omni pace conserva.
... [praebe nobis fructus ad semen et ad] messem... propter pauperes
populi tui, propter viduam et orphanum, propter hospitem et advenam,
propter nos omnes sperantes in te et invocantes nomen sanctum tuum.
πάντων ἡ]μῶν καρδί[αις, ἀϊλ[λ]ὰ κα[ὶ τοῦ βίου]

τοζύτου] τ[ὴ]ν εἰρήνην] ἡ[μῖν] χάρισαι τ[ὸν βασιλέα]
τῆς γῆς εἰρηνικὰ [πρ]ὸς ἡμᾶς καὶ [π]ρὸϊς τὸ ἅγιον]
ὄνομά σου, τὸν ἡ[γ]ούμενον τῆς ἐπ [τὰ]
[στ]ρατιωτικά, [τ]οὺς ἄρχον[τα]ς, βου[λάς]
εχ (9)
Verso
σι
ξιωσ. v (?)
νι (?) τους ο
pa o ο τ (9)
σο π [εἸἰς [σπέρμα καὶ
εἰς θ]ερισμόν᾽ o ους (?)
διαφ[ὑ]λαξοίν], δι[ὰ] τοὺς πτ[ω]χοὺς [τοῦ X]a-
[οὔ σου], δι᾿ ἡμ[ᾶς] πάντας τοὺς ἐπικαλουμένους
τὸ ὄνομά [σου], διὰ πάντας τοὺς ἐλπίζον-
τας ἐπί oe [τῶ]ν χεχ[οιμ]ημένων τὰς ψυχὰς
ἀνάπαυσ[ο]ν * μνήσθ[ητι] τῶ[ν] ἐπ[ὶ] τῆς σή]με-
ρον ἡμέρ[ας τ]ὴν ὑπόμνησιν ποιού[με]θα *
xoi ὧν Aéy[ouev καὶ] ὧν ο[ὐ] λέγομεν τ[ὰ ὀ]νό-
ματα" [τῶν ἁπαντα-]
χοῦ ὀρθοδόξω[ν ἁγίω]ν x[x]v[£]pov ἡμῶν καὶ
ἐπισκόπων καὶ [δ]ὸς ἡ[μῖν] με[ρί]δα καὶ κλῇ-
ρον ἔχειν μετὰ τῆς καλ [τῶ]ν
ἁγίων cou προφητῶν, ἀ[πο]στόλωϊν] x«l [μ]χρ-
τύρων τὰς πρεσβείας] α[ὐ]τῶν τὴν *
πρόσϊ[δεξαι] (9) a y
[κατα]ξίω[σ]ο[ν] ν [1]po oo
c προσδ[εξ]άμ[ε]νος
τικα αὐτοῖς δ[ώ)ρησαι δι[ὰ τοῦ x(upto)]u
[καὶ σ(ωτῇἢ)ρ(ο)ς ἡμῶν * δι᾽ οὗ σοὶ δόξα εἰς τοὺς α[ἰῶ-
νας τῶν] αἰώνωϊν].
Iis, qui obdormierunt, requiem animarum praesta. Memento eorum,

quorum hodie memoriam facimus et illorum, quorum nomina recitamus
et quorum non recitamus; [memento etiam] ubique orthodoxorum
sanctorum patrum nostrorum et episcoporum et da nobis partem et
haereditatem habere cum pulchro consortio sanctorum prophetarum,
apostolorum, martyrum tuorum ... nunc eis concede per Dominum et
salvatorem nostrum, per quem (tibi? gloria in saecula saeculorum.
b) PAPYRUS MANCHESTER JOHN RYLANDS LIBRARY n. 465, s. VI
ΒΙΒΙΙΟΘΕΑΡΗΙΑ: H. ENGBERDING, Zum Papyrus 465 der John Rylands

Library zu Manchester, in: OrChr 42 (1958) 68-76.
EprrIO: Textus graecus: C. H. RosBERrS, Catalogue of the Greek and

Latin Papyri in the John Rylands Library Manchester III (Manchester
1938) 25-28 (menda pure orthographica, ab editore in apparatu correcta,
hic in textum inseruntur). Versio latina: LicrER 87-93.
Recto
ax 0oc πληρὴς γὰρ ἐστιν o oupa[voc x«t Ἢ γὴ τῆς αγιᾶς cou δοξης]
δια τοῦ χ(υριο)υ xat θ(εο)υ x«t σώτηρος ἡμῶν Incou ΧΑριστο)υ πληρωσον]
o θ(εο)ς x«t ταυτὴν Ouctxv τῆς παρα σίου ευλογιας δια τοῦ αγιου σου]
πν(ευμ)ατος οτι αὑτος o χ(υριοὴς και O(so)c* καίι σωτὴρ x«t παμβασιλεὺς
Ἡμῶν]
Ιησοὺς o X(etovo)c* εν τὴ vuxct ἡ παρεδιίδου εαυτον ὑπερ cov]
αμαρτιὼῶν μῶν xat τὸν ὑπερ ἀπίαντων ὑφιστατο θανατον]
«otov λάβων ext τῶν αγιὼν και ἀχράντων καὶ ἀμώμων αὖ]
τοὺ χειρῶν αἀναβλεψας εἰς τον oup[xvov προς σε O(so)c τον ιδιον π(ατε)ρα]
ευχαριστησας εὐλογησας αγιασας χίλασας εδωχε τοῖς αγιοις μα]
θηταις xxt ἀποστολοις εἰπὼν λαβείτε φάγετε ex coucou πᾶντες τοῦτο μου]
ἐστιν τὸ σωμα τῆς χκαινὴης διαθηκὴς [και ὑπερ xoXXov διαδιδομενον]
εις ἄφεσιν ἁμαρτιῶν τοῦτο ποιειτε [εἰς τὴν ἐμὴν ἀναμνησιν ὡσαύτως]
μετὰ το δειπνησαι λαβὼν ποτηριον ευὐϊχαριστησας μετεδω]
χεν τοῖς tOtotc αὐτοῦ μαθηταῖς και ἀπίοστολοις εἰπὼν πιετε παν]
τες εξ αὐτοῦ τοῦτο μοὺ εστιν τὸ αἰμαὰ τίο ὑπερ ὑμῶν xat πολ]
ov εἐχχύυνομενον xat διδομενον εἰς αἴφεσιν ἀμαρτιὼν τοῦτο ποιειτε]
εις τὴν ἐμὴν ἀναμνησιν * οσᾶκις γὰρ αἷν ἐσθιητε τον ἀρτον τοῦτον πινητε δε]
XXL τὸ ποτήριον τοῦτο τὸν εμον [θανατον καταγγελλετε καὶ τὴν]
ἐμὴν ἀναστάσιν ομολογειῖτε -- τον θἤανατον o O(so)c πατερ παντοχρατωρ]
TOU μονογένους cou utou τοῦ χ(υριο)υ και θ(εο)υ [και σωτῆρος καταγγελ-
λοντες xot]
αἀναστασιν και τὴν εις οὐρανοὺς ανίαληψιν καὶ τὴν εκ δεξιων cou καθεδραν]
xat τὴν ἐνδοξον αὐτου δευτεραν π[αρουσιαν ἀπεχδεχομενοι εν ἢ μελλει epys]
σθαι χριναι τὴν οικουμενὴν εν δικ[αιοσυνη καὶ ἀποδουναι εχάστω]
(POST SANCTUS»
Revera plenum enim est caelum et terra sanctae tuae gloriae per
Dominum et Deum et salvatorem nostrum Iesum Christum.
(EPICLESIS I»
Reple, Deus, hoc quoque sacrificium benedictione quae est a te per

sanctum tuum Spiritum.
Quoniam ipse Dominus et Deus et salvator et summus rex noster

Iesus Christus, nocte qua tradebat seipsum pro peccatis nostris et
perferebat mortem pro omnibus, panem accepit in sanctas et imma-
culatas et intemeratas manus suas, suspexit in caelum ad te, Deus,
suum Patrem, gratias egit, benedixit, sanctificavit, fregit, dedit sanctis
discipulis et apostolis dicens: Accipite, manducate ex hoc omnes.
Hoc meum est corpus novi testamenti, et quod pro multis distribuitur
in remissionem peccatorum. Hoc facite in meam commemorationem.
Similiter, postquam cenavit, accepit calicem, gratias egit, communi-
cavit cum propriis suis discipulis et apostolis dicens: Bibite omnes ex
eo. Hic meus est sanguis, qui pro vobis et pro multis effunditur et
datur in remissionem peccatorum. Hoc facite in meam commemo-
rationem. Quotiescumque enim manducabitis panem hunc, bibetis
autem et calicem hunc, meam mortem annuntiate et meam resurrec-
tionem confitemini.
10
κατα τὰ εργα αὑτοῦ [sive α͵γαθον [svre xoxov σοι ex τῶν cov 9opov προ-
εθηκα]
μεν ενωπιον σοὺ [x«t δεομεθα] καὶ παρίακαλουμεν σε, εξαποστειλον σου]
τὸ πν(ευμ)α co αγιον επι τα. -ορωμενα σοὺ [δωρα, ext τον ἄρτον τοῦτον]
και emt 7o ποτήριον [rou]co
Verso
x«t ποιησὴ τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον σω[μα Ivcou Χ(ριστο)υ co δὲ xoc]
ριον atat τῆς καινὴς διαθηγκὴς αἰυτοῦ τοῦ κ(υριο)υ καὶ 0(co)u καὶ σωτῆρος
xat vo.)
βασιλεὼς «uv Incoo Χ(ριστο)υ ἀμὴν - we [γενωνται πᾶσιν ἡμῖν τοῖς με]
ταλαμβανωσιν εἰς πιστιν εἰς νηψίιν εἰς wxotv εἰς εὐυφροσυνὴν εἰς αγιασμον]
εις επανανεωσιν dux σωματοῖς και πν(ευμ)ατος εἰς κοινωνιαν Conc αιωνιου]
εἰς σωφροσυνὴν xat ἀφθαρσιας εἰς αξί ινα cou]
καὶ ἐν τουτω καθως και εν παντι δίοξασθη και ὑμνηθη και αγιασθη το]
&Ytov xot ἐντιμον και πανεχί σοῦ ονομα etc α]
φεσιν ἁἀμαρτιων τ (alia manu) σοι vewrf[. . .]
(aka manu)
* δεσποτα χ(υρι)ε παντοχρατὼρ πίατηρ vou x(upto)u και σωτῆρος]
μων I(noo)u X(ptovo)u δεομεθα και πα[ρακαλουμεν σε φιλανθ]
pone τῶν χοιμηθεντων [πατερὼν ἡμῶν και ἀδελφῶν εν]
πιστει θίεο)υ ἀαναπαυσαμενωίν 1
μετὰ τῶν αγιὼν σοὺ συναίγεσθαι ? ενθα ἀπεδρα οδυνὴ]
καὶ λυπὴ x«t στεναγμος [ μετὰ των]
αγιὼν συνανεγειρων : xa[t τὴν σάρκα αὐτῶν αἀναστησον ev v]
ὠρισας ἡμερὰ κατὰ ταῖς αληθεις και αψευδεις]
σοὺ ἐπαγγέελιας αἀποδιίδους αὑτοῖς o οφθαλμος]
οὐχ εἰδὲν xat ouc οὐκ ἡχίουσεν και ext καρδιαν]
αν(θρωπ)ου o[ux] ἀνεβὴ
(ANAMNESIS»
Mortem, o Deus Pater omnipotens, unigeniti tui Filii, Domini et Dei

et salvatoris annuntiantes resurrectionemque eius ac in caelos ascen-
Sionem sessionemque a dextris tuis, et gloriosum eius secundum adven-
tum exspectantes, in quo venturus est iudicare terram in iustitia et
reddere unicuique secundum opera eius sive bonum sive malum, tibi
de tuis donis proposuimus coram te.
(EPICLESIS II»
Et rogamus et deprecamur te, emitte tuum Spiritum sanctum super

haec quae ob oculos videntur [?] dona, super hunc panem et super hunc
calicem, et faciat panem quidem hunc corpus Iesu Christi, calicem
autem sanguinem novi testamenti ipsius Domini et Dei et salvatoris et
summi regis nostri Iesu Christi. Amen.
Ut fiant omnibus nobis qui ex eis participamus, in fidem, in sobrieta-
tem, in medelam, in laetitiam, in sanctificationem, in renovatio-
nem animae, corporis et spiritus, in communionem vitae aeternae,
in sapientiam et immortalitatem, in ...
(DOXOLOGIA»
Ut tuum in hoc quoque sicut in universo glorificetur et celebretur

et sanctificetur nomen tuum sanctum et honoratum et... in remis-
sionem peccatorum.
(INTERCESSIONES?
Dominator, Domine, omnipotens Pater Domini et salvatoris nostri

Iesu Christi, rogamus et deprecamur te, amator hominum, ut defunc-
torum patrum nostrorum et fratrum qui antea in fide Dei obdormie-
runt ... [animas] ... cum sanctis tuis coniungas ubi fugit dolor et tristitia
et gemitus .. cum sanctis simul evigilans; et carnem eorum fac
resurgere die quem stabilisti, secundum tuas veras et non fallaces
promissiones, retribuens eis quod oculus non vidit et auris non audivit
et in cor hominis non ascendit.
3. FRAGMENTUM DÉR-BALYZEH, s. VI-VII
BIBLIOGRAPHIA: S. SALAVILLE, Le nouveau fragment d'anaphore égyp-

tienne de Deir Balyzeh, in: Échos d'Orient 12 (1909) 329-335; IpEM, La
double épiclése des anaphores égyptiennes, in: Échos d'Orient 13 (1910)
133s.; QuASTEN 37-45, bibliographia: 37; C. H. RoBERTS - B. CAPELLE,
An early Euchologium. The Dér-Balizeh Papyrus enlarged and reedited —
Bibliothéque du Muséon 23. Louvain 1949; A. ΒΌΘΝΙΝΙ, L'eucologio di
Fol. II recto
ot μ[ισουντείς σε ποιησον δε τον cov]
λαον [ε]π ευλίογια ποιουντα co θελημα σου]
πεπτίωἤκοταίς «vxo]vno[ov πεπλα]
νημί[εἼνους εἰπιστρ]εψον ολιγοψυ
χο[υν]τας πα[ρακαλΊε[ σον]
[Σ]υ γὰρ et o ὑπίεραν]ω πάσης ἀρχης
[x]«t εξουσι[ας και δυναμεως και κυρι
[οτ]ητος x«t παΐντο]ς ονομάτος ovopa
[ζ]Ίομενου ou uo[vov] εν τουτω [τῶ a].
[ov]t ἀλλα χαι [εν τω μελλοντι]
[Xot παρα]στηχκίουσι χιλιαι τωὴ]ν αγιω(ν)

[αγγελων και ἀρχαγγελων ανα]ριθμη
[rot στράτιαι σοι παραστηχουσι c]
[κολυομματα Χερουβιμ σοι παρισταν]ται
χίυκλω τὰ Σεραφιμ εξ πτερυγ]ες τω evt
χ[αι] εξ [πτερυγες τω e]v[t] και ταις
μεν δυσιΐν κατεκαήλυπτον το προσω
πον χαι τίαις δυσι]ν τοὺς ποδὰας xot
ταῖς δυσίιν exevx]vvo παντα δε πα(ν)
τοτε σε αγ[ιαζε]. ἀλλα μετὰ παντων
τῶν σε αγιαζοντων δεξαι xot τον
Ἥμετερον αἀγιάσμον λε[γοντων σοι
αγιος αγιος ἀγιος χ(υριος) Σαβαωθ πλη
θῆς o ουρᾶνος xat ἢ γὴ τῆς δοξ[η]ς σου
mou FRAGMENTUM DÉR-BALYZE H 125
MR. A c Slo
Dér-Balizeh, in: Ephemerides Liturgicae 65 (1951) 157-170 (versio latina a

A. di Clemente pp. 160-170); K. GAuBzER, Das Eucharistiegebet im Papyrus
von Dér-Balizeh und die Samstagabend-Agapen in Ágypten, in: Ost-
kirchliche Studien 7 (1958) 48-65.
Eprr10: Textus graecus: C. H. RoBERTS — B. CAPELLE, op. cit. 22-30.
Versio latina: A. BUGNINI, op. cit. 164-169.
(INTERCESSIONES»
... qui teoderunt. Fac autem tuum populum benedictum qui facit vo-
luntatem tuam, lapsos eleva, errantes converte, pusillanimes consolare.
(INTRODUCTIO AD SANCTUS»
Tu enim es supra omne imperium et potentiam et virtutem et
dominationem, et omne nomen nominatum non solum in hoc saeculo
sed et in futuro. Tibi adsistunt milia sanctorum angelorum et archange-
lorum innumeri exercitus, tibi adsistunt Cherubim multis praedita
oculis, te circumdant Seraphim, sex alae uni et sex alae alteri et
duabus quidem velabant faciem et duabus pedes et duabus volabant.
Omnes autem incessanter te sanctificant. Sed cum omnibus te sancti-
ficantibus accipe et sanctificationem nostram, dicentium tibi.
(SANCTUS»
Sanctus, sanctus, sanctus, Dominus sabaoth, plenum est caelum et
terra gloria tua.
(EPICLESIS I»
Reple et nos gloria quae a te est, et dignare mittere Spiritum sanctum
tuum super creaturas istas et fac panem quidem corpus Domini et
salvatoris nostri Iesu Christi, calicem autem sanguinem novi testa-
menti eiusdem Domini nostri et Dei et salvatoris Iesu Christi. Et
quemadmodum iste panis spersus erat super montes et colles et agros,
et commixtus factus est unum corpus... sicut vinum hoc expressum e
sancta vite David et aqua ex agno immaculato et commixta duo fac-
ta sunt unum mysterium, ita collige catholicam Ecclesiam Iesu Christi.
πληρωσον x«i ἡμᾶς τῆς παρ[α σου]

δοξὴς καὶ καταξιωσον κατ[απΊεμψαι
τὸ πν(ευμ)α το [«]ytov σοὺ επι τὰ χτισματα
ταῦτα [x«t xoto]ov τὸν μεν ἀρτο(ν)
σώμα τίου κ(υριο)υ καὶ] σ(ωτη)ρ(οὴς ἡμῶν Τ(ησο)ὴυ Χ(ριστο)υ
το δε π[οτηριον] α[ιμα τῆς xoc]
Fol. II verso
[διαθηκὴς αὐτοῦ τοῦ x(upto)]o ἡμ[ων] xo

[θ(εο)υ και σ(ωτη)ρ(ο)ς I(nco)u X(ptoco)u]
[Και ον τρο]πον o[uroc o ἀρ]τος εσχορπισμε
νος Ἣν [ε]πανω [τῶν ορεων] και βο[υνων
x«t ἀρουρὼν χα[ι συμμ]γεις ε[γενετο
εν cog ...000 [..x«9]oc o owoc ο[υτος]
o εξελθων ex τηῖΐς αγιας αἸμπελου Δζαυειδ]
xxt τὸ ὑδὼρ εξ ἀμίνου ἀμωμου καὶ συμ[μιυκτα]
.&to. ἐγένετο εν [μυ]στηριον Ovz[oc]
ἐπ[συνα]ξον την] xa8oXvcv [ex]
κλη[σιαν τοῦ Τ(ησο)ὴυ ΧΑριστο)υ]
αὐτὸς γαίρ o χ(υριοὴς ἡμῶν In(couc)] ΧΑριστο)[ς νυκτι 1]

παρεδίιδου εαυτον ἄρτον λαβὼν ent]
τίων αγιὼν αὐτοῦ χειρὼν εὐχαριστὴ]
σας ευὐλογησὰας αγιασας κχλασας εδωχε])
τοις μα[θηταις αὐτου και ἀποστολοις
εἰπὼν λίαβετε φαγετε παντες e]
ξ αὐτοῦ τοῦτο u[ou εστιν] το σωμᾶ το
ὑπερ ὑμῶν διδίομενο]ν εἰς ἀφεσι(ν)
αμαρτιὼν ομοίιως μεῖτα το διπνη
σαι λαβὼν ποτηριο[ν] κίαι εἸσλογησας
XX πιὼν εδωχεν αὑτοις εἰπὼν
λαβετε πιετε παντες εξ αὐτοῦ coU
τὸ [LOU εστιν TO OX τὸ ὑπερ U[LOV
εκχχύννομενον εἰς ἄφεσιν ἀμαρτιωᾳ(ν)
O[coxtc] εαν ἐσθιητε cov ἄρτον τοῦτον
πινὴητε Oc τὸ ποτήριον τοῦτο
τὸν εμον θανατον καταγ[γ]ελλεται
τὴν ἐμὴν ἀναμν[ησιν ποΊ]ιειτε
FRAGMENTUM DÉR-BALYZEH 127
Ipse enim Dominus noster lesus Christus, qua nocte tradebat se,
accepto pane in sanctas manus suas, cum gratias egisset, benedixis-
set, sanctificasset, fregisset, dedit discipulis suis et apostolis dicens:
Accipite manducate omnes ex eo, hoc est meum corpus quod pro
vobis datur in remissionem peccatorum. Similiter postquam cenatum
est accepto calice et cum benedixisset et bibisset, dedit eis dicens:
Accipite, bibite omnes ex eo, hic est meus sanguis, qui pro vobis
effunditur in remissionem peccatorum. Quotiescumque manducatis
panem hunc et bibitis calicem istum mortem meam annuntiatis, meam
commemorationem facitis.
(ANAMNESIS»
Mortem tuam annuntiamus, resurrectionem tuam confitemur et
deprecamur...
(EPICLESIS II»
. et praebe nobis servis tuis in virtutem Spiritus sancti, in
confirmationem et augmentum fidei, in spem futurae aeternae vitae.
(DOXOLOGIA»
Per Dominum nostrum Iesum Christum, cum quo tibi Patri gloria
cum sancto Spiritu in saecula. Amen.
τον θανατον σοὺ χ[αταγγελλΊομεν

τὴν ἀνάστασιν [σου ομολογουμ]εν
χαι δεομεθα τί 1
Fol. III vecto
[s]stal os. met Ἰὰς και παρασχε [Ἡ]μ[ι]ν

[τ]οῖς δίουλοι]ς σοὺ εἰς δυνάμιν πν(ευματοὴ)ς
αγιου [εἰς] βεβαιωσιν και προσθηκχη(ν)
πιστείως] εἰς ελπιδὰ τῆς μελλου
σης αἰ[ωὠνι]ου Ges δια τοῦ κ(υριο)υ ἡμωὼ(")
Τ(ησο)υ X(ptoco)[u μεθ ov] σοι «e πίατ)ρι ἡ δοξα σὺν «
yi. [πν(ευματὴι εἰς τοὺς αιωνας ἀμὴν :—
4. ANAPHORA IN EUCHOLOGIO SERAPIONIS, s. IV
BIBLIOGRAPHIA: F. X. FuNKE, Didascalia et Constitutiones apostolorum II.

Testimonia et Scripturae propinquae (Paderbornae 1905, repr. Torino 1964)
158-195 (textus graecus, versio latina); QUASTEN 48-67, bibliographia: 48s. ;
B. CAPELLE, L'anaphore de Sérapion. Essai d'exégése, in: Le Muséon 59
(1946) 425-443; P. E. RopoPouLos, The Sacramentary of Serapion (From a
Thesis for the Degree of B. Litt. within the Univ. of Oxford), in: Θεολογία 28
(1957) 252-275, 420-439, 578-591; 29 (1958) 45-54, 208-217; B. BorrE,
L'Euchologe de Sérapion est-il authentique?, in: OrChr 48 (1964) 50-56.
Epnrr10: Textus graecus et versio latina: QUASTEN 59-64 (- FUNK, op. cit.
172-177).
l 1"AÉwv καὶ δίκαιόν ἐστιν σὲ τὸν ἀγένητον πατέρα τοῦ μονογενοῦς

᾿Ιησοῦ Χριστοῦ αἰνεῖν ὑμνεῖν δοξολογεῖν. 2 αἰνοῦμεν σέ, ἀγένητε θεέ, ἀνεξιχ-
νίαστε, ἀνέκφραστε, ἀκατανόητε πάσῃ γενητῇ ὑποστάσει. 3 αἰνοῦμεν σὲ τὸν
γιψνωσκόμενον ὑπὸ τοῦ υἱοῦ τοῦ μονογενοῦς, τὸν δι᾽ αὐτοῦ λαληθέντα xol
ἑρμηνευθέντα καὶ γνωσθέντα τῇ γενητῇ φύσει. 4 αἰνοῦμεν σὲ τὸν γιγνώσκοντα
τὸν υἱὸν καὶ ἀποκαλύπτοντα τοῖς ἁγίοις τὰς περὶ αὐτοῦ δόξας " τόν γιγνω-
σκόμενον ὑπὸ τοῦ γεγεννημένου σου λόγου xoi ὁρώμενον xoi διερμηνευόμε-
νον τοῖς ἁγίοις. 5 αἰνοῦμεν σέ, πάτερ ἀόρατε, χορηγὲ τῆς ἀθανασίας - σὺ εἴ
ἣ πηγὴ τῆς ζωῆς, ἣ πηγὴ τοῦ φωτός, $ πηγὴ πᾶσης χάριτος καὶ πάσης
ἀληθείας, φιλάνθρωπε καὶ φιλόπτωχε, ὁ πᾶσιν χαταλλασσόμενος xal πάντας
πρὸς ἑαυτὸν διά τῆς ἐπιδημίας τοῦ ἀγαπητοῦ σου υἱοῦ ἕλκων.
2 6 Δεόμεθα, ποίησον ἡμᾶς ζῶντας ἀνθρώπους * δὸς ἡμῖν πνεῦμα φωτός,

ἵνα γνῶμεν σὲ τὸν ἀληθινὸν καὶ ὃν ἀπέστειλας ᾿]ησοῦν Χριστόν. δὸς ἡμῖν
πνεῦμα ἅγιον, ἵνα δυνηθῶμεν ἐξειπεῖν καὶ διηγήσασθαι τὰ ἄρρητά σου
μυστήρια. 7 λαλησάτω ἐν ἡμῖν ὁ κύριος Ἰησοῦς καὶ ἅγιον πνεῦμα χαὶ
ὑμνησάτω σὲ δι᾽ ἡμῶν. 8 σὺ γὰρ ὁ ὑπεράνω πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας καὶ
δυνά ἥμεως καὶ κυριότητος καὶ παντὸς ὀνόματος ὀνομαζομένου οὐ μόνον
ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ μέλλοντι. 9 σοὶ παραστήκουσι χίλιαι
χιλιάδες καὶ μύριαι μυριάδες ἀγγέλων, ἀρχαγγέλων, θρόνων, κυριοτήτων,
EUCHOLOGION SERAPIONIS 129
(LAUS. GRATIARUM ACTIO)»
1 1 Dignum et iustum est, te increatum Patrem Unigeniti Iesu

Christi laudare, hymnis celebrare, glorificare. 2 Laudamus te, Deus
increate, investigabilis, inenarrabilis, incomprehensibilis omni naturae
creatae. 3 Laudamus te, qui cognosceris a Filio unigenito, qui per eum
annuntiatus et expositus et manifestatus es naturae creatae. 4 Lauda-
mus te, qui cognoscis Filium et revelas sanctis glorias ad eum attinentes ;
qui cognosceris a genito tuo verbo et videris et explicaris sanctis.
5 Laudamus te, Pater invisibilis, largitor immortalitatis. Tu es fons
vitae, fons luminis, fons omnis gratiae et omnis veritatis, amans homi-
num et amans pauperum, qui omnibus reconciliaris et omnes ad te
trahis per visitationem Filii tui dilecti.
2 6 Oramus: fac nos homines vivos, da nobis spiritum luminis,
ut cognoscamus te verum et quem misisti Iesum Christum, da nobis
Spiritum sanctum, ut possimus enarrare et exponere ineffabilia tua
mysteria. 7 Loquatur in nobis Dominus Iesus et sanctus Spiritus et
hymnis per nos te celebret.
(INTRODUCTIO AD SANCTUS - SANCTUS)
et
8 Tu enim es, qui est supra omnem principatum et potestatem
quod nominat ur non solum
virtutem et dominationem et omne nomen,
ἀρχῶν, ἐξουσιῶν. σοὶ παραστήκουσιν τὰ δύο τιμιώτατα Σεραφεὶμ ἑξαπτέ-

puya, δυσὶν μὲν πτέρυξιν καλύπτοντα τὸ πρόσωπον, δυσὶ δὲ τοὺς πόδας,
δυσὶ δὲ πετόμενα καὶ ἁγιάζοντα. 10 μεθ’ ὧν δέξαι καὶ τὸν ἡμέτερον ἁγιασ-
μὸν λεγόντων" Ἅγιος ἅγιος ἅγιος κύριος σαβαώθ, πλήρης ὁ οὐρανὸς xoci
7) γῆ τῆς δόξης σου. 11 πλήρης ἐστὶν ὁ οὐρανός, πλήρης ἐστὶν καὶ ἡ γῆ
τῆς μεγαλοπρεποῦς σου δόξης, κύριε τῶν δυνάμεων. πλήρωσον xc τὴν θυ-
σίαν ταύτην τῆς σῆς δυνάμεως καὶ τῆς σῆς μεταλήψεως ᾿σοὶ γὰρ προσηνέγ-
χαμεν ταύτην τὴν ζῶσαν θυσίαν τὴν προσφορὰν τὴν ἀναίμακτον.
3 12 Σοὶ προσηνέγκαμεν τὸν ἄρτον τοῦτον, τὸ ὁμοίωμα τοῦ σώματος

τοῦ μονογενοῦς. ὁ ἄρτος οὗτος τοῦ ἁγίου σώματός ἐστιν ὁμοίωμα. ὅτι ὃ
κύριος ᾿]ησοῦς Χριστός, ἐν fj νυκτὶ παρεδίδοτο, ἔλαβεν ἄρτον καὶ ἔκλασεν
καὶ ἐδίδου τοῖς μαθηταῖς ἑαυτοῦ λέγων" Λάβετε καὶ φάγετε, τοῦτό ἐστιν
τὸ σῶμά μου τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενον εἰς ἄφεσιν ἁλαρτιῶν. 13 διὰ τοῦτο
καὶ ἡμεῖς τὸ ὁμοίωμα τοῦ θανάτου ποιοῦντες τὸν ἄρτον προσηνέγχαμεν
καὶ παρακαλοῦμεν διὰ τῆς θυσίας ταῦτης ᾿ καταλλάγηθι πᾶσιν ἡμῖν καὶ
ἱλάσθητι, θεὲ τῆς ἀληθείας. καὶ ὥσπερ ὁ ἄρτος οὗτος ἑσκορπισμένος ἦν
ἐπάνω τῶν ὀρέων καὶ συναχθεὶς ἐγένετο εἰς ἕν, οὕτω καὶ τὴν ἁγίαν σου
ἐκκλησίαν σύναξον ἐκ παντὸς ἔθνους καὶ πάσης χώρας καὶ πάσης πόλεως
καὶ κώμης καὶ οἴκου καὶ ποίησον μίαν ζῶσαν καθολικὴν ἐχχλησίαν. 14 xpoo-
ἡνέγχαμεν δὲ καὶ τὸ ποτήριον, τό ὁμοίωμα τοῦ αἵματος, ὅτι ó κύριος * In-
σοῦς Χριστὸς λαβὼν ποτήριον μετὰ τὸ δειπνῆσαι ἔλεγεν τοῖς ἑαυτοῦ μαθη-
ταῖς " λάβετε, πίετε, τοῦτό ἐστιν ἡ καινὴ διαθήκη, ὅ ἐστιν τὸ αἷμά μου τὸ
ὑπὲρ ὑμῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτημάτων. διὰ τοῦτο προσηνέγκαμεν
καὶ ἡμεῖς τὸ ποτήριον ὁμοίωμα αἵματος προσάγοντες.
4 15 ᾿Επιδημησάτω, θεὲ τῆς ἀληθείας, ὁ ἅγιός σου λόγος ἐπὶ τὸν ἄρτον
τοῦτον, ἵνα γένηται ὁ ἄρτος σῶμα τοῦ λόγου, καὶ ἐπὶ τὸ ποτήριον τοῦτο,
ἵνα γένηται τὸ ποτήριον αἷμα τῆς ἀληθείας " καὶ ποίησον πάντας τοὺς χοινω-
νοῦντας φάρμακον ζωῆς λαβεῖν εἰς θεραπείαν παντὸς νοσήματος χαὶ εἰς
ἐνδυνάμωσιν πάσης προκοπῆς καὶ ἀρετῆς, μὴ εἰς κατάκρισιν, θεὲ τῆς ἀλη-
θείας, μηδὲ εἰς ἔλεγχον καὶ ὄνειδος. 16 σὲ γὰρ τὸν ἀγένητον ἐπεκαλεσάμεθα
in hoc saeculo, sed etiam in futuro. 9 Tibi adsistunt mille milia et dena
milia denum milium angelorum, archangelorum, thronorum, domi-
nationum, principatuum, potestatum; tibi adsistunt duo-honoratissimi
Seraphim senis alis praediti, binis alis velantes faciem, binis pedes,
binis volantes et sanctificantes. 10 Cum quibus suscipe etiam nostram
sanctificationem dicentium: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sa-
baoth, plenum est caelum et terra gloria tua.
(EPICLESIS I»
11 Plenum est caelum, plena est et terra gloria tua magnifica, Do-
mine virtutum. Imple etiam hoc sacrificium virtute tua et communi-
catione tua; tibi enim obtulimus hoc sacrificium vivum, oblationem
incruentam.
3 12 Tibi obtulimus hunc panem, similitudinem corporis Unigeniti.

Hic panis sancti corporis est similitudo, quoniam Dominus Iesus Chri-
stus, in qua nocte tradebatur, accepit panem ac fregit deditque disci-
pulis suis dicens: Accipite et manducate, hoc est corpus meum, quod
pro vobis frangitur in remissionem peccatorum.
13 Propterea et nos similitudinem mortis celebrantes panem obtuli-
mus et deprecamur: Per hoc sacrificium reconciliare nobis omnibus
et propitiare, Deus veritatis. Et sicut hic panis dispersus erat supra
montes et collectus factus est in unum, ita Ecclesiam tuam sanctam
collige ex omni gente et omni terra et omni urbe et vico et domo et
redde unam vivam catholicam Ecclesiam.
14 Obtulimus etiam calicem, similitudinem sanguinis, quoniam
Dominus Iesus Christus accepit calicem, postquam cenavit, et dixit
discipulis suis: Accipite, bibite, hoc est novum testamentum, quod
est sanguis meus, qui pro vobis effundetur in remissionem peccatorum.
Propterea obtulimus etiam nos calicem similitudinem sanguinis
adhibentes.
(EPICLESIS II»
4 15 Adveniat, Deus veritatis, sanctum tuum Verbum super hunc

panem, ut panis fiat corpus Verbi, et super hunc calicem, ut calix fiat
sanguis veritatis; et fac, ut omnes communicantes remedium vitae
accipiant ad curandum omnem morbum et ad confortandum omnem
profectum ac virtutem, non in condemnationem, Deus veritatis, neque
in contumeliam et opprobrium.
διὰ τοῦ μονογενοῦς ἐν ἁγίῳ πνεύματι ἐλεηθήτω ὁ λαὸς οὗτος, προκοπῆς

ἀξιωθήτω, ἀποσταλήτωσαν ἄγγελοι συμπαρόντες τῷ λαῷ εἰς κατάργησιν τοῦ
πονηροῦ καὶ εἰς βεβαίωσιν τῆς ἐκκλησίας. 17 Παρακαλοῦμεν δὲ καὶ ὑπὲρ
πάντων τῶν κεκοιμημένων, ὧν ἐστιν καὶ T, ἀνάμνησις. 18 (μετὰ τὴν ὑπο-
βολὴν τῶν ὀνομάτων " ᾿Αγίασον τὰς ψυχὰς ταύτας, σὺ γὰρ πάσας γινώσ-
χεις * ἁγίασον πάσας τὰς ἐν χυρίῳ κοιμηθείσας καὶ συγκαταρίθμησον πάσαις
ταῖς ἁγίαις cou δυνάμεσιν καὶ δὸς αὐτοῖς τόπον καὶ μονὴν ἐν τῇ βασιλείᾳ
σου. 19 Δέξαι δὲ καὶ τὴν εὐχαριστίαν τοῦ λαοῦ καὶ εὐλόγησον τοὺς προσε-
νεγκόντας τὰ πρόσφορα καὶ τὰς εὐχαριστίας καὶ χάρισαι ὑγείαν καὶ ὁλοκλης-
ρίαν καὶ εὐθυμίαν καὶ πᾶσαν προκοπὴν ψυχῆς καὶ σώματος ὅλῳ τῷ λαῷ
τούτῳ διὰ τοῦ μονογενοῦς cou ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ ἐν ἁγίῳ πνεύματι, ὥσπερ
ἣν καὶ ἐστὶν καὶ ἔσται εἰς γενεὰς γενεῶν xol εἰς τοὺς σύμπαντας αἰῶνας
τῶν αἰώνων, ἀμήν.
(INTERCESSIONES»
16 Teenimincreatum invocavimus per Unigenitum in sancto Spiritu:

misericordiam consequatur hic populus, profectu dignus fiat, mittantur
angeli, adesse populo in destructionem mali et in confirmationem
Ecclesiae. 17 Deprecamur etiam pro omnibus defunctis, quorum est
et commemoratio. 18 (Post enuntiationem nominum:) Sanctifica has
animas, tu enim omnes cognoscis; sanctifica omnes in Domino defunc-
tas et connumera omnibus tuis sanctis virtutibus et da eis locum et
mansionem in regno tuo. 19 Suscipe etiam gratiarum actionem populi
et benedic eos, qui obtulerunt oblationes et gratiarum actiones, et
largire sanitatem et integritatem et laetitiam et omnem profectum
animae et corporis cuncto huic populo.
(DOXOLOGIA»
Per Unigenitum tuum Iesum Christum in sancto Spiritu, sicut erat

et est et erit in generationes generationum et in omnia saecula saecu-
lorum. Amen.
B. IN ECCLESIA COPTICA
Hodie in Ecclesia coptica ut ordinaria adhibetur anaphora s. Basilii.

Adhibetur quoque anaphora s. Gregorii Nazianzeni, speciatim in festis
solemnioribus Domini nostri. Sed hae duae anaphorae ad typum antioche-
num pertinent, quamquam inseruntur apud Coptos in «Ordine Communi»
typi alexandrini. ;
Idem dicendum est de fragmentis plurium anaphorarum servatis in
«Euchologio Monasterii Albi» (cf. E. LANNE, Le Grand Euchologe du Mona-
stére Blanc. Texte copte édité avec traduction frangaise, in: Patrologia
Orientalis 28 [1958] 265-407), praeter anaphoras s. Marci et s. Cyrilli. De
cetero, ibi sola anaphora s. Matthaei Apostoli integre servata est (cf.
A. M. ΚΚΟΡΡ, Die koptische Anaphora des heiligen Evangelisten Matthàáus,
in: OrChr 3. S. 7 [1932] 111-125).
His textibus addendus est textus arabicus «Testamenti Domini», quem
edidit et latine vertit A. BAUMSTARK, Eine ágyptische MeB- und Taufliturgie
vermutlich des 6. Jahrhunderts, in: OrChr 1 (1901) 1-45.
BrBLIoGRAPHIA: M. CnHArNE, La consécration et l'épiclése dans le missel

copte, in: Revue de l'Orient Chrétien 17 (1912) 225-243; O.H.E. HaApjr1-
BUuRMESTER, Rites and Ceremonies of the Coptic Church. Part II, in: The
Eastern Churches Quarterly 8 (1949-50) 1-39; E. LANNE, Les textes de la
liturgie eucharistique en dialecte sahidique, in: Le Muséon 68 (1955) 5-16;
G. GIAMBERARDINI, La consecrazione eucaristica nella chiesa copta -
Aegyptiaca christiana, Sezione I: Monografie N? 8. Cairo 1957; H. ENGBER-
DING, Untersuchungen zu den jüngst veróffentlichten Bruchstücken sa'i-
discher Liturgie, in: OrChr 43 (1959) 59-75.
ANAPHORA CYRILLI ALEXANDRINI 135
1. ANAPHORA CYRILLI ALEXANDRINI
Haec anaphora est recensio coptica anaphorae s. Marci graecae (cf. supra,
pp. 101-115).
BiBLIOoGRAPHIA: H. LIETZMANN, Sahidische Bruchstücke der Gregorios-

und Kyrillosliturgie, in: OrChr NS 9 (1920) 1-19; H. ExcBrnRpiNG, Das
Verháltnis der syrischen Timotheusanaphora zur koptischen Cyrillusliturgie,
in: OrChr 42 (1958) 55-67.
EpiTIO: Versio latina: RENAUDOT I,39-48.
(DIALOGUS»
' Dominus vobiscum.
: Et cum spiritu tuo.
" Sursum corda.
: Habemus ad Dominum.
' Gratias agamus Domino.
En :
om
in
Mg
so
hy Dignum et iustum est.
S.: Dignum et iustum est, quia tu vere dignus es; iustum et sanc-
tum, conveniens et necessarium, animabus, corporibus, spiritibusque
nostris, aeterne Domine, Domine Deus Pater omnipotens, semper et in
omni loco dominationis tuae, ut laudem te, psallam tibi, benedicam
tibi, serviam tibi, adorem te, gratias agam tibi, celebrem te et confitear
tibi die ac nocte, labiis indesinentibus, corde numquam silenti, et laude
non interrupta. Tu creasti caelos et quae in caelis sunt, terram et
omnia quae in ea sunt, maria, flumina, fontes, et paludes, et quaecum-
que in eis sunt. Tu creasti hominem ad imaginem et similitudinem tuam
et omnia creasti in sapientia tua, in lumine tuo vero, unigenito Filio tuo,
Domino, Deo, salvatore et rege nostro Iesu Christo: propter quod
gratias agimus tibi et offerimus tibi, eique simul et Spiritui sancto,
Trinitati sanctae, consubstantiali et indivisae, hoc sacrificium ratio-
nabile et hoc ministerium incruentum, quod offerunt tibi omnes populi
ab ortu solis usque ad occasum; a septemtrione ad austrum, quia

nomen tuum, Domine, magnum est in omnibus gentibus et in omni
loco offerunt incensum nomini tuo sancto, et sacrificium purum, simul
cum hoc sacrificio et hac oblatione.
(Et sequuntur YNTERCESSIONES.»
D.: Ad orientem aspicite.
S.: Tu es Deus excelsus super omnes principatus et potestates,
dignitates et dominationes, et super omne nomen, quod nominari
potest, non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro. Tu es coram quo
assistunt mille milleni et decies millies, decies mille milleni angeli et
archangeli sancti, tibi ministrantes. Tibi assistunt coram duo ani-
malia gloriosissima sex alis instructa, plena oculis, Seraphim et Cheru-
bim: duabus alis tegunt facies suas, propter divinitatem tuam invisi-
bilem, nec mente comprehensibilem; duabus tegunt pedes suos et
duabus volant.
Sacerdos alia voce: Unusquisque eorum semper te sanctificat;
sed et cum omnibus qui te sanctificant, suscipe quoque sanctificationem
nostram a nobis, Domine, ut cum illis te laudemus, dicentes.
P.: Sanctus, sanctus, sanctus.
(EPICLESIS I»
S.: Vere pleni sunt caeli et terra gloria tua sancta, per Filium tuum
unigenitum Dominum, Deum, salvatorem et regem nostrum omnium
lesum Christum. Imple hoc sacrificium tuum, Domine, benedictione
quae a te est per illapsum super illam Spiritus tui sancti. t Amen. Et
benedictione benedic. t Amen. Et purificatione purifica. Amen. Haec
dona tua veneranda proposita coram te, hunc panem et hunc calicem.
Quippe Filius tuus unigenitus Dominus, Deus, salvator et rex noster
omnium Iesus Christus, ea nocte qua tradidit se ipsum, ut pateretur
pro peccatis nostris, ante mortem, quam propria sua voluntate susce-
pit pro nobis omnibus.
P.: Credimus.
5.: Accepit panem in manus suas sanctas, immaculatas, puras,
beatas, et vivificantes, et suspexit in caelum, ad te Deum Patrem
suum, et omnium Dominum, et gratias egit.
P.: Amen.
S.: Et benedixit illum.
P. Amen.
S.: Et sanctificavit illum.
P.: Amen.
5.: Et fregit illum, et dedit illum suis discipulis sanctis, et apostolis
puris dicens: Accipite, manducate ex eo vos omnes. Hoc est corpus
meum quod pro vobis frangitur, et pro multis tradetur in remissionem
peccatorum. Hoc facite in meam commemorationem.
P. Amen.
S.: Similiter et calicem post cenam, miscuit vino et aqua, et
gratias egit.
P.: Amen.
S$.: Et benedixit eum.
P.: Amen.
S$.: Et sanctificavit eum.
P.: Amen.
S.: Et gustavit, deditque eum suis, praeclaris, sanctis discipulis, et
apostolis dicens: Accipite, bibite ex eo vos omnes. Hic est sanguis meus
novi testamenti, qui pro vobis effunditur et pro multis dabitur in
remissionem peccatorum. Hoc facite in meam commemorationem.
TulvAmen:
S.: Quotiescumque enim manducabitis ex hoc pane, et bibetis
ex hoc calice, annuntiate mortem meam, et confitemini resurrectionem
meam, et memoriam mei agite, donec veniam.
P.: Mortem tuam annuntiamus, Domine «(et resurrectionem tuam
sanctam et ascensionem confitemur ἰδ.
(ANAMNESIS»
S$.: Nunc, Deus Pater omnipotens, annuntiamus mortem unigeniti

Filii tui Domini, Dei, salvatoris, et regis nostri omnium Iesu Christi;
et confitemur resurrectionem eius sanctam, et ascensionem eius sursum
in caelos, sessionemque eius ad dexteram tuam, o Pater, et exspec-
tamus adventum eius secundum, quo venturus est ex caelis, terri-
bilem et gloria plenum, in fine huius saeculi: in quo veniet ad iudican-
dum orbem in aequitate et dabit unicuique secundum opera sua sive
bonum sive malum.
1 Cf. BRIGHTMAN 177.

11
P.: Secundum misericordiam tuam, Domine, et non secundum

peccata nostra.
S.: Tu es coram cuius gloria haec sancta dona proponimus, ex illis
quae tua sunt, Pater sancte.
D.: Adorate Deum cum timore.
S.: Oramus et obsecramus bonitatem tuam, amator hominum: ne
confundas nos confusione aeterna, neque reiicias nos servos tuos,
neque repellas nos a facie tua, neque dicas nobis: Nescio vos. Sed
da aquas capitibus nostris, et fontem lacrymarum oculis nostris, ut
ploremus die ac nocte coram te delicta nostra; quia nos sumus populus
tuus, et oves pascuae tuae. Dele iniquitates nostras, et remitte delicta
nostra, quae commisimus voluntarie aut involuntarie, scienter vel
ignoranter, occulta et manifesta, quae pridem agnovimus, aut quae
obliti sumus, et quae novit nomen tuum sanctum. Audi, Domine, de-
precationem plebis tuae: respice ad suspiria servorum tuorum, neque
propter peccata mea, aut immunditias cordis mei, deprives populum
tuum adventu Spiritus tui sancti.
P.: Miserere nostri, Deus Pater omnipotens.
Sacerdos involvit manus suas velo, et signum crucis facit versus popu-
lum, mox dicit alia voce: Populus enim tuus, et Ecclesia tua obsecrant
te dicentes (et mox respicit ad orientem).
P.: Miserere nostri, Deus Pater omnipotens.
S.: Miserere nostri, Deus Pater omnipotens.
D.: Adorate Deum Patrem omnipotentem.
(EPICLESIS ΠΣ
Sacerdos dicit invocationem secreto: Et mitte deorsum ex excelso tuo

sancto, et ex habitaculo tuo praeparato, et ex incircumscripto sinu tuo,
et ex solio regni gloriae tuae, paraclitum Spiritum tuum sanctum,
subsistentem in persona tua, immutabilem, nec alterationi obnoxium,
dominum, vivificantem, qui locutus est in lege, prophetis, et apostolis;
qui est ubique et omnia loca replet, neque loco continetur; qui libere,
propria potestate operatur, secundum voluntatem tuam, puritatem in
iis quos diligit, et non sicut minister; qui est simplex in natura sua, et in
operatione sua multiplex, fons donorum divinorum, consubstantialis
tibi, a te procedens, socius throni regni gloriae tuae, cum Filio tuo unige-
nito, Domino, Deo, salvatore et rege omnium nostrum Iesu Christo, su-
per nos servos tuos, et super haec veneranda dona proposita coram te, su-
per hunc panem, et super hunc calicem, ut purificentur et transferantur.
D.: Attendamus.
P.- Amen.
Sacerdos alta voce signans ter corpus: Et hunc panem quidem faciat
corpus Christi.
P. Amen.
Sacerdos, signans ter sanguinem: Et hunc calicem faciat quoque
sanguinem pretiosum testamenti novi.
pi Aet
S.: Eiusdem Domini, Dei, salvatoris et regis omnium nostrum
Iesu Christi.
P: Amen.
S.: Ut sint nobis omnibus, qui ea percepturi sumus, utilia ad
obtinendam fidem sine disputatione, caritatem absque hypocrisi,
patientiam perfectam, spem firmam, fiduciam, protectionem, sana-
tionem, gaudium, et renovationem animae, corporis et spiritus, ad
gloriam nominis tui sancti, ad societatem beatam vitae aeternae, et
incorruptibilis, et ad remissionem peccatorum.
P.: Sicut erat, etc.
(DOXOLOGIA»
S.: Ut in hoc sicut et in omnibus rebus glorificetur, benedicatur et

extollatur nomen tuum magnum, sanctissimum, venerandum et bene-
dictum, cum Iesu Christo, Filio tuo dilecto, et Spiritu sancto.
2. FRAGMENTUM CODICIS LOVANIENSIS COPTICI n. 27, s. VI
ΒΙΒΙΙΟΘΚΑΡΗΙΑ: L. TH. Leronr, Coptica Lovaniensia, in: Le Muséon 53

(1940) 1-66, PE: 22-24 (textus copticus, retroversio graeca).
EnriTIo: Versio latina: LicreR 100.
(SANCTUS)
... terra gloria tua.
(EPICLESIS I»
Plenum est caelum et terra gloria illa qua glorificasti nos per unigeni-
tum Filium tuum Iesum Christum, primogenitum omnis creaturae,
sedentem in dextera maiestatis in caelis, qui venturus est iudicare
vivos et mortuos, cuius mortis memoriam agimus, offerentes tibi tuas
creaturas, panem hunc et hunc calicem. Rogamus et deprecamur te ut
emittas super eas Spiritum tuum sanctum, Paraclitum, de caelis
[desunt tres aut quattuor verba: efficiat ?] panem quidem corpus Christi,
calicem vero sanguinem Christi novi testamenti.
Sic ipse Dominus, cum mox tradendus esset, panem accepit, in

eum gratias egit, benedixit eum, fregit, dedit discipulis et dixit eis:
Accipite, manducate, hoc est enim corpus meum quod pro vobis
dabitur.
Similiter, postquam cenaverunt, accepit quoque calicem, in eum
gratias egit, dedit eis dicens: Accipite, bibite, hic est enim sanguis
meus qui pro multis effundetur in remissionem...
OSTRACON COPTICUM BRITISH MUSEUM 141
3. FRAGMENTUM IN OSTRACON COPTICO

BRITISH MUSEUM n. 4
BriBLIOGRAPHIA: W. E. κῦμ, Coptic Ostraca. From the collections of the

Egypt Exploration Fund, the Cairo Museum and others (London 1902) 2.
EnrrIO: Versio latina: Licren 99.
... Dobis, Domine Verbum, qui fecisti omnia..., qui in veritate est...,
qui creasti omnem hominem secundum tuam imaginem per dilectum
et sanctum Filium Iesum Christum Dominum nostrum, primogenitum
totius creationis, qui ergo est consubstantialis tibi; qui fecisti nos
heredes istorum bonorum per eius pretiosum sanguinem. Gratias agi-
mus tibi, investigabilis, incomprehensibilis, inintelligibilis, ineffabilis
Deus pantocrator, quia adduxisti nos ad existentiam per unigenitum
Filium tuum qui sponte venit in mundum ad salvandum genus huma-
num.
Tibi adstant throni et dominationes, principatus et virtutes, pote-

states, angeli et archangeli. Tibi adstant in circuitu Cherubim multi-
oculi, et Seraphim sex alas habentes quarum duabus tegunt facise
suas, nam tremunt inspicere in faciem Invisibilis, duabus autem
pedes suos, timentes maiestatem creatoris, duabus denique volant, et
clamant alter ad alterum vocibus incessantibus et theologiis intaci-
bilibus et labiis non silentibus cantantes et clamantes:
Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus pantocrator, qui eras et es
et eris.
142 ANAPHORAE SECUNDUM. TYPUM ALEXANDRINUM
C.IN EGOLBSLUIX ABIHBOPICA
In Missali aethiopico (Mashafa qeddaseé - Liber consecrationis) inveniri

solent 14 anaphorae; praeter istas aliae sex cognoscuntur. Tres sequuntur
recensionem aegyptiacam (an. Apostolorum, an. Domini Iesu Christi, et an.
Marci Evangelistae), duae ad typum antiochenum pertinent (an. Iacobi et
an. Basilii), reliquae autem recensionem Ecclesiae aethiopicae repraesentent
omnino propriam, nimirum praeter sequentes undecim, etiam an. Gregorii
15 et II^, an. Iacobi Sarugensis et an. Cyrilli Alexandrini 118.
Notae characteristicae: Oratio ante Sanctus et Oratio post Sanctus effor-

mantur elucubrationibus theologicis sub forma proclamationis admixtis
expressionibus laudis, gratiarum actionis et supplicationis; propterea me-
lius vocari possunt PRAECONIUM 1I et PRAECONIUM 11. Duo themata doctri-
nalia praesertim evolvuntur: transcendentia divina (dominium Dei uni-
versale, potentia eius illimitata, libertas eius omnimoda in decidendo et
agendo, occultatio eius essentiae, trinitas personarum in una deitate, etc.) et
mysterium Verbi incarnati (proprietates divinae cum infirmitatibus humanis
coniunctae). Illustrantur non raro elementis e sacra Scriptura authentica et
apocrypha desumptis. Oratio post Sanctus ergo non est epicletica sicut in
recensione Ecclesiae aegyptiacae.
INTERCESSIONES anaphorae Apostolorum, in qua cum benedictionibus
miscentur, ab aliis anaphoris saepe repetuntur. Locum autem obtinent non
semper in Praeconio I ante Sanctus (secundum recensionem Ecclesiae
aegyptiacae) sed etiam in Praeconio II, id est post Sanctus, immo aliquo-
ties immediate ante Narrationem institutionis.
INsrITUTIO EUCHARISTIAE diversis formulis narratur. In quinque ana-
phoris haec narratio incipit ex abrupto sine ulla phrasi introductiva, in
aliis quattuor constituit partem vitae Christi, in qua chronologice inseritur
post mentionem eius vitae publicae et ante narrationem eius passionis,
mortis, resurrectionis et parusiae.
ANAMNESIS, quae in recensione Ecclesiae aegyptiacae oblationem sacrificii
cum memoria mortis et resurrectionis Christi continet, practice in anaphoris
aethiopicis abolita est: rarissime invenitur oblatio, et memoria passionis ac
resurrectionis, si adest, partem constituit narrationis totius vitae Christi.
ἘΡΙΟΙΈΒΙΒ saepe non plene exprimitur; ex alia parte semper continet, vel
clare vel alludendo, illud obscurum « Coniungendo» quod ex anaphora
«Traditionis Apostolicae» Hippolyti provenit. Haec verba dicens Sacerdos
ANAPHORAE AETHIOPICAE 143
cum digito quem in vinum consecratum intinxit, panem consecratum signat;

deinde terminat hanc anaphorae partem petitione pro unione quae ad
«Ordinem Communem Missae» pertinere videtur.
Nulla est DoxoLocia particularis quae Precem eucharisticam concluderet.
Quae ad «ORDINEM COMMUNEM MissAE» pertinent, praesertim partes
Diaconi, Populi et Sacerdotis Assistentis, de facto semper dici et cantari
debent, sed saepe in codicibus et libris non indicantur aut indicantur pro
libitu scriptoris.
Anaphorae aethiopicae ergo, si ex una parte exemplum praebent magnae

et iustae libertatis in redigenda Prece eucharistica, ex altera parte incongrui-
tates et errores quae aliquoties ex libertatis excessu proveniunt, non possunt
abscondi. Catholici qui illas anaphoras adhibent, necessarie earum textum
in aliquibus locis corrigunt vel emendant.
Ad plurima particularia recte intelligenda adire oportet commentaria a

Sebastiano EURINGER adiecta ad suam editionem et versionem diversarum
anaphorarum, quae infra indicantur.
BriBLIOGRAPHIA: M. CHAINE, La consécration et l'épiclése dans le missel

éthiopien, in: Bessarione 14 (1909-10) 181-209; T. M. SEMHARAY SELIM,
Régles spéciales de la messe éthiopienne. 1936; IDEM, La messe éthiopienne.
Roma 1937; J. M. HANSSENS, Une formule énigmatique des anaphores éthio-
piennes, in: OCP 7 (1941) 206-232; O.H.E. HAp]JI-BURMESTER, A Compara-
tive Study of the Form of the Words of Institution and the Epiclesis in the
Anaphorae of the Ethiopic Church, in: The Eastern Churches Quarterly 13
(1959) 13-42; E. HAMMERSCHMIDT, Studies in the Ethiopic Anaphoras —
Berliner byzantinische Arbeiten 25. Berlin 1961.
EprrIo: Versiones latinae quae hic offeruntur, e libro ad usum privatum

S. Congregationis Orientalis confecto (Liturgia-Etiopi. Revisione e ristampa
del «Messale etiopico». Plenaria seconda. Allegato I. Allegato II. Roma 1944
[-- Liturgia-Etiopi]) desumptae sunt, paucis mutatis et additis.
144 ANAPHORAE SECUNDUM.TYPUM ALEXANDRINUM
1. ANAPHORA SANCTORUM PATRUM

NOSTRORUM APOSTOLORUM
BiBLIOGRAPHIA: RENAUDOT I, 486-490 et PL 138, 920-924 (versio latina);

BniGHTMAN 228-234 (versio anglica); E. HAMMERSCHMIDT, Op. cit.
EpiTIo: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato I, 47-54.
(DIALOGUS»
: Dominus cum omnibus vobis (Benedictio super se).

: Cum spiritu tuo.
: Gratias agite Deo nostro (Benedictio super populum).
: Dignum et iustum est.
: Attollite corda vestra (Benedictio super minastros).
(oὉἪs
"Ὁ
Ὁ) : Habemus ad Dominum Deum nostrum.
(PRAECONIUM I»
S.: Gratias agimus tibi, o Domine, per dilectum Filium tuum,

Dominum nostrum Iesum Christum, quem novissimis diebus misisti
ad nos, salvatorem et redemptorem, angelum consilii tui, hoc Verbum
quod est ex te, per quod omnia fecisti secundum voluntatem tuam.
(INTERCESSIONES»
Diaconus cum cantu: Pro beato ac sancto summo pontifice abba N.,
ac pro beato pontifice abba N.
Exindeque submissa voce: Petimus intercessionem sanctae Mariae Dei
genetricis, sanctorum patrum Zachariae sacerdotis et Ioannis Bapti-
stae, et omnium apostolorum evangelistarum et martyrum, Simonis
. Petri et Andreae, Iacobi et Ioannis, Philippi et Bartholomaei, Thomae
et Matthaei, Thaddaei et Nathanaelis, et Iacobi filii Alphaei, fratris
Domini nostri, episcopi hierosolymitani; Pauli et Matthiae, Marci et
Lucae, Stephani protomartyris, Timothei, Silae et Barnabae, Titi,
Philemonis et Clementis, omniumque septuaginta duorum discipulo-
rum, quingentorum sociorum, et trecentorum decem et octo ortho-
ANAPHORA SS. PATRUM NOSTRORUM APOSTOLORUM 145
doxorum. Oratio illorum omnium ad nos perveniat, o Domine, et cum

illis visita nos.
Et exinde, cum cantu: Memento catholicae et apostolicae Ecclesiae,
quae in pace et in pretioso sanguine a Christo instituta est. Et memento
omnium summorum pontificum, pontificum atque episcoporum, sacer-
dotum et diaconorum, qui dirigunt vias verbi in veritate.
(ORATIO BENEDICTIONIS SANCTI BASILII»
S. Assistens : O trine sancte, Pater, Fili et Spiritus sancte (Benedicat

Sacerdos versus unamquamque partem, prout dicit Assistens).
(Benedictio super bopuluwm) Benedic super populum tuum, dilectos
christianos benedictione caelesti, et mitte super nos gratiam Spiritus
sancti, et fac ut ianuae tuae sanctae Ecclesiae nobis apertae sint ad
miserationem ac fiduciam. Nobis perfice fidem in sanctissimam
Trinitatem usque ad novissimum halitum. O magister mi, Iesu Christe,
visita aegrotos plebis tuae et sana eos. Duc patres nostros ac fratres
nostros qui abierunt ac peregre profecti sunt, et reduc eos in habita-
cula sua in pace et in salute.
(Benedictio versus caelum) Benedic ventos caeli, et pluvias, fructusque
terrae praesentis anni, secundum gratiam tuam. Et expande iugiter
laetitiam atque iucunditatem super faciem terrae et confirma nobis
pacem tuam.
(Benedictio super terram) Gratiam da principibus dilectis, christianis,
in hac ecclesia sancta congregatis, omnibus, unicuique, secundum
cuiusque nomen; coram regibus potentibus, o Deus noster, refocilla
illos. Requiem da animis patrum fratrumque nostrorum qui obdor-
mierunt ; requieverunt in recta fide.
(Benedictio super altare) Et benedic super illos quibus assidua cura
est de ture, et oblationibus, et vino, et chrismate, et oleo, et velis et
libris lectionis, et supellectile sanctuarii; Christe Deus noster, remune-
rare illis in Ierusalem caelesti. Omnibusque qui nobiscum convenerunt,
ut misericordiam deposcant, Christe Deus noster, ignosce cum bonitate
ante tuum thronum terribilem. Et consolare omnem animam oppres-
sam, eas quae sunt in carceribus et quae vinculis tenentur et quae in
exilio ac captivitate sunt et quae detinentur in servitute amara. O
Deus noster, libera illos in multitudine misericordiae tuae. O magister
mi, Iesu Christe, omnium eorum qui mandaverunt nobis ut sui reminis-
ceremur, Christe Deus noster, memento in regno tuo caelesti, ac mei
ipsius peccatoris, famuli tui, memento.
146 ANAPHORAE SECUNDUM TYPUM ALEXANDRINUM tEn ee
τ τ τ ρος τ τσ 9 quud -Ο
Ἐς
(Benedictio super bopulum) O Domine, salva populum tuum et bene-

dic haereditati tuae, pasce illos et exalta illos in saeculum. Et custodi
illos in fide recta, in honore et gloria, omnibus diebus vitae eorum; et
constitue eos in caritate quae superat omne opus, et in pace quae
superat omnem intellectum ;per intercessionem ac deprecationem quas
pro nobis facit omnium nostrum domina, sancta et immaculata Maria,
Dei genetrix, et per magna tria luminaria Michaelem, Gabrielem et
Raphaelem, et per quattuor animalia incorporalia ac viginti quattuor
sacerdotes caeli; patresque nostros sanctos atque excelsae memoriae
patriarchas Abraham, Isaac et Iacob; et sanctum Ioannem Bapti-
stam; et centum quadraginta quattuor milia infantum innocentium;
et patres nostros principes apostolos; et sanctum Marcum evangeli-
stam, apostolum ac martyrem; et septuaginta duo discipulos et tres
pueros sanctos; et sanctum Stephanum diaconorum principem; et
sanctum Georgium, et sanctum Theodorum, et sanctum Mercurium, et
sanctum Minam et universos martyres; et patriarcham patrem no-
strum magnum ac iustum abba Antonium, et iustum abba Paulum,
et patres nostros duos [nomine] Macarios, et patres nostros abuna Bisai
atque abuna Ioannem, et patres nostros abba Moysem et abuna abba
Pachomium, universosque cruce vestitos, iustos ac probos, et angelum
huius diei sanctae. Horum oratio et benedictio et deprecatio et pax et
caritas sint nobiscum in saeculum saeculi. Amen.
Et deinde Sacerdos vertat faciem suam ad bopbulum, cum Subdiaconus
dicit hoc :
Miserere eorum, o Domine, et parce eis, summis pontificibus, pontifi-
cibus, episcopis, presbyteris, et diaconis cunctoque populo christiano.
Et postquam Subdiaconus fimwit, Sacerdos bis signet [signo crucis)
populum, faciemque suam vertat ad altare, et alio cantu dicat: Illorum et
omnium animabus da requiem et parce.
(PRAECONIUM I (contin.)»
S.: Tu, qui e caelo misisti Filium tuum in sinum virginis.
S.: Incarnatus est, et portatus est in visceribus, generatioque eius
a Spiritu sancto manifestata est.
S.: Tibi cui adstant in conspectu tuo decem milia myriadum ac
tede centena milia myriadum sanctorum angelorum et archange-
orum.
D.: Respiciamus.
S.: Veneranda animalia tua sex alas habentia, Seraphim et Cheru-
bim. Duabus alis suis faciem suam tegunt, duabus alis suis pedes suos
tegunt, et duabus ceteris volant a fine ad fines mundi.
Ut ergo omnes te perpetuo sanctum praedicent et laudent, cum iis
omnibus qui te sanctum praedicant et laudant te, suscipe etiam no-
stram ipsorum praedicationem qua dicimus: Sanctus, sanctus, sanctus,
Dominus sabaoth; perfecte pleni sunt caeli et terra sanctitate gloriae
tuae.
(SANCTUS)
D.: Respondete.
P.: Sanctus, sanctus, sanctus, Deus sabaoth; perfecte pleni sunt
caeli et terra sanctitate gloriae tuae.
(PRAECONIUM II»
Tunc Sacerdos signet primo super semetibsum ac facie sua versa

ad orientem, et secundo super bopulum, et tertio super manastros, dicatque :
Vere replevit caelos et terram sanctitas gloriae tuae, per Dominum
nostrum et Deum nostrum et salvatorem nostrum lesum Christum.
Sanctus Filius tuus venit, [qui] de virgine nasceretur, ut voluntatem
tuam perficeret, tibique faceret populum.
P.: Memento nostri, Domine, in regno tuo; memento nostri,
Domine, magister noster; memento nostri, Domine, in regno tuo,
quemadmodum meministi latronis qui a dextris tuis erat, dum suspen-
debaris in ligno sanctae crucis. (Vel secundum. aliam traditionem:
Secundum misericordiam tuam, Deus, et non secundum iniquitates
nostras.»
Et deinde Sacerdos Assistens immittat tus et borrigat ei [Celebranti)
turibulum, et [hic] turificet manus suas ter, et [incensum] sursum mittat
jrimo super panem, deinde super calicem, ei tertio super utrumque.
S.: Extendit manus suas ad passionem; passus est, ut patientes
sanaret, qui in te speraverunt; se ipsum obtulit sua propria voluntate
doloribus, ut mortem destrueret et satanae vincula rumperet, infer-
numque conculcaret, sanctos dirigeret, legem stabiliret, resurrectio-
nemque suam palam faceret.
(NARRATIO INSTITUTIONIS?
S.: Inipsa nocte qua tradiderunt eum.

D.: Elevate manus vestras, presbyteri.
Tuncque Sacerdos elevet banem manibus suis dicens: Accepit panem

manibus suis sanctis ac beatis et immaculatis.
P.: Credimus. Hoc verum esse, credimus.
S.: Elevavit oculos in caelum ad te, ad Patrem suum; gratias egit,
benedixit, sanctificavit (benedicat super panem ter) et fregit (panem
quinque locis barumper frangat, illum tamen non dividens) et dedit disci-
pulis suis, dixitque illis: Accipite, comedite, hoc (monstratwo) est
corpus meum (?clinatio) quod pro vobis frangitur in remissionem
peccati.
P.: Amen, amen, amen. Credimus et confitemur; laudamus te, o
Domine noster et Deus noster; hoc esse vere corpus tuum credimus.
S.: Et pariter calicem quoque [accepit], gratias egit, benedixit et
sanctificavit (benedicat swper calicem ter), deditque discipulis suis, illis
dicens: Accipite, bibite, hoc (monstratio) est sanguis meus (rimclinatio),
qui pro vobis effunditur in redemptionem multorum (Qwatiat calicem
leniter in formam crucis manu sua dextera).
P.: Amen, amen, amen. Credimus et confitemur; laudamus te, o
Domine noster et Deus noster, hoc esse vere sanguinem tuum credimus.
S.: Et quando hoc facietis, meam ipsius commemorationem facietis.
(ANAMNESIS»
P.: Annuntiamus mortem tuam, o Domine, ac resurrectionem tuam

sanctam; credimus ascensionem tuam ac secundum adventum tuum.
Laudamus te, ac confitemur tibi; rogamus te et deprecamur te, o
Domine noster et Deus noster.
S.: Iam autem, o Domine, memoriam igitur facientes mortis eius et
resurrectionis eius, offerimus tibi hunc panem (monstratio) et hunc
calicem (monstratio), gratias tibi agentes, qui in ipso dignos fecisti
nos [eo] honore ut staremus in conspectu tuo ac tibi sacerdotio fungere-
mur.
(EPICLESIS»
Et deinde secreto et capite demisso: Oramus te, o Domine, et depre-

camur te, ut mittas sanctum tuum Spiritum super hunc panem
(monstratio) et super hunc calicem (monstratio; et deinde cum cantu) et
facias illud corpus (bemediciio ter) et sanguinem eius (monstratio),
Domini nostri ac salvatoris nostri Iesu Christi, in saeculum saeculi.
P.: Amen. O Domine, miserere nostri; Domine, parce nobis;
Domine, ignosce nobis.
S.: Coniungendo (wc signet corpus sanguine intingendo pollicem

swwm) des illis omnibus qui accipiunt corpus eius et sanguinem eius,
ut illis sit in sanctificationem atque in plenitudinem Spiritus sancti, in
firmitatem fidei verae, ut te sanctum praedicent ac laudent te in Filio
tuo dilecto Iesu Christo cum sancto Spiritu, in saeculum saeculi.
P: Amen.
D.: In toto corde precemur Dominum Deum nostrum, ut det nobis
optimam unionem Spiritus sancti.
P.: Sicut erat [et] est, et erit a generatione in generationem in
saeculum saeculi.
Deinde cum dividit banem in 13 [partes], dicant Sacerdos totusque
populus alternis vicibus :
S.: Da nobis uniri in tuo ipsius Spiritu sancto, et nos sana per hanc
oblationem, ut in te vivamus per omne saeculum et in saeculum saeculi.
Benedictum nomen Domini et benedictus qui venit in nomine Domini;
benedicaturque nomen gloriae eius. Fiat, fiat, benedictus sit. Emitte
gratiam Spiritus sancti super nos.
: Surgite ad orationem.
.: Domine, miserere nostri.
Pax omnibus vobis.
wty
: Cum spiritu tuo.
«Εἰ sequitur oratio fractionis.»

2. ANAPHORA DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI
Adhibetur speciatim in festis Domini nostri Iesu Christi et in festo Montis

Tabor.
BrBLIOGRAPHIA: I. Luporr, Ad suam Historiam Aethiopicam antehac
editam Commentarius (Francofurti a. M. 1691) 341-345 (textus aethiopicus,
versio latina); H. ENGBERDING, Untersuchungen zu den jüngst veróffent-
lichten Bruchstücken sahidischer Liturgie, in: OrChr 43 (1959) 59-75;
E. HAMMERSCHMIDT, Aethiopica I. Die Edition der áthiopischen Texte aus
dem Nachlaf von Sebastian Euringer, in: OrChr 48 (1964) 117-126.
ἘΡΙΤΙΟ: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato II, 5-8.
(DIALOGUS»
(PRAECONIUM I»
Gratias agimus tibi, sancte Deus, perfector animarum nostrarum,

dator vitae nostrae, thesaure indestructibilis, Pater Filii tui unigeniti
nostrique servatoris, qui annuntiat tuam voluntatem, quia voluisti ut
servaremur per te; tibi, Domine, gratias agit cor nostrum.
Tu virtus Patris et gratia gentium, recta ratio, sapientia errantium,
medicus animarum, exaltatio humilium, familiaris noster. Tu es susten-
taculum iustorum, spes exulum, portus tribulatorum, lumen perfec-
torum, Filius Dei vivi.
Manifesta fac super nos ex inscrutabili gratia tua stabilitatem et
firmitatem, fiduciam et sapientiam et robur fidei inflexibilis ac irredu-
cibilem spem; scientiam spiritus largire humilitati nostrae, ut semper
vere simus puri famuli tui, Domine, cunctusque populus tuus te glori-
ficet.
(INTERCESSIONES»
D.: Pro beato, etc. (cf. supra, bb. 144s.».
S.: Utique, Domine, te glorificamus et tibi benedicimus, semperque
te rogamus, Domine, excelsorum Pater, qui regnas super thesauros
luminis, Ierusalem de caelo respice, Domine potestatum, archang
elo-
ANAPHORA DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI 151
rum, et virtutum et dominationum, laudationum, thronorum, indu-

mentorum, luminarium, laetitiarum, deliciarum, rex regum, Pater
omnia tenens in manu atque dominans.
(SANCTUS»
(PRAECONIUM II»
Et secundum tuum consilium, Filius tuus, Deus noster, Iesus unige-

nitus, crucifixus est propter iniquitates nostras.
Qui per verbum mentis tuae fecisti omnia, in ipso tibi complacens.
Et eum misisti in sinum virginis; conceptus est in utero, et caro
factus est, et Filius tuus manifestatus est a Spiritu sancto.
Natus est ex virgine, ut voluntatem tuam adimpleret et tibi insti-
tueret populum sanctum.
Extendit manus suas ad passionem, passus est, ut patientes servaret
mortuosque liberaret, qui in te speraverunt; seipsum sua voluntate
obtulit doloribus, ut patientes servaret consolidaretque vacillantes,
inveniret abiectos, mortuos vivificaret, mortem deleret, vincula satanae
dirumperet, voluntatem Patris sui perficeret, infernum conculcaret, et
vitae ianuas aperiret, et iustos illuminaret, legem statueret, tenebras
depelleret, infantes crescere faceret, ac resurrectionem suam patefa-
ceret.
In ipsa nocte in qua deduxerunt eum, sumpsit panem in manus suas

sanctas et beatas, quae sine macula sunt, gratias egit, benedixit, et
sanctificavit, et fregit, et distribuit discipulis suis dicens: Accipite, com-
edite, hoc est corpus meum, quod pro vobis frangitur, et datur in
redemptionem multorum.
Et similiter calicem vini, postquam cenaverunt, postquam miscuit,
gratias egit, benedixit, et sanctificavit, et dedit discipulis suis, et dixit
eis: Accipite, bibite, hoc est sanguis meus, qui pro vobis effunditur
pro peccatis vestris.
Et quando hoc facietis, memoriam mei facietis.
(ANAMNESIS?
Nunc quoque, Domine, dum commemoramus mortem tuam et

resurrectionem tuam, confitemur te et offerimus tibi hunc panem et
hunc calicem, gratias tibi agentes, soli ex aeternitate servatori Deo;
nam tu iusissti nos stare coram te et tibi sacra agere.
(EPICLESIS?
Propter quod nos famuli tui rogamus te, Domine, et deprecamur te,
ut mittas Spiritum sanctum super hunc panem et super hunc calicem,
faciatque illud corpus et sanguinem Domini nostri et servatoris nostri
Iesu Christi in saeculum saeculi.
D.: O Domine, miserere nostri; Domine, parce nobis; Domine,
ignosce nobis.
S.: Iterum, hanc eucharistiam offerimus tibi, aeternae Trinitati,
Domine Iesu Christe, Domine Pater, a quo universa creatura et anima
contremiscit et in se redit, Domine Spiritus sancte; tibi hoc munus,
quod sanctitati tuae obtulimus, non comestio et potus.
Fac nobis ne sit nobis ad damnationem, neque ad inimici derisionem,
neque ad perditionem, sed ut sit in medicinam corporis nostri atque in
virtutem spiritus nostri.
Utique, Domine Deus noster, da nobis propter nomen tuum ut
recedamus ab omni cogitatione quae tibi non placet. Utique, Domine,
da nobis ut expellatur e nobis omne consilium mortis per nomen tuum,
quod intra velum sanctuarii in excelsis inscriptum est. Nomen tuum
audiat mors et fremat ;abyssi scindantur et hostis conculcetur; spiritus
perditionis tremat, serpensque fugiat; infidelis elongetur rebellisque
turbetur; ira sedetur; invidia ne iuvetur; obstinatus reprehendatur;
deleantur auri amatores; aerumna tollatur, fraudator emendetur;
ac disperdatur universum creaturarum venenum.
Da, Domine, interius cordis nostri oculis ut te videant, et glorificent
te, ac laudent te, dum recordantur tui, tibique deserviunt, quia tu
solus es pars eorum, Fili et Verbum Dei, cui cuncta subiecta sunt. Qui
habent gratiam revelationis, eos perfice; et confirma eos qui habent
gratiam [charisma] sanationis; custodi eos qui virtute linguae glorifi-
cant fidem; eos qui in sermone foederis instituti sunt, dirige; illos qui
faciunt voluntatem tuam, in sempiternum salva; viduas visita, orpha-
nos suscipe. Illos qui in fide requieverunt, suscipe. Nobis quoque, Domi-
ne, da partem cum sanctis tuis, dona nobis virtutem, ut tibi placeamus,
sicut et illi tibi placuere.
Pasce populum tuum in aequitate et sanctitudine, Domine, da nobis
omnibus unionem, nobis qui sacra tua sumpturi sumus, ut satiemur
Spiritu sancto et virtute verae fidei, ut semper tibi gratias agamus, et
Filio tuo dilecto Iesu Christo, cum Spiritu sancto in saeculum saeculi.
ANAPHORA IOANNIS FILII TONITRUI 153
3. ANAPHORA IOANNIS FILII TONITRUI
BrBLIOGRAPHIA: S. EURINGER, Die áthiopischen Anaphoren des hl.

Evangelisten Johannes des Donnersohnes und des hl. Jacobus von Sarug,
in: Orientalia Christiana 33 (1934) 1-122, PE: 16-53 (textus aethiopicus,
versio germanica).
EprrIO: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato II, 27-35.
(DIALOGUS»
(PRAECONIUM I»
Ad te, Domine, elevavimus oculos nostros, sublevavimus corda
nostra, et ereximus mentes nostras, qui ipse es, et fuisti, antequam
crearetur mundus, et eris usque in saeculum.
Terminum non habes, neque habes limitem. Nemo est qui te invene-
rit, nemo qui te attingat, nemo qui te intellegat, et nemo qui possit te
videre; (solum) tu te ipsum intellegis.
Finem non habet regnum tuum, nec deficit potentia tua, nec interit
magnitudo tua, neque occultatur gloria tua. Tu es absconditus ab
omnibus, sed omnia tibi manifesta sunt. Tu non habes principium, sed
omnibus das finem ; non habes terminum, sed tu das omnibus limitem.
Omnia [sunt] a te et omnia per te; omnia [sunt] propter te et tu in
omnibus es. Excelsior es excelsis magnitudine tua, et (tamen? visitasti
humiles adventu Filii tui. Longinquior tu longinquis occultatione tua,
et (tamen) remotos propius admoves misericordia tua.
Tu es qui es in omnibus et tu es qui es extra omnia. Celata est in te
magnitudo tua, et abscondita in te potentia tua. Tu ipse in te velasti te
ipsum, et tu ipse in te te ipsum occultasti.
De te (autem? locutus est nobis Filius tuus, quem genuisti; praedi-
cavit nobis nuntius tuus, ille ipse qui a te est genitus, gloriosus sicut tu,
in aeternum sicut genitor eius. Tu ipsemet de eo locutus es nobis, et
testimonium de eo es tu verbo tuo, quod ille est vere Filius tuus tuque
in veritate eius es Pater.
Te adorant cum Filio tuo, et illi gloria est cum eo qui illum genuit.
Non est dies inter illum et inter te, et nulla est hora inter Filium et
genitorem eius. Pater non est aetate prior Filio suo, nec Filius iunior
Patre suo.
12
Fieri non potest ut cogitatio mentis, etiam altius penetrando, citius

currat quam cursor, et se extollat super vigiles; subnatet in re abscon-
dita, et ingrediatur in rem ignotam; ingrediatur et te contempletur;
probet, et perquirat, et cognoscat aliquantulum e terminis (divinitatis),
ne quidem quantum est gutta, aut ad momentum, ne quantum est
nictus oculi, aut ad horam, neque de te neque de Filio tuo, aut inter
Filium et eius genitorem et Spiritum tuum viventem et sanctum.
Et ille cognoscit profunditatem divinitatis tuae, ille nuntiavit nobis
de tua essentia, et narravit de tua unione, et docuit nos de tua coniunc-
tione, et erudivit nos de tua trinitate. Propter aequalitatem vestram,
quae non veterascit, et unionem vestram, quae non dissipatur, et
naturam vestram, quae non dividitur. Pater testis est Filii et Spiritus
sancti, Filius nuntiavit de Patre et Spiritu sancto, et Spiritus sanctus
docet de Patre et Filio. Ut uno nomine trinum colant, absconditam et
mirabilem gloriam tuam revelas et ostendis in misericordia tua illis
qui laudant te, superni iuxta series suas, angeli iuxta ordines suos,
vigiles suis fulminibus, Cherubim sua maiestate, et Seraphim suis lauda-
tionibus; omnesque te adorant in timore et tremore, sicut a longinquo
adorant Dominum propinquum.
D.: Respiciamus.
S.: Et cooperientes fulmine facies suas, ne ignis consumens consu-
mat eos, pedes suos carbonibus operiunt, ne comburat eos vehemens
flamma, et volant ad quattuor partes universi, et ad omnes fines, in
conspectu eius qui inest omnibus finibus orbis; hortantur ut unum qui
omnibus [rebus] occultior est, voce magna, clara et mirabili sanctificent.
Iuxta exercitus suos et ordines suos et munera sua laudant te Patrem
et adorant te, et laudant Filium tuum unigenitum atque Spiritum
sanctum, vivum et sanctum ;omnesque simul glorificationis tuae gratia-
rum actionem ad te attollunt. Aequales nos fac quoque, ut et nos una
cum illis dicamus: In tua misericordia, Deus, memento nostri, Domine.
(SANCTUS»
(PRAECONIUM II»
Et sic nos quoque laudamus te, et credimus te esse sanctum, sanc-
᾿ tum, sanctum, Dominum sabaoth; perfecte implentem caelum et ter-
ram praedicatione sanctitatis tuae.
Sacrosanctus es tu, et es Pater sanctus; sacrosanctus es tu, et es
Filius sanctus; sacrosanctus es tu, et es Spiritus sanctus. Tria nomina
et unus Deus.
Et omnibus sanctis tuis dedisti beneficiis tuis, ut sancti fierent, et

totum opus tuum verbo tuo creasti. Tu omnia creasti, nec laborasti;
tu sustines omnia, nec fatigaris; tu omnia nutris, nec deficis; tu curas
omnia, nec quiescis; tu das omnibus, nec accipis; tu omnibus potum das,
nec arescis; tu vigilas super omnia, nec dormis; de omnibus cogitas, nec
oblivisceris; tu audis omnia, nec torpescis ; tu omnia dimittis, nec sumis.
Gloriose, cui nemo dat; creator, cui nemo imperat; rex, quem nemo
constituit; Domine, cui nemo irascitur; Deus, cui nemo commodat ;
dives, cui nemo dat ;largitor de re quae non perit.
Et cum ubique sis, nobis de te narratum est, quantum id audire
possumus. Et Filium tuum ad nos misisti: venit, neque a te discessit ;
profectus est, neque a te amotus est ;remansit totus apud te. Et tu eum
ad nos misisti, cum a te non divideretur; et est ubi tu es; mansit in
caelo apud Patrem suum, cum esset in terra cum suo genitore.
Descendit, nec supra diminutus est, nec infra auctus; conceptus est
in sinu materno, nec involutus est; in materno utero habitavit, nec
clausus est; commoratus est in loco natali creator ommis carnis;
habitavit in filia carnis ille qui super Cherubim sedet; carnem induit
ignis devorans, et se corpore involvit spiritus subtilis. Genitus est ex
abscondito in apertum, et factus est lactens ille qui lactentes in utero
materno fingit; pannis involutus est, qui se luce involvit; habitavit in
domo egentis, ut pauper, et misit apostolos, ut rex, ut sibi e longinquo
tributum ferrent ;iacuit in praesepi quod bovi dominus suus monstrat,
et curatus est, ut lactens, et adoratus est, ut Dominus rerum omnium.
Ambulavit, ut homo, et egit, ut Deus; esuriit sponte sua, ut filius
Evae, et satiavit esurientes plurimas turbas aliquanto panis, ut omni-
potens; sitivit, ut mortalis, et mutavit aquam in vinum, ut rerum om-
nium vivificator; dormivit, ut filii carnis, expergefactus est et casti-
gavit procellas, ut creator; fatigatus est et quievit, ut humilis, et inces-
sit super aquas, ut excelsus.
Percusserunt eius caput, ut servi, et liberavit nos a iugo peccati, ut
Dominus rerum omnium ;omnia passus est; toleravit sputum impuri,
ille qui sputo suo caecos sanavit, et Spiritum sanctum nobis dedit;
eum pronuntiaverunt reum, qui remittit peccata, et iudicaverunt iudi-
cem iudicum; in arbore [crucis] appensus est, ut tolleret peccatum,
connumeratus est inter sceleratos, ut nos cum iustis coniungeret.
Mortuus est pro voluntate sua, et sepultus est secundum consilium
suum; mortuus est, ut mortem occideret; mortuus est, ut mortuos ad
vitam revocaret; sepultus est, ut sepultos resuscitaret et vivos custo-
156 ANAPHORAE SECUNDUM, TYPUM ALEXANDRINUM
diret, impuros purificaret et peccatores iustificaret, dispersos congrega-

ret et errantes reduceret. [Illi] laus et honor et gratiarum actio in
saeculum saeculi. Amen.
S.: A mortuis quos suscitasti et a vivis quos custodisti, ab impuris
quos purificasti et a peccatoribus quos iustificasti, a dispersis quos
congregasti et ab errantibus quos reduxisti, sit tibi «laus et honor et
actio gratiarum in saeculum saeculi».
Adoramus te et laudamus te, sermonem sapientiae et verbum pru-
dentiae, thesaurum adiutorii et horreum laetitiae, fontem lucri et scatu-
riginem prophetiae, fluvium magnum, laudatum ab apostolis, fontem
honoris et decorem regni, puram coronam sacerdotii, regem corona
honoratum, cui servitur, ortum gloriae et lumen honestatis, vestem
quae texta non est et tunicam quae non est consuta, viam ad Patrem
suum et portam ad suum genitorem, thesaurum qui inventus est et
margaritam quae reperta est, minam quae faenus dedit et talentum
quod duplicatum est, fermentum quod farinam pervasit et sal quod
insipidum condivit, lucem quae tenebras depulit et lumen quod totum
mundum illuminavit, fundamentum quod non mutat et aedificium
quod non subvertitur, navim quae non naufragium facit et habitacu-
lum quod non diripitur, iugum gratum et onus leve.
Ille Iesus, virtus et sapientia Patris sui, omnium curam habet et
omnes satiat, dat caecis ut perspicue videant, et aperit fenestras
clausas; facit ut surdi audiant, et terebrat aures obturatas; detrahit a
corporibus vestimenta leprae, eaque vestit lino carnis; rectum facit
brachium manus aridae, et facit ut gradiantur pedes paralyticorum;
reducit animam in membra, et spiritum in sua habitatione commorari
facit; aquis suffocat greges porcorum per daemones «legionis» et expellit
morbum e corpore aegroto. Sol iustitiae e cuius alis exoritur sol iustitiae
et fons lucri, tibi laus et honor et actio gratiarum in saeculum saeculi.
"
,INTERCESSIONES»
5.: Offerimus tibi sacrificium omnino purum in purificationem
animarum nostrarum, ut corpus nostrum plene sanctificetur; non est
aurum neque argentum quod offerimus tibi, neque est monile pretio-
sum iniquitatis et peccati, neque vestimenta quae veterascunt, neque
greges quos rapit mors, neque agnus immolatus, sed ille qui ipse morte
sua greges suos redemit nobisque vitam dedit — illos autem non vivi-
ficabit qui non crediderunt illum eos esse redempturum, a quo salvati
essent — sed [offerimus] tuum ex tuo. Tibi offerimus tuam humanita-
tem, tibi offerimus tuam divinitatem, tibi offerimus tuam apparitio-
nem coram tuo exercitu, carnem tuam et sanguinem tuum.
Et offerimus tibi coram tua essentia pro tua Ecclesia sancta, quae a te
de morte redempta est, et cuius gratia in aula iudicii alapis percussus es,
ut illam sanguine tuo liberes, et ut cruce tua circumdetur, et crucifi-
xione tua media in probatione tamquam muro cingatur, dum ingredia-
tur ad cenam tuam caelestem.
Et pro omnibus sanctis tuis prophetis ... apostolis ... martyribus ...
metropolitis ... presbyteris ... diaconis ... lectoribus ... regibus victori-
bus... iuvenibus et virginibus... sanctis... patribus et fratribus...
omnibus iis qui baptismo excelsae tuae Ecclesiae geniti sunt ... omni-
bus iis qui lanceis occisi sunt et iis qui capti sunt ... egentibus et paupe-
ribus et pro viduis et orphanis, et pro me humili tuo servo, quem gratia
tua vocas, quamquam [hoc] mihi non debetur; magnum me fecisti et
elevasti me [eo modo] qui mensura mea non est, et appropinquasti
me ad te in misericordia tua, ut stem coram altari tuo, o Domine, ut
ignoscas mihi ipsi et toti populo tuo.
Et pro tota hac congregatione, ut benedicatur multitudine gratia-
rum tuarum ... et pro omnibus iis qui optant ut sui coram Deo memoria
fiat ... pro fructu messis coronae anni ... et pro omnibus iis qui obtule-
runt hanc commemorationem oblationis... et pro illis qui sigillum
tuum gestarunt, et ex hoc mundo doloris migraverunt et in regionem
voluptatis pervenerunt, ut ingrediantur ad festum tuum, et accipiant
coronam tuam, et in aeternis suis habitaculis quiescant in civitate tua,
cuius artifex et faber ipse es.
Et pro omnibus iis qui peccaverunt et erraverunt, tamquam homi-
nes. Tu autem, ut misericors [ac] benignus Deus, spes eorum, ignosce
illis eorum peccata et condona illis eorum debita et eorum errata.
Et pro omnibus quorum nomina novimus vel etiam nescimus, tibi
enim cogniti sunt et tu eos novisti. Memoria eorum sit coram te, per
Dominum nostrum Iesum Christum.
D.: Pro beato, etc. (cf. supra, pp. 144s.».
S.: Memorare, Domine, cum horum tum etiam omnium ... da re-
quiem eorum animis et nutri eos apud aquas quietis, in agro paradisi,
in sinu Abraham, Isaac et Iacob, per angelos tuos, duces versus lu-
cem, in sanctis tuis domibus, per Dominum nostrum Iesum Christum,
Filium tuum, quem diligis.
In illa nocte in qua apprehenderunt eum, (/gc incensum) cum ipse
voluit ut occiderent eum, et ipse dignatus est ut doloribus afficerent
eum, et ut toleraret dolorem clavorum, ut liberaret Ecclesiam suam
sanguine suo, et ut confirmaret populum cruce sua, et ut exstrueret
altare suum, et exstirparet idola, eligeret sacerdotes et dispergeret
sacerdotes ethnicos.
S.: Sumpsit panem in manus suas sanctas et beatas, donum sponsa-
licium sponsae suae et repudium quam dimisit synagogae, gratias egit,
benedixit, et fregit, et dedit discipulis suis, et dixit illis: Hoc est corpus
meum, cibus iustitiae quae est in veritate. Qui et comedet illum, non
morietur, et qui sumet illum, non interibit. Accipite, comedite ex eo
vos omnes.
P.: Amen, etc. (cf. supra, p. 148».
Et similiter glorificavit super calicem quoque, et dixit: Hic calix
sanguis meus est novi testamenti. Accipite, bibite ex eo vos omnes.
P.: Amen, étc., (cf. supra, b. 148).
Mirabile signum est omnibus illis qui colunt eum et accusatio crucifi-
gentium, quod scriptum est sanguine eius, et sigillatum cruce eius, et
signatum occisione eius ad vitam aeternam, qua remittitur peccatum.
Et eodem modo facite commemorationem mei, quotiescumque
convenietis. ὶ
(ANAMNESIS»
Et nos quoque, Domine, qui convenimus, ut faceremus memoriam
passionum tuarum, et ut socii tui fieremus in resurrectione tua ex
mortuis, precamur te, Domine, Deus noster; sicut collectus est hic
panis, cum seminatus esset mediis in montibus et collibus, et in planitie,
et in vallibus, et, cum collectus esset, factus est unus panis perfectus, sic
recipe nos ex omni cogitatione mala peccati in fidem perfectam; et,
sicut mixtio vini cum aqua non potest dividi alterum ab altera, et ita
coniungatur divinitas tua et celsitudo tua cum humilitate nostra et
nostra humilitas cum celsitudine tua. Et benigne suscipe hanc nostram
oblationem, o Domine, coram te in veram memoriam.
Offerimus tibi cum [oblatione] Abel puri et cum omnibus sanctis qui
sine macula sunt, quos maiestas tua gratos habuit, et quorum oblatio-
nes coram te aeternam memoriam habent; cum Noe prudenti, et
omnibus piis, in quibus requiescit tua divinitas, et quos in tua bonitate
ANAPHORA IOANNIS FILII TONITRUI
TU 159
ER — (— 109
fecisti magnos, ut iis dares partem bonam et hereditatem et vitam

aeternam in regno caelorum cum omnibus qui tibi placuerunt; cum
piis patribus, Abraham, Isaac et Iacob, qui fecerunt bonum et in
puritate exierunt et in iustitia dominati sunt; cum servo tuo Moyse et
omnibus prophetis, qui nobis sine timore praedicaverunt, et sine dubi-
tatione de te nuntiaverunt, ut suum praemium omnino perfectum
consequerentur; cum Simone Petro et omnibus tuis discipulis; cum
Paulo et omnibus tuis sanctis apostolis, qui portarunt evangelium tuum
in suis passionibus et praedicationem tuae doctrinae in sui occisione
custodierunt; cum Stephano et omnibus tuis martyribus, qui suum
sanguinem propter sanguinem tuum effuderunt, ut honorem tuae
gloriae consequerentur, et eorum nomina scripta sunt in libro vitae, in
libera Ierusalem caelesti, quae mater nostra est, et cui in veritate
credimus, scilicet sanctae tuae Ecclesiae.
(EPICLESIS»
Supplicat tibi, o Domine, Deus noster, et prosternitur coram te

Ecclesia tua, et extollit te sponsa tua, et gratias tibi agit populus tuus
precibus perfectorum et adoratione sanctorum, precatione vigilum et
intercessione angelorum et laudibus archangelorum, sanctitatis [tuae]
praedicatione Seraphim et glorificatione Cherubim et exaltatione [tui]
omnium excelsorum.
Aperiatur ostium luminis, reserentur portae gloriae; veniat e super-
nis Spiritus tuus vivus et sanctus, descendat, et moretur, et habitet, et
resideat, et benedicat super eucharistiam huius panis, et calicem quo-
que sanctificet; faciat hunc panem participationem corporis tui viven-
tis, et hunc calicem quoque participationem sanguinis tui clementis, ut
omnibus qui credunt in Patrem viventem et in Filium, qui ortus est
ex eo, et in Spiritum vivum et sanctum, investigabilem, et ei qui sumit
corpus tuum et sanguinem tuum, sit in spem et in redemptionem et in
remissionem peccati et in resurrectionem a mortuis, in lucem regni
caelorum et in vitam aeternam.
Tu coniungendo des omnibus iis qui sumunt ex eo, ut sit illis in
benedictionem et in repletionem Spiritus sancti, ut in perpetuum tibi
gratias agamus et Filio tuo, dilecto tuo, Iesu Christo in saeculum
saeculi. Amen.
D.: In toto corde, eic. (cf. supra, 5. 1495.
DP. 91cut eràát, efc. (cf. «bid.».
S.: Da nobis uniri, ec. (cf. ?bid.5.
4. ANAPHORA MARIAE VIRGINIS FILIAE DEI

QUAM COMPOSUIT EI ABBA HERIACUS
EPISCOPUS CIVITATIS BAHNASA
Adhibetur speciatim in festis beatae Mariae virginis, s. Gabrielis et

s. Dacesii.
BIBLIOGRAPHIA: S. EURINGER, Die áthiopische Anaphora unserer Herrin

Maria, in: OrChr 3. S. 12 (1937) 63-102, PE: 72-93 (textus aethiopicus,
versio germanica).
EpiTIO: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato II, 10-18.
(DIALOGUS»
(PRAECONIUM I»
Eructavit cor meum verbum bonum, eructavit cor meum verbum

bonum, eructavit cor meum verbum bonum. Et nuntiabo sanctifica-
tionem Mariae virginis, non in prolixitate, sed in simplicitate; et
nuntiabo laudem virginis, non in longitudine cum loquacitate, sed
in brevitate; et nuntiabo opera magna virginis.
Et stabo hodie in humilitate et caritate, hac die, coram hoc mysterio
terribili et coram hac mensa et oblatione. Vere oblatio est de qua
gustare non possunt immundi mente; non est sicut sacrificium anti-
quorum patrum, quod [fiebat] in sanguine ovium [vel agnorum],
hircorum et boum, sed est ignis, et talis ignis qui eos vivificet qui recti
corde sunt, qui faciunt voluntatem eius; ignis qui consumit impios, qui
nomen eius abnegant. Vere ignis est quem non possunt tangere ignei,
qui sunt flamma ignis, nimirum Cherubim et Seraphim.
Et propterea diligimus te et extollimus te, o Maria, quia nobis
verum cibum iustitiae et verum potum vitae genuisti.
(INTERCESSIONES»
O antiqui patres nostri, praepositi, manus impositione constituti
in successione apostolorum, vos intercessores pro nobis apud Dominum
ANAPHORA MARIAE VIRGINIS FILIAE DEI 161
accepimus ;accepimus etiam diebus nostris intercessores pro nobis apud

Dominum ambos hos patriarchas quos commemoramus, abba Cyrillum
magnae civitatis Alexandriae et pro regione patrum nostrorum beatum
metropolitam abba Petrum.
D.: Pro beato, etc. (cf. supra, bp. 144s.5.
Sacerdos Assistens dicat orationem benedictionis.
Subd.: Miserere eorum, efc. (cf. supra, 5. 1465.
$.: Cum pro his, tum etiam pro omnibus intercede, o advocata,
apud Filium tuum, ut requiem concedat animis omnium metropoli-
tarum et patriarcharum et episcoporum, presbyterorum et diaconorum,
qui viam recti verbi direxerunt; regum et principum et praepositorum
et dominorum, iuvenum et virginum et monachorum, divitis et pau-
peris, magni et humilis, viduae et orphani, peregrini et pauperis, et
universi populi, qui e coetu Ecclesiae obdormierunt. Imprimis et quam
maxime intercede instanter pro illis qui hoc loco dormiunt, ut eorum
animas quiescere faciat in pace.
In quolibet [loco] qui nominari potest, in loco victorum martyrum
et in loco splendidorum iustorum et in loco angelorum electorum,
unoquoque in loco, tu altissima es, et nomen tuum apud Dominum
potens est.
S.: Surgemus in timore Domini, ut extollamus et laudemus plenam
laudis, dicentes: O gratiae plena, o flumen gaudii. Tu habes potissi-
mum dignitatem aspectus, quae maior est dignitate Cherubim, quorum
oculi multi sunt, et Seraphim, quorum alae sex sunt.
S.: Vere aspexit Deus Pater de caelis ad orientem et ad occidentem,
ad septentrionem et meridiem; in omnibus terminis naribus spiritum
duxit atque odoratus est, nec repperit tui similem, et placuit illi odor
tuus, et adamavit tuam pulchritudinem, et misit tibi Filium suum,
quem diligit.
D.: Respiciamus.
S.: Sanctus Deus Pater, qui ob te delectatur, sanctus Filius, qui in
tuo sinu habitavit, sanctus Paracletus, qui te sanctificavit et te puri-
ficavit.
(SANCTUS?
(PRAECONIUM II»
O laudis plena virgo, cum quo, cum quo te comparabo? Tu es textri-

na, nam a te Emmanuel sibi induit ineffabilem carnis vestem ; stamen
suum sibi fecit nativam Adam carnem, subtemen vero eius fuit tua
caro, et radius eius ipsum Verbum, Iesus Christus; iugum eius obum-
bratio altissimi Dei ex alto desursum, et textor Spiritus sanctus.
O prodigium et res mira. O vadum, per te antiqui patres a morte ad
vitam transierunt. O scala, a terra ad caelum. Per te primogenitus
totius creationis renovatus est. Tu spes fuisti Adam, cum e paradiso
expulsus est, pietas Abel, qui iniuste occisus est, bonitas Seth et opera
Henoch, arca Noe, qua e tristi diluvio servatus est, benedictio Sem et
portio eius, peregrinatio Abraham, odor Isaac et scala Iacob et con-
solatio Ioseph, tabulae Moysis, rubus [montis] Sinai, tintinnabula in
veste sacerdotis Aaron, et praeterea etiam virga quae germinavit, et
floruit, et fructum tulit; columna testimonii Iosue, vellus Gedeon,
vasculum unguenti et cornu olei Samuel, radix Iesse, de qua gloriaba-
tur, et currus Aminadab, harpa David, corona Salomon, hortus
conclusus, fons signatus, canistrum aureum Eliae, calix Elisaei,
conceptio in virginitate Isaiae, primogenitura sine nuptiis Daniel et
mons Pharan Habacuc, oriens occlusum Ezechiel, egressio legis ex
Bethlehem et terra Ephrata Michaeae, arbor vitae Silonidis et medica
vulneris Nahum, gaudium Zachariae, purum templum Malachiae.
O virgo, exemplar praedictionis prophetarum, decor apostolorum,
mater martyrum et soror angelorum, honor iuvenum et virginum et
monachorum, qui ad eius portas diu noctuque vigilant.
O virgo, non es in impura voluptate concepta, sed per puras, legiti-
mas nuptias ab Anna et Ioachim nata es; non in deliciis [nugis] crevisti,
sicut filiae Hebraeorum, qui collum suum tendebant, sed in sanctitate
et in puritate in templo; non es nutrita pane terrestri, sed pane caelesti,
qui in caelo caelorum coquebatur; non bibisti potum terrestrem, sed
potum caelestem, qui in caelo caelorum hauriebatur; non novisti
impuritatem, sicut feminae ante et post te, sed sanctitate et puritate
ornaris; non te corrupti iuvenes blanditiis prosecuti sunt, sed angeli
caeli te inviserunt. Ut narratur, te sacerdotes et principes sacerdotum
laudaverunt; non loseph desponsata es ad concubitum, sed ut te
puram servaret, quoniam sic [ipse] erat.
Et cum vidit Deus Pater puritatem tuam «misit ad te suum angelum
lucentem cuius nomen est Gabriel, et hic tibi dixit: Spiritus sanctus
superveniet in te et virtus Altissimi obumbrabit tibi». Venit ad te
Verbum, quamquam e sinu Patris non est avulsum; tu concepisti
illud, quamquam non est contractum, utero tuo materno clausum est,
quamquam neque supra perfectum est, neque infra auctum.
Inhabitavit uterum tuum ignis divinitatis, qui investigabilis et
immensurabilis est. Rectum igitur non esset, si divinitatem compara-
remus cum igne terrestri, cui investigatio est et mensura ; de divinitate
autem dici non potest: Hunc [locum] occupat et illi aequalis est.
Divinitas non est circumscripta, sicut sol et luna, neque facies ei est
sicut homini, sed est mirabilis et sedet supra caelum altissimum, quo
neque hominum cogitatio neque cognitio angelorum pervenire potest.
Divinitas non habet neque longitudinem neque latitudinem, neque
partem superiorem neque partem inferiorem, neque dexteram neque
sinistram, sed est plene ubique et in omni re.
Divinitas non habet extensionem neque contractionem, sed, ut
dictum est, divinitas eius est in omnibus locis.
Divinitas neque supra firmamentum habet neque infra fundamen-
tum, sed est firmamentum et est fundamentum.
Non habet divinitas ut se inclinet nec submittat se ad tollendum a
solo aliquid quod in eo est, sed omnia tenentur in manu ipsius, ut
ostendit Petro. Non habet divinitas pectus ante nec dorsum pone, sed
flamma ignis velatur; ipsa est flamma ignis. Divinitas enim pura, et
sincera, et lucida est.
Credimus Patrem, mittentem, Patrem esse in essentia sua, et credi-
mus Filium, missum, Filium esse in essentia sua, et credimus Spiritum
sanctum, qui descendit super Iordanem et apostolos, Spiritum sanc-
tum esse in essentia sua. Tria nomina, unus Deus.
Non sicut Abraham, qui Isaac aetate provectior erat, nec sicut
Isaac, qui Iacob aetate provectior erat, non sic divinitati est: Pater
Filio suo aetate non maior est, nec Filius Spiritu sancto aetate maior,
neque Spiritus sanctus Filio aetate minor est, nec Filius Patre minor
aetate est.
Non sicut Abraham qui Isaac praecipiebat secundum legem
naturae, nec sicut Isaac qui praecipiebat Iacob, non ita divinitati est:
non praecipit Pater Filio suo quia Pater est, nec Filius maior est
Spiritu sancto, quia Filius est, et Spiritus sanctus aequalis est.
Divinitas quidem, Pater et Filius et Spiritus sanctus, unus Deus,
unum regnum, una gloria, unum dominium.
Pater cogitat, Filius nuntiat, et Spiritus sanctus approbat; Pater

decernit, Filius loquitur, Spiritus sanctus perficit; Pater operatur,
Filius ordinat, et Spiritus sanctus concinnat; Pater mittit, Filus
potestatem dat, et Spiritus sanctus testis est; Pater attrahit, Filius
assuefacit, et Spiritus sanctus exhortatur; Pater purificat, Filius
clarificat, et Spiritus sanctus sanctificat; Pater roborat, Filius confir-
mat, Spiritus sanctus regit; Pater vestit, Filius coronat, et Spiritus
sanctus decorem confert; Pater sedet, Filius iudicat, et Spiritus sanc-
tus inquirit.
Ita credimus coniunctionem et consociationem, non dividentes, nec
disiungentes, ne fiat mutata [divinitas]. Dividimus ac disiungimus
(tamen;, ne fiat confusa. Non dicimus: Tres, sicut Abraham, Isaac et
Iacob; sed: Unum, qui in tribus personis est. Neque dicimus: Unus,
sicut Adam, primus omnis creationis, sed: Tres, qui in una [sunt]
essentia.
Ecce, audimus Iudaeos improbos et Ismaelitas impios, qui dicunt:
Una persona Dei et una substantia, in stultitia sua, quia cordis caeci
sunt. Ecce, videmus gentiles idololatras quorum dei multi sunt, et
quorum multi daemones. Nos autem sequimur duces bonae viae, sicut
docuerunt nos apostoli dicentes: Pater est sol, Filius est lux, Spiritus
sanctus est eius ardor; unus est sol iustitiae qui illuminat omnia;
Pater ignis, Filius flamma, et Spiritus sanctus prunae eius; unus est
ignis vitae, qui ex caelo caelorum [est]; Pater aurora, Filius oriens, et
Spiritus sanctus splendor eius; una est aurora per cuius lucis splendo-
rem tenebrae dissipantur; Pater vitis stipes, Filius rami eius, et Spiri-
tus sanctus fructus eius; unum est vinum vitae in quo est dulcedo
totius mundi; Pater lac, Filius sapor eius, Spiritus sanctus fragrantia
eius, unum est lac quod non est mixtum.
Ita credimus, et ita confitemur, et dicamus symbolum fidei.
P.: Credimus in unum Deum, eic.
5.: Revertamur igitur ad initium sermonis et inquiramus sanctam
virginem de conceptione eius omnino mirabili, dicentes: O Virgo, cum
habitavit in utero tuo ignis devorans — facies eius [est] ignis, vestis eius
ignis, splendor eius ignis — quomodo te non incendit? Et septem ten-
toria, ex flamma ignis, ubi infixa sunt, et ubi alligata, et ubi extenta
in tuo sinu a latere tuo dextero et a latere tuo sinistro, cum corporis
parvi sis? Thronus cherubicus, fulgens et flammis igneis circumdatus,
ubi paratus est in sinu tuo, cum parvula sponsa sis?
O esse simul mater et ancilla. Angustia uteri simul et latitudo.
Conceptio sine concubitu, sicut apis, ex verbo sermonis. Lac cum

virginitate sociatum.
Et cum hoc cogito, cupit mens mea altitudinem marium Filii tui
tranare, sed fluctus secretorum dilecti tui inundant eam. Cum hoc co-
gito, cupit mens mea in altum ascendere, et in secretum ingredi, et
velum secretorum viventis levare, et terretur a flamma ignis et non
pervenit ad mensuram dimidii dimidiae partis aerum [vel aetherum]. Et
cum hoc cogito, tunc cupit mens mea humeros ventorum conscendere,
ad orientem et occidentem, septentrionem et meridiem, et ad omnes
fines volare, essentiam creaturarum contemplari, et profunditates
marium metiri, altitudines caeli cognoscere, et ubique vagari, sed in
omnibus impeditur et revertitur ad primam suam compressionem.
Et nunc ne investigemus profunditatem eius, neve scrutemur eius
magnitudinem; nam non potest lingua prophetarum et apostolorum
mensuram laudare magnitudinis eius. Terribilis est, quem nemo irridet,
erga quem nemo irreverens esse audet; apud nos autem humilis est.
Excelsus est ad quem non acceditur; apud nos autem formam servi
accepit. Ignis est, qui non tangitur; nos autem vidimus eum et tetigi-
mus eum, cum eo edimus et bibimus.
Nunc autem laudemus eum dicentes: Sanctus Deus, sanctus fortis,
sanctus vivus immortalis, qui natus est e Maria virgine. Miserere
nostri, o Domine. Sanctus Deus, sanctus fortis, sanctus vivus immor-
talis, qui baptizatus est in Iordane, et suspensus est in arbore [crucis].
Miserere nostri, o Domine. Sanctus Deus, sanctus fortis, sanctus vivus
immortalis, qui surrexit a mortuis die tertia, ascendit cum gloria in
caelos, et consedit ad dexteram manum Patris sui, iterum venturus est
cum gloria, ut iudicet vivos et mortuos. Miserere nostri, o Domine.
O virgo fructificans quod comeditur, et scaturiens quod bibitur.
O panis, qui est ex te, qui iis qui cum fide comedunt, est vita ac salus.
O panis, qui est ex te, qui iis qui non credunt durus est ;qui non masti-
catur, et in eo est lapis adamas validus. O calix, qui est ex te, qui 115
qui bibunt cum fide, eructare facit sapientiam, datque vitam. O calix,
qui est ex te, qui eos qui non credunt, inebriat et vacillare facit et
cadere, et iis adauget peccata loco remissionis peccatorum.
Et nunc glorificemus Filium tuum, dicentes: Gloria magnitudini
tuae [{. e. Filii], gloria regno tuo, gloria quam cum ture puro attollimus
tibi (hic incensum).
lesus Christus Filius Dei viventis, à quo omne datum optimum et
omne donum perfectum, factus est homo, et omne opus humanum
fecit, excepto tantum peccato; natus est in Bethlehem, legemque

Hebraeorum didicit ; a Ioanne baptizatus est et in deserto tentatus est;
esurivit ac sitivit, et fecit miracula.
In ipsa nocte qua se ipsum tradidit ad mortem, multis signis mon-

stravit discipulis suis crucifixionem suam et passionem suam, et mortem
suam, atque resurrectionem suam tertia die, in corpore et anima, osse
et sanguine, sicut erat antea, cum erant cum eo duodecim discipuli
eius a dextra eius et a sinistra, ac connumeratus [est] cum iis ille qui
natura sua [erat] zizania cum tritico mixta, Iuda, qui eum tradidit.
S.: Tunc Dominus noster Iesus Christus accepit panem in manus
suas sanctas et digitos immaculatos, suspexit in caelos ad te, ad Patrem
suum, et misericordiam imploravit genitoris sui, et commisit discipulos
suos, ut eos custodiret ex omni malo. Benedixit, cum benedictus sit,
sanctificavit, cum sanctus sit, et fregit, et dedit iis dicens: Sumite,
comedite, hic panis corpus meum est, quod vestra causa tradetur ad
redemptionem totius mundi.
Et similiter calicem quoque, postquam cenaverunt, oculos erexit
et dixit: Sumite, bibite ex eo omnes, hic calix sanguis meus est quem
vestra causa profudit lancea, per quem remittitur peccatum.
Et quotiescumque facietis hoc, memoriam mortis meae facietis, et
memoriam resurrectionis meae annuntiabitis.
O Domine, sicut tunc, hunc panem benedic, et frange, et da.
P.: Amen.
O Domine, sicut tunc, hunc calicem sanctifica, signa et praebe.
INS cAÀmen:
Et hoc meum sacrum ministerium purifica, confirma et gratum habe.
P.: Amen.
(PRO ANAMNESI ET EPICLESI)

Et hunc presbyterum mihi assistentem in hoc mysterio, redde nos,
illum et me, similes Iosepho et Nicodemo, qui corpus tuum sepelierunt.
P.: Amen.
Istumque diaconum, qui secundum ministerii legem servit, adduc
eum iterum ad excelsum gradum et da ei nostrum munus sacerdotale,
ac reple eum gratia et iustitia et decore, sicut Stephanum, qui vidit
essentiam Trinitatis quae est in excelsis, miratus est, et sibilavit in

descensu Spiritus sancti.
Pi Ae:
Et hanc multitudinem quae congregata est hac die, presbyterum
ac diaconum, totumque populum, dignam fac accipere tuum myste-
rium; miserere, neve accuses. Domine, miserere nostri, Christe (fer).
P.: Item.
D.: In toto corde, etc. (cf. supra, 5. 149).
P. Sicut erat..elc. (cf. 10.»
(Hic Sacerdos signet corbus sangwine intingendo pollicem. swwm.)
Tu coniungendo des omnibus qui sumunt ex eo, ut fiat illis in vitam
aeternam. Da nobis ut coniungamur in tuo Spiritu sancto et sana
nos hac prosphora, ut in [ve] per] te vivamus in saeculum et in saecu-
lum saeculi. Benedictum nomen Domini, ec. (cf. ?bid.».
5. ANAPHORA CCCXVIII PATRUM ORTHODOXORUM
BIBLIOGRAPHIA: S. EuRINGER, Die áthiopische Anaphora aer 318 Recht-

glàubigen. Áthiopisch und Deutsch, in: Zeitschrift für Semitistik 4 (1926)
125-144, 266-299, PE: 266-277 (textus aethiopicus, versio germanica).
EpnrTIO: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato II, 56-64.
(DIALOGUS I»
(PRAECONIUM I»
Terribilis in nubibus et caelis altior Dominus, laudabilis in omnibus

viis suis; deorum Deus sabaoth perfectus. Non est [tempus] cum non
fuit, nec [tempus] cum defuit, nec [tempus] cum plene visus est in
divinitate sua. Nemo est qui eum videre possit, nemo qui cognoscat
qualis sit eius essentia.
Eum ipsum laudant caeli et terra cum mundo eorum universo, mare
et flumina et omnia quae in iis sunt, (eum? cuius gratia creata sunt
universa, cuius bonitate subsistunt universa, (eum? qui [est] unus,
Pater unius, Pater Domini, Pater Messiae, cui vere cum Filio suo «et
Spiritui sancto debetur laus in omnibus saeculis).
(INTERCESSIONES»
(SANCTUS»
(PRAECONIUM II»
Proclamamus essentiam Patris simul cum Filio suo, et essentiam Filii
simul cum Patre suo, ante omnem creaturam, et ante facturam caelo-
rum, et antequam fundata est terra, et antequam exstiterunt montes
et colles, et antequam altitudo aerum visibilis facta est, et antequam
flavit vis ventorum, et antequam fulgur emicuit, et antequam acies
fulminis apparuit, et antequam resonuit tonitru, et antequam nubes se
expanderunt, et ante creationem angelorum, et ante omne nomen
quod nominatur.
ANAPHORA CCCXVIII PATRUM ORTHODOXORUM 169
Nemo cogitando, [etiam] in altum penetrando, invenire potest

essentiam eius, etsi ascenderit usque ad caelos, et transierit e parte
dominationum et invenerit quattuor animalia, plena oculorum, quae
tota sunt splendor, et e quorum ore erumpit similitudo flammae ignis,
et etiam si descenderit in terram, et pertransierit mare et ignem et ven-
tum, et etiam si abierit inde et ad dexteram et ad sinistram quaesierit,
neque gloriatione neque cogitationis demersione potest inter Patrem
et Filium et sanctum Spiritum penetrare, ut cognoscat qualis sit
essentia eius.
Genuit Pater Filium suum; non dicitur: hoc tempore et tali die
genuit eum. Non intellegitur generatio eius ex Patre; est enim mirabi-
lis; neque est cognita [ve] manifestata] eius essentia; est enim abscon-
dita. Est manus brachii dexteri Patris sui, Filius eius et dilectus eius,
illi aequalis, eius imago.
Genuit Pater Filium suum, non tamen ad modum illius qui genuit
adiutorem laboris, ut eum adiuvet, sicut qui est ad inopiam redactus.
Et cum caelum et terram creavit, nemo fuit qui illum adiuvaret, quo-
niam potens est. Non sicut homo qui laboravit et fatigatus est et
quievit, sed gladius ignis exit ex ore eius. Quod dixit, suo tempore
facit, et quod cogitavit, in nictu oculi fit ei. Ei qui est intellectus intel-
lectuum, sapiens, et artifex, quis similis est? Imponit cameram et
exstruit fundamentum; portat basim et habitat in tecto; aedificat
super aquam et exstruit in minuto; involvit subtili et includit arena et
fulcit vento; suspendit aquam et nominat caelum; claudit aquam [se-
men virile] in utero et facit ut coaguletur, ut evadat caro; ligat mus-
culis et roborat nervis; numerat capillos, probat cor et cognoscit renes.
Genuit Pater Filium suum, sine die et sine hora, et cum eum genuit,
non est separatus Pater eius ab illo.
Antequam crearet angelos ad sanctificationem [7. e. ad sanctitatis
divinae proclamationem], laudes eius non defecerunt, sed est plenus
gloriae: Pater, Filius et Spiritus sanctus.
Et cum creavit patrem nostrum Adam, non obambulavit, ut
inveniret pulverem et aquam et aerem et ignem, sed de sede sua non
se movit, neque ullo modo commotus est, et, manens ibi, sumpsit
quattuor elementa, duo ex eo quod contrectatur, duo ex eo quod non
contrectatur, et tria ex eo quod videtur, et unum ex eo quod non vide-
tur, et formavit eum ad imaginem suam, pulchrum eum reddidit
manibus suis sanctis, osculatus est eum, et adamavit eum, et inspiravit
in eum spiritum vitae.
13
Priusquam fundaret aeres et caelos excelsos, non fuit inferior, sed

firma fuit sedes, dominansque regnum. Et qui sursum tonat, et deor-
sum terrorem inicit, qui nubes calcat, sine igne incendit, et sine aqua
grandinem demittit, ille solem et lunam creavit, non ut sibi lucerent,
quasi esset in tenebris, sed dedit iis aliquantum sui ipsius luminis,
tantum quantum [est] granum frumenti. Et propterea lucent super
homines. Et omnia igitur visibilia et invisibilia creavit et ordinavit ;
non [tamen] se iactavit dicens: Feci et complevi, et quiescam a labore
qui accidit mihi; sed illud priusquam esset, cognovit, et priusquam
faceret, complevit. |
Et antequam crearet iustos et peccatores, bonos et malos, et ante-
quam crearet genus humanum, paravit hortum, in quem induceret
quem amat, et paravit infernum, in quod immitteret quem odit. Beatus
ille quem diligit, et beatus ille quem eligit, et beatus ille quem sibi
gratum habet.
5.: Considerabimus ergo verbum hoc cum attentione magna, ne
ingrediamur in magnum mare, in quo coniunguntur ignis et aqua,
et in quo non possumus natare et [ita] egredi ex eo. Nos igitur conside-
rabimus quomodo docuerint nos apostoli de Patre et Filio et Spiritu
sancto, dicentes: Pater loquitur de Filio, quod Filius suus est Iesus
Christus, unigenitus sibi; et Filius dicit quod Deus [est] qui genuit
eum; nuntiatque Spiritus sanctus quomodo exiverit a Patre, et quomo-
do acceperit a Filio.
Una [est] gloria, una potestas, una virtus, quae non dividitur. Non
est apparentia nec differentia in eius substantia, non est deminutio
neque augmentum in eius divinitate, sicut respondit Dominus disci-
pulis suis de sua essentia, dicens: Nobis non est primus, nec nobis est
ultimus; nobis non est dexterum, nec nobis est sinistrum; nobis non
est tectum, nec nobis est fundamentum; nemo nos videre potest, et
nemo est qui sciat qualis sit nostra essentia. Nos vero cuncta scimus,
nosque cuncta perspicimus; removemus vicinum et procul positum
admovemus; surdi sumus gemitibus linguae, sicut qui non audit, sed
cognoscimus gemitus cordis.
Pater meus et ego et Spiritus sanctus [sumus] porta, et turris et
domus; Pater meus et ego et Spiritus sanctus [sumus] maiestas
et
gratia et benevolentia; Pater meus et ego et Spiritus sanctus sumus
sol
et lumen et calor; Pater meus et ego et Spiritus sanctus [sumus]
ignis
et flamma et carbo. Talis est essentia nostra, et talis perfectio nostra,
ANAPHORA CCCXVII PATRUM ORTHODOXORUM 171
diesque nostri. Non sumus in saeculum, sed in saeculum et in saeculum

saeculi. Praeterea non est (apud nos» neque numerus neque consum-
matio.
D.: Scitote ubinam stetis, (nempe? apud Deum, nostrum Deum.
S.: Longe est ab ira, et dives misericordia, et iustus, neque est
tempus quo non sit patiens; patiens est erga illum qui peccavit, dum
convertatur et revertatur ad eum. Cum tamen iratus est, perdidit
peccatores aqua diluvii, reliquit tamen octo animas, quae eius verbum
secutae erant, et conclusit cum patribus eorum foedus iustitiae aeter-
num. Deus deorum est ignis devorans et ignis vivificans. Quale est
nomen illius et nomen Patris eius? Qualis est eius urbs, qualis est eius
regio?
Sedes eius igne circumdatur, et habitatio eius aqua tegitur, et in
pinna domus eius [est] gutta aquae quae non effunditur. Et e sede eius
exit fulgur. Sicut ardor ignis est; lumen magnum est in eo. Sicut arcus
nubium est fulgur circa eum, et ad latera huius sedis sunt quattuor
animalia, ut eam portent super capita sua. Sedes eius ampla, cuius
color crystalli albi. Circa hanc sedem [stant] viginti quattuor presby-
teri caeli, et coram se conspiciunt effigiem agni. Et huic est vestis quae
conspersa est sanguine et liber sigillatus. Et qui in circuitu sunt huius
throni adorant ter illum qui habet figuram agni, et illam vestem san-
guine conspersam, et librum sigillatum. Et fumus gloriae implet taber-
naculum foederis, et de ea sede exit mare, cuius duae viae [sunt],
mare luminis et mare aeris.
Non hic est Deus deorum, neque huc se recipit. Dominus dominorum
est foris, et invenitur intus; non proficiscitur, ut inveniatur; non sece-
dit, cum quaeritur ; non elabitur, cum prehenditur; est enim diversus a
cogitatione [nostra]. Observat divitem, et est cum paupere, diligit
humilem, et neglegit superbum. Insontem declarat, cum voluerit ;
liberat, cum gratum habuerit; surdus est, sicut qui non audit; mutus
est, sicut qui non loquitur; caecus est, sicut qui non videt ; se abstinet,
sicut qui ignorat ; cunctatur, sicut qui non dat.
O Deus deorum et Domine dominorum, Domine dominantium, quem
adorant angeli; non adorant eum facie ad faciem, sed sedem eius ado-
rant, et maiestatem eius timent, et volant ad quattuor partes mundi ad
faciendam omnem voluntatem eius. Seraphim et Cherubim clamant et
dicunt: Sanctus Deus, sanctus fortis, at non vi superbiae, sanctus
vivus immortalis, qui mortuus est ex amore hominum.
Et ex uno eodemque horreo halitu oris eius germinant et virescunt
animae, quae in mundo generantur et in uno eodemque horreo colligi-

tur frumentum in quo non est lolium. Huc transferuntur et hic servan-
tur animae iustorum, quoad retribuat unicuique secundum opus eius.
Hic est gaudium et laetitia; hic est Adam, pater omnium ; hic sunt Abel,
Seth et Henoch, capita patrum cum omni fructu suo; hic sunt Abraham,
Isaac et Iacob, amici Domini; hic sunt Moyses et Aaron, sacerdotes;
hic sunt David, Ezechias et Iosias et omnes orthodoxi reges; hic sunt
prophetae cum suis prophetiis; hic sunt discipuli Unigeniti, qui claves
manibus [tenentes] considunt ad portam, ut admittant in eam quos
voluerint; hic sunt patriarchae et episcopi, presbyteri et diaconi, qui
munere functi sunt quod Dominus illis commiserat ;hic sunt martyres,
quorum coronae septies magis quam sol splendent; hic sunt iusti in sua
patientia; hic sunt viri et feminae, exercitus Patris et Filii et Spiritus
sancti, qui est sine numero; hic sedent in gaudio et exultatione, quo-
niam recipiunt summam suam dupliciter [7.e. duplam factam] ex
comparatione prioris; hic sunt iusti in gloria et electi in gloria.
(INTERCESSIONES»
Oramus te, o Domine, te exauditorem, te auditorem, te adiutorem.

Tibi supplicamus, o Domine, pro illis qui obdormierunt et ex hoc
mundo fluxo migraverunt, et super quos potentia mortis potestatem
nacta est, et absconditi sunt sub modium. Oramus te, Domine, ut
eos ad resurrectionem gloriae voces, cum carnem resuscitaveris,
coniungendo eam cum spiritu, et cum retribueris retributionem bonam,
quam oculus non vidit, neque auris audivit, et quae in cor hominis
non ascendit [non cogitata est], quam parasti per Filium tuum, Domi-
num nostrum Iesum Christum in saeculum saeculi.
Xn quodam codice habetur hic :D. :Pro beato, etc., cf. supra, )5.144s.».
Deus Pater misit Filium suum unigenitum, ut habitaret in filia quae
virum non cognovit ;utero materno clausus est plastes parvulorum, nec
tamen contractus est; factus est homo, cum Deus sit, et ignis divini-
tatis natus est; TM est non in pompa et honore, sed sicut filii
pauperum; crevit in magna disciplina, cum parentibus suis subditus
' fuit; inclinavit caput suum, ut servus eum baptizaret, etsi purus est a
peccatis; fecit miracula, et mutavit aquam in vinum, et satiavit milia
hominum in deserto.
O illius temporis generatio. Oculis suis caeca fuit ne videret eum;
auribus suis surda fuit, ne eum audirent; et induratum est cor eorum,
ANAPHORA CCCXVIII PATRUM ORTHODOXORUM 175
ne eum cognoscerent ;et homini similem putaverunt illum qui dimittit

peccata, damnaveruntque eum, iudicum iudicem.
Et ex illis elegit duodecim apostolos, cum iis ambulavit, ostenditque
iis ritum mysterii oblationis.
Sumpsit panem coram iis, benedixit et dixit: Accipite, comedite,

hic panis corpus meum est, quod pro vobis datur in remissionem pecca-
torum.
Et similiter calicem quoque benedixit et sanctificavit et dixit:
Accipite, bibite, hic calix sanguis meus est, qui pro vobis funditur in
remissionem peccati.
(PRO ANAMNESI»
Tunc Iesus dixit: Tristata est anima mea, cum esset ipse consolator
afflictorum. In nocte ista ceperunt eum, et die illucescente doctores
Iudaeorum et principes sacerdotum, cum Pilato praeside sederunt in
consessu ad eum iudicandum; ligaverunt eum retrorsum sicut latro-
nem, et sequebatur illos amanter, quasi agnus mitis. Sederunt in
consessu ad eum iudicandum, ante se eum constituerunt, coram quo
stant exercitus angelorum in timore magno. Servus malus manum
suam induravit, ut ei daret alapas, qui eum non offenderat. Inclinabant
se ante eum, ut adorarent eum in superbia, quem adorant archangeli
magna reverentia; nexuerunt coronam spinarum capiti vitae; spolia-
verunt eum vestibus suis atque ei purpuream chlamydem induerunt,
qui se vestit luce tamquam veste.
Et deduxerunt eum, ut eum crucifigerent, in locum vocatum karanio
[kranion]. Eum crucem suam portare iusserunt, et defatigatus est Iesus
in ferenda sua cruce, sudavit, quia gravis erat; adnumeraverunt eum
latronibus, et iusserunt eum [crucis] lignum ascendere, et crucifixerunt
eum sine misericordia secundum legem suam. O manus quae Adam
formaverunt, crucis clavis confixae sunt. O pedes qui in paradiso
ambulaverunt, crucis clavis confixi sunt. O os quod spiravit in faciem
Adam spiritum vitae, sorbuit myrrham mixtam cum felle.
Gemuit Iesus ob dolorem, et clamavit ad Patrem suum; inclinavit
caput suum, et exiit spiritus eius. Exinde transfixerunt latus eius lancea
atra, quam ei fabricati sunt; deposuerunt eum e ligno et sepelierunt
eum in sepulcro, non in sepulcro eorum deposuerunt eum sed foris, in
sepulcro peregrinorum, cuius tria sunt cubita, et signaverunt illud lapide.
Cum ibi fuit, clamavit ad Adam servum suum et ad omnes huius

filios !.
(DIALOGUS II»
Dominus cum omnibus vobis.

οὐ Cum spiritu tuo.
Gratias agite Deo vestro.
Sursum corda vestra.
: Habemus ad Dominum Deum nostrum. Pater noster, qui es in
Eu
deS
picis tu es Dominus noster ac Deus noster.
(PRO ANAMNESI (contin.)»
Et postquam dixit hoc Adam servo suo, gavisus est Adam et pro-
fectus est cum omnibus filiis suis et pervenit in sanctam civitatem,
sicut scriptum est. Et iterum, ut ostenderet gloriam resurrectionis suae,
oriri iussit paululum divinitatem suam et prostravit eosqui custodiebant
sepulcrum. Resurrexitque tertia die, die certa [ve] definita, determi-
nata], ivit illuc ubi erant discipuli; et ostendit illis plagam in latere suo
et vulnera clavorum in manibus suis, et mansit cum iis, docens illos de
regno caelesti; et die quadragesima ascendit in caelos ad Patrem, qui
eum miserat. Et iterum veniet, non quidem in adventu humili, sed in
gloria illius qui eum generavit, cum potentia magna, cum angelis suis
sanctis, in nube caeli.
Misericordia tua, Domine, sit super nos, quemadmodum speravimus
in te. Et congregatio nostra sit ut congregatio discipulorum tuorum:
tu illorum es, et noster es; tu es illius temporis, et es huius temporis;
tui sunt caeli tuaque est terra; tui sunt iusti, tuique sunt peccatores;
tu excitas parvam plantam iustitiae, et tua amas occasionem salvandi.
(EPICLESIS»
Coniungendo des omnibus qui ex eo sumunt, ut iis qui ex eo sumunt,

sit in sanctificationem, et in vitam illis qui ex eo accipiunt, ut eius
conspectu spina peccato comburatur, peccatum deleatur, delictum
extinguatur, et anima plene de sua culpa reviviscat.
Aperiatur ostium luminis, reserentur portae gloriae et mittatur
Spiritus sanctus ac vivus e loco secretae essentiae suae. Descendat et
'* Deest illud quod clamavit. Et sequitur secunda vice dialogus.

ANAPHORA ATHANASII APOSTOLICI 1.75
veniat et fulgeat super hunc panem, et fiat corpus Christi Dei nostri, et
immutetur sapor huius calicis et fiat sanguis Christi Dei nostri. Et toti
congregationi sanctae, unius, catholicae Ecclesiae misericordem et
clementem te praebe. Praesertim vero eorum miserere lisque propitius
esto, qui paupertatem meam elegerunt ad ministerium huius mysterii:
eorum miserere iisque propitius esto in saeculum saeculi.
S.: Da nobis uniri, eic. cf. supra, 5. 149».
6. ANAPHORA ATHANASII APOSTOLICI
Adhibetur speciatim in Sabbato Christianorum, id est in die Dominica.

BiBLIOGRAPHIA: S. EunINGER, Die áthiopische Anaphora des hl. Athana-
sius, in: OrChr 3. S. 2 (1927) 243-298, PE: 246-285 (textus aethiopicus, versio
germanica).
EpiTIo: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato II, 67-78.
(DIALOGUS»
(PRAECONIUM I»
Hodie, hac die, vos qui convenistis, in hanc ecclesiam, audite missam
sabbati Christianorum sancti. Obtestor vobis caelos, obtestor vobis
terram, ut stetis in timore et tremore, vos non moventes. Nemo adsit
hic in ira contra fratrem suum, sicut Cain, ultionis cupidus; neve quis-
quam adsit hic in inimicitia contra proximum suum, sicut Dathan et
Abiron, qui adversati sunt Moysi; neve adsit quisquam hic in dolo
contra proximum suum, sicut serpens, qui decepit Evam.
O sacerdotes, vos estis oculi Domini lucentes; conspicite inter vos
singuli singulos; explorate [adstantes] e populo vestro cum diligentia,
ne stet, neve commoretur vobiscum in oratione adulter, neve homicida,
neve idololatra, neve fur, neve mendax, qui sunt quinque canes qui
foris iudicantur. Corrigite peccatorem, tamquam fratrem vestrum;
corripite eum libere, si peccatum ad mortem habet ; admonete errantem,
ut hanc viam deserat, et Dominum humiliter precetur, ut sibi ignoscat.
O diaconi, lampades Ecclesiae et eius ministri, expellite ex ea, ne sit

lupus cum agno, accipiter cum columba, lolium cum frumento. Vos
quidem scrutamini quod est foris, non id quod est intus; quod autem
est intus, Dominus novit et examinat illud lucerna sua.
Aperiantur aures cordis quae intus sunt, non autem aures quae
foris fixae sunt; aperiantur oculi cordis qui intu ssunt, non autem oculi
qui foris lucent. Et ne sit cogitatio nostra sicut fluctus maris, qui
modo in altum surgit, modo delabitur deorsum, sed sit tamquam
columna ignis, quae pertinet a terra usque ad caelum; et cor nostrum
sit expansum ad suum timorem, tamquam velum aureum, cuius densa
est textura. Attollamus manus nostras ad eum et extendamus dexteram
et sinistram, ut gladius ignis sit qui detereat satanam, sicut scriptum
est; et sit pes noster fixus in Ecclesia, sicut clavi ferrei, qui non com-
moventur neque diu neque noctu. Omni tempore sic simus, Dominus
conspicit.
S.: Homo, quamquam nobilis erat, [id] non noverat, et factus est
sicut animal sine ratione, et illi similis evasit.
D.: Adorientem aspicite.
S.: Homo, quamquam rex erat, [id] non noverat; demisit se ipsum
ex sua voluntate, et factus est servus, et in eum dominati sunt qui non
erant liberi.
D.: Respiciamus.
5.: Homo, quamquam dives erat, [id] non noverat; pauperem se
ipsum fecit ex sua libidine; esurire fecit ventrem suum et sitire animam
suam [ve]: se ipsum].
O Domine, quantum [est] quod tu fecisti homini. Tu extendisti
caelum tamquam cameram ad eius admirationem, et dilatasti terram
in suggestum pedis eius. Involvis aquam in ventre nubium in alimen-
tum eius et lucere fecisti solem, ut gaudeat de die, et pulchram fecisti
lunam, ne eum operiant tenebrae noctis et splendescere fecisti lumen
stellarum, ut cognoscat opus digitorum tuorum. Dedistique dies et
annos, tempora et vitae terminos, ut te laudet.
Sed [est] aridum sicut saxum cor hominis. Ei ostendisti mortem et
vitam; dilexit mortem, et despexit vitam; non mortem corporis quae,
Sicut somnus, ad momentum temporis, ad horam, usque ad praefini-
tum tempus, iustis et peccatoribus statuta est, sed mortem in saecu-
lum et in saeculum saeculi, cui non est nec numerus nec consummatio.
Homo, quamquam vestitus erat vestimento lucis, nudavit corpus
ANAPHORA ATHANASII APOSTOLICI 177
suum, et indutus est tunicis e pelle. Homo, quamquam dominator

erat sub Domino, furatus est, et comedit de arbore de quo ei vetitum
erat [edere]. :
O Adam, quid fecimus tibi, qui adduxisti super nos iudicium mortis?
O Adam, quid fecimus tibi, qui non permisisti nobis ut gauderemus in
horto deliciarum, in domibus Domini?
O Eva, quid fecimus tibi? Ecce nigra facta est caro nostra ob multi-
tudinem peccatorum, pro eo ut maneremus specie caelicolarum prae-
diti. O Eva, quid fecimus tibi? Ecce, flent omnes tuae filiae, cum
pariunt in dolore et tormento, et sanguinem fundunt, sicut tu sangui-
nem fundere fecisti illam arborem, quae erat in horto.
O Adam et Eva, non enim possumus vobis maledicere, sicut linguae
maledici non potest, quoniam loquimur illa, et sic vos [estis] nos, et nos
[sumus] vos. O Adam et Eva, vos quidem estis paenitentes ob castiga-
tionem Domini misericordis. O Adam et Eva, vos certe vere redempti
estis et intrastis in antiquam vestram hereditatem sine obstaculo per
sanguinem illius qui sibi vos redemit.
Omnesque infideles qui non credunt in eum qui vos redemit, non
sunt vestri filii, sed tantum vestra imago et similitudo; nos autem qui
credimus in unicum filium vestrum, nos vere sumus imago ac simili-
tudo vestra, qui e lumbis vestris exorti sumus. Ecce, nos, posteros
vestros, voravit peccatum sicut ignis, ac combussit nos cupiditas, non
autem cupiditas animae, sed cupiditas carnis, quae animae est perni-
cies.
Posthac autem dicamus: Pax [ve] Salus] tibi, o horte iucunditatis,
in quem fieri non potest ut ingrediamur, nisi revera in lorica peregri-
nantis. Pax tibi, o Eden, horte patris nostri Adam, in quo fieri non
potest ut saltemus, nisi revera afflictaverimus hic carnem nostram.
Pax tibi, regio horti, in quo fieri non potest ut ambulemus, nisi revera
cohibuerimus pedem nostrum ab ambulatione in vanitate.
Et iterum dicamus: O Seraphim, custos horti, qui es armatus gla-
dio ignis, sine nos ingredi et videre domos Domini, quamquam non
remanebimus in iis. O Seraphim, sine nos ingredi et videre habitaculum
vitae, quamquam nos non abscondemus ibi. O Seraphim, sine nos
intrare hortum et odorare eius odores, et effundatur in cor nostrum
suavis eius odor. O Seraphim sine nos ingredi in antiquam hereditatem
patris nostri Adam, ut gaudeamus de eius arboribus, nec decerpemus
manibus de fructu eius [horti], sicut olim. O Seraphim, sine nos ingredi
et videre flumina lucis quae hortum irrigant, Geion et Efeson, Tigrim et
Euphratem. Est qui venit ab oriente et vadit ab occidentem, ut ibi

irriget; est qui venit ab occidente et fluit ad orientem, ut ibi irriget ;
est qui prorumpit ex austro et effunditur ad septentrionem, ut tibi irri-
get; est qui scaturit ex septentrione et effunditur ad austrum, ut ibi
irriget. Sicut dictum est: Mirabilis est ludus maris, ita mirabilis est
ludus istorum fluminum sine rumore.
Ouid dicimus et quid fabulamur, sicut cithara sine anima? Nos vero,
qui uncti gratia Domini in veritate sumus Christiani messianici, stu-
deamus et festinemus, accedamus et aemulemur, ut eamus a gloria
ad gloriam. Imprimis submittamus carnem nostram et colligamus omni
tempore cogitationes nostras a dissipatione, ut suscipiens orationem
nostram opituletur Dominus Deus noster.
D.: Respiciamus. !
S.: Non habemus hic civitatem praeruptam, et salebrosam, et
asperam, quae plana non sit, sed quae supra est lerusalem, quo
praeiverunt pervenientes prophetae et apostoli. Non habemus hic
domos quae in arena aedificatae sunt, quas venti percellunt, et oppri-
munt flumina, sed quae supra est Ierusalem, liberam, quo praeiverunt
pervenientes patriarchae et episcopi, presbyteri et diaconi.
Hi autem, etsi sicut nos vestiti carne fuerunt, similes angelis facti
sunt in vita sua. Purificaverunt animas suas, et dealbaverunt vesti-
menta sua, et non polluerunt templum corporis sui, et scripta sunt
nomina eorum in libro vitae sanguine agni.
Nos vero qui nati sumus in carne, sicut illi, habemus tres nativitates.
Una est baptismus sanctus qui nos reddit similes Christo; et una est
Christi caro et sanguis, qui expiat culpam et peccatum; et una est
lacrima in paenitentia, quae ex intimo exit in similitudine Iordanis, et
adducit purificatum ante Dominum Deum nostrum.
Et nos omnes, cum puri simus et lavata sit caro nostra aqua pura,
simus quoque similes angelorum, qui Dominum laudant voce praedi-
cationis sanctitatis, secundum magnitudinem suam et secundum ordi-
nem suum, secundum chorum suum et secundum exercitum suum,
secundum nomina sua et secundum numerum suum. Sunt qui instar
coronae circumcingunt, et sunt qui circumvolitant, et sunt qui psal-
lunt, et sunt qui gratias agunt, et sunt qui laudant. Qui senas alas
habent, sic dicunt: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sabaoth
perfectus... Nos quoque dicamus cum illis.
(SANCTUS?
(PRAECONIUM II»
Venite, magnificemus, venite, laudemus, venite, glorificemus, venite,

exaltemus primogenitum festorum, quod est sabbatum Christianorum
sanctum, et dicamus: Haec dies quam fecit Dominus, exsultemus et
laetemur in ea, et psallamus cum Asaph propheta, dicentes: Laetamini
in Domino qui adiuvit nos. Revera laetemur in Domino qui nobis
dedit e captivitate liberationem et e tenebris lucem. Et iubilate Deo
Iacob. Revera iubilemus Deo prophetarum sanctorum et Domino
apostolorum purorum. Sumite psalterium et date tympanum. Revera
utique sumamus evangelium, in quo est humilitas et caritas, et dimit-
tamus legem, in qua est lex mortis: pretium redemptionis animae
pro anima, psalterium iucundum cum cithara. Revera psalterium
iucundum cum cithara [est] praeceptum evangelii tui pulchrum cum
exsecutione sua; cithara est fides quam induerunt martyres. Buccinate
tuba in die noviluni. Revera utique dicamus alleluia in psalmo Da-
vid prophetae. In insigni die sollemnitatis nostrae. Revera insignis
dies est ille quo incepit Dominus operari opus suum.
O hic dies primus est, et ultimus non est. O hic dies ultimus est, qui
dominatur in saeculum saeculi. O dies hic Abraham manifestatus est.
Eum ipsum [sc. Abraham] exoptare fecit [hic dies] et prophetare, eum-
que gaudio affecit. O dies hic Moysi in monte Sina manifestatus est,
sed Israel latuit. O dies hic a prophetis cognitus est, sed a populo
Iudaeorum absconditus est; apud nos vero plene se monstravit, et
sicut sol effulsit. O dies hic hebdomadem regit, et huius octavo quoque
die regnum adipiscitur, et huius octavo quoque die recedit. O dies hic
sanctificatur a Patre, benedicitur a Filio, exaltatur a Spiritu sancto.
Exultemus in eo et laetemur in eo. Sanctificate eum, ut sanctifice-
mini ab eo. O ceteri dies, qui in eo cognoscimini in tempora et dies [7. e.
ut determinetis tempora et dies], venite quoque, laudate primogenitum
festorum, sabbatum Christianorum sanctum. O dies hic, in quo vetera
abolita sunt, et nova condita sunt. O dies hic, in quo captivi soluti
sunt, et servi liberati. O dies hic, in quo [quod erat] eversum, aedifica-
tum est, et satan perditus est.
Et iterum cum dominabitur hic dies, erit novum opus et novus
sermo. Tunc non erit lumen solis et lunae et stellarum, nullus radius
nullusque fulgor, neque aestas neque hiems. Et respirabit terra septem
dies, cum non erit in ea [quidquam] pertinens ad animam vivam,
quod se moveat. Et emittetur vox, sicut sibilus tenuis, et illa voce

auferetur firmitas caelorum, et densitas terrae concutietur. Tunc
aperientur sepulcra, et mortui qui inveteraverunt a saeculo, resurgent
in ictu oculi, et Pater Filio regnum et principatum tradet, et tunc
apparebit virtus fulguris novi, et vox tonitrui formidandi, sicut antea
auris non audivit, nec oculus vidit, et stabunt terribiles angeli, qui alas
igneas habent, qui nomen non habent, et quibus non dicunt: Talis
[nomine], vel Talis [nomine], qui commorantur intra velum Patris:
angeli faciei sunt. Et alam suam contra alam pulsabunt, et strepent, et
tonabunt, et evaginabunt gladios suos, et flammam edent, ut videatur
potentia eorum.
Tunc patefiet mare ignis usque ad fundamentum suum, et fovea
nivis [ve] grandinis], quae est sub illo, et fluvius ignis effundetur, ut
videat unusquisque id quod sibi paratum est. Tunc libri aperientur,
et opera explicabuntur, et lingua silebit, et os apertum obmutescet, et
stabit omnis creatura in timore et tremore et magno silentio, et tota
terra non occupabit nisi quantum est sola pedis, et coartabuntur omnes
sicut est densitas mali punicae.
Non erit tunc breve et longum, nigrum et rubrum, sed una mensura
et unus color. Non erit tunc pretium redemptionis animae, nec reprae-
sentatio sponsi a sponsa sua, patris a filio suo, matris a filia sua, sed
unusquisque accipiet remunerationem operis sui. Non afficiet pudore
divitem ob divitias eius, sed [erga illum aget], sicut a se existimatus
erit [7. e. pro iudicio quod de eo feret]; non miserebitur pauperis propter
eius paupertatem, si non fuerit acceptus sibi.
Tunc iusti gaudebunt, quia fleverunt in vita sua, et peccatores
plorabunt, quia dies retributionis attigit eos. Tunc divites pauperes
erunt, quia vita sua delicata gavisi sunt in iniustitia, pauperes vero
divites erunt, quia tolerarunt suam paupertatem cum actione gratia-
rum. Tunc esurientes saturabuntur, quia inopia laboraverunt in vita
sua, et divites pauperes fient, quia vita sua delicata gavisi sunt in
terra. Tunc linguosi obmutescent, quia locuti sunt vana et inania, et
continentes [linguae suae] loquentur, quia non siverunt linguas suas
discurrere in contumeliam, neque contristaverunt ullo modo proximum
suum. Tunc robusti infirmabuntur, quia carnem suam consumpserunt
in impudicitia, et infirmi validi fient, quia debilitaverunt carnem suam
in adoratione et vigilia diu ac noctu. Tunc potentes debiles fient, quia
extenderunt manus suas ad oppressionem, et plangere fecerunt viduas
et orphanos, et [qui fuerunt] contempti volabunt sicut aquilae, et
γ΄
ο---------------
germinabunt alae eorum, et iuventus eorum renovabitur. Tunc magni

et superbi denudabuntur, et scandalum eorum revelabitur; nudi vero
operientur, quia madefecit eos stillatio pluviae et ros, et vexavit
eos frigus et nix, et ussit eos ardor solis.
Tunc non erit hasta, nec clypeus, arcus nec sagitta, quia omnia
terrestria transierunt. Tunc iudicabit rex in iudiciorecto sineacceptione.
Tunc peccatores separabuntur e medio iustorum, et impuri dividentur
e medio mundorum. Quantus tunc eiulatus, et [quantus] tunc clamor,
et [quantae] tunc lacrimae, cum ipse creator lacrimabitur propter
creaturam suam, quam formavit manus eius, cum videbit eos euntes
viam perditionis. Tunc peccatores flebunt propter se ipsos, et iusti
quoque flebunt propter genus suum, et etiam angeli caeli contrista-
buntur propter creaturam humanam.
Et cum omnia consummata erunt, tunc suis, electis suis et iustis suis,
ponetur tentorium lucis et pandetur velamentum ignis, e septem velis
constans, et huc intrabit summus sacerdos Iesus Christus in mysterium
ad ministrationem operis, et constituet sacerdotes ad dexteram suam
et diaconos ad sinistram suam, ut ostendat illis ordinem mysterii. Cui
rei similis est et quodnam est eius nomen et quid dicendum est de illius
temporis mysterio? Non possumus nunc loqui de eo neque fuit [illud] in
corde filiorum Evae. O sacerdotes constituti, honor vobis, quod mini-
strabitis cum Domino caelorum et terrae. O diaconi electi, qui similes
eritis cataractis auri puri, gaudium vobis, cum videbitis mysterium
mirabile. O sancti patres, qui similes eritis columnis aureis, quae posi-
tae sunt in lapide sappiro, beatitudo vobis. O vos fideles omnes, qui
similes eritis stellis fulgentibus, honor vobis cum intrabitis ad hanc
cenam nuptialem Christi. Honor vobis, qui videbitis Dominum, quem-
admodum praecingat se, et ambulet vobiscum, et praebeat vobis
sua dona. Tunc orate pro nobis et deprecamini pro nobis, ut misereatur
nostri et parcat nobis, non propter bonitatem nostram, sed propter
bonitatem vestram, non secundum opera nostra sordida, sed secundum
misericordiam Dei nostri.
P.: Secundum misericordiam tuam, Deus, et non secundum iniqui-
tates nostras.
(INTERCESSIONES?
Oramus te, Domine, et deprecamur te pro patribus nostris et fratri-

bus nostris qui obdormierunt, et migraverunt ex hoc fluxo mundo, ut
des eis requiem bonam, quia nemo est purus a macula ante te, homo
autem lutum peccati est; si vero iniquitates observaveris, Domine,

Domine, quis stabit ante te?
Hodie, hoc die, sabbato luminis, quo dispensatur corpus tuum et
sanguis tuus, eos quorum nomina novimus, memoramus voce huius
ministri; quorum autem nomina non novimus, tu eorum memento in
misericordia tua, et scribe nomina eorum in libro vitae in Ierusalem
libera.
D.: Pro beato, etc. (cf. supra, pp. 1445.5.
(PRAECONIUM II (contin.)»
Ante hanc missam tuam [sit] tibi gloria et gratiarum actio, honor et
altitudo, Iesu Christe, Fili Dei vivi. Non est mensura magnitudini tuae,
nec est finis regno tuo. Non est terminus imperio tuo, nec est limes
dominio tuo. Nescitur unde veniat divinitas tua, neque ubi colligatur
essentia tua; non perspicitur unde fluat tua divinitas, neque ubi essen-
tia tua suas ripas habeat. Cogitatio hominis non attingit tuum princi-
pium, nec volatus angelorum pervenit ad finem tuum. Tu absconditus
es ab oculis omnium, sed auditus es in aure omnium. Tu es remotior
et sublimior omnibus, et proximus tu es omnibus timentibus te, et
requiescis cum eis et facis eis eorum voluntatem.
O tu, qui non vis peccatoris mortem sed conversionem. O tu, qui
infantem educis e lumbo viri, et illum in uterum feminae mittis, et
illum involvis secundinis tenuibus, et, cum aqua est, illum in tua sapien-
tia coagulari facis, et insufflas super eum spiritum vitae, et die quadra-
gesimo constituis de eo qualis esse debeat existentia eius, sive ut sit
dives vel pauper, sive ut sit iustus vel exitiosus, et rursus illum inde
educis, et aperis eius oculos, ut videat hic terram perfugium suum, et
aperis os eius, et facis eum clamare suasque manus et pedes movere,
ut agnoscat mammam matris suae. O tu, qui facis eum crescere, et
adolescere, et pervenire usque ad senectutem. O tu, qui excitas ventum
invisibiliter, et currere facis nubes sine rumore. O tu, qui possides
thesaurum laudis, quem non implent omnes laudationes.
Quis est sicut tu, qui circumdedisti sedem tuam igne, et in vesti-
mentis tuis figuram aquarum effecisti? Qui est sicut tu, qui ponderas
montes libra, et metiris aquam maris pugno tuo? Quis est sicut tu, qui
cooperis aqua cubiculum tuum, et cuius circuitus arte ex igne confecti
sunt?
Admirabilis ergo [est] et stupendus et mirus hic sermo. Quid igitur
meditabor atque admirabor: utrum esse tuum cum Patre tuo in silentio
et sanctitate, an esse tuum tamquam infantis in utero matris tuae?

Quid meditabor et admirabor, utrum laudem quae tibi tribuitur a
Seraphim, sicut fluctus maris, an [laudem quae tibi tributa est], cum
in Iordane stabas cum humilitate? O Domine, cum sis supra, laudaris
infra, et cum sis infra, laudaris tripliciter supra.
Nos quantum potuimus locuti sumus et pervenimus usque ad
caelum. Sed exinde non possumus pertransire, quoniam est ibi mare
ignis quod non permittitur cogitationi nostrae traicere. Tu ipse cognos-
cis essentiam tuam, et tu ipse perscrutaris tuam divinitatem.
(Indicatio) Hunc panem, tuam ipsius carnem, offerimus tibi, et
hunc calicem, tuum ipsius sanguinem, offerimus tibi, et propter no-
strum peccatum nostramque culpam, et propter stultitiam populi tui.
BitcAmen.
S.: Non abscondisti a discipulis tuis mysterium magnalium divini-

tatis tuae.
S.: Sumpsisti panem coram iis, gratias egisti, benedixisti, et fregisti,
et dedisti iis, dicens: Accipite, manducate, hic panis est corpus meum,
quamquam non est separatum [7. e. corpus] ab eo [?. e. a Christo].
Et similiter calicem quoque, miscuisti aquam et vinum, gratias
egisti, benedixisti, et sanctificasti, et dedisti iis, dicens: Accipite,
bibite, hic calix sanguis meus est, quamquam non est divisus ab eo.
Quotiescumque comedetis hunc panem, et bibetis hunc calicem,
annuntiate mortem meam et resurrectionem meam, et credite in
ascensionem meam in caelos, et in alterum adventum meum, sperantes.
P.: Annuntiamus mortem tuam, efc. (cf. supra, p. 1485.
(PRO ANAMNESI ET EPICLESI)
Sicut non abscondisti a discipulis tuis mysterium magnalium divi-
nitatis tuae, neque hi absconderunt illud a nobis, sed constituerunt
nobis patriarchas, archiepiscopos, presbyteros et diaconos ad ritum
[celebrandum] Ecclesiae tuae sanctae.
Et omnium illorum qui legi nostrae adversantur, eradica de terra
memoriam, nec scribas nomina eorum in libro vitae. Et omnibus illis
qui non coniunguntur nobis in sancta Ecclesia, congregatione aposto-
lica, suspende ad colla eorum collare ignis, et in hoc captivi trahantur,
et abeant in magnum «vae». Et contra illos omnes qui oderunt sanc-
tum nomen tuum, evagina gladium tuum et circumveni eos, et terra

quam calcant [pedibus] in abyssum submergatur, et devoret eos, et
delabantur in infernum viventes.
Nos autem qui propter nomen tuum persecutionem passi sumus, et
facti sumus praeda e parte perversorum [ve] haereticorum], pasce in
misericordia tua, ut gubernemus corda tuorum fidelium, quoniam
multi sunt adversarii rapaces, qui non parcunt gregi tuo.
Coniungendo, sanctificans alterum altero, des illis omnibus, efc. (cf.
supra, 5. 1495.
O Fili, clama tamquam qui dolet, et dic: Eli, Eli, lamma sabacthani.
Cum est [panis consecratus] in eorum ore, dic: Pater, et Pater mi, esto
misericors et clemens iis qui carnem meam comederunt et sanguinem
meum biberunt.
D.: In toto corde, etc. (cf. supra, 5. 149».
Pc Sicut erat; ere dbi.
S.: Da nobis uniri, ec. (cf. ?bid.».
7. ANAPHORA EPIPHANII SALAMTENSIS
Adhibetur speciatim in feria V Hebdomadae Sanctae, tempore hiemis et

tempore pluviae.
BiBLioGRAPHIA: S. EURINGER, Die áthiopische Anaphora des hl. Epi-
phanius, Bischof der Insel Cypern, in OrChr 3. S. 1 (1926) 98-142, PE:
100-121 (textus aethiopicus, versio germanica).
EprrIo: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato IT, 95-100.
(DIALOGUS»
(PRAECONIUM I»
Magnus est Dominus in magnitudine sua, sanctus in sanctitate sua,
laudatus in laude sua, gloriosus in gloria sua.
Primus est cui non dicitur: a quo tempore, et medius est cui non
dicitur: usque nunc, ultimus est cui non dicitur: usque huc. Non est
principium essentiae suae, nec erit finis existentiae suae, non est nume-
ANAPHORA EPIPHANII SALAMIENSIS 185
rus diebus suis, nec est computatio annis suis. Non erit senectus iuven-
tuti suae, nec erit fatigatio fortitudini virtutis suae. Non erit corruptio
effigiei suae, nec erit obscuritas lumini vultus sui. Non est limes mari
sapientiae suae, nec est mensura misericordiae praecepti sui. Non est
terminus amplitudini regni sui, nec est finis vastitati imperii sui.
Sublimis est, qui non comprehenditur cogitatione, et absconditus
est, qui non perquiritur mente; altus est, quem non attingunt aquilae,
profundus est, in quo non natant pisces. Excelsior est cacuminibus
montium, et profundior est abysso maris; fortis est, cui non resistunt
reges, victor est, cui non sese opponunt principes.
Sapiens est, qui pessumdat consilium sapientum; agnitor est, qui
errare facit intellectum consiliatorum. Robustus est, qui solvit frena
fortium; intrepidus est, qui confringit dentes peccatorum et commi-
nuit brachia superborum ; honorabilis est, qui confundit faciem hypo-
critarum; potens est, qui tollit lumen peccatorum. Unicus est sine
socio, solus est sine cognatis.
Praetereunt caeli et corrumpitur terra et omnia veterascunt sicut
vestimentum, ille autem permanet in saecula. Mirabilis est elatio
maris, mirabilis autem est Dominus in caelo excelso suo. Non est
similis illi, nec est aequalis illi ex omnibus creaturis et ex omnibus
filiis deorum. Solus Deus et solus Dominus; solus creator et solus fac-
tor. Non quaerit auxiliatorem propter artem quam cogitavit, nec
postulat consiliarium propter opus quod cupivit.
Cognoscit omnia antequam fiant, quasi facta fuerint prius, et quae
non facta sunt, sicut quae facta sunt. Scrutatur conscientiam, etsi non
interrogat, et introspicit corda, etsi non quaerit, et videt sine lumine
quae sunt in tenebris. Cognoscit iustum, antequam faciat iustitiam, et
discernit peccatorum, antequam faciat peccatum. Cognoscit sapien-
tes, antequam exeant ex lumbis patrum suorum, et perscrutatur errore
captos a sinu matrum eorum. Non est quod absconditur ab eo, nec est
quod celatur ab eo, nec est quod fugit illum. Omnia aperta sunt apud
eum, et omnia patefacta sunt coram oculis eius. Omnia scripta sunt in
libro eius, et omnia nominata sunt in mente eius.
Facit magna absque numero, magnificentia et prodigiosa absque
vestigio. Mirum opus eius supra ea quae vidimus, et mirabilis virtus
eius supra ea quae audivimus, et miranda gloria eius supra ea quae
narraverunt nobis. Ipse fecit lucem ex tenebris, et scit distinctionem
nubium; divisit aquas sicut voluit, et protexit electos in nube. Stabili-
vit terram et constituit quantitatem eius, et plantavit, sicut super
14
nihilum, annulos eius, et stabilivit angulos eius. Clausit mare portis,

quando exiit ex utero matris suae, fecit ei nubes vestimentum eius, et
nebula involvit illud; posuit illi terminos et statuit in eo portas et
seras; et dixit ei: Usque huc venies et non transgredieris terminos tuos,
sed movebuntur fluctus tui in te. Et per illum constitutum est aurorae
diluculum, et stella matutina cognoscit praeceptum eius.
Ipse accepit lutum de terra, et creavit viventem, et fecit eum qui
loqueretur super terram. Ipse pervenit usque ad mare et ambulavit in
via abyssi. Portae mortis aperiuntur ei ob maiestatem eius, et ostiarii
inferni turbantur, cum vident eum. Ipse scit amplitudinem sub caelo et
quae fiunt super caelum. Et in praecepto eius exit nix ex thesauris eius,
et revertitur auster ventus sub caelo. Et roborat pluvias in viam deserti,
ut pluat in regione ubi non adest homo, nec habitat in eo filius hominis.
Ipse stabilit cursum aquarum, et aperit hiemem, per singulos annos,
et adducit aestatem postea in tempore suo. Ipse vocat nubes voce sua,
et aqua respondet ei descendendo. Ipse mittit tonitrua, et eunt atque
respondent ei, dicentes: Quid est? Ipse numerat nubes in sapientia
sua et inclinat caelum super terram. Ipse solus indutus est virtute
excelsi et ornatus est gloria et honore.
Ipsum sanctificant [7. e. laudant] Cherubim ignei et Seraphim vestiti
lumine ore quod non quiescit, et voce quae non tacet, et lingua quae
non fatigatur, et dicunt omnes simul unus ad alterum una voce respon-
sionis: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sabaoth, perfecte implens
caelos et terram sanctitate gloriae tuae.
(SANCTUS?
(PRAECONIUM II)
Sanctus, sanctus, sanctus es tu, Domine Deus sanctorum; implet
caelos et terram sanctitas gloriae tuae.
Omnia ex eo [sc. Deo], et omnia propter eum, et omnia eius; cae-
lum illius, et caeli caelorum eius. Vastitas caeli solium gloriae eius, et
latitudo terrae scabellum pedum eius. Sol eius et luna illius et stellae
opus manuum eius. Nubes sunt missi eius, et venti currus eius, et ig-
nis murus domus eius; aqua tectum cubiculi eius, tesserae grandinis
pavimentum atrii eius, et lumina tentoria eius; et fulgur gloriae vela-
mentum tabernaculi eius; in aeribus deambulatio eius in fragore toni-
trus; sonitus locutionis eius verbum tonitrus in curribus; mare ancilla
eius, et rivi aquarum subditi eius, frigus et grando fáctores beneplaciti
eius.
Facit ascendere nubes e finibus terrae, et efficit fulgura tempore

pluviae; effundit pluviam sicut guttas urnae. Spargit caliginem sicut
arenas, et descendere facit grandinem sicut buccellas, et virescere
facit herbas animalibus. Conficit, prout cogitavit, et perficit, prout
incepit, et disponit, prout vult.
Affligit et benefacit, pauperat et ditat, humiliat et honorificat;
occidit et vivificat ; morbo afficit et sanat ; condemnat et iustificat ; cui
vult, miseretur, et cui vult, austerus est. Cui pepercit, parcit, et cui
misertus est, miseretur. Bonus sine dolo, mitis sine odio, patiens sine
ira, iustus sine peccato, purus sine macula, rectus sine fraude, dator
sine repulsa, largitor sine invidia, remissor peccatorum sine inimicitia
et aemulatione. Prope est invocantibus eum, distributor bonorum
timentibus eum, ianua aperta pulsantibus eam, via plana sine offen-
diculo, semita pura sine spinis. Ipse solus Dominus est, Deus deorum et
Dominus dominantium.
Et deinde, cum vidit non sufficere ad redimendum mundum sangui-
nem sanctorum prophetarum, a sanguine Abel iusti usque ad sangui-
nem Zachariae filii Barachiae, misit nobis Filium suum, servatorem
nostrum et redemptorem, ut succurrat, et redimat, et introducat ante
eum memoriam vivorum et mortuorum.
(INTERCESSIONES»
D.: Pro beato, etc. (cf. supra, bb. 1445.5.
(PRAECONIUM II (contin.)»
S.: Venit, cum sit hic, et missus est, cum praedicet hic.
S.: Descendit, non se movens a solio suo, neque dereliquens locum

S.: Conceptus est in utero, cum sit totus ubique, et natus est, non
adaperiens sigillum virginitatis.
D.: Respiciamus.
S.: Nutritus est, ut parvulus et crevit paulatim, usque dum ado-
leverit in mensuram hominis. In trigesimo hieme baptizatus est in
Iordane, ut mundaret nos a peccatis in lavacro secundae nativitatis.
Tentatus est a diabolo, esuriit et sitivit, ambulavit et apparuit praedi-
cans evangelium regni caelorum. Sacerdos Assistems ponit incensum.
P.: Memento nostri, eic. (cf. supra, ἢ. 147).
S.: Extendit manus suas super lignum crucis ad passionem, ut

sanaret plagas aegrotorum aspersione sanguinis sui.
In illa nocte, vespera, feriae quintae, illucescente feria sexta, cum

recubuit in domo Lazari amici sui.
S.: Sumpsit in manus suas panem tritici azymum, ex eo quem attu-
lerant ei ad cenam, gratias egit, benedixit, et fregit, et dedit suis disci-
pulis, et dixit iis: Accipite, comedite, hic panis est participatio corporis
mei, quod frangitur pro vobis.
Et iterum, miscuit calicem vini cum aqua, gratias egit, benedixit, et
sanctificavit, et distribuit apostolis suis, et dixit iis: Accipite, bibite,
hic calix est participatio sanguinis mei, qui funditur pro vobis.
Et haec ordinatio sit vobis in memoria mortis meae et resurrectionis
meae.
P.: Annuntiamus mortem tuam, efc. (cf. supra, ῥ. 148».
(EPICLESIS»
Et nos quoque, Domine, rogamus te, precamur te, et postulamus a

bonitate tua, o amator hominum, ut mittas Spiritum tuum sanctum
super hunc panem et super hunc calicem, ut faciat hunc panem corpus
tuum sanctum, et hunc calicem sanguinem tuum vivificantem.
P.: Amen. O Domine, miserere nostri, efc. (cf. supra, 5. 148».
D.: In toto corde, etc. (cf. supra, 5. 149».
P.: Sicut erat; efe! τ ibidox
5.: Coniungendo des illis qui ex eo accipiunt, ut illis sit in bene-
dictionem et in remissionem peccatorum, in gaudium et exultationem,
in sanctificationem animae atque spiritus, et in firmitatem fidei usque
ad ultimum halitum.
S.: Da nobis uniri, efc. (cf. ibid.».
ANAPHORA IOANNIS CHRYSOSTOMI 189
8. ANAPHORA IOANNIS CHRYSOSTOMI
Adhibetur speciatim in Quadragesima, in festis s. Crucis et in festo

s. Ioannis Chrysostomi.
BiBLIOGRAPHIA: S. EuRINGER, Die üthiopische Anaphora des hl. Johannes
Chrysostomus, in: Der Katholik 4. F. 11 (1913) 406-414, PE :407-413 (versio
germanica).
EprrIO: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato IT, 103-108.
(DIALOGUS»
(PRAECONIUM I»?
Ecce proclamamus essentiam Patris qui erat ante creationem mundi,

et erit usque in saeculum saeculi. Nihil est ante eum, ac nihil post eum.
Et non est qui sit similis illi, et non est qui scit quomodo sit ille.
Ipse est ante omnia. Priusquam extenderentur caeli et priusquam
appareret facies aridae, priusquam montes consisterent et priusquam
expanderetur longitudo aerum, ipse est in essentia sua. Priusquam
foderentur lacus, et priusquam scaturirent fontes aquarum, et prius-
quam streperent fluenta omnium, ipse est in essentia sua. Antequam
flarent venti, et antequam coruscarent fulgura, antequam evagina-
rentur fulmina et antequam tonarent, et antequam explicaretur
crassitudo nubium, ipse est in essentia sua. Antequam splenderet lumi-
na, et antequam operirent tenebrae, antequam luceret lux diei et
antequam fieret nox somniculosa, ipse est in essentia sua. Priusquam
principatum teneret sol in longitudine dierum et priusquam praeesset
luna in longitudine noctis, ipse est in essentia sua. Antequam corus-
carent stellae et antequam moverent spiritus, antequam crearentur
angeli, ipse est in essentia sua. Ante animam rationalem et ante carnem
mortalem, ante omnem creaturam occultam aut manifestam, sive est
supra sive infra, ipse est in essentia sua. Ante tempora et horas, et
ante noctes et dies, ante menses et annos, ante tempora et saecula,
ipse est in essentia sua.
Gloria eius a semetipso et laus eius ex ipso. Plenae et perfectae sunt
divitiae gratiae eius.
Proclamamus igitur magnitudinem misericordiae eius, quae cognita

et manifestata est super nos, quae innumerabilis ac immensurabilis est.
Cumque transgressi essemus mandatum eius instigatione serpentis
maledicti, egressi sumus de paradiso voluptatis in perditionem, a vita
in mortem, a libertate in servitutem, et subiecti sumus iugo peccati.
Ipse autem non dereliquit nos, nec despexit nos, opera sua, neque
vindictam sumpsit de peccatis nostris, ut omnino periremus iuxta
peccata nostra erga illum ; sed dilexit nos, et visitavit nos, misertus est
nostri, pepercit nobis, et ignovit nobis, et liberavit nos de manu domi-
natoris nostri.
Misit nobis Filium suum; salvatorem nostrum et redemptorum,
angelum consilii sui, dexteram suam, manum brachii sui, virtutem et
sapientiam Patris eius. Et per illum fecit omnia quae voluit; quos in
hoc mundo elegit, illos vocavit; et quos vocavit, illos dilexit; et quos
dilexit, illos honorificavit, et quos honorificavit, illos iustificavit; et
quos iustificavit, illos constituit, ut conformes essent imagini Filii sui.
Et per illum congregavit nos a dispersione in magnam fidem, et fecit
nos populum congregatum, et adduxit nos ad seipsum in laudem suam.
(INTERCESSIONES)
Et scripsit nomina nostra in libro vitae, ut fieret coram eo memoria
singulorum, tam defunctorum quam vivorum.
Narramus iterum essentiam Unigeniti, quomodo [hic] sit, quomodo
descenderit, et quomodo natus sit. Venit, non exiens a Patre suo ;
descendit, non separatus ab essentia eius; abiit, non amotus a trinitate
sua ; inclinavit se, non seiunctus ab unione sua ;habitavit in filia carnis,
non discedens de solio suo; conceptus est in ventre, non collectus ex
omni parte in plenitudine sua; involutus est in utero, non deficiens in
parte sua superiore, et natus est, nihil addens in parte sua inferiore;
factus est perfectus homo absque peccato, et apparuit ut servus,
operans sicut Dominus, ut testati sunt praedicatores evangelii eius.
A. Patre suo glorificatus est, et ab angelis celebratus est; ab homini-
bus laudatus est, et a seipso sanctificatus est, et sanctitate
gloriae
suae caelos et terram implevit. Igitur et nos numquam cessemus cor-
dibus nostris cantare sanctitatem gloriae eius, et clamemus dicentes.
(SANCTUS)
(PRAECONIUM ΠΣ
Sanctus (/er). Tu es vere, Iesu Christe, qui sanctificaris in ore om-

nium; et in bonitate tua dedisti omnibus sanctis tuis ut fiant sancti.
Haec est sanctitas eius quae non destruitur neque perit, quam oculus
non vidit, nec auris audivit, quae in cor hominis non ascendit, quam
Dominus praeparavit diligentibus eum.
Ostendit discipulis suis sanctis et apostolis suis mundis ritum my-
sterii eucharistici.
sumpsit panem in manus suas sanctas et beatas et puras, quae

[sunt] sine macula; suspexit in caelum ad te, ad Patrem suum, Deum et
Dominum omnium, qui [est] super omnia; gratias egit, benedixit, et
fregit, et dedit discipulis suis, dixitque eis: Hoc est corpus meum, ci-
bus iustitiae in veritate; qui comedit ex illo, in eo est vita aeterna;
accipite, comedite ex eo vos omnes.
Et similiter, calicem quoque miscuit, aquam et vinum, gratias egit,
benedixit, et sanctificavit, et dedit discipulis suis, et dixit eis: Hic est
sanguis meus, potus vitae in veritate; qui bibit ex illo, in eo est vita
aeterna; accipite, bibite ex eo vos omnes.
Signum est vobis et illis qui post vos [erunt], et sic facite memoriam
mei, quoad veniam; et cum convenietis in nomine meo, annuntiate
mortem meam et resurrectionem meam et ascensionem meam in caelos.
(ANAMNESIS»
Nos etiam, qui congregati sumus, narramus passionem impassibilis,

annuntiamus mortem immortalis. In ista nocte in qua recubuit cum
discipulis suis, tradidit animam suam morti ob voluntatem Patris sui
et ob beneplacitum suum; apprehenderunt dominatorem omnium,
ligaverunt principem omnium, ac vinxerunt Filium Dei vivi; traxerunt
eum cum ira, cum sequeretur eos in caritate, et deduxerunt illum, cum
iret post eos, sicut agnus mansuetus, qui non aperit os suum coram
tondente se; statuerunt in concilio illum cui adstant archangeli in
timore et tremore; ut sontem habuerunt illum qui dimittit peccata,
et condemnaverunt iudicem iudicum; imposuerunt coronam spineam
ei qui imponit diadema Seraphim; ad eum illudendum induerunt
chlamyde purpurea illum qui tegit Cherubim veste maiestatis. Servus
nequam roboravit manum suam et percussit illius faciem a qua se

abscondunt Cherubim velantes se alis igneis; genuflexerunt ante
eum, subsannantes eum quem adorant exercitus angelorum cum
timore magno.
O humilitas, quanta humilitas; o patientia, quanta patientia; o
silentium, quantum silentium; o benignitas, quanta benignitas; o
caritas, quanta caritas; o dilectio hominum. Amor attraxit Filium
fortem a solio suo et perduxit eum usque ad mortem.
Crucifixerunt sicut reum illum qui non habet peccatum, et annume-
raverunt cum sceleratis auctorem vitae. O manus quae plasmaverunt
Adam, confixae sunt clavis crucis; o pedes qui ambulaverunt in para-
diso, confixi sunt clavis crucis; o os quod spiravit in faciem Adam
spiraculum vitae, bibit acetum acerbum cum felle. Ouodnam os, aut
quaenam labia, aut qualis lingua loquentur passionem Unigeniti? Cor
scinditur, et mens turbatur, et anima tremit, et caro deficit, quando
narratur passio dilecti. Immortalis mortuus est; mortuus est, ut mor-
tem vinceret ; mortuus est, ut mortuos vivificaret.
Flete et lamentamini super eum qui diligitis eum. Heu (fev) Emma-
nuel, Deus noster! Heu (er) Iesu, salvator noster! Heu (fer) Christe, rex
noster! Heu (/er)! Deposuerunt eum de ligno crucis viri iusti, et attu-
lerunt aromata, mixturam myrrhae, et sindonem, linteum mundum,
ad sepeliendum corpus eius. Die tertia reduxit animam suam in corpus
suum, surrexit a mortuis integre sine corruptione, et liberavit nos a
iugo peccati. In ista carne per virtutem divinitatis ascendit in caelos ad
pristinum statum suum.
(EPICLESIS»
Oramus te, Domine, et deprecamur te, quemadmodum misisti
Spiritum tuum sanctum super discipulos tuos sanctos et apostolos
tuos mundos, ita mitte super nos Spiritum tuum sanctum, qui sanctifi-
cet animam nostram et corpus nostrum et spiritum nostrum, ut
fiamus mundi per eum ab omnibus peccatis nostris, et accedamus ad
sumendum mysterium tuum divinum, quia tibi est regnum, virtus,
magnitudo et gloria in saecula saeculorum.
Memento, Domine, foederis verbi tui quod pepigisti cum patribus
nostris, atque cum apostolis tuis sanctis, ut mittas super nos illum
Spiritum tuum sanctum quem mundus non potest accipere. Et
docuisti nos invocare te dicentes: Pater noster qui es in caelis, sancti-
ficetur nomen tuum, adveniat regnum tuum; ille est Spiritus tuus
sanctus qui non indagatur neque deficit; veniat desuper de caelis
ANAPHORA CYRILLI ALEXANDRINI (1?) 193
excelsis caelorum, ut benedicat hunc panem et sanctificet hunc cali-

cem; faciat hunc panem communionem corporis tui vivificantis, et
iterum faciat hunc calicem communionem sanguinis tui placantis ;
uniatur cum hoc pane et calice; sit in sanctificationem et purificatio-
nem maculaurm, et in resurrectionem a mortuis, in hereditatem regni
caelorum et in vitam aeternam in saecula saeculorum.
9. ANAPHORA CYRILLI ALEXANDRINI (I?)
Adhibetur speciatim in festis patriarcharum et prophetarum veteris

testamenti.
BiBLIOGRAPHIA: O. LÓFGREN -- 5. EuRmINGER, Die beiden áthiopischen

Anaphoren «des heiligen Cyrillus, Patriarchen von Alexandrien», in: Zeit-
schrift für Semitistik 8 (1932) 210-234, PE: 218-228 (textus aethiopicus);
9 (1933-34) 44-86, PE: 56-67 (versio germanica).
EpnirrIOo: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato II, 110-116.
(DIALOGUS?
(PRAECONIUM I»
Ad te, Domine Deus deorum et Domine dominantium ; Deus abscon-

dite, cuius essentia indeficiens est; altissime super omnes, cuius essen-
tia non deprehenditur, ignis devorans et ignis vivificans; Deus deorum
et Domine dominantium, cuius thronus est super caelos, cuius pedum
scabellum est in terra; altissime et sublimis, qui habitas in luminariis;
excelse et involute, cuius habitatio in caelis est, cuius amictus vesti-
menta ignea; et flamma ignis circumdat eum, et ornatus est super
currus igneos, cuius sedes est super principes igneos, et super aerem
inaccessibile habitaculum eius, et in caelo excelsum tectum eius.
Currus eius in nubibus et super fluctus maris via eius.
Alis igneis qui serviunt ei, volant.
D.: Respiciamus.
S.: Duabus alis suis igneis tegunt pedes suos, ne ignis devorans
consumat eos, et duabus alis suis velant faciem suam, ne ignis terribilis
percutiat eos, et duabus alis suis incorporeis volant super fines terrae.
Seraphim per sanctimoniam suam et Cherubim per laudationem suam,
angeli per singulos exercitus suos, vigiles per turmas suas, seniores
vigilantes per ordines suos, angeli ignis per splendorem suum, spiritua-
les per essentiam suam, gratias agunt et laudant, voce sublimi clamant,
et dicunt voce magna et alta, atque conclamantes sic dicunt: Sanctus,
sanctus, sanctus, Dominus sabaoth perfectus, implens caelos et terram
sanctitate gloriae tuae.
(SANCTUS?
(PRAECONIUM II?
Sanctus, sanctus, sanctus es tu, et admirabilis sanctitas tua, Pater

Domini nostri et servatoris nostri, Iesu Christi; hic est solus ipse vere
Filius tuus, et tu es solus vere Pater eius. Non deprehenditur generatio
eius ex te. Sicut non est principium essentiae tuae, ita Filio tuo non est
terminus nec est finis, quemadmodum non est principium diebus tuis.
Non est qui sedet ad dexteram tuam, nisi Filius tuus, qui genitus est
a te; et non est qui sedet super thronum tuum, nisi imago tua, quae est
sicut tu, et effigies tua.
Et ipse est Filius tuus, angelus consilii tui et dilectus tuus, similitudo
tua et imago tua, mens tua et voluntas tua, sapientia tua et virtus tua,
dextera tua et brachium tuum, Deus verus ex essentia tua. Vere geni-
tus est Filius unicus et ortus est ex te, Verbum perfectum in omnibus,
quod natum est ex te, imago tua, aequalis tibi et imago tua excelsa;
quem tecum adorant angeli et archangeli.
Quem misisti ad nos propter amorem tuum erga homines, quia
amasti nos, humilians seipsum redemit nos; qui genitus est ex te,
similis tibi, natus est ex nobis ad similitudinem nostram; ipse est
imago tua; ambulavit in medio nostrum ipse in similitudine nostra,
cuius tecum aequalis perfectio est, imago tua; qui est sicut tu, ipse
annuntiavit nobis de essentia tua; sicut nos, caro factus est, et etiam
passus est pro voluntate sua ;qui terret Seraphim de excelso, vidimus
eum ac cognovimus eum, tamquam qui magnus est apud te, o Domi-
ne, atque gloriosus apud te, absconditusque est a vigilantibus; vere
apparuit manifeste qui natus est ex essentia tua; similis est tibi in
imagine et splendore.
Factus est homo, ac similis factus est in forma carnis, atque ad ima-
ginem nostram habitavit [in nobis], sicuti, ut Deus est, habitavit apud
te; et laudatus est sicut tu; inclinavit se, et descendit ad nos, et
spretus est, sicut nos; volavit, et ascendit ad te, et honorificatus est,
sicut tu; cui gratias agunt vigilantes in caelis, coronatus est corona
spinea, et suspensus est in ligno crucis cum duobus latronibus; cui
humiliant excelsi capita sua cum tremore, humiliavit caput excelsum
suum coram crucifigentibus se ad patiendum; gestator caeli et terrae
virtute sua, tulit lignum infirmus super lignum crucis; ille a quo caeli
et terra, mare et flumina contremiscunt, comprehensus est in angusto
sepulcro, in quo sepultus est; qui congregavit fines terrae in sinu suo,
et qui collegit maria mundi in pugno suo, involutus est sindonibus et
sicut cadaver sepultus est in sepulcro trium cubitorum; et expandit
caput suum gloriosum, et replevit sepulcrum, et resurrexit tertia die a
mortuis; et intravit ad apostolos suos clausis ianuis, et exivit a disci-
pulis suis; manente illo ibi, decor eius induit caelos; et ascendit in caelos
et sedit ad dexteram Patris sui, et caelum factum est thronus eius, et
terra scabellum pedum eius, et iterum venturus est iudicare vivos et
mortuos, et tonuit e supernis, et voce sua concussit fundamenta terrae;
et venient ad illum mortui de sepulcris suis; cui gloria cum Patre eius,
et cum Spiritu sancto in saeculum saeculi.
Ita, Domine, qui excitas omnia verbo tuo: ex infidelibus, qui credi-
derunt per crucem tuam, et e peccatoribus, qui conversi sunt per occi-
sionem tuam, et ex immundis, qui sanctificati sunt per passionem
tuam, et ex mortuis, quos suscitasti per resurrectionem tuam; et
crediderunt populi qui congregati sunt ad iudicium tuum. Et aperuisti
portam ferream, et liberasti vinctos a catenis ferreis, et suscitas ad
vitam eorum illos quorum corpora in monumentis senuerunt, et evigi-
lare facis ad vitam eorum illos qui obdormierunt somnium mortis, et
excitas eos qui iacuerunt in pulvere, et liberas peccatores e servitute,
et iustificas per misericordiam tuam illos qui polluti fuerunt, et conci-
lias rebelles per pietatem tuam, et confirmas eos qui conversi sunt in
verbo tuo, et reducis contumaces, ut ambulent in semitis tuis, et dis-
persos congregas, ut intrent in atrium tuum, et errantem populum
tuum revocas ad tuam fidem.
Tu, Domine, robora debiles et sana infirmos, ut cognoscant te
omnes qui habitant super terram, quod tu es Deus, et misisti Filium
tuum Iesum Christum dilectum tuum quem diligis, qui ex te genitus
est; cum quo et cum sancto Spiritu abscondito est tibi gloria in saecu-
Ium saeculi.
(INTERCESSIONES)
Offerimus tibi hoc sacrificium mundum et sanctum coram te, pro

Seth, Noe, Melchisedech, pro Abraham, Isaac et lacob, pro
Abel,
Moyse et Aaron et omnibus prophetis, pro Simone Petro et Ioanne
Baptista et omnibus apostolis, pro David, Ezechia, Iosia et Constan-
tino rege et omnibus regibus qui decesserunt in fide recta, pro omnibus
episcopis, et sacerdotibus, et diaconis, et subdiaconis, et lectoribus, et
cantoribus, iuvenibus et virginibus, et pro omni anima in qua habita-
vit Spiritus sanctus, et in.qua spiritus vitae ad finem perductus est, et
pro omni anima quae formata est in similitudinem Domini nostri Iesu
Christi, Filii tui et dilecti tui, quem diligis; et pro illis omnibus pro
quibus offertur haec oblatio, quique eam adduxerunt in hanc sanctam
ecclesiam, et obtulerunt coram altari tuo sancto et excelso; pro
omnibus gentibus peregrinis et advenis, quae sunt super faciem terrae
in fide recta, et ex hoc mundo egressae sunt; pro omni ore et lingua
quae crediderunt in nomen Domini nostri lesu Christi, Filii tui et
dilecti tui, quem diligis. Tibi gloria cum illo et Spiritu sancto abscon-
dito in saeculum saeculi.
D.: Pro beato, etc. (cf. supra, bp. 1445.5.
S.: Pro illis etiam et omnibus, Domine et redemptor noster, Iesu
Christe, adorat te Ecclesia et exaltat te sponsa tua, per orationem
sublimium, per sanctificationem Seraphim, per gloriam Cherubim, per
gratiarum actionem angelorum, per intercessionem vigilantium, et per
perfectionem sanctorum, per innocentiam Adam et per eleemosynas
Noe, per hospitalitatem Abraham et per bonitatem Isaac, per visionem
Iacob et per vincula Ioseph, per mansuetudinem Moysis et per patien-
tiam Iob, per laudem Eliae et per caritatem apostolorum, per planctus
sanctorum et per defatigationem exulum, per alapam Unigeniti et per
iustitiam innocentium, per humilitatem eorum qui assecuti sunt puri-
tatem, per certamen sanctorum et per opus sacrum electorum, per
distantiam terminorum terrae et per profunditatem abyssorum maris,
per splendorem fulguris et per volatum nubium, per gratiarum actio-
nem angelorum, per laudationem sanctorum et per puritatem vigilan-
tium, per concordiam excelsorum et per splendorem incorporeorum,
per alas Seraphim et per gratiarum actionem milium, per dexteram
sacerdotum et per occisionem martyrum, per sanguinem credentium,
per orationem angelorum et per gloriam archangelorum, per passionem
unigeniti Filii tui, per potestatem tuam omnitenentem, et per oratio-
nem quae ascendit ad Patrem Domini nostri et servatoris nostri Iesu

Christi.
S.: In ea nocte in qua tradiderunt eum, sumpsit panem in manus
suas sanctas et beatas, quae sunt sine macula, suspexit in caelum ad te,
ad Patrem suum, gratias egit, benedixit, et fregit, et dixit iis: Accipite,
comedite, hoc est corpus meum, quod pro vobis frangitur et datur in
redemptionem totius mundi, per quod remittitur peccatum.
Et iterum, postquam cenaverunt, sumpsit calicem, gratias egit,
benedixit, et sanctificavit et dixit discipulis suis: Accipite, bibite, hic
calix sanguis meus est novi testamenti, qui pro vobis funditur in red-
emptionem totius mundi, per quem remittitur peccatum.
(EPICLESIS?
Ita, Domine Deus noster, exaudi orationes servorum tuorum et

suscipe illos qui adorant te in conspectu tuo. Reveletur Melos, gladius
ignis qui ardet, et aperiatur caelum in iustitia tua; et de voluntate tua
mittatur Spiritus tuus sanctus et vivus, veniat et maneat atque re-
quiescat super hunc panem et calicem, benedicat et sanctificet, ut fiat
communio corporis et sanguinis dilecti Filii tui, Domini nostri et
Dei nostri et servatoris nostri, Iesu Christi.
D.: In toto corde, efc. (cf. supra, 5. 1495.
P.: Sicut erat, efc. (cf. ibid.».
S.: Sit in remissionem culparum eis qui offerunt illud, et in remis-
sionem peccatorum eis qui sumunt illud, et eis omnibus qui cum recta
fide communicant illi et accipiunt ex illo. Sit illis in salutem et miseri-
cordiam, in medelam et in auxilium, in vitam animae et corporis, in
remissionem culpae et in veniam peccati, in resurrectionem a mortuis et
in veniam peccati, in resurrectionem a mortuis et in vitam novam in
saeculum saeculi. Et sit gratia Domini nostri Iesu Christi cum omnibus
et in omnibus. Laudamus te et benedicimus tibi, rogamus te, Domine
Deus noster.
Da nobis uniri, etc. (cf. ?bid.».
10. ANAPHORA DIOSCORI ALEXANDRINI
Adhibetur speciatim in die Pentecostes et in festo s. Dioscori.

BiBLIOGRAPHIA: O. LÓFGREN - S. EunINGER, Die áthiopische Dioscorus-
Anaphora, in: Le Monde Oriental 26-27 (1932-33) 229-255, PE: 238-248
(textus aethiopicus, versio germanica).
EnrrIo: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato II, 126-128.
(DIALOGUS»
(PRAECONIUM I»
Ante saeculum et usque in saeculum est Dominus in regno suo,

Dominus in trinitate sua, Dominus in divinitate sua. Antequam aurora
et diluculum, antequam dies et nox [essent]; antequam crearentur
angeli, erat Dominus in regno suo. Antequam panderentur caeli et
antequam appareret facies aridae, antequam germinarent herbae,
erat Dominus in regno suo. Ante solem et lunam et stellas, et ante
circuitus luminarium, erat Dominus in regno suo. Priusquam animalia
quae reptant et antequam aves quae volant, antequam [essent]
belluae maris, erat Dominus in regno suo. Priusquam crearetur Adam
ad imaginem et similitudinem eius, et antequam [Adam] mandatum
eius transgrederetur, erat Dominus in regno suo. Gloria Patri et Filio
et Spiritui sancto nunc et semper et in saecula saeculorum.
(INTERCESSIONES»
D.: Pro beato, etc. (cf. supra, bp. 144s.».

Audiat caelum et auscultet terra et contremiscant fundamenta
furoris [sc. inferni]. Voluntate Patris sui descendit, peregrinatus est
in Maria, ex virginitate huius immaculata Deus natus est.
S.: In praesepio pecudum positus est, munera regni sui accepit,
instar infantium flevit, poscens alimentum ab uberibus matris suae.
ANAPHORA DIOSCORI ALEXANDRINI 199
S.: Ambulavit publice et apparuit sicut homo; sensim adolevit,

anno trigesimo in Iordane baptizatus est.
D.: Respiciamus. :
S.: Plane sicut homo ad ieiunandum in deserto habitavit, a diabolo
tentatus est, virtute divinitatis suae principes tenebrarum vicit,
sanctus, sanctus, sanctus Dominus in trinitate sua.
(SANCTUS»
(PRAECONIUM II»
S.: Cum esset rex, ipse ostendit humilitatem suam sicut servus.
D.: Memento nostri, efc. (cf. supra, b. 147).
S.: Qui formavit hominem extendit manus suas ad passionem, ut
liberaret Adam a iugo peccati.
In ea nocte qua tradiderunt eum, sumpsit panem in manus suas
sanctas et beatas, quae sine macula sunt, suspexit in caelum ad te,
Patrem suum, gratias egit, benedixit, et fregit, et dedit suis discipulis
sanctis et apostolis puris, et dixit iis: Accipite, comedite, hoc est
corpus meum, quod pro vobis frangitur in remissionem peccati.
Et iterum miscuit aquam et vinum, gratias egit, benedixit, et
sanctificavit, et dedit suis discipulis sanctis et apostolis suis puris, et
dixit iis: Accipite, bibite, hic est sanguis meus, qui pro vobis effunditur
in pretium redemptionis pro multis.
(PRO ANAMNESI»?
Comprehenderunt eum ludaei et stiterunt eum in iudicio, coram
quo stant exercitus angelorum cum timore et tremore. Suspenderunt
eum in ligno et foderunt ipsum clavis. Percusserunt caput eius arun-
dine. Foderunt latus eius lancea. Sedaverunt sitim eius felle myrrha
mixto, qui potavit Israelitas ex una petra.
Mortuus est immortalis; mortuus est, ut mortem vinceret; mortuus
est, ut vivificaret mortuos, prout promisit eis verbo foederis. Depo-
suerunt illum de ligno, et involverunt illum sindone, et sepelierunt
illum in sepulcro novo.
Tertia die resurrexit a mortuis, intravit eo ubi discipuli eius erant
congregati, et apparuit illis in cenaculo Sion. Post quadraginta dies,
dum ascendit in caelum, praecepit illis dicens: Exspectate promissio-
nem Patris. Et quinquagesimo die misit illis Spiritum sanctum ad
instar ignis, et locuti sunt linguis omnium regionum.
(EPICLESIS»
Et sicut super illos, mitte istum Spiritum sanctum tuum super hunc
panem et super hunc calicem, ut faciat hunc panem corpus tuum divi-
num, et hunc calicem sanguinem lateris tui vivificum, sicut tu ipse
dixisti: Qui manducaverit carnem meam et biberit sanguinem meum,
manet mecum, et ego quoque maneo cum eo.
D.: In toto corde, e&c. (cf. supra, 5. 149».
P.: Sicut erat, elc. (cf. ibid.5.
S.: Tu coniungendo des omni populo tuo ut sit illi in vitam, et in
remissionem peccatorum, et in purificationem impuritatis in saecu-
lum saeculi.
Da nobis uniri, efc. (cf. ?bid.».
11. ANAPHORA DOMINAE NOSTRAE MARIAE MATRIS DEI

QUAM COMPOSUIT ABBA GEORGIUS
BiBLIOGRAPHIA: Α. T. M. SEMHARAY SELIM, La Messe de Notre Dame

dite Agréable parfum de sainteté. Rome 1937, PE: 8-23 (textus aethiopicus,
versio gallica).
Eprr10: Versio latina: Liturgia-Etiopi, Allegato IT, 21-25.
(DIALOGUS)
(PRAECONIUM I»
Odorem sanctitatis suavem una cum laude et humili gratiarum
actione offerimus nomini tuo, Maria, quia genuisti nobis gratam victi-
mam religionis. Tu pura es inter puros. Supplicamus magnitudini
tuae, quae non plene exprimitur sermocinando. Supplicamus tibi,
Virgo, commemorantes patres antiquos.
ANAPHORA DOMINAE NOSTRAE MARIAE MATRIS DEI 201
(INTERCESSIONES»
D.: Pro beato, ec. (cf. supra, bp. 144s.».
5.: Tu horum atque omnium spes es; precare apud Filium tuum,
ut quietem det animis eorum in paradiso deliciarum.
O Maria, centrum totius mundi, uterus tuus latior est caelo, et
pulchritudo vultus tui splendidior luce solis.
Tu maior es quam Cherubim multis oculis praediti, et Seraphim sex
alis ornati, qui consistunt ante illum et tremunt propter eius maiesta-
tem, et pandunt alas suas dicentes: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus
Deus exercituum. Caelum et terra omnino plena est sanctitatis gloriae
tuae.
(SANCTUS?
(PRAECONIUM II»
O Maria, salvatrix Adam, susceptrix sacrificii Abel, navis sapien-

tiae Henoch, qui per te transiit a morte ad vitam. O Maria, arca Noe, tu
navigasti medio in diluvio, quae animas omnium creaturarum ex
undis maris abscondis. O Maria, opulentia gratiae Sem, remedium
maledictionis Cham, donum benedictionis Iaphet restricte [datae]. O
Maria, puritas sacerdotalis Melchisedech, campus Abraham, quae
generasti arietem pro Isaac. O Maria, scala aurea Israel, qui te
vidit in Bethel, qua ascendebant et descendebant angeli Altissimi, et in
summitate eius Dominus. O Maria, ornatus vestimentorum Aaron,
rubus Moysis. Tu es ille lapis commemorationis Iosue. O Maria, nubes
Iob, vellus Gedeon, cornu olei Samuel, et per te suavem odorem
diffundunt pingues terrae omnes. O Maria, David laudavit te, Salomon
cantibus celebravit te, vocans vias tuas hortum conclusum. O Maria,
calix intellegentiae Sutuel [7. e. Esdrae], Daniel redemptio ab ore
leonis, vita iucunditatis Eliae. O Maria, cornu propheticum Isaiae,
et sanctitas Ieremiae, et porta Ezechiel, tu e qua apparuit sol summi
caeli lucens. O Maria, candelabrum aureum filii Addo, cuius lampades
septem sunt, et cuius conductus in summitate eius septem sunt,
ministri mysterii.
O Maria, filia Annae et Ioachim, redemptrix [ve] liberatrix] totius
mundi et sedes divinitatis terribilis. O Maria, claves Petri et taber-
15
naculum foederis Pauli, magistra visionis loannis metropilitae. O

Maria, navicula salutis Andreae, virtus praedicationis Iacobi, filii
Zebedaei. Tu es ramus palmae sancti Matthaei, cingulum virginale
Thomae et verbum fidei Iacobi, filii Alphaei, qui in templo lapidatus
est, et spica frumenti tu es beati Thaddaei. O Maria, tu es acinus uvae
sancti Bartholomaei apostoli, doctrina Philippi in Africa, et dignitas
episcopalis Nathanaelis ex Samaria. O Maria, Mathiae a carcere libe-
ratrix et Iacobi nutrix, Marci auxiliatrix et Lucae sanatrix, cuius
brachium restitutum est et revixit, postquam recisum erat. O Maria,
soror angelorum, et filia prophetarum, et gratia apostolorum. O virgo,
corona martyrum, mater pàrvulorum et gloria Ecclesiarum.
Gloria Filii tui implet caelos et terram, montes et colles, ubi se
conspiciendum praebet et ubi non se praebet conspiciendum. Te gra-
tam habuit et utero tuo comprehensus est, ut redimeret genus huma-
num, et partus eius a Spiritu sancto revelatus est. Sugere mammam,
ut est mos, ipse non est dedignatus, et implevit legem hominum praeter
peccatum tantum. Paulatim crevit et adolevit. Fatigatus est et sudavit,
esuriit et sitivit, ut nos redimeret. Et deinde extendit brachia sua, ut
pateretur in arbore crucis, ut patientes sanaret, et redimeret eos qui
[erant] in inferno. Et circumivit, et insuper revelavit ordinem (vel
ritum» oblationis discipulis suis.
In ea nocte in qua tradiderunt eum, illum qui ei allatus erat ad

cenam, tempore cenae sumpsit panem in manus suas sanctas, gratias
egit, benedixit, et fregit, et dedit eis, et dixit eis: Accipite, comedite,
hic panis est corpus meum, quod pro vobis frangitur in remissionem
peccatorum.
Et simili modo calicem vini miscuit, gratias egit, benedixit, et sancti-
ficavit, et dedit, et dixit eis: Accipite, bibite, hic calix est sanguis meus,
qui funditur pro vobis.
Cum facietis hoc, memoria vobis erit mortis meae et resurrectionis
meae; et similiter facite memoriam mei.
(ANAMNESIS ET EPICLESIS»
Nunc, Domine, cum offerimus tibi hunc panem et hoc vinum, sint
nobis remedia vitae.
Portae gloriae reserentur, et velum luminis aperiatur, et veniat
Spiritus sanctus, et obumbret hunc panem et hunc calicem, et faciat
ANAPHORA DOMINAE NOSTRAE MARIAE MATRIS DEI 203
illud [7. e. panem et calicem] corpus et sanguinem Domini nostri et

salvatoris nostri Iesu Christi in saeculum saeculi.
O admirabilis et stupenda humilitas Filii Patris. O mansuetudo eius,
quae clavis affixa est manibus, ut aboleret dolorem per dolorem suum.
O mitis, qui non odit inimicos suos, et non maledixit iis qui maledice-
bant ei, et vim non fecit, cum eum transfigebant. O humilis, qui descen-
dit de caelis, ut aboleret mortem. Hic est qui mactatur manu sacerdo-
tum. Quinam [sunt] oculi, qui conspiciunt illum, et quaenam palpe-
brae, quae scrutantur illum? Quales [sunt] manus quae tangunt illum,
et qualem digiti qui palpant illum? Quales pedes qui stant ante illum,
et qualia genua quae non tremunt coram illo?
Et si forte est vir contemptor et vindictae cupidus, ne accedat. Si est
vir qui polluit animam suam, nec purgavit se ipsum, impediatur. Et si
forte est vir qui recondit [in corde suo] dolum et loquitur mendacium,
discedat.
Et nunc igitur, virgo, intercede apud Filium tuum, ut visitet com-
munitatem nostram, et benedicat congregationi nostrae, et sanctificet
animas nostras et corpora nostra.
Et benedicat insuper hunc panem et hunc calicem, et det nobis
coniunctionem, ut sumamus et accipiamus e mysterio sancto. Oremus
apud eum, ut mittat gratiam suam super hanc oblationem, ut largiatur
nobis communionem Spiritus sancti.
II. ANAPHORAE
SECUNDUM TYPUM ANTIOCHENUM
Ordo orationum sacerdotaliwm hic est: Dialogus — Laus et gratiarum actio —

Introductio ad Sanctus — Oratio post Sanctus — Narratio institutionis
Eucharistiae — Anamnesis — Epiclesis — Intercessiones — Doxologia.
Hic ordo orationum sacerdotalium inseritur, secundum usum diversarum
Ecclesiarum, in «Ordinem Communem» ritus byzantini, ritus antiocheni,
ritus alexandrini et ritus armeni. Hi diversi usus in ipsam Precem euchari-
sticam influxum habere possunt.
Notae characteristicae: ORATIO ANTE SANCTUS et ORATIO POST SANCTUS,

simul sumptae, magnificant Deum unum et trinum, creationem universi et
speciatim hominis, et oeconomiam salutarem Dei erga homines per incar-
nationem Verbi. Hae orationes contineri possunt brevibus verbis aut locum
dare longis sermonibus. Saepe, non autem semper, prima oratio verbis
«Vere dignum» incipit, secunda autem verbis «Vere sanctus».
Non raro hymnus SANcTUS eiusque INTRODUCTIO interrumpunt aut saltem
interrumpere videntur cursum illarum duarum orationum.
In omnibus anaphoris vere antiquis NARRATIO INSTITUTIONIS EUCHARI-
STICAE satis stricte adhaeret textibus novi testamenti; anaphorae autem
syriacae aetatis posterioris non ita raro maiore cum libertate hanc narra-
tionem praebent.
AÁNAMNESIS in recensione Ecclesiae byzantinae ad memoriam factorum
vitae Christi addit activam oblationem materiae sacrificalis cum gestu eam
exprimente; recensio autem Ecclesiae antiochenae in Anamnesi, quam
semper ad Christum dirigit, mentionem factorum vitae Christi ad secundum
terribilem eius adventum protrahit ita ut fideles deinde prorumpant in
verba: «Miserere nostri». Haec recensio Ecclesiae antiochenae, ista memoria
contenta, omittit actum offerendi, excepta anaphora Iacobi aliisque paucis.
Posr ANAMNESIM attentionem meretur in «Ordine Communi» recensionis
Ecclesiae antiochenae expressio quaedam gratiarum actionis, et in «Ordine
Communi» ambarum recensionum cantus populi qui ad laudis expressionem
adiungit deprecationem cuius obiectum non ita patet.
ANAPHORAE SECUNDUM TYPUM ANTIOCHENUM 205
Quoad INTERCESSIONES recensio Ecclesiae antiochenae, saltem a saeculo

sexto exeunte, incipit eas dividere in sex partes fixas, in quibus primo suppli-
cationes facit pro hierarchia ecclesiastica, pro fidelibus viventibus et pro
regibus; deinde memoriam agit sanctorum, doctorum et defunctorum.
Hic typus anaphorae, ortus Antiochiae vel in regione antiochena et,

quoad textum anaphorae Iacobi, in civitate Ierusalem saltem saeculo IV,
non solum in totam provinciam «Orientis» diffusus est, sed etiam in diversas
regiones Asiae Minoris, Europae, Thraciae et Graeciae quae patriarchatum
Ecclesiae constantinopolitanae efformaverunt, in Armeniam quoque et
Georgiam, immo in Aegyptum.
Haec diffusio probatur eo quod anaphora s. Basilii secundum diversas
recensiones adhibetur in Ecclesia byzantina, antiochena et alexandrina,
et exsistit in documentis Ecclesiae armenae, deinde quod anaphora s. Ioannis
Chrysostomi, sub hoc nomine nota in recensione Ecclesiae byzantinae,
nomen suum antiquum Duodecim Apostolorum adhuc conservat in recen-
sione Ecclesiae antiochenae, denique quod anaphora Gregorii Nazianzeni,
probabiliter in Cappadocia exorta, in sola recensione alexandrina servata
est graece, coptice et arabice.
Ecclesia byzantina hodie duas tantum adhibet anaphoras, scilicet Ioannis
Chrysostomi et Basilii. Ecclesia antiochena usque octoginta diversas ana-
phoras in lingua syriaca numerat, quarum ultimae apud Syros saeculo XIV,
apud Maronitas saeculo XVII redactae sunt. Ecclesia armena una anaphora
utitur sub nomine Athanasii Alexandrini. Ecclesia coptica anaphoras Basilii
et Gregorii Nazianzeni ab antiquis temporibus usque hodie servat.
206 ANAPHORAE SECUNDUM TYPUM ANTIOCHENUM
A. IN COMMENTARIIS SAECULI IV-V
1. ANAPHORA IN CATECHESIBUS
MYSTAGOGICIS CYRILLI HIEROSOLYMITANI
BiBLIOGRAPHIA: BRIGHTMAN 464-470, PE: 4655. (textus graecus); Qua-

STEN 69-111, bibliographia: 70s.; D. S.WALLACE-HADRILL, Eusebius and the
Institution narrative in the Eastern Liturgies, in: The Journal of Theological
Studies N.S. 4 (1953) 41s.; G. KnETscHMAR, Die frühe Geschichte der Jeru-
salemer Liturgie, in: Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie 2 (1956) 22-46,
praesertim 22-34; A. PrÉpAGUEL—- P. Panis, Cyrille de Jérusalem. Caté-
chéses mystagogiques -- Sources Chrétiennes 126. Paris 1966.
EprT10: Textus graecus: A. PIÉDAGUEL (- P. Panis), op. cit. 134, 150-158.

Versio latina: QUASTEN 93s., 99-102.
Κατήχησις μυσταγωγικὴ τετάρτη

Περὶ σώματος καὶ αἵματος Χριστοῦ
Καὶ ἀνάγνωσις ἐκ τῆς πρὸς Κορινθίους Παύλου ἐπιστολῆς ᾿Εγὼ γὰρ
παρέλαβον ἀπὸ τοῦ κυρίου, ὃ καὶ παρέδωκα ὑμῖν, καὶ τὰ ἑξῆς.
1 Καὶ αὕτη τοῦ μαχαρίου Παύλου ἡ διδασκαλία ἱκανὴ καθέστηκε
πληροφορῆσαι ὑμᾶς περὶ τῶν θείων μυστηρίων, ὧν χαταξιωθήτε σύσσω-
μοι xai σύναιμοι τοῦ Χριστοῦ γενόμενοι. Αὐτὸς γὰρ ἄρτι ἐβόα * ὅτι ἐν
τῇ νυκτὶ jj παρεδίδοτο ὁ κύριος ἡμῶν ᾿Ιησοῦς Χριστός, λαβὼν ἄοτον καὶ
δὐχαριστήσας ἔκλασε καὶ ἔδωκε τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς λέγων" λάβετε, φά-
γετε, τοῦτό μού ἐστι τὸ σῶμα. καὶ λαβὼν ποτήριον καὶ εὐχαριστήσας
εἶπε λάβετε, πίετε, τοῦτό μού ἐστι τὸ αἷμα. αὐτοῦ οὖν ἀποφηναμένου
καὶ εἰπόντος περὶ τοῦ ἄρτου τοῦτό μού ἐστι τὸ σῶμα, τίς τολμήσει ἀμφι-
βάλλειν λοιπόν; χαὶ αὐτοῦ διὰβεβαιωσαμένου καὶ εἰρηκότος τοῦτό μού
- ἔστι τὸ αἷμα, τίς ἐνδοιάσει ποτὲ λέγων μὴ εἶναι αὐτοῦ τὸ αἷμα;
CATECHESES MYSTAGOGICAE CYRILLI HIEROSOLYMITANI 207
Catechesis mystagogica quarta

De corpore et sanguine Christi
Et lectio ex Pauli ad Corinthios epistula: Ego enim accepi a Domino,
quod et tradidi vobis, et quae sequuntur.
1 Et haec beati Pauli institutio idonea est ad certos vos faciendos
de divinis mysteriis, quibus digni habiti estis, concorporei et con-
sanguinei Christi facti. Ille enim modo clamavit:
Quoniam in qua nocte tradebatur Dominus noster Iesus Christus,
accepit panem et gratias agens fregit deditque discipulis suis dicens:
Accipite, manducate, hoc est corpus meum. Et accepto calice ac gratiis
actis dixit: Accipite, bibite, hic est sanguis meus.
Cum igitur ipse pronuntiaverit et dixerit de pane: Hoc est corpus
meum, quis audebit deinceps ambigere? Et cum ipse asseveraverit
et dixerit: Hic est sanguis meus, quis dubitaverit umquam dicens hunc
eius non esse sanguinem?
Kováynow μυσταγογικὴ πέμπτη

4 Μετὰ τοῦτο βοᾷ ὁ ἱερεύς “ ἄνω τὰς καρδίας. ... Εἶτα ἀποχρίνεσθε *
ἔχομεν πρὸς τὸν κύριον. ...
5 Εἶτα ὁ ἱερεὺς λέγει ᾿εὐχαριστήσωμεν τῷ κυρίῳ. ... Εἶτα λέγετε " ἄξιον
καὶ δίκαιον. ...
6 Μετὰ ταῦτα μνημονεύομεν οὐρανοῦ καὶ γῆς καὶ θαλάσσης, ἡλίου καὶ
σελήνης, ἄστρων, πάσης κτίσεως λογικῆς τε x«l ἀλόγου, ὁρατῆς τε xol
ἀοράτου, ἀγγέλων, ἀρχαγγέλων, δυνάμεων, κυριοτήτων, ἀρχῶν, ἐξουσιῶν,
θρόνων, τῶν χερουβὶμ τῶν πολυπροσώπων, δυνάμει λέγοντες τὸ τοῦ Δαβίδ -
μεγαλύνατε τὸν κύριον σὺν ἐμόΐ. μνημονεύομεν καὶ τῶν σεραφίμ, ἃ ἐν πνεύ-
ματι ἁγίῳ ἐθεάσατο Ἡσαΐας παρεστηκότα κύκλῳ τοῦ θρόνου τοῦ θεοῦ, καὶ
ταῖς μὲν δυσὶ πτέρυξι κατακαλύπτοντα τὸ πρόσωπον, ταῖς δὲ δυσὶ τοὺς
πόδας xal ταῖς δυσὶ πετόμενα, xol λέγοντα ᾿ ἅγιος ἅγιος ἅγιος κύριος
σαβαώθ. διὰ τοῦτο γὰρ τὴν παραδοδεῖσαν ἡμῖν ἐκ τῶν σεραφὶμ δοξολο-
γίαν ταύτην λέγομεν, ὅπως κοινωνοὶ τῆς ὑμνῳδίας ταῖς ὑπερκοσμίαις γε-
νώμεθα στρατιαῖς.
7 Εἶτα ἁγιάσαντες ἑαυτοὺς διὰ τῶν πνευματικῶν τούτων ὕμνων παρα-
καλοῦμεν τὸν φιλάνθρωπον θεὸν τὸ ἅγιον πνεῦμα ἐξαποστεῖλαι ἐπὶ τὰ
προχείμενα, ἵνα ποιήσῃ τὸν μὲν ἄρτον σῶμα Χριστοῦ, τὸν δὲ οἶνον αἷμα
Χριστοῦ * πάντος γάρ, οὗ ἂν ἐφάψηται τὸ ἅγιον πνεῦμα, τοῦτο ἡγίασται
καὶ μεταβέβληχται.
8 Εἶτα μετὰ τὸ ἀπαρτισθῆναι τὴν πνευματικὴν θυσίαν, τὴν ἀναίμακτον
λατρείαν, ἐπὶ τῆς θυσίας ἐκείνης τοῦ ἱλασμοῦ, παρακαλοῦμεν τὸν θεὸν
ὑπὲρ κοινῆς τῶν ἐκκλησιῶν εἰρήνης, ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου εὐσταθείας, ὑπὲρ
βασιλέων, ὑπὲρ στρατοπέδων καὶ συμμάχων, ὑπὲρ τῶν ἐν ἀσθενείαις, ὑπὲρ
τῶν καταπονουμένων, καὶ ἁπαξαπλῶς ὑπὲρ πάντων τῶν βοηθείας δεομένων
δεόμενοι δὲ πάντες ἡμεῖς ταύτην προσφέρομεν τὴν θυσίαν.
9 Εἶτα μνημονεύομεν καὶ τῶν κεκοιμημένων, πρῶτον πατριαρχῶν, προ-
φητῶν, ἀποστόλων, μαρτύρων, ὅπως ὁ θεὸς εὐχαῖς αὐτῶν καὶ πρεσβείαις
προσδέξηται ἡμῶν τὴν δέησιν. εἶτα καὶ ὑπὲρ τῶν χεκοιμημένων ἁγίων πατέ-
pov χαὶ ἐπισκόπων καὶ πάντων ἁπλῶς τῶν ἡμῖν προχεχοιμημένων, μεγίστην
ὄνησιν πιστεύοντες ἔσεσθαι ταῖς ψυχαῖς, ὑπὲρ ὧν ἣ δέησις ἀναφέρεται, τῆς
ἁγίας καὶ φρικωδεστάτης προχειμένης θυσίας.
CATECHESES MYSTAGOGICAE CYRILLI HIEROSOLYMITANI 209
Catechesis mystagogica quinta

4 Postea sacerdos clamat: Sursum corda. ... Deinde respondetis:
Habemus ad Dominum. ...
5 Postea sacerdos dicit: Gratias agamus Domino. ... Tum dicitis:
Dignum et iustum est. ...
6 Post haec mentionem facimus caeli et terrae et maris, solis et
lunae, astrorum, totius creaturae ratione tam praeditae quam caren-
tis, visibilis et invisibilis, angelorum, archangelorum, virtutum, do-
minationum, principatuum, potestatum, thronorum, Cherubim multis
faciebus praeditorum, dicentes Davidicum illud: Magnificate Dominum
mecum; mentionem etiam facimus Seraphim, quae in Spiritu sancto
vidit Isaias thronum Dei circumstantia, et duabus alis faciem tegentia
duabusque pedes ac duabus volantia et dicentia: Sanctus, sanctus,
sanctus Dominus exercituum. Propterea enim traditam nobis a Sera-
phim hanc theologiam recitamus, ut communi laudum modulatione
cum caelestibus exercitibus copulemur.
7 Deinde postquam nosmetipsos per has spirituales laudes sancti-
ficavimus, Deum clementissimum exoramus, ut emittat sanctum Spiri-
tum super dona proposita, ut faciat panem quidem corpus Christi,
vinum vero sanguinem Christi; quodcumque enim attigerit Spiritus
sanctus, id sanctificatum et transmutatum est.
8 Tunc, perfecto spirituali sacrificio seu incruento cultu, super illam
propitiationis hostiam obsecramus Deum pro communi Ecclesiarum
pace, pro recto mundi statu, pro imperatoribus, pro militibus et sociis,
pro iis qui infirmitatibus laborant, pro his qui afflictionibus premuntur,
et generatim pro omnibus, qui opis indigent, precantes nos omnes hanc
victimam offerimus.
9 Postea recordamur eorum quoque, qui obdormierunt, primum
patriarcharum, prophetarum, apostolorum, martyrum, ut Deus eorum
precibus et intercessionibus orationem nostram suscipiat. Deinde et
pro defunctis sanctis patribus et episcopis et pro omnibus generatim,
qui inter nos vita defuncti sunt, [oramus,] maximum hoc credentes
adiumentum illis animabus fore, pro quibus oratio defertur, dum
sancta et perquam tremenda coram iacet victima.
2. ANAPHORA IN «HIERARCHIA ECCLESIASTICA»

(III 3 $ 11-12) PSEUDO-DIONYSII AREOPAGITAE
BiBLIOGRAPHIA: BRIGHTMAN 487-490, PE: 4885. (textus graecus); Qua-

STEN 275-328, PE: 309-312 (textus graecus, versio latina), bibliographia: 267;
E. BouLARAND, L'Eucharistie d'aprés le Pseudo-Denys l'Aréopagite, in:
Bulletin de littérature ecclésiastique 58 (1957) 193-217; 59 (1958) 129-169.
EpnrTIO: Textus graecus et versio latina: PG 3,439C-443A.
Τίνας μὲν εἶναι τὰς εἰς ἡμᾶς θεουργίας φαμὲν, ἑξῆς ἀφηγητέον ὅση δύνα-
UiG^ οὐ γὰρ ἁπάσας ὑμνεῖν ἱκανὸς ἐγὼ, μὴ τί γε σαφῶς εἰδέναι καὶ ἑτέρους
μυσταγωγεῖν᾽ ὅσα δὲ πρὸς τῶν ἐνθέων ἱεραρχῶν ἀκολούθως τοῖς λογίοις
ὑμνεῖται καὶ ἱερουργεῖται, ταῦτα, ὡς ἡμῖν ἐφικτὸν, ἐροῦμεν, τὴν ἱεραρχι-
χὴν ἐπίπνοιαν ἀρωγὸν ἐπυκαλεσάμενοι. Τὴν ἀνθρωπείαν φύσιν, ἀρχῆθεν ἀπὸ
τῶν θείων ἀγαθῶν ἀνοήτως ἐξολισθήσασαν, ἣ πολυπαθεστάτη ζωὴ διαδέ-
χεται, καὶ τὸ τοῦ φθοροποιοῦ θανάτου πέρας ἀκολούθως γὰρ ἣ τῆς ὄντως
ἀγαθότητος ὀλέθριος ἀποστασία, καὶ τῆς ἱερᾶς ἐν παραδείσῳ θεσμοθεσίας
ὑπερβασία, τὸν ἐξοιστρήσαντα τοῦ ξωοποιοῦ ζυγοῦ, ταῖς οἰκείαις ῥοπαῖς
καὶ θελχτικαῖς τοῦ ἐναντίου καὶ δυσμενέσιν ἀπάταις, τοῖς ἐναντίοις τῶν
θείων ἀγαθῶν παραδέδωκεν, ἔνθεν ἐλεεινῶς ἀντὶ μὲν αἰωνίου τὸ θνητὸν
ἀντηλλάξατο᾽ τὴν δὲ οἰκείαν ἀρχὴν ἐν φθαρτικαῖς ἐσχυρυῖα γενέσεσιν ἐπὶ
τὸ τῆς ἀρχῆς κατάλληλον εἰκότως ἦγε τὸ πέρας ἀλλὰ καὶ τῆς θείας καὶ
ἀναγώγου ζωῆς ἐθελουσίως ἀποπεσοῦσα, πρὸς τὴν ἐναντίαν ἐσχατιὰν ἠνέχ-
θη, τὴν πολυπαθεστάτην ἀλλοίωσιν. Πλανωμένη δὲ καὶ τῆς εὐθείας ὁδοῦ
τῆς ἐπὶ τὸν ὄντως ὄντα Θεὸν ἐχτετραμμένη, καὶ ταῖς ὀλεθρίαις καὶ κα-
κεργέτισιν ὑποταττομένη πληθύσιν, ἐλάνθανεν οὐ θεοὺς οὐδὲ φίλους, ἀλλὰ
δυσμενεῖς θεραπεύουσα * τῶν δὲ ἀφειδῶς αὐτῇ κατὰ τὸ οἰκεῖον ἀνηλεὲς
ἀποχεχρημένων, εἰς ἀνυπαρξίας οἰκτρῶς ἐμπεπτώκει καὶ ἀπωλείας κίνδυ-
vov. Ἢ δὲ τῆς θεαρχικῇῆς ἀγαθότητος ἀπειροτάτη φιλανθρωπία χαὶ τὴν
αὐτουργὸν ἡμῶν ἀγαθοπρεπῶς οὐκ ἀπηνήνατο πρόνοιαν, ἀλλὰ ἐν ἀληθεῖ
μεθέξει τῶν καθ’ ἡμᾶς γενομένη πάντων ἀναμαρτήτως, καὶ πρὸς τὸ τα-
πεινὸν ἡμῶν ἑνοποιηθεῖσα, μετὰ τῆς τῶν οἰκείων ἀσυγχύτου καὶ ἀλωβήτου
παντελῶς ἕξεως, τὴν πρὸς αὐτὴν ἡμῖν κοινωνίαν ὡς ὁμογενέσι λοιπὸν ἐδω-
HIERARCHIA ECCLESIASTICA PS.-DIONYSII AREOPAGITAE 211
Quaenam porro censeamus divina in nos esse opera, deinceps pro

virili exponendum est. Neque enim laudandis omnibus sufficio, immo ne
clare quidem cognoscendis aliisque tradendis; quae autem a praesuli-
bus divino numine afflatis conformiter eloquiis laudantur ac celebran-
tur, eadem pro modulo nostro, sacri ordinis aspirationi implorata,
proferemus. Naturam humanam, ab initio divinis bonis imprudentia
sua spoliatam, vita passionibus obnoxia et terrae mortis exitus exce-
pit, quippe perniciosa ista veri boni desertio, sacraeque in paradiso
legis praevaricatio eum qui blande, mulcentibus et infestis adversarii
fraudibus illectus, vitale iugum excusserat, propensionibus suis, quae
divinis bonis adversantur, dimisit, unde misere aeternitatem cum
mortalitate commutavit; et qui originem a corruptibili generatione
acceperat, ad interitum origini suae consentaneum iure merito prope-
ravit, nec non a vita divina, quae ipsum ad supera subrigebat, dilapsus,
et ad extrema contraria iam praeceps datus, variis perturbationibus
obnoxiam nactus est immutationem. Cum vero etiam a recto tramite
ad Deum verum tendente deflecteret, atque exitiosis maleficisque tur-
mis subditus teneretur, minime advertit se non diis et amicis, sed in-
festis hostibus fuisse obsecutum; quibus eo crudeliter pro immanitate
sua abutentibus, in status internecionisque discrimen venerat. Verum
Dei principalis bonitatis infinita benignitas benevole per se nostri
curam gerere non destitit, sed nostrorum omnium vere facta particeps,
absque peccato, humilitatique nostrae unita, salvo proprietatum sua-
rum statu, eoque prorsus inconfuso et inviolato, cuius etiam nobis,
ρήσατο, καὶ τῶν οἰκείων ἀνέδειξε μετόχους καλῶν ᾿ τῆς μὲν ἀποστατικῆς
πληθύος, ὡς ἣ κρυφία παράδοσις" ἔχει, τὸ καθ’ ἡμῶν καταλύσασα χράτος
οὐ κατὰ δύναμιν. ὡς ὑπερισχύουσα, κατὰ δὲ τὸ μυστυκῶς ἡμῖν παραδοθὲν
λόγιον, ἐν χρίσει καὶ δικαιοσύνῃ. Τὰ καθ’ ἡμᾶς δὲ πρὸς τοὐναντίον ἅπαν
ἀγαθουργῶς μετεσχευάσατο ᾿ τὸ μὲν γὰρ κατὰ νοῦν ἡμῶν ἀλαμπὲς ἐνέ-
πλησεν ὀλβίου xal θειοτάτου φωτὸς, καὶ τοῖς θεοειδέσιν ἐκόσμησε τὸ ἀνεί-
δεον κάλλεσι ᾿ τὸ δὲ τῆς ψυχῆς οἰκητήριον ἐν παντελεῖ σωτηρίᾳ τῆς ὅσον
οὔπω καταπεσούσης ἡμῶν οὐσίας ἐναγεστάτων παθῶν καὶ φθοροποιῶν μο-
λυσμῶν ἠλευθέρωσεν, ἀναγωγὴν ἣμῖν ὑπερκόσμιον δείξασα καὶ πολιτείαν
ἔνθεον ἐν ταῖς πρὸς αὐτὴν ἡμῶν ἱεραῖς κατὰ τὸ δυνατὸν ἀφομοιώσεσι.
Τὸ θεομίμητον δὲ πῶς ἂν ἡμῖν ἑτέρως ἐγγένοιτο, μὴ τῆς τῶν ἱερωτάτων

θεουργιῶν μνήμης ἀνανεουμένης ἀεὶ ταῖς ἱεραρχικαῖς ἱερολογίαις τε καὶ
ἱερουργίαις; Τοῦτο οὖν ποιοῦμεν, ὡς τὰ λόγιά φησιν, εἰς τὴν αὐτῆς ἀνάμ-
νησιν. "Ev0ev ὁ θεῖος ἱεράρχης, ἐπὶ τοῦ θείου θυσιαστηρίου καταστὰς, ὑμνεῖ
τὰς εἰρημένας ἱερὰς θεουργίας ᾿Ιησοῦ τῆς θειοτάτης ἡμῶν προνοίας, ἃς ἐπὶ
σωτηρίᾳ τοῦ γένους ἡμῶν εὐδοκίᾳ τοῦ παναγεστάτου Πατρὸς ἐν Πνεύματι
ἁγίῳ, κατὰ τὸ λόγιον, ἐτελείωσεν. Ὑ μνήσας δὲ καὶ τὴν σεβασμίαν αὐτῶν
καὶ νοητὴν θεωρίαν ἐν νοεροῖς ὀφθαλμοῖς ἐποπτεύσας, ἐπὶ τὴν συμβολυκὴν
αὐτῶν ἱερουργίαν ἔρχεται, καὶ τοῦτο θεοπαραδότως᾽ ὅθεν εὐλαβῶς τε ἅμα
καὶ ἱεραρχικῶς μετὰ τοὺς ἱεροὺς τῶν θεουργιῶν ὕμνους ὑπὲρ τῆς ὑπὲρ αὐ-
τὸν ἱερουργίας ἀπολογεῖται, πρότερον ἱερῶς πρὸς αὐτὸν ἀναβοῶν "Σὺ εἶπας"
Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν. Εἶτα τῆς θεομιμήτου ταύτης iz-
βουργίας ἄξιος αἰτήσας γενέσθαι, καὶ τῇ πρὸς αὐτὸν Χριστὸν ἀφομοιώσει
τὰ θεῖα τελέσαι, καὶ διαδοῦναι πανάγνως, καὶ τοὺς τῶν ἱερῶν μεθέξοντας
ἱεροπρεπῶς μετασχεῖν, ἱερουργεῖ τὰ θειότατα, καὶ ὑπ᾽ ὄψιν ἄγει τὰ ὑμνη-
μένα διὰ τῶν ἱερῶς προκειμένων συμβόλων * τὸν γὰρ ἐγχκεκαλυμμένον xol
ἀδιαίρετον ἄρτον ἀνακαλύψας, καὶ εἰς πολλὰ διελὼν, καὶ τὸ ἑνιαῖον τοῦ
ποτηρίου πᾶσι καταμερίσας, συμβολικῶς τὴν ἑνότητα πληθύνει, καὶ δια-
νέμει, παναγεστάτην ἐν τούτοις ἱερουργίαν τελῶν.
HIERARCHIA ECCLESIASTICA PS.-DIONYSII AREOPAGITAE 215
utpote congeneis, consortium dedit, nosque bonorum suorum partici-

pes declaravit, apostaticae nimirum turbae imperio, quod adversum
nos habebat, iuxta traditionem arcanam, profligato, non viribus ceu
praevalens, sed, secundum mysticum eloquium, in iudicio et iustitia.
Nostrum vero statum e diverso clementer immutavit; nam mentis
quidem nostrae obscuritatem beato divinoque lumine replevit, deformi-
tatemque nostram deiformibus ornamentis illustravit; animi autem
domicilium cum perfecta salute essentiae naturaeque nostrae, quae
ferme collapsa erat et conciderat, foedissimis quibusque passionibus
atque inquinamentis noxiis liberavit, commonstrata nobis super-
mundiali anagoge, ac divinae vitae norma, per quam ad sacras eius
similitudines, in quantum fieri potest, evehamur.
(CONSECRATIO»
Enimvero quomodo nobis divina ista imitatio aliter obveniat, nisi

tam praestantium memoria beneficiorum Dei sacerdotalibus praedi-
cationibus atque mysteriis iugiter innovetur? Hoc itaque facimus, ut
eloquia iubent, in eius commemorationem. Quapropter divinus quoque
praesul sacris altaribus assistens sancta divinaque Iesu opera collaudat,
quae ex divinissima nostri providentia in salutem generis humani,
sanctissimi Patris beneplacito, in Spiritu sancto, ut eloquia testantur,
consummavit. Porro veneranda spiritalique mysteriorum contem-
platione, quam spiritalibus oculis conspexit, collaudata, ad eorundem
sacrosanctam ex divino instituto procedit consecrationem; quocirca
reverenter simul, et ut pontificem decet, post sacras illas divinorum
operum laudes, de sacrificio dignitatem suam superante se purgat, ad
Christum prius exclamando: Tu dixisti: Hoc facite in meam commemo-
rationem. Postulans deinde hoc sacrificio Dei imitatione dignus effici,
necnon secundum Christi similitudinem divina celebrare, omninoque
pure distribuere, eosque qui sacrorum futuri sunt participes mysterio-
rum, iisdem digne sancteque communicare, divinissima illa mysteria
celebrat, et iam consecrata, sub symbolis propositis ritu sacro visenda
proponit.
(FRACTIO ET COMMUNIO)»
Siquidem operto individuoque pane revelato, et in multa diviso,

singularique calice omnibus impertito, unitatem symbolice multiplicat
distribuitque, sacrosanctum in iis sacrificium consummando.
3. ANAPHORA IN CATECHESI MYSTAGOGICA VI

THEODORI MOPSUESTENI
BIBLIOGRAPHIA: H. LIETZMANN, Die Liturgie des Theodor von Mop-

suestia, in: Sitzungsberichte der PreuDischen Akademie der Wissenschaften
(Berlin 1933) 915-936; F. RE1NE, The Eucharistic Doctrine and Liturgy of
the mystagogical Catecheses of Theodor of Mopsuestia — The Catholic
University of America. Studies in Christian Antiquity 2. Washington 1942.
EprrIo: Versio latina: A. RÜCKER, Ritus baptismi et missae, quem

descripsit Theodorus Ep. Mopsuestenus in Sermonibus catecheticis. E ver-
sione syriaca ab A. Mingana nuper reperta in linguam latinam translatus --
Opuscula et textus, Ser. liturgica 2 (Monasterii 1933) 26-35; expolita ope
versionis gallicae R. ToNNEAU — R. DEVREESSE, Les homélies catéchétiques
de Théodore de Mopsueste. Reproduction photographique de ms. Mingana
561 - Studi e Testi 145 (Città del Vaticano 1949) 531-557.
Postquam diaconus dixit: Aspicite ad oblationem, cum oculi omnium

secundum eius proclamationem ad ea, quae fiunt, intenti sunt, incipit
sacerdos oblationem sacrificii. Ante omnia sequentibus verbis benedicit
populum: Gratia Domini nostri Iesu Christi et caritas Dei Patris et
communio Spiritus sancti sit cum omnibus vobis. ... Nonnulli sacer-
dotes dicunt tantum: Gratia Domini nostri Iesu Christi [sit] cum
omnibus vobis, includentes totum dictum apostoli his terminis. Ad
hoc populus dat ei responsum: Et cum spiritu tuo ... Post hanc benedic-
tionem sacerdos praeparat populum dicens: Sursum mentes vestrae, ut
demonstraret nos, quamquam in terra hanc liturgiam terribilem et
ineffabile perficere existimamur, tamen sursum ad coelum aspicere
debere et ad Deum oculos mentis intendere, quoniam memoriale
. sacrificii et mortis Domini nostri Christi agimus, qui propter nos passus
est, resurrexit, naturae divinae coniunctus est, ad dexteram Dei
sedet
et in caelis est. Debemus ergo et nos eo oculos mentis nostrae intendere
et ex hoc memoriali eo cogitationes nostras convertere. Respondet ergo
populus: Ad te, Domine, clare confitens verbis suis se operam dare hoc
CATECHESIS MYSTAGOGICA VI THEODORI MOPSUESTENI 215
faciendi. Et postquam ita praeparavit et instituit sacerdos animam et

cor adstantium, dicit: Gratias agamus Domino. Pro iis enim, quae
facta sunt pro nobis et quorum memoriale in hac liturgia perfecturi
sumus, ante omnia gratias debemus Deo qui est causa horum omnium
bonorum; propter haec populus respondet: Dignum et iustum est,
clare confitens nos haec iustissime facere debere, vel propter magnitu-
dinem Dei qui dedit nobis talia, vel quia iustum est illos quibus haec
bona data sunt, non ingratos esse erga benefactorem.
Postquam nos omnes taciti in magno timore surreximus incipit

sacerdos oblationem sacrificii et sacrificium communitatis elevat.
Et timor communis pro seipso et pro nobis omnibus occupat eum
propter ea quae facta sunt, (scilicet? quod Dominus noster mortem
sustulit cuius memoriale hoc sacrificio acturum est. Cum sacerdos sit
lingua communis Ecclesiae hoc tempore, verbis aptis utitur in hac
magna liturgia — agitur enim de laudibus Dei — confitens omnes laudes
et omnes hymnos Deo debere; ei convenit adoratio et liturgia a nobis
omnibus, et ante omnia alia haec praesens [liturgia] quae est memoriale
illius gratiae quae nobis obvenit, cuius enarratio investigabilis est
creaturis. Et quia in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti instructi
et baptizati sumus et inde executionem eorum quae fiunt expectare
debemus, dicit (sacerdos»: Magnificentia Patris, addit quoque: et
Filii, cum, quod ille est, esse debet et hic, qui vere et veraciter est
Filius, eadem essentia sicut et Pater et nullo modo minor illo. Addit
statim quoque mentionem Spiritus sancti necessarie, confitens etiam
Spiritum divina essentia esse.
(INTRODUCTIO AD SANCTUS»
Dicit enim huic naturae divinae, quae est ab aeterno, ab omni

creatura et ante omnia alia a virtutibus invisibilibus omni tempore
laudationes et hymnos offerri. Commemorat ante omnia Seraphim qui
hanc laudem offerunt quam divina revelatione beatus Isaias didicit
et in scriptura tradidit, quam nos omnes hic congregati magna voce
proferimus ita ut idipsum, quod naturae invisibiles dicunt, et nos
dicamus: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sabaoth, cuius laudibus
pleni sunt caeli et terra ...
Per revelationem propheta «Isaias? cognovit quandam magnam
liturgiam in visione quae sublimior est humana natura; in ea virtutes
spirituales in timore magno et reverentia aspiciunt; quapropter (ipsae?

oculos suos deorsum inclinant et pedes atque faciem alis suis tegunt:
quod prophetae satis apparuit...
Necesse est ergo sacerdotem in hac liturgia, postquam mentionem
fecit Patris et Filii et Spiritus sancti, dicere: Laudatio et adoratio ab
omni creatura offertur naturae divinae. Mentionem facit etiam Sera-
phim, quoniam in libris divinis commemorati sunt hunc hymnum
canentes quem nos omnes adstantes canimus et in laudatione divina
dicimus, quem cum omnibus virtutibus divinis efferimus ut Deum
dolamus ...
Isaias autem, cum in visione spirituali haec verba audierit, cecidit
in faciem suam et dixit: Vae mihi; miser sum et patibilis sum et homo;
labia polluta habeo et in medio populi polluta labia habentis ego
habito; et regem Dominum sabaoth viderunt oculi mei ...
(POST SANCTUS»
Sed postquam omnes adstantes clamaverunt: Sanctus, sanctus,

sanctus Deus sabaoth et paulatim ad silentium redierunt, sacerdos
pergit liturgiam sacram, ante omnia dicens: Sanctus Pater, sanctus
quoque Filius, sanctus quoque Spiritus sanctus, ut profiteatur naturam
hanc esse ab aeterno et sanctam, et ut manifestaret se clare reddere
sensum laudationis Seraphim, quam audivit propheta et in Scriptura
tradidit.
Deinde profert etiam miserationem ineffabilem super nos [effusam],
propter quam (Deus)? manifestavit oeconomiam (divinam), quae per
Christum [facta est], qui cum in forma Dei esset, formam servi acci-
pere voluit, qui assumpsit hominem perfectum et completum pro
redemptione totius generis humani, et vetera atque dura solvit quae
nobis antiquitus onere legis imposita erant, et dominationem mortis
quae a longo tempore [erat super nos]. Dedit etiam bona ineffabilia et
sublimiora omni humana cognitione, pro quibus [acquirendis] Dominus
noster Christus suscepit passionem ut abrogationem completam mortis
per resurrectionem suam efficeret et nobis in gaudiis futurorum [bono-
rum] communionem secum promisit. Valde ergo necessario dedit
nobis hoc mysterium quod satis idoneum est nos ad ea portare, nam
per eum renati sumus in ritu (typos? baptismi.
CATECHESIS MYSTAGOGICA VI THEODORI MOPSUESTENI 207
(NARRATIO INSTITUTIONIS)
Et memoriam facimus mortis Domini nostri in hac liturgia terribili
et cibum immortalem et spiritualem corporis et sanguinis Domini
nostri accipimus (nos) pro quibus Dominus noster, cum passionem
aditurus erat, institutionem cillius cibi» tradidit discipulis suis ita ut
per eos acciperemus ea et perficeremus ea nos omnes qui credimus in
Christum. Et deinceps et cibum ineffabilem exinde accipimus, unde
nobis spes sufficiens datur quae nos adducat ad communionem futuro-
rum (bonorum).
(EPICLESIS»
Haec et similia dicit sacerdos in hac sacra liturgia; et in comme-

moratione eorum quae facta sunt, donum (ipsius? Christi Domini
nostri per ea quae oblata sunt, (sacerdos) facturus est nobis omnibus
conspicere. Debet enim nunc Dominus noster Christus a mortuis
resurgere ope eorum quae «liturgia» peraguntur, et gratiam suam in
nos omnes effundere, quod aliter effici non potest, nisi veniat gratia
Spiritus sancti, qua etiam iam pridem eum resuscitavit ...
Valde ergo necessario sacerdos sequens legem sacerdotii offert Deo
petitionem et supplicationem, ut adventus Spiritus sancti fiat et
gratia inde veniat super panem et vinum oblatum, ut re vera esse
corpus et sanguinem Domini nostri cognoscantur, quod est memoriale
immortalitatis. Nam et corpus Domini nostri Christi, quod est de
natura nostra, antea natura mortale erat, sed per resurrectionem
transmutatum est in naturam immortalem et immutabilem. Cum igitur
sacerdos declarat ea [oblata] esse corpus et sanguinem Christi, clare
indicat [corpus et sanguinem] per adventum Spiritus sancti facta
esse et immortalia per eum, quia et corpus Domini nostri cum unctum
esset et Spiritum accepisset, tale palam manifestabatur. Eodem modo
et nunc, cum Spiritus sanctus advenerit, panem et vinum oblatum
tamquam unctionem quandam per gratiam, quae advenit, accepisse
putamus et inde corpus et sanguinem esse credimus, et immortalia et
incorruptibilia, et impatibilia et natura immutabilia, sicut fuit corpus
Domini nostri per resurrectionem.
Sacerdos deinde petit, ut et super omnes congregatos veniat gratia
Spiritus sancti, ut, qui ritu generationis novae in unum corpus redacti
sunt, etiam nunc tamquam in unum corpus per participationem cor-
poris Domini nostri constringantur, et in unanimitate et pace et studio
16
officii praestandi in unum conveniant et inter se coniungantur, ne,

cum nos omnes integra mente ad Deum adspicimus, ad poenam acci-
piamus participationem Spiritus sancti, cum simus divisi cogitatio-
nibus et ad rixas et lites et aemulationem et invidiam inclinati et
negligentes bonos mores, sed digni videamur, qui accipiamus [illud],
quia oculus animae nostrae in unanimitate et pace et studio bonorum
et in mente perfecta ad Deum convertitur. Et ita iuncti simus in parti-
cipatione sacrorum mysteriorum et per hanc coniungamur capiti
nostro, Christo Domino nostro, cuius corpus nos esse et per quem nobis
participationem dari cum natura divina credimus.
(INTERCESSIONES»
Ita liturgiam divinam perficit sacerdos supplicationem offerens

pro omnibus, quorum mentionem facere in Ecclesia omni tempore
fas est. Deinde transit ad commemorationem eorum, qui defuncti
sunt, quoniam hoc sacrificium nos et in hoc mundo custodiri facit et
post mortem eis, qui in fide obierunt, spem illam ineffabilem concedit,
quam desiderant et exspectant omnes filii mysterii Christi. His oratio-
nibus finem facit sacerdos.
TESTAMENTUM DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI 219
4. ANAPHORA IN |
«TESTAMENTO DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI»
Conferatur cum anaphora aethiopica «Sanctorum Patrum nostrorum

Apostolorum» (supra, pp. 144-149) et cum anaphora arabica saeculi VI de
qua supra, p. 134.
BiBLIOGRAPHIA: J. COOPER - Α. J. MACLEAN, The Testament of Our Lord.

Translated into English from the Syriac. With Introduction and Notes.
Edinburgh 1902; QuAsTEN 235-273, PE: 250-257 (versio latina), bibliogra-
phia: 236; B. BorrE, L'Épiclése de l'Anaphore d'Hippolyte, in: Recherches
de Théologie ancienne et médiévale 14 (1947) 241-251; H. ENGBERDING,
Untersuchungen zu den jüngst veróffentlichten Bruchstücken sa'idischer
Liturgie, in: OrChr 43 (1959) 59-75.
EpnrrIO: Versio latina: I. E. RAHMANI, Testamentum Domini nostri Iesu

Christi (Moguntiae 1899) 39-45, quoad epiclesim emendata secundum
B. BOTTE, op. cit.
(DIALOGUS»
Deinde Episcopus confilems, gratiasque agens dicat voce terribili:

Dominus noster vobiscum.
Populus vesbondet: Et cum spiritu tuo.
Episcopus dicat: Sursum corda vestra.
Populus dicat: Habemus ad Dominum.
Episcopus dicat: Confiteamur Domino.
Populus omnis dicat: Dignum et iustum est.
Episcopus clamet: Sancta. per sanctos.
Populus conclamet: Yn caelo et super terram indesinenter.
EUCHARISTIA SEU GRATIARUM ACTIO SUPER OBLATIONEM
Ejiscopus statim dicat: Gratias tibi agimus, Deus sancte, animarum

nostrarum corroborator, vitae nostrae donator, incorruptibilitatis the-
saure, Pater Unigeniti tui, salvatoris nostri, quem ultimis tempori-
bus misisti ad nos redemptorem et praeconem tui consilii. Consilium

enim tuum est, ut salvemur per te. Tibi, Domine, confitetur cor
nostrum, intellectus, anima cum omni cogitatione, ut super nos
veniat, Domine, gratia tua ad assidue te collaudandum, Filiumque
tuum unigenitum, ac sanctum Spiritum tuum nunc et semper et in
saecula saeculorum. Amen.
Tu virtus Patris, gratia gentium, scientia, sapientia vera, exaltatio
humilium, medicina animarum, fiducia nobis fidelibus. Tu enim es robur
iustorum, spes eorum, qui persecutionem patiuntur, portus eorum, qui
iactantur, illuminator perfectorum, Filius Dei vivi. Exoriri fac super
nos ex tuo illo munere imperscrutabili magnanimitatem, confidentiam,
sapientiam, constantiam, fidem inflexibilem, spem inconcussam, scien-
tiam Spiritus tui, humilitatem, rectitudinem, ut semper nos tui famuli
omnisque populus te pure collaudemus, tibi benedicamus, tibi confi-
teamur, Domine, omni tempore, et te supplicemus.
Deinde Episcopus dicat: Tu, Domine, fundator excelsorum, tu rex
thesaurorum lucidorum, tu inspector Sion caelestis, rex ordinum
archangelicorum, dominationum, laudum, thronorum, indumentorum,
luminum, laetitiarum deliciarumque; Pater regum, qui cuncta manu
tua tenes et moderaris per consilium tuum, per Filium tuum unigeni-
tum, qui crucifixus est pro peccatis nostris. Tu, Domine, Verbum tuum,
Filium tuae mentis, Filiumque tuae existentiae, per quem omnia feci-
sti, cum in ipso complacueris, in uterum virginalem misisti. Qui cum
conceptus et incarnatus fuit, apparuit Filius tuus, natus ex Spiritu
sancto et de virgine. Oui, voluntatem tuam adimplens et praeparans
populum sanctum, expandit manus suas ad passionem, ut a passione et
corruptione mortis liberaret eos, qui in te sperarunt.
Qui, cum traderetur passioni voluntariae, ut erigeret eos, qui deci-
derunt, perditos reperiret, mortuos vivificaret, mortem tolleret, vincula
diaboli confringeret, mentem Patris perficeret, inferos calcaret, viam
vitae aperiret, iustos lumen versus dirigeret, confinem figeret, tenebras
illuminaret, pueros educaret, resurrectionem manifestaret, accipiens
panem dedit discipulis suis dicens: Accipite, manducate. Hoc meum est
corpus, quod pro vobis confringitur in remissionem peccatorum. Quo-
tiescumque hoc facietis, resurrectionem meam facietis.
Similiter calicem vini quod miscuit dedit in typum sanguinis, qui
effusus est pro nobis.
TESTAMENTUM DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI 221
(ANAMNESIS»
Deinde dica: Memores ergo mortis tuae et resurrectionis tuae,
offerimus tibi panem et calicem, gratias agentes tibi, qui es solus Deus
in saeculum, et salvator noster, quoniam nos dignos effecisti, ut
staremus coram te et tibi sacerdotio fungeremur. Quapropter gratias
agimus tibi, nos tui famuli, Domine.
Populus dicat similiter.
(EPICLESIS»
Deinde [Episcopus] dicat: Offerimus tibi hanc gratiarum actionem,

aeterna Trinitas, Domine Iesu Christe, Domine Pater, a quo omnis
creatura et omnis natura contremiscit in se confugiens, Domine, Spiri-
tum sanctum mitte super potum hunc et escam hanc sanctam tuam,
fac ut nobis sint non in iudicium, neque in ignominiam vel in perdi-
tionem, sed in sanationem et in robur spiritus nostri.
(PRO INTERCESSIONIBUS»
Sane, Deus, da nobis, ut per nomen tuum fugiat omnis cogitatio

rerum, quae tibi minime placent. Domine, da ut expellatur a nobis
omne consilium superbum, per nomen tuum, quod inscriptum est intra
velum ianuae sacrorum excelsorum tuorum, quod dum audit inferus
obstupefit, abyssus abscinditur, spiritus expelluntur, draco contundi-
tur, infidelitas abigitur, inoboedientia subiugatur, ira placatur, invidia
effectum non producit, arrogantia redarguitur, argenti cupido exstir-
patur, gloriatio aufertur, superbia humiliatur, omnis natura producens
acerbitatem destruitur. Da igitur, Domine, ut oculi nostri, qui ad intus
sunt, te intueantur, te glorificent, te magnificent et tui memores sint,
tibique serviant, quoniam in te uno portionem habent, Fili et Verbum
Dei, cui omnia subiiciuntur. Eos, qui sunt in charismatibus revelatio-
num, sustine usque in finem, qui sunt in charismate sanationis, con-
firma, qui habent virtutem linguarum, robora, qui laborant in verbo
doctrinae, dirige. Curam habe eorum, qui tuam voluntatem semper
faciunt, viduas visita orphanosque adiuva. Memento eorum, qui in
fide obdormierunt, et da nobis haereditatem cum sanctis tuis, concede
nobis virtutem placendi tibi, quemadmodum et ipsi tibi placuerunt.
Pasce populum in rectitudine et nos omnes sanctifica.
(ULTIMA PARS EPICLESEOS ET DOXOLOGIA»
Da deinde, Deus, ut tibi uniantur omnes, qui participando accipiunt

ex sacris [mysteriis] tuis, ut Spiritu sancto repleantur ad confirmatio-
nem fidei in veritate, ut tribuant tibi semper doxologiam et Filio tuo
dilecto Iesu Christo, per quem tibi gloria et imperium cum Spiritu
tuo sancto in saecula saeculorum.
Populus dicat: Amen.
B. IN ECCLESIA BYZANTINA
1. ANAPHORA IOANNIS CHRYSOSTOMI

secundum codicem Barber. gr. 336
Conferatur cum anaphora syriaca Duodecim Apostolorum (infra, pp. 265-

208).
BIBLIOGRAPHIA: P. DE MEESTER, Les origines et les développements du

texte grec de la liturgie de saint Jean Chrysostome, in: Chrysostomika
245-357; S. SALAVILLE, L'épiclése d'aprés saint Jean Chrysostome et la
tradition occidentale, in: Échos d'Orient 11 (1908) 101-112; P. N. TnEMw-
PELAS, Αἱ τρεῖς Λειτουργίαι. Κατὰ τοὺς ἐν Αθήναις Κώδικας — Texte und
Forschungen zur Byzantinisch-Neugriechischen Philologie 15. Athen 1935
(cf. recensionem A. BAUMSTARKE, in: Byzantinisch-Neugriechische Jahr-
bücher 15 [1939] 213-248); A. SrRITTMATTER, The «Barberinum S. Marci»
of Jacques Goar. Barberianus graecus 336, in: Ephemerides Liturgicae 47
(1933) 329-367; IDEM, «Missa Graecorum» -- «Missa Sancti Iohannis Chriso-
stomi». The oldest Latin version known of the Byzantine Liturgies of
St. Basil and St. John Chrysostom, in: Ephemerides Liturgicae 55 (1941)
2-73; S. SaALAVILLE, Liturgies orientales. II. La messe - Bibliothéque
Catholique des Sciences Religieuses 91. Paris 1942; A. ΑΕΒ, L'Authenticité
de la Liturgie byzantine de S. Jean Chrysostome, in: OCP 24 (1958) 5-16;
J. Marsos, L'action du Saint-Esprit dans la liturgie dite de s. Jean Chryso-
stome, in: Proche-Orient Chrétien 9 (1959) 193-208; H. ENGBERDING, Das
anaphorische Fürbittgebet der byzantinischen Chrysostomusliturgie, in:
OrChr 45 (1961) 20-29; ΙΡΕΜ, Die Angleichung der byzantinischen Chryso-
stomusliturgie an die byzantinische Basiliusliturgie, in: Ostkirchliche
Studien 13 (1964) 105-122; G. Knounr-SAnkis, L'origine syrienne de l'ana-
phore byzantine de saint Jean Chrysostome, in: L'Orient Syrien 7 (1962) 3-68.
EnpriTIO: Textus graecus: BRIGHTMAN 321-337. Versio latina: J. GOAR,

Euchologion sive Rituale Graecorum (Venetiis ?1730, repr. Graz 1960)
60-63, sed adaptata secundum BRIGHTMAN.
Ὃ “]ερεὺς λέγει" Η χάρις τοῦ κυρίου ἡμῶν " IEqoo0 Χριστοῦ καὶ ἣ ἀγάπη τοῦ
Θεοῦ καὶ Πατρὸς καὶ ἣ κοινωνία τοῦ ἁγίου Πνεύματος εἴη μετὰ πάντων ὑμῶν.
Ὃ Λαός " Kal μετὰ τοῦ πνεύματός σου.
Ὃ ' Ieoeóc * "Avo σχῶμεν τὰς καρδίας.
Ὃ Aaóc "Ἔχομεν πρὸς τὸν Κύριον.
Ὃ “]ερεύς ^ Ἐὐχαριστήσωμεν τῷ Κυρίῳ.
Ὃ Λαός * " AExov χαὶ δίκαιον.
Ὃ “]ερεὺς ἀπάρχεται τῆς ἁγίας ᾿Αναφορᾶς" Αξιον καὶ δίκαιον σὲ ὑμνεῖν

σοὶ εὐχαριστεῖν σε προσκυνεῖν ἐν παντὶ τόπῳ τῆς δεσποτείας cou σὺ γὰρ
εἶ Θεὸς ἀνέκφραστος ἀπερινόητος ἀόρατος ἀκατάληπτος, ἀεὶ ὥν, ὡσαύτως
ὦν, σὺ καὶ ὁ μονογενής σου Υἱὸς x«i τὸ Πνεῦμά cou τὸ ἅγιον" σὺ &x τοῦ
μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι ἡμᾶς παρήγαγες καὶ παραπεσόντας ἀνέστησας πάλιν
καὶ οὐκ ἀπέστης πάντα ποιῶν ἕως ἡμᾶς εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνήγαγες καὶ τὴν
βασιλείαν ἐχαρίσω τὴν μέλλουσαν. Ὑπὲρ τούτων ἁπάντων εὐχαριστοῦμέν
σοι καὶ τῷ μονογενεῖ cou Υἱῷ και τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ ὑπὲρ πάντων
ὧν ἴσμεν καὶ ὧν οὐκ ἴσμεν, τῶν φανερῶν καὶ ἀφανῶν εὐεργεσιῶν σου τῶν
εἰς ἡμᾶς γεγενημένων εὐχαριστοῦμέν σοι καὶ ὑπὲρ τῆς λειτουργίας ταύτης
ἣν ἐκ τῶν χειρῶν ἡμῶν δέξασθαι καταξίωσον χαίτοι σοὶ παρεστήχεισαν
χιλιάδες ἀρχαγγέλων καὶ μυριάδες ἀγγέλων, τὰ χερουβεὶμ καὶ τὰ σεραφεὶμ
ἑξαπτέρυγα πολυόμματα μετἄρσια πτερωτά.
᾿Εχφώνως᾽ τὸν ἐπινίκιον ὕμνον ἄδοντα.
[Ὁ Λαός" “Αγιος ἅγιος ἅγιος Κύριος σαβαώθ" πλήρης ὁ οὐρανὸς καὶ 7) γῆ

τῆς δόξης σου ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις. Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνό-
ματι Κυρίου :ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις.
ὋὉ “Ἱερεὺς μυστικῶς “ Μετὰ τούτων χαὶ ἡμεῖς τῶν δυνάμεων δέσποτα

| φιλάνθρωπε βοῶμεν xol λέγομεν Ἅιος εἶ xoi πανάγιος χαὶ ὁ μονογενής
σου Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον᾽ ἅγιος εἶ xal πανάγιος καὶ μεγαλοπρε-
πὴς ἡ δόξα σου ὃς τὸν κόσμον σου οὕτως ἠγάπησας ὥστε τὸν υἱόν σου τὸν
μονογενὴ δοῦναι ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται ἀλλ᾽ ἔχῃ ζωὴν
αἰώνιον.
»/
(DIALOGUS»
Sacerdos dicit: Gratia Domini nostri Iesu Christi, et dilectio Dei et

Patris, et communicatio sancti Spiritus sit cum vobis omnibus.
" Et cum spiritu tuo.
Sursum corda habeamus.
' Habemus ad Dominum.
TE.
JO ' Dignum et iustum est.
Sacerdos incipit sanciam. Anaphoram: Dignum et iustum est te
laudare, tibi gratias agere, te adorare in omni loco dominationis tuae.
Tu enim es Deus ineffabilis, qui nec mente percipi, videri, nec com-
prehendi potes; qui semper es, eodemque et simili modo existis, tu, et
unigenitus Filius tuus, et Spiritus tuus sanctus. Tu e nihilo ad esse nos
adduxisti; et cum lapsi essemus, nos rursus erexisti; et omnia facere
non destitisti, donec nos in caelum deduceres, et futurum tuum re-
gnum largireris. Pro his omnibus agimus tibi gratias et unigenito Filio
tuo, et Spiritui tuo sancto, pro omnibus quae nescimus, et scimus, ma-
nifestis et occultis tuis in nos beneficiis.
Agimus tibi gratias etiam pro hoc sacro ministerio, quod ex manibus
nostris suscipere dignatus es; etsi tibi adsistant milia archangelorum, et
myriades angelorum, Cherubim, et Seraphim, sex alas et multos
oculos habentes, sublimes, et alti.
Alta voce: Qui victorialem hymnum canunt.
P.: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sabaoth, plenum est
caelum et terra gloria tua. Hosanna in excelsis.
Benedictus qui venit in nomine Domini. Hosanna in altissimis.
(POST SANCTUS»
Orat Sacerdos secreto : Cum his quoque virtutibus, benigne ac clemens

Domine, clamamus et dicimus: Sanctus es, et omnino sanctus, tu, et
unigenitus Filius tuus, et Spiritus tuus sanctus. Sanctus es, et omnino
sanctus, et magnifica est gloria tua. Qui mundum tuum ita dilexisti, ut
Filium tuum unigenitum dares, ut omnis qui credit in ipsum non
pereat, sed habeat vitam aeternam.
"Oc ἐλθὼν καὶ πᾶσαν τὴν ὑπὲρ ἡμῶν οἰκονομίαν πληρώσας, τῇ νυκτὶ ἧ
παρεδίδου ἑαυτὸν λαβὼν ἄρτον ἐν ταῖς ἁγίαις αὐτοῦ xxl ἀχράντοις xoi
ἀμωμήτοις χερσὶν εὐχαριστήσας xxi εὐλογήσας ἔκλασεν xxi ἔδωκεν τοῖς
ἁγίοις αὐτοῦ μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις εἰπών :
᾿Εχφώνως" Λάβετε φάγετε᾽ τοῦτ᾽ ἐστὶν τὸ σῶμά μου τὸ ὑπὲρ ὑμῶν.
Ὁμοίως καὶ τὸ ποτήριον μετὰ τὸ δειπνῆσαι λέγων *

Exgóvoc* ἹΠίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες τοῦτ᾽ ἐστὶν τὸ αἷμά μου τὸ τῆς και-
3 ’ὔ ^ Τὴ », , - ’ A —-— 2 9 ^ ^ , a -
vij διαθήκης τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κἀὶ πολλῶν ἐχκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν.
ὋὉ Λαός: ᾿Αμήν.
Ὃ “]ερεὺς μυστικῶς" Μεμνημένοι τοίνυν τῆς σωτηρίου ταύτης ἐντολῆς

καὶ πάντων τῶν ὑπὲρ ἡμῶν γεγενημένων, τοῦ σταυροῦ, τοῦ τάφου, τῆς
τριημέρου ἀναστάσεως, τῆς εἰς οὐρανοὺς ἀναβάσεως, τῆς ἐκ δεξιῶν καθέ-
pac, τῆς δευτέρας καὶ ἐνδόξου πάλιν παρουσίας.
᾿Εχφώνως:᾽ τὰ σὰ ἐκ τῶν σῶν σοὶ προσφέροντες κατὰ πάντα χαὶ διὰ πάντα.
'O Λαός" Σὲ ὑμνοῦμεν [σὲ εὐλογοῦμεν σοὶ εὐχαριστοῦμεν Κύριε xol
δεόμεθά σου ὁ Θεὸς ἡμῶν].
€
O “]ερεὺς μυστικῶς λέγει" "Ἔτι προσφέρομέν cot τὴν λογικὴν ταύτην
e 1 -“ 5»
καὶ ἀναίμακτον λατρείαν καὶ παρακαλοῦμεν "

μ xal δεόμεθα μ καὶ ἱκετεύο μεν
κατάπεμψον τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον ἐφ᾽ ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα
, ^ m -
δῶρα ταῦτα.
Καὶ ἀνιστάμενοςμενος a σφραγίζει
(Ceu λέλέγων μυστικῶς ῦς "
᾿ ΚαὶKol ποίησον
ποί τὸνóv μὲνμὲν ἄρ-
&
τὸν τοῦτον
E
τίμιον σῶμα
n e
τοῦ Χριστοῦ- cou μεταβαλὼν τῷM Πνεύματί σου τῷE
e
ἁγίῳ. ἀμήν.
Τὸ δὲ ἐν τῷ ποτηρίῳ τούτῳ τίμιον αἷμα τοῦ Χριστοῦ σου μεταβαλὼν
jl 3 [χα , , - c»
τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ. ἀμήν.

ε
O € “Ἰερεὺς1 μυστικῶς""ONE 1
“Ὥστε γενέσθαι -
τοῖς μεταλαμβάνουσιν εἰς νῆψιν -
ψυχῆς, εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, slc κοινωνίαν τοῦ ἁγίου σου Πνεύματος,
t 3 y t - * m
εἰς
. βασιλείας πλήρωμα, εἰς παρρησίαν τὴν πρὸς σέ, μὴ εἰς κρίμα
, , »,
ἤ εἰς κα-
τάχριμα.
Qui cum venisset, et quam pro nobis susceperat dispensationem

implesset, nocte qua seipsum tradebat, accepto pane in sanctis suis et
illibatis et innoxiis manibus, cum gratias egisset, et benedixisset,
fregisset, dedit sanctis suis apostolis et discipulis dicens.
Alta voce: Accipite, comedite. Hoc est corpus meum, quod pro
vobis (frangitur).
Similiter etiam calicem, postquam cenavit dicens.
Alta voce: Bibite ex hoc omnes. Hic est sanguis meus novi testa-
menti, qui pro vobis, et multis effunditur in remissionem peccatorum.
P.: Amen.
(ANAMNESIS»
Sacerdos secreto: Memores igitur salutaris huius mandati, et omnium

quae pro nobis facta sunt: crucis, sepulcri, triduanae resurrectionis,
in caelos ascensionis, a dextris sessionis, secundi et gloriosi rursus
adventus.
Alta voce: Tua ex tuis tibi offerimus per omnia et in omnibus.
P.: Te laudamus, te benedicimus, tibi gratias agimus, Domine, et
rogamus te, Deus noster.
(EPICLESIS»
Sacerdos orat secreto: Etiam offerimus tibi rationalem hunc et in-

cruentum cultum et rogamus, et oramus, et supplicamus, emitte
Spiritum sanctum tuum in nos, et in haec dona proposita.
Et erectus, cruce signat et dicit secreto: Fac quidem panem hunc,

pretiosum corpus Christi tui, convertens eum sancto tuo Spiritu.
Amen.
Quod autem est in hoc calice, pretiosum sanguinem Christi tui,
convertens sancto tuo Spiritu. Amen.
Sacerdos secreto: Ut fiat accipientibus in sobrietatem animae, ad
remissionem peccatorum, in communicationem sancti tui Spiritus, in
regni caelorum plenitudinem, in fiduciam erga te, non in delictum aut
damnationem.
"Ext προσφέρομέν cot τὴν λογυκὴν ταύτην λατρείαν ὑπὲρ τῶν ἐν πίστει
ἀναπαυσαμένων πατέρων πατριαρχῶν προφητῶν ἀποστόλων χηρύκων εὐαγ-
γελιστῶν μαρτύρων ὁμολογητῶν ἐγκρατευτῶν καὶ παντὸς δικαίου ἐν πίστει
τετελειωμένου.
᾿Εκφώνως ᾿Εξαιρέτως τῆς παναγίας ἀχράντου ὑπερενδόξου εὐλογημέ-
νης δεσποίνης ἡμῶν θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.
Τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννου τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ καὶ τῶν ἁγίων καὶ
πανευφήμων ἀποστόλων xal τοῦ ἁγίου τοῦδε οὗ καὶ τὴν μνήμην ἐπιτελοῦ-
μεν καὶ πάντων τῶν ἁγίων σόυ ὧν ταῖς ἱκεσίαις ἐπίσχεψαι ἡμᾶς ὁ Θεός.
Καὶ μνήσθητι πάντων τῶν κεκοιμημένων ἐν ἐλπίδι ἀναστάσεως ζωῆς
αἰωνίου καὶ ἀνάπαυσον αὐτοὺς ὅπου ἐπισκοπεῖ τὸ φῶς τοῦ προσώπου σου.
Ἔτι παρακαλοῦμέν σε μνήσθητι Κύριε πάσης ἐπισκοπῆς ὀρθοδόξων τῶν
ὀρθοτομούντων τὸν λόγον τῆς σῆς ἀληθείας, παντὸς τοῦ πρεσβυτερίου, τῆς
ἐν Χριστῷ διακονίας καὶ παντὸς ἱερατικοῦ τάγματος.
Ἔτι προσφέρομέν σοι τὴν λογυκὴν ταύτην λατρείαν ὑπὲρ τῆς οἰκουμέ-
νης, ὑπὲρ τῆς ἁγίας καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς ἐκκλησίας, ὑπὲρ τῶν ἐν
ἁγνείᾳ καὶ σεμνῇ πολιτείᾳ διαγόντων, ὑπὲρ τῶν ἐν ὄρεσιν καὶ σπηλαίοις
καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς, ὑπὲρ τῶν πιστοτάτων βασιλέων, τῆς φιλοχρίστου
βασιλίσσης, παντὸς τοῦ παλατίου καὶ τοῦ στρατοπέδου αὐτῶν δὸς αὐτοῖς
Κύριε εἰρηνικὸν τὸ βασίλειον, ἵνα καὶ ἡμεῖς ἐν τῇ γαλήνῃ αὐτῶν ἤρεμον
καὶ ἡσύχιον βίον διάγωμεν ἐν πάσῃ εὐσεβείᾳ καὶ σεμνότητι.
Μνήσθητι Κύριε τῆς πόλεως ἐν fj παροικοῦμεν καὶ πάσης πόλεως x«l
χώρας x«l τῶν πίστει κατοικούντων ἐν αὐτοῖς.
᾿Εκφώνως᾽" 'Ev πρώτοις μνήσθητι Κύριε τοῦ ἀρχιεπισκόπου ἡμῶν τοῦδε.
Μνήσθητι Κύριε πλεόντων ὁδοιπορούντων νοσούντων καμνόντων αἰχμα-
λώτων καὶ τῆς σωτηρίας αὐτῶν.
Μνήσθητι Κύριε τῶν καρποφορούντων καὶ καλλιεργούντων ἐν ταῖς ἁγί-
αις σοὺ ἐκκλησίαις καὶ μεμνημένων τῶν πενήτων καὶ ἐπὶ πάντας ἡμᾶς τὰ
ἐλέη σοὺ ἐξαπόστειλον.
᾿Εκφώνως᾽ Kai δὸς ἡμῖν ἐν ἑνὶ στόματι καὶ μιᾷ καρδίᾳ δοξάζειν καὶ
ἀνυμνεῖν τὸ πάντιμον καὶ μεγαλοπρεπὲς ὄνομά σου τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ
Υἱοῦ x«i τοῦ ἁγίου Πνεύματος νῦν [καὶ ἀεὶ x«i εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν
αἰώνωνΊ.
Ὃ Λαός: ᾿Αμήν.
(INTERCESSIONES»
Item offerimus tibi rationale hoc obsequium, pro his qui in fide
requiescunt, pro patribus, patriarchis, prophetis, apostolis, praedi-
catoribus, evangelistis, martyribus, confessoribus, continentibus, et
quovis iusto in fide consummato.
Alta voce: Praesertim pro sanctissima, illibata, super omnes bene-
dicta, gloriosa, regina nostra deipara, et semper virgine Maria.
Sancti Ioannis praecursoris ac baptistae, sanctorum et percelebrium
apostolorum, sancti N. cuius memoriam celebramus, et omnium sanc-
torum tuorum, quorum precibus protege nos, Deus, et memento om-
nium qui praedormierunt in spe resurrectionis aeternae vitae, et fac
eos quiescere ubi circumspectat lumen vultus tui.
Praeterea te rogamus memento, Domine, omnis orthodoxi episco-
patus eorum qui verbum veritatis tuae recte tractant et dispensant,
omnis presbyteratus, in Christo diaconatus, et omnis ordinis sacerdo-
talis.
Etiam offerimus tibi rationale hoc obsequium pro orbe terrarum. Pro
sancta catholica et apostolica Ecclesia. Pro iis qui in castitate, et
veneranda vitae agendae ratione degunt. Pro iis qui sunt in montibus,
et speluncis, et foraminibus terrae. Pro fidelissimis imperatoribus et
Christo amantissima regina, toto palatio, et castris eorum. Da eis,
Domine, regnum pacificum, ut nos quoque in ipsorum pace, tranquillam
et quietam vitam agamus in omni pietate et honestate.
Memento, Domine, civitatis in qua habitamus, et omnis urbis, et
regionis, et cum fide habitantium in ipsis.
Alta voce: In primis memento, Domine, archiepiscopi nostri N.
Memento, Domine, navigantium, iter agentium, aegrotantium, labo-
rantium, captivorum, et salutis ipsorum.
Memento, Domine, eorum qui fructum afferunt, et bene operantur in
sanctis tuis Ecclesiis, et meminerunt pauperum, et in nos omnes mise-
rationes tuas demitte.
(DOXOLOGIA»
Alta voce: Et tribue nobis uno ore, et uno corde glorificare, et laudare
venerandum et magnificum nomen tuum, Patris et Filii, et sancti
Spiritus, nunc et semper, et in saecula saeculorum.
P.: Amen.
2. ANAPHORA BASILII CAESARIENSIS

secundum codicem Barber. gr. 336 et codicem Grottaferr. ΓΒ VII
Hodie celebratur decies in anno.
BiBLIOGRAPHIA: M. JuciEe, L'Épiclése et le mot antitype de la messe de

saint Basile, in: Échos d'Orient 9 (1906) 193-198; M. Omrov, Liturgia
S. Basilii Magni. S. Petroburgi 1909, PE: 164-255 (textus graecus, versio
slavica); E. PErERsON, Die Bedeutung von ἀναδείκνυμι in den griechischen
Liturgien, in: Festgabe für Adolf Deissmann (Tübingen 1927) 320-326;
H. ENcGBERDING, Das eucharistische Hochgebet der Basileiosliturgie.
Textgeschichtliche Untersuchungen und kritische Ausgabe -- Theologie des
christlichen Ostens 1. Münster 1931, PE: 2-24 (textus graecus) ;P. N. TREM-
PELAS, Αἱ τρεῖς Λειτουργίαι. Κατὰ τοὺς ἐν Αθήναις Κώδικας - Texte
und Forschungen zur Byzantinisch-Neugriechischen Philologie 15. Athen
1935; M. J. LUBATSCHIWSKY], Des heiligen Basilius liturgischer Kampf
ὋὉ *Teoeóc: Ἢ χάρις τοῦ κυρίου ἡμῶν "Incoó Χριστοῦ καὶ 7| ἀγάπη τοῦ
Θεοῦ καὶ Πατρὸς καὶ 1 κοινωνία τοῦ ἁγίου Πνεύματος εἴη μετὰ πάντων ὑμῶν.
Ὃ Aaóc* Koi μετὰ τοῦ πνεύματός σου.
Ὃ “Ἱερεύς * "Avo σχῶμεν τὰς καρδίας.
ὋὉ Aaóc * "Exoyuev πρὸς τὸν Κύριον.
Ὃ “Ἱερεύς * Εὐχαριστήσωμεν τῷ Κυρίῳ.
Ὃ Λαός * Αξιον καὶ δίκαιον.
Καὶ ó “]ερεὺς ἀπάρχεται τῆς ἁγίας ᾿Αναφορᾶς * Ὃ àv δέσποτα Κύριε

Θεὲ Πατὴρ παντοκράτωρ προσχυνητὲ ἄξιον ὡς ἀληθῶς x«i δίκαιον καὶ
πρέπον τῇ μεγαλοπρεπείᾳ τῆς ἁγιωσύνης σου σὲ αἰνεῖν σὲ ὑμνεῖν σὲ εὐλο-
. ei» σὲ προσκυνεῖν σοὶ εὐχαριστεῖν σὲ δοξάζειν τὸν μόνον ὄντως ὄντα Θεὸν
xol σοὶ προσφέρειν ἐν καρδίᾳ συντετριμμένῃ καὶ πνεύματι ταπεινώσεως τὴν
λογυκὴν ταύτην λατρείαν ἡμῶν" ὅτι σὺ εἶ ὁ χαρισάμενος ἡμῖν τὴν ἐπίγνωσιν
τῆς σῆς ἀληθείας καὶ τίς ἱκανὸς λαλῆσαι τὰς δυναστείας σου,
ἀκουστὰς ποιῆ-
σαι πάσας τὰς αἰνέσεις σου ἢ διηγήσασθαι πάντα τὰ θαυμάσιά σου ἐν
παντὶ
ANAPHORA BASILII CAESARIENSIS BYZANTINA 231
gegen den Arianismus. Ein Beitrag zur Textgeschichte der Basiliusliturgie,

in: Zeitschrift für katholische Theologie 66 (1942) 20-38; S. SALAVILLE,
Liturgies orientales. II. La messe - Bibliothéque Catholique des Sciences
Religieuses 91. Paris 1942; M. G. H. GELsINGER, The Epiclesis in the Liturgy
of Saint Basil, in: The Eastern Churches Quarterly 10 (1953-54) 243-248;
A. RazEs, L'authenticité de la liturgie byzantine de saint Basile, in: Revue
des Études Byzantines 16 (1958) 158-161; H. ENGBERDING, Das anaphorische
Fürbittgebet der Basiliusliturgie, in: OrChr 47 (1963) 16-52.
EnprTIO: Textus graecus: BRIGHTMAN 321-337. Versio latina: J. GOAR,

Euchologion sive Rituale Graecorum (Venetiis ?1730, repr. Graz 1960)
141-147, sed adaptata secundum BRIGHTMAN.
(DIALOGUS»
S.: Gratia Domini nostri Iesu Christi, et dilectio Dei et Patris,

et communicatio sancti Spiritus sit cum omnibus vobis.
: Sursum habeamus corda.
* Gratias agamus Domino.
wd
TD : Dignum et iustum est.
Et Sacerdos incipit sanctam Anaphoram: Dominator Domine, Deus,

Pater omnipotens, adorande, vere aequum et iustum est, et tuae
sanctitatis magnificentiae conveniens, te laudare, te celebrare, te
benedicere, te adorare, tibi gratias agere, te glorificare: qui vere solus
Deus es, et tibi offerre in corde contrito et spiritu humilitatis rationalem
hunc cultum nostrum: quia tu es qui nobis largitus es agnitionem tuae
veritatis; et quis satis fuerit, ad dicendas potentias tuas, et ad facien-
dum ut audiantur omnes laudes tuae, vel ad narranda omnia mirabilia
χαιρῷ; δέσποτα δέσποτα τῶν [ἁπάντων], κύριε οὐρανοῦ xol γῆς καὶ πάσης
κτίσεως ὁρωμένης τε καὶ οὐχ ὁρωμένης, ὁ καθήμενος ἐπὶ θρόνου δόξης καὶ
ἐπιβλέπων ἀβύσσους, ἄναρχε ἀόρατε ἀκατάληπτε ἀπερίγραπτε ἀναλλοίωτε,
ὁ Πατὴρ τοῦ κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ τοῦ μεγάλου θεοῦ καὶ σωτῆρος
τῆς ἐλπίδος ἡμῶν ὅς ἐστιν εἰκὼν τῆς σῆς ἀγαθότητος, σφραγὶς ἰσότυπος ἐν
ἑαυτῷ δεικνὺς σὲ τὸν Πατέρα, Λόγος ζῶν, Θεὸς ἀληθινός, ἣ πρὸ αἰώνων
σοφία ζωὴ ἁγιασμὸς δύναμις, τὸ φῶς τὸ ἀληθινὸν παρ᾽ οὗ τὸ Πνεῦμα τὸ
ἅγιον ἐξεφάνη, τὸ τῆς ἀληθεῖας πνεῦμα, τὸ τῆς υἱοθεσίας χάρισμα, ὁ ἀρρα-
βὼν τῆς μελλούσης κληρονομίας, ἣ ἀπαρχὴ τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν, ἣ ζωο-
ποιὸς δύναμις, ἣ πηγὴ τοῦ ἁγιασμοῦ παρ᾽ οὗ πᾶσα κχτίσις λογική τε καὶ
νοερὰ δυναμουμένη σοὶ λατρεύει χαὶ σοὶ τὴν ἀΐδιον ἀναπέμπει δοξολογίαν
ὅτι τὰ σύμπαντα δοῦλα σά. Σὲ γὰρ αἰνοῦσιν ἄγγελοι ἀρχάγγελοι θρόνοι
χυριότητες ἀρχαὶ ἐξουσίαι δυνάμεις καὶ τὰ πολυόμματα χερουβείμ,, σοὶ παρ-
ίστανται κύκλῳ τὰ σεραφείμ, ὃξ πτέρυγες τῷ ἑνὶ καὶ ἕξ πτέρυγες τῷ ἑνὶ
καὶ ταῖς μὲν δυσὶ κατακαλύπτουσιν τὰ πρόσωπα ἑαυτῶν καὶ ταῖς δυσὶ τοὺς
πόδας xxl ταῖς δυσὶ πετόμενα κέκραγεν ἕτερον πρὸς τὸ ἕτερον ἀκαταπαύσ-
τοις στόμασιν, ἀσιγήτοις θεολογίαις.
3 x 9 τς
Ἐκφώνως᾽ Τὸν ἐπινίκιον ὕμνον ἄδοντα βοῶντα χεκραγότα καὶ λέγοντα"
ὋὉ Λαός" “Αγιος [ἅγιος ἅγιος Κύριος σαβαώθ πρήρης ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ

Y" τῆς δόξης σου ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις. Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν
ὀνόματι Κυρίου ᾿ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις].
O E "TeocócX μυστικῶς- λέγει

ε / r -
"Μετὰ τούτων τῶν μακαρίων δυνάμεων δέσ-
ποτα φιλάνθρωπε καὶ ἡμεῖς οἱ ἁμαρτωλοὶ βοῶμεν καὶ λέγομεν" "Avtoc εἶ
, - c “ἷῴῸ
ὡς ἀληθῶς καὶ πανάγιος καὶ οὐκ ἔστιν μέτρον τῆς μεγαλοπρεπείας τῆς
e DJ c M δ Ν c c
ἁγιωσύνης cou x«t ὅσιος ἐν πᾶσιν τοῖς ἔργοις σου ὅτι ἐν δικαιοσύνῃ καὶ
€ Uu Δ ὦ , € -
κρίσει ἀληθινῇ πάντα ἐπήγαγες ἡμῖν ^ πλάσας γὰρ τὸν ἄνθρωπον χοῦν λα-
, 3 Led 2 3 , b3J
βὼνN
ἀπὸ
» V
τῆς
[o4
γῆς καὶ εἰκόνι τῇ σῇ ὁ Θεὸς τιμήσας αὐτὸν τέθεικας αὐτὸν ἐν
m NN » , τω m
παραδείσῳ τῆς “
τρυφῆς ἀθανασίαν ζωῆΐς καὶ ἀπόλαυσιν αἰωνίων ἀγαθῶν ἐν
- 3 e
τῇ τηρῆσει τῶν ἐντολῶν cou ἐπαγγειλάμενος αὐτῷ " ἀλλὰ παρακούσαντα

e y ES ΡΣ c 5 , hd
σοῦ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ τοῦ κτίσαντος αὐτὸν καὶ τῇ ἀπάτῃ τοῦ ὄφεως ὑπαχ-
e m9 5 E E -
deus γεμβώθεντα
/
τε αὐτὸν
l4
τοῖς οἰκείοις
, N -
αὐτοῦ παραπτώμασιν
3 , e
ἐξώρισας
αὐτὸν ἐν τῇἊ δικαιοχρισίᾳ: cou ὁ Θεὸς ἐκ τοῦái παραδείσου εἰς τὸν κόσμον
tua in omni tempore? Dominator, Domine omnium, Domine caeli et

terrae, et omnis creaturae tam visibilis quam invisibilis, qui sedes
in throno gloriae, et abyssos respicis; expers principii, qui nec videri,
nec comprehendi, nec circumscribi, nec immutari potes: Pater Domini
nostri Iesu Christi, magni Dei et servatoris spei nostrae, qui est imago
tuae bonitatis, aequalis figurae signaculum, in seipso Patrem osten-
dens, ut qui sit Verbum vivens, Deus verus, ante saecula sapientia,
vita, sanctificatio, potentia, lumen verum, a quo Spiritus sanctus
processit, Spiritus veritatis, gratia adoptionis, arrha futurae haere-
ditatis, primitiae aeternorum bonorum, vivifica potentia, fons sancti-
ficationis, a quo omnis creatura ratione ac mente praedita, viribus
acceptis confirmata te colit, et aeternam tibi glorificationem: quia
omnia tibi serviunt.
Te enim laudant angeli, archangeli, throni, dominationes, prin-

cipatus, potestates, virtutes, et qui multos oculos habent Cherubim,
te in orbem circumsistunt Seraphim, sex alae uni, et sex alae alteri:
et duabus quidem suos vultus tegunt, duabus vero pedes, et duabus
volantes, alter alteri clamat ore irrequieto et glorificationibus num-
quam tacituris.
Alta voce: Victoriae hymnum canentes, clamantes, vociferantes, et
dicentes.
P.: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus sabaoth. Plenum est
caelum et terra gloria tua. Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit
in nomine Domini. Hosanna in excelsis.
(POST SANCTUS»
Sacerdos orat secreto: Cum his beatis potestatibus, benigne et

clemens Domine, nos quoque peccatores clamamus, et dicimus: Vere
sanctus es, et ex omni parte sanctus, et immensa est magnificentia
sanctitatis tuae, et sanctus es omnibus operibus tuis. Quia in iustitia, et
vero iudicio omnia nobis induxisti. Cum enim limo e terra accepto
hominem formasses, et tua imagine, o Deus, honorasses, posuisti ipsum
in paradiso deliciarum, vitae immortalitatem, et aeternorum bonorum
perceptionem in mandatorum tuorum observantia ei pollicitus. Sed
cum non oboediisset tibi vero Deo, qui eum creaveras, et serpentis
fraude inductus esset, et propter propria delicta morti esset subiectus,
exterminasti eum in tuo iusto iudicio, Deus, ex paradiso in hunc
17
τοῦτον καὶ ἀπέστρεψας αὐτὸν εἰς τὴν γὴν ἐξ ἧς ἐλήφθη οἰκονομῶν αὐτῷ
τὴν ἐκ παλινγενεσίας σωτηρίαν τὴν ἐν αὐτῷ τῷ Χριστῷ σου οὐ γὰρ ἀπε-
στράφης τὸ πλάσμα σου εἰς τέλος ὃ ἐποίησας ἀγαθὲ οὐδὲ ἐπελάθου ἔργων
χειρῶν σου ἀλλ᾽ ἐπεσχέψω πολυτρόπως διὰ σπλάγχνα ἐλέους σου, προφήτας
ἐξαπέστειλας, ἐποίησας δυνάμεις διὰ τῶν ἁγίων σου τῶν καθ᾽ ἑκάστην γενεὰν
χαὶ γενεὰν εὐαρεστησάντων σοι, ἐλάλησας ἡμῖν διὰ στόματος τῶν δούλων
σοὺ τῶν προφητῶν προχαταγγέλλων ἡμῖν τὴν μέλλουσαν ἔσεσθαι σωτηρίαν,
νόμον ἔδωκας εἰς βοήθειαν, ἀγγέλους ἐπέστησας φύλακας ὅτε δὲ ἦλθεν τὸ
πλήρωμα τῶν καιρῶν ἐλάλησας ἡμῖν ἐν αὐτῷ τῷ Υἱῷ cou δι᾽ οὗ καὶ τοὺς
αἰῶνας ἐποίησας, ὃς ὧν ἀπαύγασμα τῆς δόξης καὶ χαρακτὴρ τῆς ὑποστά-
σεώς σοὺ φέρων τε τὰ πάντα τῷ ῥήματι τῆς δυνάμεως αὐτοῦ οὐχ ἁρπαγμὸν
ἡγήσατο τὸ εἶναι ἶσα σοὶ τῷ Θεῷ καὶ Πατρὶ, ἀλλὰ Θεὸς ὧν προαιώνιος
ἐπὶ τῆς γῆς ὥφθη καὶ τοῖς ἀνθρώποις συνανεστράφη καὶ ἐκ παρθένου ἁγίας
σαρκωθεὶς ἐκένωσεν ἑαυτὸν μορφὴν δούλου λαβὼν, σύμμορφος γενόμενος τῷ
σώματι τῆς ταπεινώσεως ἡμῶν ἵνα καὶ ἡμᾶς συμμόρφους ποιήσῃ τῆς εἰκό-
νος τῆς δόξης αὐτοῦ ἐπειδὴ γὰρ δι᾿ ἀνθρώπου ἡ ἁμαρτία εἰσῆλθεν εἰς τὸν
χόσμον xci διὰ τῆς ἁμαρτίας ὁ θάνατος, ηὐδόκησεν ὁ μονογενὴς cou Υἱὸς
ὁ ὧν ἐν τοῖς κόλποις σοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός, γενόμενος ἐκ γυναικὸς τῆς
ἁγίας θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, γενόμενος ὑπὸ νόμον, κατακρῖναι
τὴν ἁμαρτίαν ἐν τῇ σαρκὶ αὐτοῦ ἵνα οἱ ἐν τῷ ᾿Αδὰμ ἀποθνήσκοντες ζωο-
ποιηθῶσιν ἐν αὐτῷ τῷ Χριστῷ cou' καὶ ἐμπολιτευσάμενος τῷ κόσμῳ τού-
τῷ, δοὺς προστάγματα σωτηρίας, ἀποστήσας ἡμᾶς τῆς πλάνης τῶν εἰδώλων
προσήγαγεν ἡμᾶς τῇ ἐπιγνώσει σοῦ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς κτησά-
μενος ἡμᾶς ἑαυτῷ λαὸν περιούσιον, βασίλειον ἱεράτευμα, ἔθνος ἅγιον, καὶ
καθαρίσας ἡμᾶς ἐν ὕδατι καὶ ἁγιάσας τῷ Πνεύματι τῷ ἁγίῳ ἔδωκεν ἑαυτὸν
ἀντάλλαγμα τῷ θανάτῳ ἐν ᾧ κατειχόμεθα πεπραμένοι ὑπὸ τῆς ἁμαρτίας καὶ
κατελθὼν διὰ τοῦ σταυροῦ εἰς τὸν ἅδην ἵνα πληρώσῃ ἑαυτῷ τὰ πάντα ἔλυ-
σεν τὰς ὠδῖνας τοῦ θανάτου καὶ ἀναστὰς τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ καὶ ὁδοποιήσας
πάσῃ σαρχὶ τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν καθότι οὐκ ἦν δυνατὸν κρατεῖσθαι
ὑπὸ τῆς φθορᾶς τὸν ἀρχηγὸν τῆς ζωῆς ἐγένετο ἀπαρχὴ τῶν χεχοιμημένων,
πρωτότοκος ἐκ τῶν νεχρῶν, ἵνα ἢ αὐτὸς τὰ πάντα ἐν πᾶσιν πρωτεύων xxl
ἀνελθὼν εἰς τοὺς οὐρανοὺς ἐκάθισεν ἐν δεξιᾷ τῆς μεγαλωσύνης ἐν ὑψηλοῖς
ὃς καὶ ἥξει ἀποδοῦναι ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ ᾿ κατέλιπεν δέ ἡμῖν
ὑπομνήματα τοῦ σωτηρίου αὑτοῦ πάθους ταῦτα ἃ προτεθείκαμεν κατὰ τὰς
αὐτοῦ ἐντολάς ᾿ μέλλων γὰρ ἐξιέναι ἐπὶ τὸν ἑκούσιον χαὶ ἀοίδιμον καὶ
ζωοποιὸν αὐτοῦ θάνατον ἐν τῇ νυκτὶ Tj παρεδίδου ἑαυτὸν ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσ-
μου ζωῆς λαβὼν ἄρτον ἐπὶ τῶν ἁγίων αὐτοῦ καὶ ἀχράντων χειρῶν xal ἀνα-
δείξας σοὶ τῷ Θεῷ καὶ Πατρί, εὐχαριστήσας εὐλογήσας ἁγιάσας κλάσας
ἔδωκεν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις εἰπών -
mundum: et convertisti in terram e qua sumptus est, praeparans ei

salutem per regenerationem, quae est in ipso Christo tuo. Non enim
aversatus es figmentum tuum in finem, quod fecisti, o bone, neque
oblitus es operis manuum tuarum: sed multifariam visitasti, eiusque
curam gessisti, per viscera misericordiae tuae. Prophetas misisti,
fecisti virtutes per sanctos tuos, qui tibi in unaquaque generatione
placuerunt. Locutus es nobis per os fervorum tuorum prophetarum,
praenuntians nobis futuram salutem: legem dedisti in auxilium:
angelos custodes constituisti. Ouando autem venit plenitudo tempo-
rum, locutus es nobis in ipso Filio tuo, per quem etiam saecula fecisti.
Qui cum esset splendor gloriae tuae, et figura substantiae tuae, et
omnia ferret verbo virtutis suae, non rapinam arbitratus est esse se
aequalem tibi Deo et Patri: sed cum esset Deus ante saecula, in terra
visus est, et cum hominibus conversatus est, et ex Maria virgine incar-
natus, exinanivit semetipsum formam servi accipiens, effectus con-
formis corpori humilitatis nostrae, ut nos efficeret conformes imagini
gloriae suae. Quoniam enim per hominem peccatum intravit in mun-
dum, et per peccatum mors, visum est unigenito Filio tuo, ut qui erat
in sinu Dei et Patris, ex muliere sancta deipara, et semper virgine
Maria natus, sub lege factus condemnaret peccatum in carne sua, ut
qui in Adam moriebantur, vivificarentur in ipso Christo tuo: qui in hoc
mundo versatus datis praeceptis salutis, abductos nos ab errore
idolorum, adduxit ad cognitionem veri Dei et Patris; et cum nos sibi
acquisivisset populum peculiarem, regale sacerdotium, gentem sanc-
tam; et in aqua purgasset, et sancto Spiritu sanctificasset, dedit seip-
sum pretium morti, in qua detinebamur venditi sub peccato; et cum
per crucem ad inferos descendisset, ut omnia seipso impleret, solvit
dolores mortis; et dum tertia die surrexisset, resurrectioni ex mortuis
omni carni viam muniit, quatenus fieri non poterat, ut qui vitae auctor
erat, detineretur a corruptione, factus est eorum qui dormierunt
primitiae, primogenitus ex mortuis, ut ipse in omnibus primas partes
teneret; et cum caelos conscendisset, sedit in dextera maiestatis tuae
in excelsis. Qui etiam venturus est ut reddat unicuique secundum
opera sua; reliquit autem nobis salutaris suae passionis monimenta,
haec quae ex eius mandatis proposuimus.
Cum enim esset exiturus ad voluntariam, et insignem, et vivificam

suam mortem, nocte qua tradidit seipsum pro mundi vita, accepto
Λάβετε φάγετε ᾿ τοῦτό μου ἐστὶν τὸ σῶμα τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενον εἰς
ἄφεσιν ἁμαρτιῶν.
Ὁμοίως χαὶ τὸ ποτήριον ἐκ τοῦ γεννήματος τῆς ἀμπέλου λαβὼν κεράσας
εὐχαριστήσας εὐλογήσας ἁγιάσας ἔδωκεν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ μαθηταῖς καὶ
ἀποστόλοις εἰπών '
Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες τοῦτό μου ἐστὶν τὸ αἷμα τὸ ὑπὲρ ὑμῶν καὶ πολ-
λῶν ἐχχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνη-
σιν᾽ ὁσάκις γὰρ ἂν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον καὶ τὸ ποτήριον τοῦτο πίνητε
τὸν ἐμὸν θάνατον καταγγέλλετε, τὴν ἐμὴν ἀνάστασιν ὁμολογεῖτε.
Μεμνημένοι οὖν δέσποτα καὶ ἡμεῖς τῶν σωτηρίων αὐτοῦ παθημάτων, τοῦ
ζωοποιοῦ σταυροῦ, τῆς τριημέρου ταφῆς, τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως, τῆς
εἰς οὐρανοὺς ἀνόδου, τῆς ἐκ δεξιῶν σοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς καθέδρας
xai τῆς ἐνδόξου καὶ φοβερᾶς δευτέρας αὐτοῦ παρουσίας.
᾿Εκφώνως᾽ Τὰ σὰ ἐκ τῶν σῶν σοὶ προσφέροντες κατὰ πάντα καὶ διὰ πάντα.
ὋὉ Λαός Σὲ ὑμνοῦμεν [σὲ εὐλογοῦμεν σοὶ εὐχαριστοῦμεν Κύριε xal
δεόμεθά σου ὁ Θεὸς ἡμῶν].
Διὰ τοῦτο δέσποτα πανάγιε καὶ ἡμεῖς οἱ ἁμαρτωλοὶ καὶ ἀνάξιοι δοῦλοί
σου οἱ καταξιωθέντες λειτουργεῖν τῷ ἁγίῳ σου θυσιαστηρίῳ, οὐ διὰ τὰς
δικαιοσύνας ἡμῶν οὐ γὰρ ἐποιήσαμέν τι ἀγαθὸν ἐπὶ τῆς γῆς ἀλλὰ διὰ τὰ
ἐλέη σου καὶ τοὺς οἰκτιρμούς cou οὗς ἐξέχεας πλουσίως ἐφ᾽ ἡμᾶς θαρροῦν-
τες προσεγγίζομεν τῷ ἁγίῳ σου θυσιαστηρίῳ καὶ προθέντες τὰ ἀντίτυπα
τοῦ ἁγίου σώματος καὶ αἵματος τοῦ Χριστοῦ σου σοῦ δεόμεθα χαὶ σὲ παρα-
καλοῦμεν ἅγιε ἁγίων εὐδοκίᾳ τῆς σῆς ἀγαθότητος ἐλθεῖν τὸ Πνεῦμά σου
τὸ πανάγιον ἐφ᾽ ἡμᾶς x«l ἐπὶ τὰ προχείμενα δῶρα ταῦτα xol εὐλογῆσαι
αὐτὰ καὶ ἁγιάσαι καὶ ἀναδεῖξαι.
Kal σφραγίζει τὰ ἅγια δῶρα y' λέγων Τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον αὐτὸ τὸ
τίμιον σῶμα τοῦ κυρίου καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Τησοῦ Χριστοῦ. ἀμήν.
Τὸ δὲ ποτήριον τοῦτο αὐτὸ τὸ τίμιον atu τοῦ κυρίου καὶ θεοῦ καὶ σω-
τῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ. ἀμήν. τὸ ἐκχυθὲν ὑπὲρ τῆς τοῦ χόσμου ζωῆς.
ἀμήν.
» ,
pane in sanctis suis et immaculatis manibus, cum illum tibi, Deo, et

Patri ostendisset, gratias egisset, benedixisset, sanctificasset, fregisset,
dedit sanctis suis discipulis et apostolis, dicens:
Accipite, comedite. Hoc est corpus meum, quod pro vobis frangitur
in remissionem peccatorum.
Similiter et cum calicem ex genimine vitis accepisset, miscuisset,
gratias egisset, benedixisset, et sanctificasset, dedit sanctis suis disci-
pulis et apostolis, dicens:
Bibite ex hoc omnes. Hic est sanguis meus, qui pro vobis, et pro
multis effunditur in remissionem peccatorum. Hoc facite in meam
commemorationem. Quotiescumque enim comeditis hunc panem, et
hunc calicem bibitis, mortem meam annuntiatis, resurrectionem meam
confitemini.
(ANAMNESIS»
Recordantes nos etiam, Domine, salutarium eius passionum, vivi-

ficae crucis, triduanae sepulturae, resurrectionis a mortuis, in caelos
ascensionis, a dextris tuis Dei et Patris sessionis, et gloriosi et terribilis
eius adventus.
Alta voce: 'Tua ex tuis tibi offerentes, in omnibus, et per omnia.
P.: Te laudamus, tibi benedicimus, tibi gratias agimus, Domine,
et oramus te, Deus noster.
(EPICLESIS»
Propterea, sanctissime Domine, nos quoque peccatores et indigni

servi tui, qui digni habiti sumus, qui sancto altari tuo serviremus, non
propter iustitias nostras — non enim fecimus aliquid boni in terra -- sed
propter misericordias et miserationes tuas, quas affatim in nos effudisti,
confidentes sancto altari tuo appropinquamus, et propositis iis quae
sanctum corpus et sanguinem Christi tui repraesentant, te rogamus
et te obsecramus, sancte sanctorum per tuae bonitatis placitum, ut
Spiritus sanctus tuus ad nos veniat, et ad haec proposita dona, et ea
benedicat, et sanctificet, et efficiat.
Et ter sancta dona signat, dicens: Panem quidem hunc fac pretiosum
corpus Domini et Dei et salvatoris nostri Iesu Christi. Amen.
Hunc vero calicem pretiosum sanguinem Domini et Dei et salvatoris
nostri Iesu Christi. Amen.
Qui pro mundi vita effusus est. Amen.
Ey: Ἡμᾶς δὲ πάντας τοὺς ἐκ τοῦ ἑνὸς ἄρτου καὶ τοῦ ποτηρίου μετέ-
χοντας ἑνῶσαι ἀλλήλοις εἰς ἑνὸς Πνεύματος ἁγίου κοινωνίαν καὶ μηδένα
ἡμῶν εἰς κρίμα ἣ εἰς κατάκριμα ποιῆσαι μετασχεῖν τοῦ ἁγίου σώματος καὶ
αἵματος τοῦ Χριστοῦ σου ἀλλ᾽ ἵνα εὕρωμεν ἔλεον καὶ χάριν μετὰ πάντων
τῶν ἁγίων τῶν ἀπ᾽ αἰῶνός σοι εὐχρεστησάντων προπατόρων πατέρων πατρι-
ἀρχῶν προφητῶν ἀποστόλων κηρύκων εὐαγγελιστῶν μαρτύρων ὁμολογητῶν
διδασκάλων καὶ παντὸς πνεύματος δικαίου ἐν πίστει τετελειωμένων.
᾿Εκφώνως" ᾿Ἑξαιρέτως τῆς παναγίας ἀχράντου ὑπερευλογημένης δεσποί-

νης ἡμῶν θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.
Καὶ λεγομένων TON ΔΙΠΤΎΧΩΝ παρὰ τοῦ Διακόνου λέγει ὁ 'Ieoeog
τὴν εὐχήν " Τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννου τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ, τοῦ ἁγίου
τοῦ δεῖνος οὗ καὶ τὴν μνήμην ἐπιτελοῦμεν καὶ πάντων τῶν ἀγίων σου ὧν
ταῖς ἱκεσίαις ἐπίσκεψαι ἡμᾶς ὁ Θεός.
Καὶ μνήσθητι πάντων τῶν χεχοιμημένων ἐν ἐλπίδι ἀναστάσεως ζωῆς
αἰωνίου καὶ ἀνάπαυσον αὐτοὺς ὅπου ἐπισκοπεῖ τὸ φῶς τοῦ προσώπου σου.
"Ext σοῦ δεόμεθα μνήσθητι Κύριε τῆς ἁγίας σου καθολικῆς καὶ ἀποστο-
Aus ἐκκλησίας τῆς ἀπὸ περάτων ἕως περάτων τῆς οἰκουμένης xol εἰρή-
νευσον αὐτὴν ἣν περιεποιήσω τῷ τιμίῳ αἵματι τοῦ Χριστοῦ σου καὶ τὸν
ἅγιον οἶκον τοῦτον στερέωσον μέχρι τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος.
Μνήσθητι Κύριε τῶν τὰ δῶρα ταῦτα προσκομισάντων καὶ ὑπὲρ ὧν καὶ
δι’ ὧν xal ἐφ᾽ οἷς αὐτὰ προσεχκόμισαν.
Μνήσθητι Κύριε τῶν καρποφορούντων xal καλλιεργούντων ἐν ταῖς ἁγίαις
cou ἐκκλησίαις καὶ μεμνημένων τῶν πενήτων᾽ ἄμειψαι αὐτοὺς τοῖς πλου-
σίοις cou xal ἐπουρανίοις χαρίσμασι᾽ χάρισαι αὐτοῖς ἀντὶ τῶν ἐπιγείων τὰ
ἐπουράνια, ἀντὶ τῶν προσκαίρων τὰ αἰώνια, ἀντὶ τῶν φθαρτῶν τὰ ἄφθαρτα.
Μνήσθητι Κύριε τῶν ἐν ἐρημίαις καὶ ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς
τῆς γῆς.
Μνήσθητι Κύριε τῶν ἐν παρθενείᾳ xol εὐλαβείᾳ καὶ σεμνῇ πολιτείᾳ
διαγόντων.
Μνήσθητι Κύριε τοῦ εὐσεβεστάτου xal πιστοτάτου ἡμῶν βασιλέως ὃν
ἐδικαίωσας βασιλεύειν ἐπὶ τῆς γῆς ὅπλῳ ἀληθείας, ὅπλῳ εὐδοκίας στεφά-
νωσον αὐτόν᾽ ἐπισκίασον ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ ἐν ἡμέρᾳ πολέμου ἐν-
ίσχυσον αὐτοῦ τὸν βραχίονα " ὕψωσον αὐτοῦ τὴν δεξιάν" κράτυνον αὐτοῦ τὴν
βασιλείαν ὑπόταξον αὐτῷ πάντα τὰ βάρβαρα ἔθνη τὰ τοὺς πολέμους θέ-
λοντα΄ χάρισαι αὐτῷ βοήθειαν καὶ ἀναφαίρετον εἰρήνην᾽ λάλησον εἰς τὴν
Oratio: Nos autem omnes, qui de uno pane et calice participamus,

iunge ad invicem in unius Spiritus sancti communionem: et fac ut
nemo nostrum ad iudicium vel condemnationem sit particeps sancti
corporis et sanguinis Christi tui: sed ut inveniamus misericordiam et
gratiam cum omnibus sanctis, qui a saeculo tibi placuerunt.
(INTERCESSIONES»
Cum primis patribus, patriarchis, prophetis, apostolis, praedicatori-

bus, evangelistis, martyribus, confessoribus, doctoribus, et omni iusto
spiritu, qui in fide consummatus est.
Alta voce: Praecipue cum sanctissima, illibata, super omnes bene-
dicta, gloriosa domina nostra, deipara, et semper virgine Maria.
Et cum leguntur DIPTYCHA jer Diaconum, Sacerdos orat: Sancti
Ioannis praecursoris et baptistae, sancti N. cuius et memoriam agi-
mus, et omnium sanctorum tuorum: quorum supplicationibus visita
nos, Deus.
Et memento omnium, qui praedormierunt in spe resurrectionis
vitae aeternae, et fac eos quiescere ubi respicit lumen vultus tui.
Praeterea rogamus: Memento, Domine, sanctae tuae catholicae et
apostolicae Ecclesiae: qua est a finibus usque ad fines terrae: et fac
eam in pace degere, quam pretioso sanguine Christi tui acquisivisti:
et hanc sanctam domum confirma usque ad consummationem saeculi.
Memento, Domine, eorum, qui tibi haec dona obtulerunt, et pro qui-
bus et per quos, et propter quos haec obtulerunt.
Memento, Domine, eorum, qui fructum afferunt, et bene operantur
in sanctis tuis Ecclesiis, et meminerunt pauperum. Remunera eos
abundantibus tuis et caelestibus donis. Largire eis pro terrenis caelestia,
pro temporalibus aeterna, pro corruptibilibus et perituris ea quae a
corruptione et interitu sunt aliena.
Memento, Domine, eorum qui sunt in solitudinibus, et montibus, et
speluncis, et foraminibus terrae.
Memento, Domine, eorum qui in virginitate, et pietate, et exercita-
tione, et vitae honestate versantur.
Memento, Domine, religiosissimi et fidelissimi nostri imperatoris,
quem ut in terra regnaret iustum censuisti. Armis veritatis, armis
beneplaciti tui eum corona, caput eius adumbra in tempore belli.
Brachium eius corrobora, dextram eius exalta, regnum confirma,
barbaras omnes gentes quae bella volunt, ei subiuga. Largire ei pro-
fundam, et quae auferri non possit pacem. Loquere ad cor ipsius bona
χαρδίαν αὐτοῦ ἀγαθὰ ὑπὲρ τῆς ἐκκλησίας cou καὶ παντὸς τοῦ λαοῦ cou
ἵνα ἐν τῇ γαλήνῃ αὐτοῦ ἤρεμον καὶ ἡσύχιον βίον διάγωμεν ἐν πάσῃ εὐσε-
βείᾳ καὶ σεμνότητι.
Μνήσθητι Κύριε πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας καὶ τῶν ἐν παλατίῳ ἀδελφῶν
ἡμῶν καὶ παντὸς τοῦ στρατοπέδου τοὺς ἀγαθοὺς ἐν τῇ ἀγαθότητι διατήρη-
σον, τοὺς πονηροὺς ἀγαθοὺς ποίησον ἐν τῇ χρηστότητί σου.
Μνήσθητι Κύριε τοῦ περιεστῶτος λαοῦ xai τῶν Ov εὐλόγους αἰτίας ἀπο-
λειφθέντων x«l ἐλέησον αὐτοὺς καὶ ἡμᾶς κατὰ τὸ πλῆθος τοῦ ἐλέους cov:
τὰ ταμιεῖα αὐτῶν ἔμπλησον παντὸς ἀγαθοῦ, τὰς συζυγίας αὐτῶν ἐν εἰρήνῃ
καὶ ὁμονοίᾳ διατήρησον τὰ νήπια ἔκθρεψον, τὴν νεότητα παιδαγώγησον,
τὸ γῆρας περικράτησον᾽ τοὺς ὀλιγοψύχους παραμύθησον, τοὺς ἐσκορπισμέ-
νους ἐπισυνάγαγε, τοὺς πεπλανημένους ἐπανάγαγε καὶ σύναψον τῇ ἁγίᾳ σου
χαθολικῇ καὶ ἀποστολικῇ ἐκκλησίᾳ, τοὺς ὀχλουμένους ὑπὸ πνευμάτων dxa-
θάρτων ἐλευθέρωσον τοῖς πλέουσι σύμπλευσον, τοῖς ὁδοιποροῦσι συνόδευ-
cov* χηρῶν πρόστηθι, ὀρφανῶν ὑπεράσπισαι᾽ αἰχμαλώτους ῥῦσαι, νοσοῦντας
ἴασαι, τῶν ἐν βήμασι καὶ ἐν μετάλλοις xl ἐξορίαις καὶ xpo δουλείαις καὶ
πάσῃ θλίψει καὶ ἀνάγκῃ καὶ περιστάσει ὄντων μνημόνευσον ὁ Θεὸς καὶ πάντων
τῶν δεομένων τῆς μεγάλης σου εὐσπλαγχνίας καὶ τῶν ἀγαπώντων ἡμᾶς καὶ
τῶν μισούντων xal τῶν ἐντειλαμένων ἡμῖν τοῖς ἀναξίοις εὔχεσθαι ὑπὲρ αὐτῶν.
Καὶ παντὸς τοῦ λαοῦ σου μνήσθητι Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν χαὶ ἐπὶ πάντας
ἔκχεον τὸ πλούσιόν σου ἔλεος xal πᾶσι παρέχων τὰ πρὸς σωτηρίαν αἰτή-
ματα χαὶ ὧν ἡμεῖς οὐκ ἐμνημονεύσαμεν δι᾽ ἄγνοιαν 7| λήθην ἣ πλῆθος
ὀνομάτων αὐτὸς μνημόνευσον ὁ Θεὸς ὁ εἰδὼς ἑκάστου τὴν ἡλυκίαν καὶ τὴν
προσηγορίαν, ὁ εἰδὼς ἕκαστον ἐκ κοιλίας μητρὸς αὐτοῦ σὺ γὰρ εἶ Κύριε
ἣ βοήθεια τῶν ἀβοηθήτων, ἣ ἐλπὶς τῶν ἀπηλπισμένων, ὁ τῶν χειμαζομέ-
νων σωτήρ, ὁ τῶν πλεόντων λιμήν, ὃ τῶν νοσούντων ἰατρός" αὐτὸς τοῖς
πᾶσιν τὰ πάντα γενοῦ ὁ εἰδὼς ἕκαστον καὶ τὸ αἴτημα αὐτοῦ, οἶκον καὶ τὴν
PARS
χρείαν αὐτοῦ.
Καὶ ῥῦσαι Κύριε τὴν ποίμνην ταύτην καὶ πᾶσαν πόλιν καὶ χώραν ἀπὸ
λιμοῦ λοιμοῦ σεισμοῦ καταποντισμοῦ πυρὸς μαχαίρας xxl ἐπιδρομῆς ἀλλο-
φύλων xai ἐμφυλίου πολέμου.
Ἔν πρώτοις μνήσθητι Κύριε τοῦ πατρὸς καὶ ἐπισκόπου ἡμῶν τοῦ δεῖνος
ὃν χάρισαι ταῖς ἁγίαις σου ἐχχλησίαις ἐν εἰρήνῃ σῶον ἔντιμον ὑγιῆ μα-
χροημερεύοντα ὀρθοτομοῦντα τὸν λόγον τῆς σῆς ἀληθείας.
(Kai λέγονται TA ΔΙΠΤΥ͂ΧΑ TON ΖΩΝΤΩΝ.
Μνήσθητι Κύριε πάσης ἐπισκοπῆς ὀρθοδόξων τῶν ὀρθοτομούντων τὸν
λόγον τῆς oT]; ἀληθείας.
Μνήσθητι Κύριε κατὰ τὸ πλῆθος τῶν οἰκτιρμῶν σου καὶ τῆς ἐμῆς ἀνα-
pro Ecclesia tua et universo populo tuo: ut in tranquillitate ipsius

quietam et tranquillam vitam agamus in omni pietate et honestate.
Memento, Domine, omnis magistratus, et potestatis, et fratrum no-

strorum, qui sunt in palatio, et omnium exercituum. Bonos in bonitate
conserva, malos in bonitate tua bonos effice.
Memento, Domine, circumstantis populi et eorum, qui iustis de causis
omissi sunt; et miserere eorum et nostri secundum multitudinem
misericordiae tuae. Promptuaria eorum imple omni bono, coniugia
eorum in pace et concordia conserva, infantes ale, adolescentiam insti-
tue, senectutem confirma, consolare pusillanimes, congrega dispersos, et
reduc errantes, et coniunge sanctae tuae catholicae et apostolicae
Ecclesiae. Eos qui ab immundis spiritibus vexantur libera, cum
navigantibus naviga, cum viatoribus una iter ingredere, patriocinare
viduis, orphanos protege, captivos libera, aegrotos cura. Memento
eorum qui rei tribunalibus astant, qui sunt in exilio, et omni afflictione
et calamitate. Memento, Deus, et eorum qui indigent magna tua
misericordia. Et eorum qui nos diligunt, et oderunt, et eorum qui nobis
indignis mandarunt ut pro ipsis oraremus.
Et totius populi memento, Deus noster, et in omnes effunde abundan-
tem misericordiam tuam, omnibus praebens petitiones quae spectant
ad eorum salutem, et quorum nos mentionem non fecimus propter
ignorantiam, vel oblivionem vel nominum multitudinem, ipse, Deus,
recordare, qui scis uniuscuiusque aetatem et appellationem qui nosti
unumquemque ex utero matris suae. Tu enim, Domine, es auxilium
eorum, qui carent auxilio, spes desperatorum, eorum qui tempestate
iactantur servator, navigantium portus, aegrotorum medicus, ipse
omnibus omnia sis, qui nosti unumquemque et petitiones eius, domum
eius, et quidnam sit ei opus.
Libera, Domine, hunc gregem, et omnem civitatem, et regionem, ab
omni fame, peste, terrae motu, inundatione, igne, gladio, incursu
alienigenarum et bello intestino.
In primis memento, Domine, patris et episcopi nostri N., cui largire ut
sanctis tuis Ecclesiis in pace salvus, longaevus, veritatis sermonem
recte dispenset.
Et leguntur DIPTYCHA VIVORUM.
Memento, Domine, omnis episcopatus fidelium, qui verbum veritatis
rite dispensant.
Memento, Domine, secundum multitudinem misericordiarum tuarum
ξιότητος᾽ αὐγχώῤησὺν μοι πᾶν πλημμέλη as ἑχούσιόν τε καὶ ἀκούσιον καὶ

μὴ διὰ τὰς ἐμὰς ἁμαρτίας κωλύσῃς τὴν χάριν τοῦ ἁγίου σου πνεύματος
ἀπὸ τῶν προκειμένων δώρων.
Μνήσθητι Κύριε τοῦ πρεσβρυτερίου; τῆς ἐν Χριστῷ διακονίας καὶ παντὸς
ἱερατικοῦ τάγματος καὶ μηδένα ἡμῶν καταισχύνῃς τῶν χυχλούντων τὸ
ἅγιόν σου θυσιαστήριον.
giviguedqueἡμᾶς ἐν τῇ χρηστότητί σου ἸΚύριε, ἐπιφάνηθε ἡμῖν τοῖς πλου-
σίοις σου οἰκτιρμοῖς᾽ εὐκράτους καὶ ἐπωφελεῖς τοὺς ἀέρας ἡμῖν χάρισαι,
ὄμβρους εἰρηνικοὺς τῇ γῇ πρὸς καρποφορίαν δώρησαι, εὐλόγησον τὸν στέ-
φανον τοῦ ἐνιαυτοῦ τῆς χρηστότητός σου Κύριε᾽ παῦσον τὰ σχίσματα τῶν
ἐκκλησιῶν, σβέσον τὰ φρυάγματα τῶν ἐθνῶν, τὰς τῶν αἱρέσεων ἐπαναστά-
σεις ταχέως χατάλυσον ἐν τῇ δυνάμει τοῦ ἁγίου cou πνεύματος᾽ πάντας
ἡμᾶς πρόσδεξαι εἰς τὴν βασιλείαν cou υἱοὺς φωτὸς xxi υἱοὺς ἡμέρας, ἀνα-
δείξας ἡμῖν τὴν σὴν εἰρήνην, καὶ τὴν σὴν ἀγάπην χάρισαι ἡμῖν Κύριε ὁ
Θεὸς ἡμῶν, πάντα γὰρ ἀπέδωχας ἡμῖν.
'Exgóvog: Kol δὸς ἡμῖν ἐν ἑνὶ στόματι καὶ μιᾷ καρδίᾳ δοξάζειν καὶ
V - D
ἀνυμνεῖν τὸ πάντιμον καὶ μεγαλοπρεπὲς ὄνομά cou τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ
- ^ - “-
Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος νῦν [καὶ ἀεὶ καὶ sic τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων].
€ nm N m d T M
etiam meae indignitatis. Condona mihi omne delictum voluntarium

et involuntarium; et ne propter peccata mea prohibueris gratiam sancti
tui Spiritus a donis propositis.
Memento, Domine, presbyteratus, in Christo diaconatus, et omnis
ordinis sacerdotalis; et nullum illorum qui sanctum altare tuum
circumdant, dedecore affeceris.
Respice nos in bonitate tua, Domine, appare nobis in abundantibus
tuis misericordiis. Temperatum et utilem nobis aerem largire, dona
terrae imbres ad fructum ubertatem, benedic coronae anni benignitatis
tuae, Domine. Fac ut cessent schismata Ecclesiarum; extingue tumul-
tus gentium, haeresum impetus velociter dissolve virtute Spiritus tui
sancti; suscipe nos omnes in regnum tuum filios lucis ac diei, manife-
stans nobis pacem tuam, et dilectionem tuam largire nobis, Domine
Deus noster; omnia enim nobis dedisti.
(DOXOLOGIA»
Alta voce: Et da nobis uno ore, et uno corde glorificare, et laudare

venerandum et magnificum nomen tuum, Patris, et Filii, et sancti
Spiritus: nunc et semper, et in saecula saeculorum.
P.: Amen.
3. ANAPHORA IACOBI FRATRIS DOMINI

secundum codicem Vat. gr. 2282
Raro celebratur hodie et solum Hierosolymis et Zante. — Conferenda est

cum versione syriaca (infra, pp. 269-275) et armena (infra, pp. 342-346).
BIBLIOGRAPHIA: E. PETERSON, Die Bedeutung von ἀναδείκνυμι in den
griechischen Liturgien, in: Festgabe für Adolf Deissmann (Tübingen 1927)
320-326; B.-Cn. MzRcrER, La liturgie de saint Jacques. Édition critique du
texte grec avec traduction latine, in: Patrologia Orientalis 26 (1946) 115-256.
EnrrIo: Textus graecus et versio latina: B.-CH. MERCIER, op. cit. 198-223.
Kai ὁ 'Iepeóg: Ἣ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ xoi Πατρός, ἣ χάρις τοῦ κυρίου xoi
θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Τησοῦ Χριστοῦ καὶ ἣ κοινωνία καὶ ἣ δωρεὰ τοῦ
παναγίου Πνεύματος εἴη μετὰ πάντων ὑμῶν.
Ὃ Λαός" Kol μετὰ τοῦ πνεύματός σου.
ὋὉ “Ἱερεύς: "Avo σχῶμεν τὸν νοῦν xol τὰς καρδίας.
Ὃ Λαός: "Ἔχομεν πρὸς τὸν Κύριον.
Ὃ *Ieoeóg: Ἐὐχαριστήσωμεν τῷ Κυρίῳ.
Ὃ Λαός" Αξιον καὶ δίκαιον.
Καὶ ὁ “]ερεὺς κλίνων λέγει" * Qc ἀληθῶς ἄξιόν ἐστι xol δίκαιον, πρέπον
τε καὶ ἐποφειλόμενον σὲ αἰνεῖν, σὲ ὑμνεῖν, σὲ εὐλογεῖν, σὲ προσκυνεῖν, σὲ
δοξολογεῖν, σοὶ εὐχαριστεῖν τῷ πάσης χτίσεως ὁρατῆς τε καὶ ἀοράτου δημι-
ουργῷ, τῷ θησαυρῷ τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν, τῇ πηγῇ τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἀθανα-
σίας, τῷ πάντων Θεῷ καὶ δεσπότῃ, ὃν ὕμνουσιν οἱ οὐρανοὶ καὶ οἱ οὐρανοὶ τῶν
οὐρανῶν καὶ πᾶσαι αἱ δυνάμεις αὐτῶν, ἥλιός τε καὶ σελήνη καὶ πᾶς ὁ τῶν
ἄστρων χορός, γῆ, θάλασσα καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς, TepouseXhp. ἢi ἐπου-
pios, guum ἐχλεχτῶν, ἐκκλησία πρωτοτόκων EE pO μὲν ἐν
οὐρανοῖς, πνεύματα δικαίων καὶ του τον ψυχαὶ μαρτύρων καὶ ἀποστό-
λων, ἄγγελοι, ἀρχάγγελοι, θρόνοι, χυριότητες, ἄρχαι τε χαὶ ἐξουσίαι xol
δυνάμεις φοβεραί, χερουβὶμ τὰ πολυθμιιοτο καὶ τὰ ἑξαπτέρυγα σεραφίμ,
ἃ ταῖς μὲν δυσὶ πτέρυξι κατακαλύπτει τὰ πρόσωπα ἑαυτῶν, ταῖς δὲ δυσὶ
τοὺς πόδας καὶ ταῖς δυσὶν ἱπτάμενα, χέχραγεν ἕτερον πρὸς τὸ ἕτερον ἀκα-
ANAPHORA IACOBI FRATRIS DOMINI GRAECA 245
(DIALOGUS»
Et Sacerdos : Caritas Dei et Patris, gratia Domini et Dei et salvatoris

nostri Iesu Christi et communicatio et donum omnino sancti Spiritus
sit cum omnibus vobis.
' Et cum spiritu tuo.
Sursum habeamus mentem et corda.
' Habemus ad Dominum.
JI
E " Dignum et iustum.
Et Sacerdos inclinans se dicit: Quam vere dignum est et iustum,
decens et debitum te laudare, te hymnis celebrare, tibi benedicere, te
adorare, te glorificare, tibi gratias agere omnis creaturae visibilis invisi-
bilisque opifici, thesauro aeternorum bonorum, fonti vitae et immorta-
litatis, omnium Deo et Domino.
Quem hymnis celebrant caeli ac caeli caelorum atque omnes eorum

virtutes, sol et luna et totus siderum chorus, terra, mare et omnia quae
in eis sunt, Ierusalem caelestis, frequentia electorum, Ecclesia primiti-
vorum qui conscripti sunt in caelis, spiritus iustorum prophetarumque,
animae martyrum apostolorumque, angeli, archangeli, throni, domi-
nationes, principatus et potestates et virtutes timendae, Cherubim
UMeL
246EQ
rl ER RUES ANAPHORAE SECUNDUM
cciisiaóo vem cca reidhdyrt ANTIOCHEN
bdgipwa i TYPUM τεςτος D p Lue ὡς.
]
ταπαύστοις ó
στόμασιν, χσαιγή
ἀσιγήτοις θεολογί ἐχφώνησις ") τὸν ἐπινίκιον
θεολογίαις, (ἐκφώνησις
ὕμνον τῆς μεγαλοπρεποῦς σου δόξης λαμπρᾷ τῇ φωνῇ ἄδοντα, βοῶντα,
e m ,ὔ - - m » -—
δοξολογοῦνE τα, κεχραγότα καὶ M λέγοντα

/ .
*O Λαός" "Axtoc, ἅγιος, ἅγιος, Κύριος σαβαώθ, πλήρης ὃ οὐρανὸς καὶ 7)

Y τῆς δόξης σου, ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις, εὐλογημένος ὁ ἐλθὼν καὶ &p-
e ^ LÀ € M
χόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου, ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις.
Kai ὁ “]ερεὺς ἱστάμενος σφραγίζει và δῶρα λέγων καθ᾽ ἑαυτόν" " Axtoc -“ EN
εἶ, βασιλεῦSM. :
τῶν αἰώνων xol πάσης 1
ἁγιωσύνης κύριος ROS Nr ieh
καὶ δοτήρ᾽ ἅγιος καὶ'
ὁ μονογενής cou
€ ( Yt ,
Υἱός, ὁ κύριος ἡμῶν
€ U ς Iud ^l
᾿Ιησοῦς
ἊΨ xXx
Χριστός, P 8 )
δι’ ob τὰ πάντα
ἐν A /,
ἐποίησας ἅγιον δὲ καὶ τὸ Πνεῦμά σου τὸ πανάγιον, τὸ ἐρευνῶν τὰ πάντα

xai τὰ βάθη cou τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός.
Kai κλίνων λέγει" " Axtoc εἶ, παντόκρατορ, παντοδύναμε, φοβερέ, ἀγαθέ, ,
εὔσπλαγχνε, ὁ συμπαθὴς μάλιστα περὶ τὸ πλάσμα τὸ σόν, ὁ ποιήσας ἀπὸ

γῆς ἄνθρωπον κατ᾽ εἰκόνα σὴν καὶ ὁμοίωσιν καὶ χαρισάμενος αὐτῷ τὴν
τοῦ παραδείσου ἀπόλαυσιν᾽ παραβάντα δὲ τὴν ἐντολὴν σου καὶ ἐκπεσόντα
τοῦτον οὐ παρεῖδες οὐδὲ ἐγκατέλιπες, ἀγαθέ, ἀλλ᾽ ἐπαίδευσας αὐτὸν ὡς
Led , - » X: ΡΣ y. 5 , 3 93 , 9 A €
εὔσπλαγχνος πατήρ, ἐκάλεσας αὐτὸν διὰ νόμου, ἐπαιδαγώγησας αὐτὸν διὰ

» , , p 37 N. , , LA D. UN ^
τῶν προφητῶν.
στερον δὲ αὐτὸν τὸν. μονογενὴ cou Υἱόν, τὸν κύριον ἡμῶν ᾿Τησοῦν
ey δὲ » a ^ m Yió M U e - » ὦ
Χριστόν, ἐξαπέστειλας εἰς τὸν κόσμον, ἵνα αὐτὸς ἐλθὼν τὴν σὴν ἀνανεώσῃ
καί ἀνεγείρῃ εἰκόνα" ὃς κατελθὼν ἐκ τῶν οὐρανῶν καὶ σαρκωθεὶς ἐκ Πνεύ-
ματος ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς ἁγίας ἀειπαρθένου καὶ θεοτόκου, συναναστρα-
€ [4 e
φείς τε τοῖς ἀνθρώποις, πάντα QxovÓumoe πρὸς σωτηρίαν τοῦ γένους ἡμῶν.
14 “ὦ τὰ - m
Μέλλων δὲ τὸν ἑκούσιον καὶ ζωοποιὸν διὰ σταυροῦ θάνατον ὁ ἀναμάρ-

τητος ὑπὲρ ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν καταδέχεσθαι, ἐν τῇ νυχτὶ ἣ παρεδίδοτο,
μᾶλλον δὲ ἑαυτὸν παρεδίδου ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας.
Εἶτα ἀνιστάμενος καὶ τὸν ἄρτον κρατήσας λέγει σφραγίζων: Λαβὼν
ἄρτον ἐπὶ τῶν ἁγίων καὶ ἀχράντων καὶ ἀμώμων καὶ ἀθανάτων αὐτοῦ χει-
ρῶν, ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ ἀναδείξας σοι τῷ Θεῷ καὶ Πατρί,
εὐχαριστήσας, εὐλογήσας, ἁγιάσας, κλάσας, μετέδωκε τοῖς ἁγίοις καὶ μα-
καρίοις αὐτοῦ μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις εἰπών:
multis oculis et Seraphim sex alis praedita, quae duabus quidem alis
vultus suos convelant, duabus autem pedes et duabus volantia, cla-
mant alter ad alterum oribus numquam cessantibus, theologiis quae
numquam silent, (exclamatio:) hymnum triumphalem magnificae tuae
gloriae clara voce canentia, vociferantia, glorificantia, clamantia et
dicentia:
P.: Sanctus, sanctus, sanctus, Dominus sabaoth ; plenum caelum et
terra gloriae tuae; hosanna in excelsis; benedictus qui venit et venit
in nomine Domini; hosanna in excelsis.
(POST SANCTUS»
Εἰ Sacerdos stans cruce signat dona dicens secum: Sanctus es, rex
saeculorum et omnis sanctitatis Domine et dator. Sanctus quoque
unigenitus tuus Filius, Dominus noster Iesus Christus, per quem
omnia fecisti. Sanctus autem Spiritus quoque tuus omnino sanctus,
scrutans omnia etiam profunda tua, qui Deus et Pater es.
Et inclinans se dicit: Sanctus es, omnipotens, omnipollens, timende,
bone, miserator, qui compateris maxime plasmati tuo, qui fecisti
hominem e terra secundum imaginem et similitudinem tuam et conces-
sisti el paradisi fruitionem. Postquam autem transgressus est manda-
tum tuum et lapsus est, eum non despexisti nec dereliquisti, bone, sed
eum correxisti ut miserator pater, eum per legem vocasti, eum per
prophetas instituisti.
Posterius autem ipsum unigenitum tuum Filium, Dominum nostrum
Iesum Christum, emisisti in mundum, ut ipse, cum venisset, tuam
imaginem renovaret et resuscitaret. Qui cum descendisset de caelis
et incarnatus esset e Spiritu sancto et Maria sancta semper virgine et
Dei genitrice et conversatus esset cum hominibus, omnia dispensavit
ad salutem generis nostri.
Voluntariam autem et vivificam per crucem mortem, expers peccati,
pro nobis peccatoribus suscepturus, nocte qua tradebatur, potius vero
se tradebat pro vita et salute mundi.
Deinde se erigens et banem tenens dicit cruce signans: Cum panem
cepisset in sanctas et immaculatas et irreprehensas et immortales
manus suas, cum suspexisset in caelum et ostendisset tibi Deo et Patri,
cum gratias egisset, benedixisset, sanctificasset, fregisset, distribuit
sanctis et beatis discipulis et apostolis suis dicens.
Kai τίθησι τὸν ἄρτον ἐκφωνῶν Λάβετε, φάγετε, τοῦτο μοὺ ἔστι τὸ
“ , - ᾿» , 3 A
σῶμα, τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενον καὶ διαδιδόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν.

e e / € e
*O Λαός" ᾿Αμήν.
/ T , ^
Εἶτα τὸ ποτήριον λαβὼν λέγει καθ᾽ ἑαυτὸν σφραγίσας᾽ 'Qoxócoc μετὰ
τὸ δειπνῆσαι, λαβὼν ποτήριον xol κεράσας ἐξ οἴνου καὶ ὕδατος, ἀτενίσας
᾿- Ἂ 5 ,
εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ ἀναδείξας σοι τῷ Θεῷ καὶ

3 N 3 P1 ^| 3 ,
Πατρί, εὐχαριστήσας, εὖλο
Lud (9 Lad M II , 3 (Ul 0). Ἢ
γήσας ἁγιάσας, πλήσας πνεύματος ἁγίου, μετέδωχε τοῖς ἁγίοις καὶ μακα-
- ε , ^
ρίοις αὐτοῦ μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις εἰπών᾽

ἊΣ Es - pre
Kai τιθεὶς αὐτὸ éxqovei: Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες, τοῦτό μού ἐστι τὸ
αἷμα, τὸ τῆς καινῆς διαθήκης, τὸ ὑπὲρ ὑμῶν καὶ πολλῶν ἐχχυνόμενον καὶ
διαδιδόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν.
z 7
καθ’ 5». ἑαυτὸν
ς ἀπο ΄ 4 € b
εἰς3 τὴν
^ SN y ng
Εἶτα λέγει ἱστάμενος" Τοῦτο ποιεῖτε ἐμὴν ἀνάμνη-
σιν, ὁσάκις γὰρ ἂν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον καὶ τὸ ποτήριον τοῦτο πίνητε,
τὸν θάνατον τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καταγγέλλετε καὶ τὴν ἀνάστασιν αὖ-
τοῦ“Ὁ ὁμολογεῖτε,
€ e
ἄχρις
»
οὗGUἂν ἔλθῃ.
y
|» / c / " ἢ ἢ ET “
Καὶ ἀποκρίνονται οἵ παρόντες Διάκονοι᾽ Πιστεύομεν καὶ ὁμολογοῦμεν.
Ὃ Aaóg: Τὸν θάνατόν σου, Κύριε, καταγγέλλομεν καὶ τὴν ἀνάστασίν
σου ὁμολογοῦμεν.
Εἶτα σφραγίξει καὶ κλίνων λέγει" Μεμνημένοι οὖν καὶ ἡμεῖς οἱ ἁμαρ-
τωλοὶ τῶν ζωοποιῶν αὐτοῦ παθημάτων καὶ τοῦ σωτηρίου σταυροῦ καὶ τοῦ
θανάτου καὶ τῆς ταφῆς καὶ τῆς τριημέρου ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως καὶ τῆς
εἰς οὐρανοὺς ἀνόδου καὶ τῆς ἐκ δεξιῶν σου τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς καθέδρας
καὶ τῆς δευτέρας ἐνδόξου καὶ φοβερᾶς αὐτοῦ παρουσίας, ὅταν ἔλθῃ μετὰ
δόξης κρῖναι ζῶντας καὶ νεκρούς, ὅταν μέλλῃ ἀποδοῦναι ἑκάστῳ κατὰ τὰ
ἔργα αὐτοῦ φεῖσαι ἡμῶν, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν (ἐκ τρίτου)" μᾶλλον δὲ κατὰ
τὴν εὐσπλαγχνίαν αὐτοῦ, προσφέρομέν σοι, δέσποτα, τὴν φοβερὰν ταύτην
καὶ ἀναίμακτον θυσίαν, δεόμενοι ἵνα μὴ κατὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν ποιήσῃς
μεθ᾽ ἡμῶν μηδὲ κατὰ τὰς ἀνομίας ἡμῶν ἀνταποδώσῃς ἡμῖν, ἀλλὰ κατὰ
τὴν σὴν ἐπιείκειαν καὶ ἄφατον φιλανθρωπίαν ὑπερβὰς καὶ ἐξαλείψας τὸ
καθ᾽ ἡμῶν χειρόγραφον τῶν σῶν ἱκετῶν, χαρίσγ ἡμῖν τὰ οὐράνια καὶ αἰώ-
νιά coo δωρήματα, ἃ ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε καὶ οὖς οὐκ ἤκουσε καὶ ἐπὶ xap-
δίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη, ἃ ἡτοίμασας, ὁ Θεός, τοῖς ἀγαπῶσί σε, xol μὴ
δι᾿ ἐμὲ καὶ διὰ τὰς ἐμὰς ἁμαρτίας ἀθετήσῃς τὸν λαόν σου, φιλάνθρωπε
Κύριε (ἐκ τρίτου).
Καὶ ἐκφωνεῖ" *O γὰρ λαός σου καὶ ἡ ἐκκλησία σου ἱκετεύει σε.
ὋὉ Aaóc: '"EXéncov ἡμᾶς, Κύριε, ὁ Θεός, ὁ Πατήρ, ὁ παντοχράτωρ.
Et ponit banem exclamans : Capite, manducate, hoc est corpus meum,

quod pro vobis frangitur et distribuitur in remissionem peccatorum.
5 Ὁ Amenm:
Deinde, postquam calicem cepit dicit secum, bosiquam cruce signavit :
Similiter, postquam cenavit, cum cepisset calicem et miscuisset e vino
et aqua, cum aspexisset in caelum et ostendisset tibi Deo et Patri,
cum gratias egisset, benedixisset, sanctificasset, implevisset Spiritu
sancto, distribuit sanctis et beatis discipulis et apostolis suis dicens.
Et postquam ewm boswit, exclamat : Bibite ex eo omnes, hic est sanguis
meus, novi testamenti, qui pro vobis et multis effunditur et distribuitur
in remissionem peccatorum.
P2 oAmen:
Deinde dicit secum stans: Hoc facite in meam commemorationem,
quotiescumque enim manducabitis panem hunc et calicem hunc
bibetis, mortem Filii hominis annuntiatis et resurrectionem eius confi-
temini, donec veniat.
Et vespondent praesentes Diaconi : Credimus et confitemur.
P.: Mortem tuam, Domine, annuntiamus et resurrectionem tuam
confitemur.
(ANAMNESIS»
Deinde cruce signat et inclinans se dicit: Memores ergo nos quoque

peccatores vivificarum eius passionum et salutaris crucis et mortis et
sepulturae et resurrectionis tertio die a mortuis et ascensionis in caelos
et assessionis a dextris tuis, qui es Deus et Pater, et secundi gloriosi et
timendi eius adventus, cum veniet cum gloria iudicare vivos et mor-
tuos, cum redditurus erit unicuique secundum opera eius — parce
nobis, Domine Deus noster (/e») — potius vero secundum viscera suae
misericordiae, offerimus tibi, Domine, hoc timendum incruentumque
sacrificium, rogantes ne secundum peccata nostra nobiscum agas neve
secundum iniquitates nostras retribuas nobis, sed secundum mansue-
tudinem tuam et ineffabilem philanthropiam praetergrediens delens-
que chirographum quod est contra nos tuos supplices, concedas nobis
caelestia et aeterna munera tua, quae oculus non vidit neque auris
audivit et quae in cor hominis non ascenderunt, quae praeparavisti,
Deus, diligentibus te, neve propter me et propter peccata mea repuleris
populum tuum, Domine philanthrope (fer).
Et exclamat: Populus enim tuus et Ecclesia tua te supplicat.
P.: Miserere nostri, Domine, Deus, Pater, omnipotens.
18
Καὶ ὃ “Ιερεὺς ἱστάμενος λέγει καθ᾽ ἑαυτόν" ᾿Ελέησον ἡμᾶς, ὁ Θεός, ὁ

Πατήρ, ὁ παντοχράτωρ᾽ ἐλέησον ἡμᾶς, ὁ Θεός, ὁ σωτὴρ ἡμῶν " ἐλέησον
ἡμᾶς, ὁ Θεός, κατὰ τὸ μέγα ἔλεός σου καὶ ἐξαπόστειλον. ἐφ᾽ ἡμᾶς καὶ ἐπὶ
τὰ προχείμενα ἅγια δῶρα ταῦτα τὸ Πνεῦμά σου τὸ πανάγιον.
Καὶ κλίνων λέγει" Τὸ κύριον καὶ ζωοποιόν, τὸ σύνθρονόν cot τῷ Θεῷ
χαὶ Πατρὶ καὶ τῷ μονογενεῖ σου Υἱῷ, τὸ συμβασιλεῦον, τὸ ὁμοούσιόν τε
καὶ συναΐδιον, τὸ λαλῆσαν ἐν νόμῳ καὶ προφήταις καὶ τῇ καινῇ cou δια-
θήκῃ, τὸ καταβὰν ἐν εἴδει περιστερᾶς ἐπὶ τὸν κύριον ἡμῶν ᾿Ιησοῦν Χρι-
στὸν ἐν τῷ ᾿Ιορδάνῃ ποταμῷ καὶ μεῖναν ἐπ᾽ αὐτόν, τὸ καταβὰν ἐπὶ τοὺς
ἁγίους σου ἀποστόλους ἐν εἴδει πυρίνων γλωσσῶν ἐν τῷ ὑπερώῳ τῆς ἁγίας
καὶ ἐνδόξου Σιών, ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἁγίας πεντηκοστῆς
Καὶ ἱστάμενος λέγει καθ᾽ ἑαυτόν. Αὐτὸ τὸ Πνεῦμά σου τὸ πανάγιον κα-
τάπεμψον, δέσποτα, ἐφ᾽ ἡμᾶς xol ἐπὶ τὰ προκείμενα ἅγια δῶρα ταῦτα.
Kai ἐκφωνεῖ" “ἵνα ἐπιφοιτῆσαν τῇ ἁγίᾳ καὶ ἀγαθῇ καὶ ἐνδόξῳ αὐτοῦ
παρουσίᾳ ἁγιάσῃ καὶ ποιήσῃ τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον σῶμα ἅγιον Χριστοῦ.
Ὃ “]ερεύς " Kod τὸ ποτήριον τοῦτο αἷμα τίμιον Χριστοῦ.
Ὃ “Ἱερεὺς ἱστάμενος λέγει καθ᾽ ἑαυτόν " Ἵνα γένωνται πᾶσι τοῖς ἐξ
αὐτῶν μεταλαμβάνουσιν εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν xal εἰς ζωὴν αἰώνιον, εἰς
ἁγιασμὸν ψυχῶν καὶ σωμάτων, εἰς καρποφορίαν ἐργῶν ἀγαθῶν, εἰς στης-
θιγμὸν τῆς ἁγίας σου καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς ἐκκλησίας, ἣν ἐθεμελίω-
σας ἐπὶ τὴν πέτραν τῆς πίστεως, ἵνα πύλαι ἅδου μὴ κατισχύσωσιν αὐτῆς,
δυόμενος αὐτὴν ἀπὸ πάσης αἱρέσεως καὶ ἀπὸ σκανδάλων τῶν ἐργαζομένων
τὴν ἀνομίαν καὶ ἐκ τῶν ἐπαναστάντων xol ἐπανισταμένων αὐτῇ ἐχθρῶν
μέχρι τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος.
Καὶ ἀποκρίνονται οἱ Κληρικοὶ μόνοι" ᾿Αμήν.
Εἴτα σφραγίζει καὶ κλίνων λέγει" Προσφέρομέν σοι, δέσποτα, καὶ ὑπὲρ
τῶν ἁγίων σου τόπων, οὗς ἐδόξασας τῇ θεοφανείᾳ τοῦ Χριστοῦ cou καὶ τῇ
ἐπιφοιτήσει τοῦ παναγίου σου Πνεύματος, προηγουμένως ὑπὲρ τῆς ἁγίας
καὶ ἐνδόξου Σιὼν τῆς μητρὸς πασῶν τῶν ἐκκλησιῶν καὶ ὑπὲρ τῆς κατὰ
πᾶσαν τὴν οἰκουμένην ἁγίας σου καθολικῆς καὶ ἀπόστολικῆς ἐκκλησίας,
πλουσίως καὶ νῦν τὰς δωρεὰς τοῦ παναγίου σου Πνεύματος ἐπιχορήγησον
αὐτῇ, δέσποτα.
(EPICLESIS»
Et Sacerdos stans dicit secum: Miserere nostri, Deus, Pater, omnipo-

tens. Miserere nostri, Deus, salvator noster. Miserere nostri, Deus, se-
cundum magnam misericordiam tuam et emitte in nos et in haec sancta
dona proposita Spiritum tuum omnino sanctum.
Et inclinans se, dicit: Dominum et vivificatorem, una tecum Deo et
Patre et unigenito tuo Filio in throno assidentem, simul regnantem,
consubstantialem et coaeternum, qui locutus est in lege et prophetis et
novo tuo testamento, qui descendit in specie columbae in Dominum
nostrum Iesum Christum in Iordane flumine et mansit super eum, qui
descendit in sanctos tuos apostolos in specie linguarum ignearum in
cenaculo sanctae et gloriosae Sion, in die sanctae Pentecostes.
Et stans dicit secum : Ipsum Spiritum tuum omnino sanctum demitte,
Domine, in nos et in haec sancta dona proposita.
Et exclamat : Ut superveniens sancto et bono et glorioso suo adventu
sanctificet et faciat hunc quidem panem corpus sanctum Christi.
Po men.
S.: Et hunc calicem sanguinem pretiosum Christi.
P xXmen:
Sacerdos stans dicit secum: Ut fiant omnibus qui eorum participes
sunt in remissionem peccatorum et in vitam aeternam, in sanctifica-
tionem animarum corporumque, ad fructus bonorum operum ferendos,
in confirmationem sanctae tuae catholicae et apostolicae Ecclesiae,
quam fundasti super petram fidei, ut portae inferi ne praevalerent
adversus eam, liberans eam ab omni haeresi et a scandalis operantium
iniquitatem et ab inimicis qui in eam insurrexerunt et insurgunt usque
ad consummationem saeculi.
Et respondent soli Cleri: Amen.
(INTERCESSIONES)
I. MEMENTO VIVORUM
Deinde cruce signat et inclinans se dicit: Offerimus tibi, Domine, pro

sanctis quoque tuis locis, quos gloriosos fecisti divina apparitione
Christi tui et adventu tui omnino sancti Spiritus; praecipue pro
sancta et gloriosa Sion matre omnium Ecclesiarum et pro sancta
tua catholica et apostolica Ecclesia quae est per universum orbem;
uberrime nunc quoque dona tui omnino sancti Spiritus ei largire,
Domine.
Μνήσθητι, Κύριε, καὶ τῶν ἐν αὐτῇ ἁγίων πατέρων ἡμῶν xol ἐπισκόπων
Dd e € e X73 ,
τῶν ἐν πάσῃ τὴ οἰκουμένῃ 6000968cc ὀρθοτομούντων τὸν λόγον τῆς ἀληθείας.

c ! LY /, - 5 ,
Προηγουμένως τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν τοῦ Δ, παντὸς τοῦ κλήρου καὶ
τοῦ ἱερατείου αὐτοῦ, γῆρας αὐτῷ τίμιον χάρισαι, μακχροχρόνιον αὐτὸν δια-
φύλαξον ποιμαίνοντα τὸν λαόν σου ἐν πάσῃ εὐσεβείᾳ καὶ σεμνότηχι.
Μνήσθητι, Κύριε, τοῦ ἐνθάδε τιμίου πρεσβυτερίου καὶ τοῦ ἁπανταχῇ, τῆς
ἐν Χριστῷ διακονίας, λοιπὴς πάσης ὑπηρεσίας, παντὸς ἐκκλησιαστικοῦ
τάγματος xxi τῆς ἐν Χριστῷ ἀδελφότητος ἡμῶν καὶ παντὸς τοῦ φιλο-
χρίστου λαοῦ.
Μνήσθητι, Κύριε, τῶν συμπαρισταμένων ἡμῖν ἱερέων ἐν ταύτῃ τῇ ἁγίᾳ
ὥρᾳ, ἐνώπιον τοῦ ἁγίου cou θυσιαστηρίου, ἐπὶ προσενέξει τῆς ἁγίας xol
ἀναιμάχτου θυσίας καὶ δὸς αὐτοῖς καὶ ἡμῖν λόγον, ἐν ἀνοίξει τοῦ στόμα-
τος ἡμῶν εἰς δόξαν καὶ ἔπαινον τοῦ παναγίου ὀνόματός σου.
Μνήσθητι, Κύριε, κατὰ τὸ πλῆθος τοῦ ἐλέους σου καὶ τῶν οἰκτιρμῶν
σου, καὶ ἐμοῦ τοῦ ταπεινοῦ καὶ ἁμαρτωλοῦ xci ἀναξίου δούλου σου xal
ἐπίσκεψαί με ἐν ἐλέει καὶ οἰκτιρμοῖς xol ῥῦσαι καὶ ἀθώωσόν με ἐκ τῶν
καταδιωκόντων με, Κύριε, Κύριε τῶν δυνάμεων καὶ ἐπειδὴ ἐπλεόνασεν ἐν
ἐμοὶ 7) ἁμαρτία, ὑπερπερισσεύσει cou ἣ χάρις.
Μνήσθητι, Κυριε, καὶ τῶν τὸ ἅγιόν σου θυσιαστήριον κυκλούντων δια-
κόνων xol χάρισαι αὐτοῖς βίον ἄμεμπτον, ἄσπιλον αὐτῶν τὴν διακονίαν
διαφύλαξον καὶ βαθμοὺς ἀγαθοὺς αὐτοῖς περιποίησαι.
Μνήσθητι, Κύριε, τῆς ἁγίας σου τοῦ Θεοῦ ἡμῶν πόλεως καὶ τῆς βασι-
λευούσης, πάσης πόλεως καὶ χῶρας καὶ τῶν ἐν ὀρθοδόξῳ πίστει καὶ εὐλα-
βείᾳ σου οἰκούντων ἐν αὐταῖς, εἰρήνης καὶ ἀσφαλείας αὐτῶν.
Μνήσθητι, Κύριε, τοῦ εὐσεβεστάτου καὶ φιλοχρίστου ἡμῶν βασιλέως,
τῆς εὐσεβοῦς καὶ φιλοχρίστου αὐτοῦ βασιλείας, παντὸς τοῦ παλατίου χαὶ
τοῦ στρατοπέδου αὐτοῦ καὶ τῆς οὐρανόθεν βοηθείας καὶ νίκης αὐτῶν, ἐπι-
λαβοῦ ὅπλου καὶ θυρεοῦ καὶ ἀνάστηθι εἰς τὴν βοήθειαν αὐτοῦ, ὑπόταξον
αὐτῷ πάντα τὰ πολέμια καὶ βάρβαρα ἔθνη, τὰ τοὺς πολέμους θέλοντα,
ῥδύθμισον αὐτοῦ τὰ βουλεύματα, ἵνα ἤρεμον καὶ ἡσύχιον βίον διάγωμεν ἐν
πάσῃ εὐσεβείᾳ καὶ σεμνότγχι.
Μνήσθητι, Κύριε, πλεόντων, ὁδοιπορούντων, ξενιτευόντων χριστιανῶν,
τῶν ἐν δεσμοῖς xol φυλακαῖς, τῶν ἐν αἰχμαλωσίαις καὶ ἐξορίαις, τῶν ἐν
μετάλλοις καὶ βασάνοις καὶ πικραῖς δουλείαις ὄντων πατέρων τε καὶ ἀδελ-
φῶν ἡμῶν, εἰρηνικῆς ἐπανόδου ἑκάστου αὐτῶν εἰς τὰ οἰχεῖα.
Μνήσθητι, Κύριε, τῶν ἐν γήρᾳ καὶ ἀδυναμίᾳ ὄντων, νοσούντων, καμνόν-
τῶν χαὶ τῶν ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων ἐνοχλουμένων, τῆς παρὰ σοῦ τοῦ
Θεοῦ ταχείας ἰάσεως χαὶ σωτηρίας αὐτῶν.
Memento, Domine, sanctorum quoque patrum nostrorum, qui in ea

sunt et episcoporum qui in universo orbe recta fide recte tractant
verbum veritatis.
Praecipue sancti patris nostri N., totius cleri et presbyteri eius;
senectutem honorabilem ei concede, longaevum eum custodi pascentem
populum tuum in omni pietate et gravitate.
Memento, Domine, presbyterii honorabilis hic et ubique degentis
diaconatus in Christo, omnium reliquorum servitorum, totius ecclesia-
stici ordinis et fraternitatis nostrae in Christo et totius populi Christum
amantis.
Memento, Domine, sacerdotum qui nobiscum adstant in hac sancta
hora, coram sancto tuo altari, in oblatione sancti et incruenti sacrificii
et da eis nobisque verbum, aperiendo os nostrum ad gloriam et laudem
tui omnino sancti nominis.
Memento, Domine, secundum multitudinem misericordiae tuae et
miserationum tuarum, mei quoque humilis et peccatoris et indigni
servi tui et visita me in misericordia et miserationibus et libera et eripe
me a persequentibus me, Domine, Domine virtutum, et quoniam
abundavit in me peccatum, superabundabit gratia tua.
Memento quoque, Domine, diaconorum qui sanctum tuum altare
circumstant et eis concede vitam irreprehensibilem, intaminatum
ministerium eorum custodi et gradus bonos eis suppedita.
Memento, Domine, sanctae civitatis tuae, qui Deus noster es, et
regiae, omnis civitatis regionisque et eorum qui in recta fide tuique
reverentia in eis habitant, pacis et securitatis eorum.
Memento, Domine, piissimi et Christum amantis regis nostri et regi-
nae eius piae et Christum amantis, totius aulae et exercitus eius et
auxilii [ferendi] de caelo et victoriae eorum, apprehende arma et scutum
et exsurge in auxilium eius, subiice ei omnes gentes hostiles et barbaras,
quae bella volunt, moderare eius consilia, ut quietam et tranquillam
vitam agamus in omni pietate et gravitate.
Memento, Domine, navigantium, iter facientium, peregrinantium

christianorum, patrum fratrumque nostrorum, qui in vinculis et car-
ceribus, qui in captivitatibus et exiliis, qui in metallis et suppliciis et
amaris servitutibus sunt, pacifici reditus domum uniuscuiusque eorum.
Memento, Domine, eorum qui in senectute et imbecillitate versantur,
aegrotantium, laborantium et eorum qui ab immundis spiritibus infe-
stantur, celeris sanationis a te Deo et salutis eorum.
Μνήσθητι, Κύριε, πάσης ψυχῆς χριστιανῆς θλιβομένης καὶ καταπονουμέ-

νης, ἐλέους καὶ βοηθείας σου τοῦ Θεοῦ ἐπιδεομένης, καὶ ἐπιστροφῆς τῶν
πεπλανημένων.
Μνήσθητι, Κύριε, τῶν ἐν παρθενείᾳ καὶ εὐλαβείᾳ καὶ ἀσκήσει διαμενόν-
τῶν χαὶ τῶν ἐν ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς ἀγωνιζομένων
ὁσίων πατέρων τε καὶ ἀδελφῶν ἡμῶν καὶ τῶν κατὰ τόπον ὀρθοδόξων συνο-
διῶν καὶ τῆς ἐνθάδε ἐν Χριστῷ συνοδίας ἡμῶν.
Μνήσθητι, Κύριε, τῶν κοπιώντων καὶ διακονούντων ἡμῖν πατέρων τε καὶ

ἀδελφῶν ἡμῶν διὰ τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον.
Μνήσθητι, Κύριε, πάντων εἰς ἀγαθόν, πάντας ἐλέησον, δέσποτα, πᾶσιν
ἡμῖν διαλλάγηθι, εἰρήνευσον τὰ πλήθη τοῦ λαοῦ σου, διασκέδασον τὰ σχκαν-
δαλα, κατάργησον τοὺς πολέμους, παῦσον τὰ σχίσματα τῶν ἐχχλησιῶν,
τὰς τῶν αἱρέσεων ἐπαναστάσεις ἐν τάχει κατάλυσον, κατάβαλε τὸ φρύαγμα
τῶν ἐθνῶν, ὕψωσον κέρας χριστιανῶν, τὴν σὴν εἰρήνην καὶ τὴν σὴν ἀγά-
πὴν χάρισαι ἡμῖν, ὁ Θεός, ὁ σωτὴρ ἡμῶν, ἡ ἐλπὶς πάντων τῶν περάτων
τῆς γῆς.
Μνήσθητι, Κύριε, εὐκρασίας ἀέρων, ὄμβρων εἰρηνικῶν, δρόσων ἀγαθῶν,
καρπῶν εὐφορίας, τελείας εὐετηρίας καὶ τοῦ στεφάνου τοῦ ἐνιαυτοῦ τῆς
χρηστότητός σου, οἱ γὰρ ὀφθαλμοὶ πάντων εἰς σὲ ἐλπίζουσι καὶ σὺ δίδως
τὴν τροφὴν αὐτῶν ἐν εὐκαιρίᾳ, ἀνοίγεις σὺ τὴν χεῖρά σου καὶ ἐμπιπλᾷς
πᾶν ζῶον εὐδοκίας.
᾿Ενθάδε νεύει πρὸς τὸν ᾿Αρχιδιάκονον - Μνήσθητι, Κύριε, τῶν καρπο-
φορησάντων καὶ καρποφορούντων ἐν ταῖς ἁγίαις σου τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίαις
καὶ μεμνημένων τῶν πενήτων καὶ τῶν ἐντειλαμένων ἡμῖν τοῦ μνημονεύειν
αὐτῶν ἐν ταῖς προσευχαΐς.
Ἔτι μνησθῆναι καταξίωσον, Κύριε, καὶ τῶν τὰς προσφορὰς προσενεγ-
κάντων ἐν τῇ σήμερον ἡμέρᾳ ἐπὶ τὸ ἅγιόν σου θυσιαστήριον καὶ ὑπὲρ ὧν
ἕκαστος προσήνεγκεν ἣ κατὰ διάνοιαν ἔχει καὶ τῶν ἀρτίως σοι ἀναγινωσ-
χομένων.
,
Καὶ ὑπομιμνήσκει οὕς θέλει τῶν ἐν τῇ παρούσῃ ζωῇ ὄντων: Νίνησθητι,

Κύριε, καὶ τῶν ἡμετέρων γονέων καὶ φίλων καὶ συγγενῶν καὶ ἀδελφῶν
τῶνδε.
Τούτων πάντων μνήσθητι, Κύριε, ὧν ἐμνήσθημεν καὶ ὧν οὐκ ἐμνήσθημεν
ὀρθοδόξων, ἀντίδος αὐτοῖς ἀντὶ τῶν ἐπιγείων τὰ οὐράνια, ἀντὶ τῶν
φθαρ-
τῶν τὰ ἄφθαρτα, ἀντὶ τῶν προσκαίρων τὰ αἰώνια, κατὰ τὸ ἐπάγγελ
μα τοῦ
Χριστοῦ σου, ἐπειδὴ δὲ ζωῆς x«i θανάτου τὴν ἐξουσίαν ἔχεις.
Memento, Domine, omnis animae christianae vexatae et afflictae,

misericordiae auxiliique tui, qui Deus es, indigentis, atque reversionis
errantium.
Memento, Domine, venerandorum patrum et fratrum nostrorum, qui
in virginitate et reverentia et ascesi degunt et qui in montibus et
speluncis et foraminibus terrae colluctantur, et conventuum orthodoxo-
rum qui sunt per singula loca et nostrae in Christo quae hic est com-
munitatis.
Memento, Domine, fatigatorum et ministrantium nobis patrum
fratrumque nostrorum propter nomen sanctum tuum.
Memento, Domine, omnium in bonum, omnium miserere, Domine,
omnibus nobis reconciliare, redde pacificas multitudines populi tui,
dissipa scandala, aboleto bella, finem affer schismatibus Ecclesiarum,
insurrectiones haeresium celeriter dissolve, retunde ferociam gentium,
exalta cornu Christianorum, pacem tuam et caritatem tuam concede
nobis, Deus, salvator noster, spes omnium finium terrae.
Memento, Domine, temperationis aeris, imbrium pacificorum, rorium

bonorum, ubertatis fructuum, bonae et perfectae annonae et coronae
anni benignitatis tuae; oculi enim omnium in te sperant et tu das
escam illis in tempore opportuno; aperis tu manum tuam et imples
omne animal benedictione.
Hic mutat versus ad Archidiaconum: Memento, Domine, eorum qui
fructus attulerunt afferuntque in sanctis tuis, qui Deus es, ecclesiis et
pauperum quorum meminimus et eorum qui nobis mandaverunt ut sui
meminissemus in orationibus.
Etiam meminisse dignare, Domine, eorum quoque qui oblationes
obtulerunt hodierna die in sanctum altare tuum et pro quibus unus-
quisque obtulit vel quos in mente habet et eorum qui tibi nunc ipsum
recensentur.
Et memoriam facit eorum quos vult qui in praesenti vita sunt: Me-
mento, Domine, parentum quoque nostrorum et amicorum et consan-
guineorum et fratrum N. N.
Horum omnium memento, Domine, quorum memoriam egimus et
quorum non egimus orthodoxorum; vicissim da eis pro bonis terre-
stribus caelestia, pro corruptibilibus incorruptibilia, pro temporalibus
aeterna, secundum promissum Christi tui, quandoquidem vitae et
mortis potestatem habes.
Ἔτι μνησθῆναι καταξίωσον, Κύριε, καὶ τῶν ἀπ᾽ αἰῶνός σοι εὐαρεστη-
σάντων κατὰ γενεὰν καὶ γενεὰν ἁγίων πατέρων, πατριαρχῶν, προφητῶν,
ἀποστόλων, μαρτύρων, ὁμολογητῶν, διδασκάλων ὁσίων καὶ παντὸς πνεύ-
ματος δικαίου ἐν πίστει τοῦ Χριστοῦ σοὺ τετελειωμένου.
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ, εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξὶ xod.
εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς χοιλίας σου, ὅτι σωτῆρα ἔτεκες τῶν ψυχῶν
ἡμῶν (ἐκ τρίτου).
Καὶ ἐκφωνεῖ λέγων ᾿Εξαιρέτως τῆς παναγίας καί εὐλογημένης, ἀχράν-
του δεσποίνης ἡμῶν, θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.
Καὶ ἀποκρίνονται μόνοι οἱ Κληοικοὶ λέγοντες ὥς ἐν κρυπτῷ - Μνήσθητι,
Κύριε, ὁ Θεὸς ἡμῶν.
Καὶ λέγει ὃ “]ερεὺς κύπτων " Τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννου τοῦ προφήτου, προ-
δρόμου καὶ βαπτιστοῦ.
Τῶν ἁγίων ἀποστόλων Πέτρου, Παύλου, ᾿Ανδρέου, ᾿Ιακώβου, ᾿Ιωάννου,
Φιλίππου, Βαρθολομαίου, Θωμᾶ, Ματθαίου, ᾿Ιχκώβου, Σίμωνος, ᾿Ιούδα,
Ματθία: Μάρκου, Λουκᾶ τῶν εὐαγγελιστῶν.
Τῶν ἁγίων προφητῶν xol πατριαρχῶν καὶ δικαίων.
Τοῦ ἁγίου Στεφάνου, τοῦ πρωτοδιακόνου καὶ πρωτομάρτυρος.
Τῶν ἁγίων μαρτύρων καὶ ὁμολογητῶν, τῶν διὰ Χριστὸν τὸν ἀληθινὸν
θεὸν ἡμῶν μαρτυρησάντων καὶ ὁμολογησάντων τὴν καλὴν ὁμολογίαν.
Τῶν νηπίων τῶν ἀναιρεθέντων ὑπὸ Ἡρώδου τοῦ βασιλέως.
Τῶν ἁγίων μαρτύρων Προκοπίου, Θεοδώρου, Κύρου, ᾿Ιωάννου, Γεωρ-
γίου, Λεοντίου, Σεργίου, Βάκχου, Κοσμᾶ, Δαμιανοῦ, Σαβινιανοῦ, Παύλου,
Βαβίλα, ᾿Αγαθαγγέλου, Εὐστρατίου καὶ τῶν σὺν αὐτῷ ἀθλησάντων.
Τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα, τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα πέντε.
Τῆς ἁγίας Θέκλης, τῆς πρωτομάρτυρος.
Τῶν ἁγίων μυροφόρων γυναικῶν.
Τῶν ἁγίων μαρτύρων γυναικῶν Τάττης, Φεβρωνίας, ᾿Αναστασίας, Ebo»-
μίας, Σοφίας, Βαρβάρας, ᾿Ιουλιανῆς, Εἰρήνης, ᾿Ελπίδος, Πίστεως, ᾿Αγάπης.
Μνήσθητι, Κύριε ὁ Θεός, τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν καὶ ἀρχιεπισκόπων,
τῶν ἀπὸ τοῦ ἁγίου "lox ou τοῦ ἀποστόλου xol ἀδελφοῦ τοῦ Κυρίου καὶ
πρώτου τῶν ἀρχιεπισκόπων μέχρι Λέοντος καὶ ᾿Αθανασίου ὀρθοδόξως ἀρχι-
επισκοπησάντων τῆς ἁγίας Χριστοῦ τοῦ θεοῦ ἡμῶν πόλεως.
Καὶ τῶν ἐξ ἀρχῆς ἀρχιεπισχοπησάντων, τῶν ἀπὸ τοῦ ἁγίου καὶ μαχκα-
ρίου πατρὸς ἡμῶν ᾿Βνέα τοῦ ἀποστολικοῦ καὶ πρώτου τῶν ἐπισκόπων
μέχρι Σ᾽ωφρονίου xai ᾿Ιωάννου.
Μνήσθητι, Κύριε, τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν καὶ διδασκάλων Κλήμεντος,
II. MEMENTO DEFUNCTORUM ET SANCTORUM
Etiam meminisse dignare, Domine, eorum quoque qui tibi a saeculo

bene placuerunt per singulas generationes, sanctorum patrum, patriar-
charum, prophetarum, apostolorum, martyrum, confessorum, docto-
rum venerandorum et omnis spiritus iusti in fide Christi tui perfecti.
Ave, gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus et
benedictus fructus ventris tui, quia salvatorem animarum nostrarum
genuisti (fer).
Et exclamat dicens: Praesertim omnino sanctae et benedictae, imma-
culatae dominae nostrae, Dei genitricis semperque virginis, Mariae.
Et respondent soli Cleri dicentes quasi in secreto: Memento, Domine,
Deus noster.
Εἰ dicit Sacerdos se submittens: Sancti Ioannis prophetae, praecur-
soris et baptistae.
Sanctorum apostolorum Petri, Pauli, Andreae, Iacobi, Ioannis,
Philippi, Bartholomaei, Thomae, Matthaei, Iacobi, Simonis, Iudae,
Matthiae; Marci, Lucae evangelistarum.
Sanctorum prophetarum et patriarcharum et iustorum.
Sancti Stephani, primi diaconi et primi martyris.
Sanctorum martyrum et confessorum, qui propter Christum verum
Deum nostrum testificati et confessi sunt bonam confessionem.
Infantium qui e medio sublati sunt ab Herode rege.
Sanctorum martyrum Procopii, Theodori, Cyri, loannis, Georgii,
Leontii, Sergii, Bacchi, Cosmae, Damiani, Sabiniani, Pauli, Babilae,
Agathangeli, Eustratii et eorum qui una cum eo certaverunt.
Sanctorum quadraginta, sanctorum quadraginta quinque.
Sanctae Theclae, primae martyris.
Sanctarum mulierum quae myrum tulerunt.
Sanctarum martyrum mulierum Tattae, Febroniae, Anastasiae,
Euphemiae, Sophiae, Barbarae, Iulianae, Irenes, Spei, Fidei, Caritatis.
Memento, Domine Deus, sanctorum patrum nostrorum et archiepi-
scoporum, qui inde a sancto Iacobo apostolo et fratre Domini et primo
archiepiscoporum usque ad Leontium et Athanasium recta fide archi-
episcopi fuerunt sanctae civitatis Christi Dei nostri.
Et eorum qui a principio archiepiscopi fuerunt, qui inde a sancto
beatoque patre nostro Ennea [viro] apostolico et primo episcoporum
usque ad Sophronium et Ioannem.
Memento, Domine, sanctorum patrum nostrorum et doctorum
Τιμοθέου, ᾿Ιγνατίου, Διονυσίου, Εἰρηναίου, Γρηγορίου, ᾿Αλεξάνδρου, Εὐ-

σταθίου, ᾿Αθανασίου, Βασιλείου, Γρηγορίου, Γρηγορίου, ᾿Αμβροσίου, 'Au-
φιλοχίου, Λιβερίου, Δαμάσου, ᾿Ιωάννου, ᾿Επιφανίου, Θεοφίλου, Κελεστίνου,
Αὐγουστίνου, Κυρίλλου, Λέοντος, Πρόκλου, Προτερίου, Φίλικος, ᾿Ορμίο-
δου, Εὐλογίου, ᾿Εφραιμίου, ᾿Αναστασίου, Θεοδώρου, Μαρτίνου, ᾿Αγάθω-
νος, Σ ωφρονίου.
Μνήσθητι, Κύριε, τῶν ἁγίων μεγάλων καὶ οἰκουμενικῶν ἕξ συνόδων.
Τῶν ἐν Νικαίᾳ τριακοσίων δέκα xol ὀκτὼ καὶ τῶν ἐν Κὶὠνσταντίνου

πόλει ἑκατὸν πεντήκοντα καὶ τῶν ἐν ᾿Εφέσῳ τὸ πρότερον διακοσίων καὶ
τῶν ἐν Καλχηδόνι ἑξακοσίων τριάκοντα καὶ τῶν ἐν τῇ ἁγίᾳ πέμπτῃ συνόδῳ
ἑχατὸν ἑξήκοντα τεσσάρων καὶ τῶν ἐν τῇ ἁγία ἕκτῃ συνόδῳ διακοσίων
ὀγδοήκοντα ἐννέα καὶ λοιπῶν ἁγίων συνόδων xol ἐπισκόπων, τῶν ἐν πάσῃ
τὴ οἰκουμένῃ ὀρθοδόξως ὀρθοτομησάντων τὸν λόγον τῆς ἀληθείας.
Μνήσθητι, Κύριε, τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν καὶ ἀσκητῶν Παύλου, ' Av-
τωνίου, Χαρίτωνος, Παύλου, Παχωμίου, “Αμούν, Θεοδώρου, ἹἸλαρίωνος,
᾿Αρσενίου, Μακαρίου, Μακαρίου, Σισωΐου, ᾿Ιωάννου, Παμβώ, Ποιμένος,.
Νείλου, ᾿Ησιδώρου, ᾿Εφραίμ, Συμεῶνος, Συμεῶνος, Θεοδοσίου, Σάβα, Σα-
βᾶ, Εὐθυμίου, Θεοκτίστου, Γερασίμου, Παντολέοντος, Μαξίμου, ᾿Αναστα-
σίου, Κοσμᾶ, ᾿Ιωάννου.
Μνήσθητι, Κύριε, τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν τῶν ἀναιρεθέντων ὑπὸ τῶν
βαρβάρων ἐν τῷ ἁγίῳ ὄρει τῷ Σινὰ xol ἐν τῇ Ραϊθοῖ καὶ λοιπῶν ὁσίων
πατέρων ἡμῶν καὶ ἀσκητῶν ὀρθοδόξων καὶ πάντων τῶν ἁγίων, οὐχ ὅτι
ἡμεῖς ἐσμὲν ἄξιοι μνημονεύειν τῆς ἐχεινῶν μακαριότητος, ἀλλ᾽ ἵνα χαὶ
αὐτοὶ παρεστῶτες τῷ φοβερῷ καὶ φρικτῷ oou βήματι ἀντιμνημονεύσωσι
τῆς ἡμῶν ἐλεεινότητος.
Μνήσθητι, Κύριε, πρεσβυτέρων, διακόνων, διακονισσῶν, ὑποδιακόνων,
ἀναγνώστων, ἐπορχιστῶν, ἑρμηνευτῶν, ψάλτων, μοναζόντων, ἀειπαρθένων,
χήρων, ὀρφανῶν, ἐγκρατευομένων, τῶν μετὰ πίστεως ἐν τῇ κοινωνίᾳ τῆς
ἁγίας σου καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς ἐκκλησίας τελειωθέντων.
Μνήσθητι, Κύριε, τῶν εὐσεβῶν xol πιστῶν βασιλέων Κωνσταντίνου,

“Ἑλένης, Θεοδοσίου τοῦ μεγάλου, Μαρκιανοῦ, Πουλχερίας, Λέοντος, "Iouc-
τινιανοῦ, Κὶὠνσταντίνου καὶ τῶν κατ᾽ αὐτοὺς εὐσεβῶς καὶ πιστῶς βασι-
λευσάντων καὶ πάντων τῶν ἐν πίστει καὶ σφραγίδι Χριστοῦ προκοιμηθέν-
τῶν φιλοχρίστων ὀρθοδόξων λαϊκῶν.
Μνήσθητι,
,
Κύριε,
l
τῶν
c
ἡμετέρων
ς ,
γονέων xod φίλων καὶ συγγενῶν.
e
Kai μνημονεύσει μετ᾽ ἐκείνους ὧν θέλει ὀρθοδόξων.

' , L ,
Τούτων πάντων
Clementis, Timothei, Ignatii, Dionysii, Irenaei, Gregorii, Alexandri,

Eustathii, Athanasii, Basilii, Gregorii, Gregorii, Ambrosii, Amphilochii,
Liberii, Damasi, Ioannis, Epiphanii, Theophili, Celestini, Augustini,
Cyrilli, Leontis, Procli, Proterii, Philicis, Hormisdae, Eulogii, Ephraem,
Anastasii, Theodori, Martini, Agathonis, Sophronii.
Memento, Domine, sanctorum magnorum et ccumenicorum sex

conciliorum.
Trecentorum decem et octo [patrum] Nicaeae et centum quinqua-
ginta Constantinopoli et ducentorum Ephesi prius et sexcentorum
triginta Calcedoniae et centum sexaginta quattuor in sancto quinto
concilio et ducentorum octoginta novem in sancto sexto concilio et
reliquorum sanctorum conciliorum et episcoporum, qui in universo
orbe recta fide recte tractaverunt verbum veritatis.
Memento, Domine, sanctorum patrum nostrorum et ascetarum
Pauli, Antonii, Charitonis, Pauli, Pachomii, Amun, Theodori, Hila-
rionis, Arsenii, Macarii, Macarii, Sisoii, Ioannis, Pambo, Poemenis,
Nili, Isidori, Ephrem, Simeonis, Simeonis, Theodosii, Sabae, Sabae,
Euthymii, Theoctisti, Gerasimi, Pantaleonis, Maximi, Anastasii,
Cosmae, Ioannis.
Memento, Domine, sanctorum patrum nostrorum qui e medio sublati
sunt a barbaris in monte sancto Sina et Raethae et reliquorum vene-
randorum patrum nostrorum et ascetarum orthodoxorum et omnium
sanctorum, non quod nos digni simus qui illorum beatitudinis memo-
riam agamus, sed ut ipsi vero adstantes tuo timendo et tremendo
tribunali vicissim miseriae nostrae memoriam agant.
Memento, Domine, presbyterorum, diaconorum, diaconissarum,
subdiaconorum, lectorum, exorcistarum, interpretum, cantorum,
monachorum, perpetuo virginum, viduarum, orphanorum, continen-
tium, eorum qui cum fide in communione sanctae tuae, catholicae et
apostolicae Ecclesiae perfecti sunt.
Memento, Domine, piorum et fidelium regum Constantini, Helenae,
Theodosii magni, Marciani, Pulcheriae, Leonis, Iustiniani, Constantini
et eorum qui post eos pie et fideliter regnaverunt et omnium ortho-
doxorum laicorum Christum amantium qui in fide et signaculo Christi
iam dormierunt.
Memento, Domine, parentum nostrorum et amicorum et consan-
guineorum.
Et post illos memoriam aget eorum quos vult orthodoxorum. Horum
μνήσθητι, Κύριε, ὁ Θεὸς τῶν πνευμάτων καὶ πάσης σαρκός, ὧν ἐμνήσθημ

7 ᾿ς ς x ^ , M E , EA , [Δ 0 εν
xci ὧν οὐκ ἐμνήσθημεν ὀρθοδόξων, αὐτὸς ἐκεῖ αὐτοὺς ἀνάπαυσον £v χώρᾳ

- bod » Y 5 , 5 ,
ζώντων, ἐν τῇ βασιλείᾳ σου, ἐν τῇ τρυφῇ τοῦ παραδείσου, ἐν κόλποις

c b m Led , 5 J
᾿Αβραὰμ xol ᾿Ισαὰκ xol 'loxo, τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν, ὅθεν ἀπέδρα
ΩΝ 1/7 € e [4 5 /
ὀδύνη, λύπη xol στεναγμός, ἔνθα ἐπισκοπεῖ τὸ φῶς τοῦ προσώπου cou καὶ
b e Dod yf 2
καταλάμπει διὰ mavrÓG^ ἡμῶν δὲ τὰ τέλη τῆς ζωῆς χριστιανὰ καὶ εὐά-
c c c ^ M 3-1»
ρεστα xal ἀναμάρτητα ἐν εἰρήνῃ κατεύθυνον, Κύριε, ἐπισυνάγων ἡμᾶς ὑπὸ 72 € € € o
τοὺς πόδας τῶν ἐκλεκτῶν σου, ὅτε θέλεις καὶ ὡς θέλεις, μόνον χωρὶς αἰσ-
M , Lad ΡΣ “ [4 l4 x € θέ /, M H
χύνης καὶ παραπτωμάτων, διὰ τοῦ μονογενοῦς cou Υἱοῦ, κυρίου δὲ xoi
"T c - x
Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, αὐτὸς γάρ ἐστιν ὁ μόνος ἀνα-
e e D e c € ,
μάρτητος φανεὶς ἐπὶ τῆς γῆς.

Ὅ
táxovoc' 4
Καὶ ὑπὲρ εἰρήνης καὶ εὐσταθείας τοῦ παντὸς κόσμου xol
Ζ : K Sx € M 2 , S ΕΣ 0 // ^ ^ , ^
τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ ἐκκλησιῶν xal ὑπὲρ ὧν ἕκαστος προσήνεγκεν ἣ κατὰ
διάνοιαν ἔχει καὶ τοῦ περιεστῶτος λαοῦ καὶ πάντων καὶ πασῶν.
ὋὉ “]ερεὺς λέγει ἐκφωνῶν" Δι’ ὃν καὶ ἡμῖν καὶ αὐτοῖς, ὡς ἀγαθὸς Θεὸς
καὶ φιλάνθρωπος δεσπότης.
Ὃ Λαός" "Avec, ἄφες, συγχώρησον, ὁ Θεός, τὰ παραπτώματα ἡμῶν, τὰ ε
ἑκούσια, τὰ ἀχούσια, τὰ ἐν γνώσει, τὰA ἐν9) ἀγνοίᾳ.

€ (A Ej
ὋὉ 'leocóc μόνος λέγει " Χάριτι καὶ οἰκτιρμοῖς καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ
Χριστοῦ σου, μεθ᾽ οὗ εὐλογητὸς εἶ καὶ δεδοξασμένος σὺν τῷ παναγίῳ καὶ
ἀγαθῷ καὶ ζωοποιῷ cou Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ xol εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν
αἰώνων, ἀμήν.
omnium memento, Domine, Deus spirituum et omnis carnis, quos

meminimus et quos non meminimus orthodoxorum; ipse ibi da ut ii
requiescant in regione vivorum, in regno tuo, in voluptate paradisi,
in sinu Abraham et Isaac et Iacob, sanctorum patrum nostrorum, unde
aufugit dolor, tristitia et gemitus, ubi inspicit lumen vultus tui et
refulget omni tempore. Finem autem vitae nostrae Christiano dignum
et placentem et sine peccato in pace dirige, Domine, congregans nos
sub pedes electorum tuorum, quando vis et sicut vis, dumtaxat sine
confusione neque offensionibus, per unigenitum tuum Filium, Domi-
num et Deum et salvatorem nostrum Iesum Christum, ipse enim est
solus is qui in terra expers peccati apparuit.
D.: Et pro pace et stabilitate totius mundi et sanctarum Dei
Ecclesiarum et pro iis pro quibus unusquisque obtulit vel quos habet in
mente et pro circumstante populo et pro omnibus viris et mulieribus.
Sacerdos dicit exclamans: Per quem et nobis et ipsis, ut bonus Deus
et philanthropus Dominus.
P.: Dimitte, remitte, condona, Deus, offensiones nostras, quas
nostra voluntate, quas praeter voluntatem, quas scientes, quas insci-
entes [commisimus].
(DOXOLOGIA»
Sacerdos solus dicat : Gratia et miserationibus et philanthropia Christi

tui, cum quo benedictus es et glorificatus cum tuo omnino sancto et
bono et vivificatore Spiritu, nunc et semper et in saecula saeculorum.
Amen.
4. ANAPHORA EPIPHANII SALAMIENSIS
BiBLIOGRAPHIA: G. GARITTE, Un opuscule grec traduit de l'arménien

sur l'addition d'eau au vin eucharistique, in: Le Muséon 73 (1960) 297-310;
H. ENGBERDING, Zur griechischen Epiphaniusliturgie, in: Le Muséon 74
(1961) 135-142.
EnpiT10: Versio latina confecta secundum retroversionem graecam

G. GARITTE, op. cit. 298-299.
Dignum et iustum est, Deus noster, tibi gratias agere sine interrup-
tione de omnibus tuis beneficiis quae largitus es nobis, imprimis vero de
eo quod misisti nobis de caelo sanctum puerum tuum, tecum sedentem
super thronum regni tui, tuum coaeternum Filium, Deum Verbum, qui
veniens novissimis diebus, sumens nostram humanitatem, Verbum
caro factum, non subiens mutationem, per Spiritum sanctum carnem
et animam rationabilem hominis habens et omnia quae hominis sunt
excepto peccato, non quasi in homine quodam inhabitans, sed omnino
Deus Verbum perfectus, perfecte incarnatus, non mutans humani-
tatem, neque duo factus, sed unus rex, unus Christus, unus Dominus
in divinitate et in humanitate, sine confusione et sine divisione,
confÁirmans suam divinam et humanam naturam signis divinis et
passionibus humanis.
Cum venturus esset ad voluntariam et gloriosam et vivificantem
pro nobis mortem, postquam accepit panem in suas sanctas et illibatas
manus et ostendit tibi, Deo et Patri, gratias egit, benedixit, sanctifi-
cavit, dedit discipulis suis, sanctis apostolis dicens: Accipite, mandu-
cate. Hoc est corpus meum quod pro vobis frangitur in remissionem
peccatorum.
Similiter post cenam, postquam accepit calicem et miscuit e duobus
elementis, ex fructu vitis et ex aqua, signavit calicem immortalitatis

et dedit discipulis suis dicens: Bibite ex eo omnes. Hic est sanguis meus,
novi testamenti, qui pro vobis et pro multis effunditur in remissionem
peccatorum ... !.
(EPICLESIS»
.. ut hic panis, mutatus, fiat corpus Christi, corpus divinum, corpus

salutare animis et corporibus, et quod in hoc calice mixtum est,
(fiat? sanguis ipse Christi, sanguis novi testamenti, sanguis salutaris
nobis, ut participes simus omnes sanctorum tuorum mysteriorum in
novitate spiritus et non vetustate litterae.
! Desunt sequentia usque ad epiclesim.

C. IN ECCLESIA SYRO-ANTIOCHENA
Notum est in hac Ecclesia multas anaphoras, usque octoginta, partim ex

lingua graeca translatas, partim in lingua syriaca usque saeculum. XIV
redactas in usu fuisse, non autem omnes ubique; neque hodie multae de
facto adhibentur. Elenchus earum, non tamen omnino perfectus, cum indi-
catione codicum manuscriptorum et editionum habetur apud A. ΑΕΒ,
Anaphorae Syriacae (cf. infra). Circa earum authenticitatem primum studium
perfecit H. FucHs (cf. infra). Apud E. RENAUDoT, Liturgiarum Orientalium
Collectio, in tomo II, inveniri potest versio latina 37 istarum anaphorarum
cum commentario ad unamquamque.
Cum non possibile sit neque opportunum videatur vertere in hoc volumine
omnes anaphoras cognitas, ex illis selectae sunt decem, nempe duae anti-
quiores (an. Duodecim Apostolorum et an. Iacobi fratris Domini), duae in
quibus influxus aegyptiacus animadvertitur (an. Timothei et an. Severi),
quinque aliae satis antiquae, denique duae ultimae propter particularem
concinnitatem notatu dignae.
BrBLIOGRAPHIA: H. LABOURT (ed.), D. ΒΑΚ SariBi. Expositio Liturgiae —

Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Script. Syr. S. 2 tom. 93.
Parisiis -- Lipsiae 1903; R. H. CoxNorLvy - H. W. CopniNGTON, Two Com-
mentaries on the Jacobite Liturgy by George Bishop of the Arab Tribes and
Moses Bàr Kepha. Together with the Syriac Anaphora of St. James and a
Document entitled «The Book of Life». Texts and English Translation.
London -- Oxford 1913; A. RÜCKER, Über zwei syrische Anaphoren-
sammlungen, in: OrChr NS 10-11 (1923) 154-157; H. Fucns, Die Anaphora
des monophysitischen Patriarchen Johànnan I., herausgegeben, übersetzt
und im Zusammenhang der gesamten jakobitischen Anaphorenliteratur
untersucht -- Liturgiegeschichtliche Quellen und Forschungen 9. Münster
1926; A. RAzs, Les paroles de la consécration dans les anaphores syriennes,
in: OCP 3 (1937) 486-504; IpEM (ed.), Anaphorae Syriacae. Quotquot in
codicibus adhuc repertae sunt, cura Pontificii Instituti Studiorum Orien-
talium editae et latine versae. Roma 1939ss. (- RAES), Introductio: pp. V-LI;
IpEM, Une Oraison déplacée dans les anaphores syriennes, in: Angelicum
20 (1943) 261-264; J. P. ΡῈ Jowc, Le rite de la commixtion dans la messe
romaine. Dans ses rapports avec les liturgies syriennes, in: Archiv für Li-
turgiewissenschaft 4 (1956) 245-278; 5 (1957) 33-79; IpEM, La connexion
entre le rite de la Consignation et l'épiclése dans saint Éphrem, in: Texte
ANAPHORA DUODECIM APOSTOLORUM (1?) 265
und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur 64. Studia

Patristica 2 (Berlin 1957) 29-34; G. Knounr-Sankis, L'incise «Exauce-moi»
dans l'épiclése syrienne, in: L'Orient Syrien 3 (1958) 337-358.
1. ANAPHORA DUODECIM APOSTOLORUM (I?)
Conferatur cum anaphora graeca loannis Chrysostomi (supra, pp. 223-

229).
BiBLIOGRAPHIA: H. ENGBERDING, Die syrische Anaphora der zwólf

Apostel und ihre Paralleltexte. Einander gegenübergestellt und mit neuen
Untersuchungen zur Urgeschichte der Chrysostomusliturgie begleitet, in:
OrChr 3. S. 12 (1937) 213-247, PE: 218-237 (textus syriacus, versio ger-
manica); A. RaEs, Anaphora syriaca Duodecim Apostolorum prima, in:
Rars 1,203-263; G. Kuounr-SAnxis, La Liturgie Syrienne. Anaphore des
Douze Apótres. Paris 1950, PE: 47-56 (versio gallica).
Enprr1iO: Versio latina: RArEs I, 215-223.
(DIALOGUS»
S.: Caritas Dei Patris (et gratia unigeniti Fili et Domini Dei
magni et salvatoris nostri Iesu Christi et communicatio Spiritus sancti
sit cum omnibus vobis».
OE breum:
* Sursum sint.
* Gratias agamus Domino.
tv(o
fuo : Dignum et iustum est.
S.: Dignum et iustum est nos te adorare et te glorificare, qui vere

es Deus, et unigenitum Filium tuum et Spiritum sanctum. Tu enim ex
eo quod non est, ad hoc ut simus, adduxisti [nos], et quando lapsi era-
19
mus, tunc iterum revocasti [nos], et non destitisti operari donec caelum
ascendere faceres et regnum futurum dares nobis. Propter haec omnia
gratias agimus tibi et unigenito Filio tuo et Spiritui sancto.
S.: Ante te enim stant in circuitu Cherubim quattuor facies [haben-
tes] et Seraphim sex alas [habentes], laudem maiestatis oribus non
silentibus et vocibus non tacentibus cum omnibus virtutibus caelesti-
bus glorificantes et vociferantes et clamantes et dicentes.
P.: Sanctus, sanctus.
(POST SANCTUS»
Sacerdos inclinatus: Sanctus es tu et sanctissimus, et unigenitus

Filius tuus et Spiritus sanctus. Sanctus es tu et sanctissimus, et
magnificentia gloriae tuae, qui ita dilexisti mundum ut Filium tuum
unigenitum dares pro illo, ut omnes qui credunt in eum ne pereant
sed habeant vitam aeternam.
Extollit vocem: Qui cum venisset et totam ceconomiam, quae pro

nobis est, adimplevisset, nocte illa qua traditus est, accepit panem
in manus suas sanctas et, postquam extendit [eas] ad caelum, bene-
dixit, sanctificavit, fregit et dedit discipulis suis apostolis dicens:
Accipite, manducate ex eo vos omnes; hoc est corpus meum, quod pro
vobis et pro multis frangitur et datur in remissionem [peccatorum]
et in vitam aeternam.
similiter et calicem, postquam cenaverunt, miscens e vino et aqua,
gratias egit, benedixit, sanctificavit et postquam gustavit de illis,
dedit discipulis suis apostolis dicens: Accipite, bibite ex eo vos omnes;
hic est sanguis testamenti novi, qui pro vobis et pro multis effunditur
et datur in remissionem peccatorum et in vitam aeternam.
Hoc facite in commemorationem meam. Quotiescumque enim man-
ducabitis panem hunc et calicem hunc bibetis, mortem meam annun-
tiabitis et resurrectionem meam confitebimini, donec veniam.
P.: Mortem tuam, Domine (commemoramus, resurrectionem tuam
confitemur et adventum tuum secundum expectamus. Misericordiam
et indulgentiam a te petimus et peccatorum remissionem implora-
mus. Misericordia tua sit super nos omnes).
ANAPHORA DUODECIM APOSTOLORUM (15) 267
(ANAMNESIS»
5.: Dum igitur memores sumus, Domine, praecepti salutaris et
totius oeconomiae tuae, quae pro nobis facta est, crucis, resurrectionis
tertia die a mortuis, et ascensionis in caelum, et sessionis ad dexteram
maiestatis Patris, et adventus tui secundi gloriosi, in quo futurus es
cum gloria iudicare vivos et mortuos et retribuere omnibus hominibus
secundum opera eorum cum philanthropia; namque supplicat tibi
Ecclesia tua et grex tuus et per te ac tecum Patri tuo dicens: Miserere
mel.
P.: Miserere (nostri, Deus Pater omnipotens, miserere nostri».
S.: Nos quoque, Domine, gratias agentes confitemur tibi pro omni-
bus et propter omnia.
P.: Telaudamus (tibi benedicimus, tibi gratias agimus, Domine, et
rogamus te, Deus noster: propitius esto, o bone, et miserere nostri».
D.: In silentio et timore (state et orate. Orate: pax nobiscum et
tranquillitas omnibus nobis)».
(EPICLESIS»
S.: Deinde vero petimus a te, Domine omnipotens et Deus virtutum

sanctarum, super facies nostras cadentes ante te, ut mittas Spiritum
tuum sanctum super oblationes has quae propositae sunt.
Et elevat vocem suam: Et ostendas panem hunc corpus venerandum
Domini nostri Iesu Christi et calicem hunc sanguinem Domini nostri
Iesu Christi, ut sint omnibus, qui de illis sumunt, ad vitam et resurrec-
tionem, et remissionem peccatorum et sanitatem animae et corporis, et
illuminationem mentis, et apologiam ante tribunal [βῆμα] terribile Chri-
sti tui; et nemo pereat de populo tuo, Domine, sed fac dignos nos omnes
qui, sine turbatione servientes et ministrantes ante te omni tempore vi-
tae nostrae, fruamur mysteriis tuis caelestibus et immortalibus et vivi-
ficantibus, per gratiam et misericordiam et philanthropiam tuam, nunc.
PAmen.
(INTERCESSIONES?
Sacerdos inclinatus: Offerimus ergo tibi, Domine omnipotens, sacri-

ficium hoc rationabile pro omnibus hominibus, pro Ecclesia tua uni-
versa, pro episcopis qui in ea recte statuunt verbum veritatis, pro
exiguitate mea, et pro sacerdotibus et diaconis, pro orthodoxis omnis
regionis, pro toto populo tuo fideli, pro custodia gregis tui, pro Ecclesia
hac sancta, pro omni civitate et regione fidelium, pro aere et fructibus
terrae, pro fratribus fidelibus qui in miseria sunt, pro illis qui obtulerunt
has oblationes, pro omnibus qui solent nominari in Ecclesiis tuis sanctis,
quibus omnibus auxilium concedas, et pro patribus et fratribus nostris
illis qui prius obierunt in fide vera ut constituas eos in gloria divina
in die iudicii, non intrans cum eis in iudicium, quia non est innocens
ante te omnis vivens.
Et elevat vocem suam: Unus est enim qui visus est super terram sine
peccato, unigenitus Filius tuus Dominus noster lesus Christus,
qui est propitiatio magna generis nostri, per quem speramus nos
misericordiam inventuros esse et remissionem peccatorum; propter
quem etiam et illis.
P.: Relaxa, cordona (Deus, offensiones nostras, quas nostra vo-
Iuntate, quas praeter voluntatem, quas scientes, quas inscientes com-
misimus)».
S.: Speciatim ergo memoriam faciamus sanctae genitricis Dei et
semper virginis Mariae, apostolorum divinorum, prophetarum sancto-
rum, martyrum victoria splendentium, et omnium sanctorum qui tibi
placuerunt, quorum precibus et supplicationibus servemur a malo et
sit super nos misericordia in utroque mundo.
(DOXOLOGIA»
Ut etiam in hoc sicut in omnibus multum glorificetur nomen tuum

benedictum cum [nomine] Iesu Christi et Spiritus tui sancti.
PSicut:erat:
ANAPHORA IACOBI FRATRIS DOMINI SYRIACA 269
Conferatur cum textu graeco (supra, pp. 244-261) et armeno (infra,

pp. 342-346).
BiBLi0GRAPHIA: Α. RÜCKER, Die syrische Jakobosanaphora nach der
Rezension des Ja'qob(h) von Edessa. Mit dem griechischen Paralleltext --
Liturgiegeschichtliche Quellen 4. Münster 1923, PE: 8-45 (textus syriacus
et graecus) ;O. HzruiNG, Palimpsestbruchstücke der syrischen Version der
Jakobusanaphora aus dem 8. Jahrhundert in der Handschrift add. 14615
des British Museum, in: OCP 16 (1950) 190-200; IpEM, Anaphora syriaca
sancti Iacobi fratris Domini, in: RAEs 11I,105-179; G. Knounr-SARKIS,
L'anaphore syriaque de saint Jacques, in: L'Orient Syrien 4 (1959) 385-
448, PE: 427-437 (versio gallica).
EnirIo: Versio latina: Rars II, 141-171.
(DIALOGUS»
S.: Caritas Dei et Patris et gratia unigeniti Filii et Domini Dei

magni et salvatoris nostri Iesu Christi et communicatio Spiritus sancti
sit cum omnibus vobis.
* Sursum sint mentes et corda omnium nostrum.
* Gratias agamus Domino in timore.
fày : Dignum
f^
"y et iustum [est].
Sacerdos inclinatus: Vere dignum et iustum et decens et debitum

[est], nos te glorificare, tibi benedicere, te laudare, te adorare, tibi
gratias agere factori totius creationis visibilis sane et invisibilis.
Et elevans vocem suam: Quem glorificant caeli caelorum et omnes

virtutes eorum, sol et luna et omnis chorus stellarum, terra, maria
omneque, quod in eis, Ierusalem caelestis, Ecclesia primogenitorum,
qui scripti sunt in caelo, angeli, archangeli, principatus, potestates,
throni, dominationes, virtutes quae supra mundum, exercitus caelestes,
Cherubim multos oculos et Seraphim sex alas [habentes], qui duabus

quidem alis tegunt facies suas, duabus vero pedes, duabus volitant,
alter ad alterum oribus non quiescentibus et theologia non conticescenti
hymnum triumphalem magnificentiae gloriae voce clara glorificantes,
vociferantes, clamantes et dicentes.
P.: Sanctus, sanctus, et reliqua.
(POST SANCTUS»
Sacerdos [imclinatus] : Sicut vere sanctus es et rex saeculorum et dator

omnis sanctitatis, sanctus et unigenitus Filius tuus, Dominus et Deus
noster Iesus Christus, sanctus vero et Spiritus tuus sanctus, qui
scrutatur omnia et profunda tua, Deus et Pater. Sanctus enim es,
pantocrator, omnipotens, tremende, bone, qui compatiens es et impri-
mis figmento tuo, qui formasti de terra hominem et donasti ei delicias
paradisi. Cum vero transgressus esset mandatum tuum et cecidisset,
non neglexisti, non dereliquisti eum, bone, sed educasti eum sicut
pater misericors, vocasti eum per legem, instituisti eum per prophetas;
novissime vero unigenitum Filium tuum Dominum nostrum et Deum
Iesum Christum misisti in mundum, ut imaginem tuam renovaret:
qui cum descendisset et incarnatus esset ex Spiritu sancto et ex sancta
Dei genitrice semperque virgine beata Maria, conversatus sane est cum
hominibus omnia dispensans ad salutem generis nostri.
Et elevans vocem suam: Cum vero suscepturus esset mortem volun-
tariam pro nobis peccatoribus, ille qui sine peccato, nocte illa, qua
tradebatur pro vita et salute mundi, accipiens panem super manus
suas sanctas et immaculatas et incontaminatas, et ostendit tibi, Deo et
Patri, et gratias agens benedixit sanctificavit, fregit, dedit discipulis
suis et apostolis dicens: Accipite, manducate ex eo vos omnes. Hoc
meum est corpus, quod pro vobis et pro multis frangitur et datur, in
remissionem peccatorum et in vitam aeternam. Amen.
D. Amen:
S.: Similiter et calicem, postquam cenaverunt, miscens et vino et
aqua, gratias egit, benedixit, sanctificavit, dedit iisdem discipulis et
apostolis dicens: Accipite, bibite ex eo omnes vos. Hic meus est sanguis
testamenti novi, qui pro vobis et pro multis effunditur et datur in
remissionem peccatorum et in vitam aeternam. Amen.
P.: Amen.
S.: Hoc facite in commemorationem meam; quotiescumque enim

[si] manducabitis panem hunc, et calicem hunc bibetis, mortem meam
annuntiabitis, donec veniam.
P.: Mortem tuam, Domine noster, annuntiamus, e£ reliqua (cf. su-
fva, p. 266).
(ANAMNESIS»
S.: Memores, igitur, Domine, mortis tuae, et resurrectionis tuae
tertia die a mortuis, et ascensionis tuae in caelum, et sessionis tuae ad
dexteram Dei et Patris, et adventus tui secundi tremendi et gloriosi,
quo iudicaturus es orbem in iustitia, cum retributurus es unicuique
secundum opera eius, offerimus tibi hoc sacrificium tremendum et
incruentum, ne secundum peccata nostra facias nobis, Domine,
neque secundum iniquitates nostras retribuas nobis, sed secundum
mansuetudinem et philanthropiam tuam dele peccata nostra obsecran-
tium te; populus enim tuus et hereditas tua obsecrat te, et per te et
tecum Patrem dicens:
P.: Miserere nostri, Pater pantocrator, e£ reliqua (cf. supra, 5.267».
S.: Et nos quoque tibi gratias agentes et confitemur tibi, ex tuo tibi,
offerimus tibi, in omnibus et propter omnia.
P.: Te laudamus, e£ reliqua (cf. ?bid.».
(EPICLESIS»
Sacerdos (Imvocatio Spiritus sancti): Miserere nostri, Deus Pater
pantocrator, et mitte super nos et super oblationes has propositas
Spiritum tuum sanctum, Dominum et vivificantem, consedentem tibi,
Deo Patri et Filio, et conregnantem, et consubstantialem, et coaeter-
num, qui locutus est in lege et prophetis et in testamento tuo novo,
qui descendit in similitudine columbae super Dominum nostrum
Iesum Christum in Iordane flumine, qui descendit super apostolos
sanctos tuos in similitudine linguarum ignearum.
Et elevans vocem suam: Ut illabens faciat panem quidem hunc cor-
pus vivificans, corpus salutare, corpus caeleste, corpus liberans ani-
mas nostras et corpora, corpus Domini et Dei et salvatoris nostri
Iesu Christi, in remissionem peccatorum et in vitam aeternam acci-
pientibus. Amen.
IPecXEmenm
S.: Et mixtum, quod in calice hoc, faciat sanguinem novi testa-
menti, sanguinem salutarem, sanguinem vivificantem, sanguinem
caelestem, sanguinem liberantem animas nostras et corpora, sangui-
nem Domini et Dei et salvatoris nostri Iesu Christi in remissionem

peccatorum et in vitam aeternam accipientibus. Amen.
o Amen;
S.: Ut fiant omnibus ex eis accipientibus in sanctitatem animarum
et corporum, in productionem fructuum operum bonorum, in confir-
mationem Ecclesiae tuae sanctae, quam fundasti supra petram fidei, et
portae inferi non superabunt eam, liberans eam ab omnibus haeresibus
et a scandalis operantium iniquitates usque ad consummationem
saeculi in saeculum saeculorum. Amen.
D Amen:
(INTERCESSIONES»
(I. PRO PATRIBUS VIVIS»
Sacerdos inclinatus : Offerimus tibi idem sacrificium hoc tremendum

et incruentum pro locis tuis sanctis, quos glorificasti revelatione Chri-
sti tui, imprimis pro Sion, matre omnium Ecclesiarum, et pro Ecclesia
tua sancta, quae [est] in toto orbe; dona copiosa Spiritus tui sancti
praesta ei, Domine. - Memento, Domine, et beatorum episcoporum no-
strorum, statuentium nobis recte verbum veritatis, nominatim patrum
nostrorum sanctorum N. et N. patriarcharum, et beati episcopi nostri
N.; senectam honorabilem praesta eis, longaevos custodi eos pascentes
populum tuum in omni pietate et iustitia. - Memento, Domine, et pres-
byterii honorabilis, quod [est] hic et ubique, et diaconatus in Christo,
et reliqui totius ministerii, et omnis ordinis ecclesiastici. - Memento,
Domine, et paupertatis meae, quem, licet indignum, vocare dignatus
es; peccata iuventutis meae et ignorantias meas ne memineris, sed
secundum multitudinem misericordiae tuae memento mei tu; si enim
iniquitates observaveris, Domine, Domine, quis poterit sustinere; quia
apud te est propitiatio; visita me, et iustifica me; et ubi abundavit
peccatum, ibi superabundet gratia tua.
Et elevans vocem suam: Et libera nos, Domine, ab omni angustia et
ira, sane et necessitate, et ab omni machinatione et adversitate homi-
num, et ab omni impetu et oppressione daemonum, et a plaga immissa a
te, Deus, quae [propter] peccata nostra affertur super nos; et custodi in
fide orthodoxa et observationibus mandatorum tuorum sanctorum nos
sane et omnes, qui digni facti sunt stare coram te, et exspectant abun-
dantem misericordiam a te, quoniam Deus volens misericordiam es ;et
tibi gloriam referimus et unigenito Filio tuo et Spiritui tuo sancto, nunc.
DcvAmen:
(II. PRO FRATRIBUS FIDELIBUS»
Sacerdos $nclinatus: Iterum meminisse dignare et eorum, qui

nobiscum stant et nobiscum orant, patrum et fratrum nostrorum, et
eorum qui absunt. - Memento, Domine, et eorum, qui praeceperunt
nobis, ut sui recordaremur in orationibus et supplicationibus ad
te, Deus noster; et omnibus praesta, Domine, petitiones, quae ad
salutem [sunt]. - Memento, Domine, et eorum, qui obtulerunt obla-
tiones ad altaria tua sancta, et eorum, pro quibus unusquisque obtulit,
et eorum, qui voluerunt et non potuerunt offerre, et eorum, quos quis-
que in mente habet, et eorum, qui nunc nominantur.
Et elevans vocem suam: Omnium memento, Domine, eorum, quorum
recordati sumus, et eorum, quorum non recordati sumus. Secundum
multitudinem mansuetudinis tuae, retribue eis gaudium salutis
tuae, suscipiens sacrificia eorum in amplitudinibus caeli tui, et dignos
eos faciens visitatione et auxilio a te; confirma eos virtute tua, et
defensione tua arma eos, quoniam misericors es et volens misericor-
diam; et decet te gloria et honor et potestas et unigenito Filio tuo et
Spiritui tuo sancto, nunc.
P.: Amen.
(III. PRO REGIBUS»
Sacerdos inclinatus: Memento, Domine, piorum regum nostrorum et

reginarum, apprehende arma et scutum, et exsurge in auxilium eorum;
subice eis omnes hostes et adversarios, ut nos vitam quietam et tran-
quillam vivamus, in omni religiositate et honestate. — Memento,
Domine, et eorum, qui in vinculis et custodiis sunt, et in exsilis,
patrum et fratrum nostrorum; aegrotorum, infirmorum, et eorum, qui
a spiritibus malis vexantur et affliguntur. - Memento, Domine, et
aerum et imbrium et rorum et fructum terrae et coronae anni; oculi
enim omnium in te sperant, et tu das escam eorum in tempore oppor-
tuno, aperiens manum tuam omnibus sufficientem, et implens omne
vivens beneplacito.
Et elevans vocem suam: Quoniam tu es refugium salutis et virtus
auxiliatrix et dispensans victoriae omnium illorum, qui invocant te, et
sperant in te, Domine; et tibi gloriam referimus et unigenito Filio tuo
et Spiritui tuo sancto, nunc.
P Amen.
(IV. PRO SANCTIS»
Sacerdos inclinatus : Quoniam igitur sane potestas vitae et mortis est

tibi, Domine, et Deus misericordiae et philanthropiae es, meminisse
dignare omnium eorum, qui a saeculo placuerunt tibi, patrum sancto-
rum, patriarcharum, prophetarum, apostolorum et sancti Ioannis
praecursoris et baptistae, et sancti Stephani archidiaconi et primi
martyris, et sanctae et gloriosae genitricis Dei Mariae et omnium
sanctorum.
Et elevans vocem suam: Rogamus te, Domine, multum misericors, qui
impossibilia possibilia paras, aggrega nos illi coetui beato, annumera
nos cum illa Ecclesia, et ordina nos gratia tua inter primogenitos, qui
scripti sunt in caelo. Propterea enim et nos quoque meminimus eorum,
ut etiam illi stantes coram throno tuo excelso meminerint miseriae et
paupertatis nostrae, et offerant tibi nobiscum sacrificium hoc tremen-
dum et incruentum ad securitatem tam eorum, qui vivunt, et ad confir-
mationem nostrum debilium et indignorum, quam ad refrigerium om-
nium eorum, qui a saeculo placuerunt tibi, patrum et fratrum nostro-
rum, gratia et misericordia et philanthropia unigeniti Filii tui, cum
quo te decet gloria et honor et potestas cum Spiritu tuo sancto et bono
et vivificante tibique consubstantiali, nunc.
P; Amen:
(V. PRO PATRIBUS DOCTORIBUS»
Sacerdos inclinatus: Memento, Domine, et beatorum episcoporum,
qui iam requieverunt, qui statuerunt nobis verbum veritatis, qui ἃ
Iacobo archiepiscopo et apostolo et martyre usque ad diem hodiernam
verbum fidei orthodoxae in Ecclesiis tuis sanctis praedicaverunt.
Et elevans vocem suam : Luminarium et doctorum Ecclesiarum tuarum
sanctarum, qui dimicaverunt certamen bonum fidei, qui portaverunt
nomen tuum coram gentibus et regibus et filiis Israel, quorum precibus
et supplicationibus pacem tuam Ecclesiis tuis praesta, doctrinas eorum
et confessionem eorum in animis nostris confirma, haereses noxias
aufer, et stationem ante tribunal tuum tremendum sine pudore praesta
nobis; quoniam sanctus es, Domine, et in sanctis requiescens,
et con-
summator sanctorum es, et decet te gloria et honor et potestas, nunc.
P5 Àmen.
(VI. PRO DEFUNCTIS»
Sacerdos inclinatus: Memento, Domine, sacerdotum orthodoxorum,

qui iam requieverunt diaconorum, subdiaconorum, psaltarum, lecto-
rum, interpretum, exorcistarum, monachorum, auditorum, virginum
perpetuarum, laicorum, qui in fide Christi iam obdormierunt, et
eorum, pro quibis unusquisque obtulit, et pro illis, quos quisque in
mente sua habet.
Et elevans vocem suam: Domine, Domine, Deus spirituum et omnis
carnis, omnium memento illorum, quorum recordati sumus, et illorum,
quorum non recordati sumus, qui cum fide orthodoxa e vita hac
migraverunt; da requiem animabus et corporibus et spiritibus eorum,
liberans eos a damnatione perpetua futura, et dignos faciens eos requie
in sinu Abraham et Isaac et Iacob, ubi splendet lumen vultus tui, unde
fugierunt dolores et angores et gemitus, non imputans eis omnia delicta
eorum, neque intrans in iudicium cum servis tuis, quia non iustificatur
coram te omnis vivens, neque enim quisquam est innocens in peccato
et purus a macula ex eis, qui inter homines sunt super terram, nisi
solus Dominus noster et Deus noster et salvator noster Iesus Christus,
unigenitus tuus Filius, per quem nos quoque exspectamus misericordiam
invenire et remissionem peccatorum, propter quem etiam nobis et eis.
P.: Remitte, relaxa.
Sacerdos inclinatus: Remitte, relaxa, condona, Deus, delicta
nostra, quae cum voluntate, quae sine voluntate, quae scienter, quae
nescienter, quae opere, quae verbo, quae cogitatione, quae occulte,
quae aperte, quae consulto, quae errore [sunt commissa], ea, quae
novit nomen tuum sanctum.
Et elevans vocem suam: Finem vero nostrum christianum conserva
et sine peccato, congregans nos sub pedibus electorum tuorum, quando
vis, et quomodo vis, tantummodo sine pudore delictorum.
(DOXOLOGIA»
Ut in hoc quoque velut in omnibus glorificetur et laudetur nomen

tuum honoratissimum et benedictum cum [illo] Domini nostri Iesu
Christi et Spiritus sancti.
P.: Sicut erat, est, et veliqua.
3. ANAPHORA TIMOTHEI ALEXANDRINI
BIBLIOGRAPHIA: Α. RÜCKER, Anaphora syriaca Timothei Alexandrini, in:

Razs I, 1-47; H. ENcBERDING, Das Verháltnis der syrischen Timotheus-
anaphora zur koptischen Cyrillusliturgie, in: OrChr 42 (1958) 55-67; IDEM,
Untersuchungen zu den jüngst veróffentlichten Bruchstücken sa'idischer
Liturgie, in: OrChr 43 (1959) 59-75; IpEM, Zur griechischen Epiphanius-
liturgie, in: Le Muséon 74 (1961) 135-142.
EniTIo: Versio latina: Raks I, 13-25.
(DIALOGUS»
S.: Caritas Dei Patris et gratia unigeniti Filii, Dei magni et salva-
toris nostri Iesu Christi et communicatio Spiritus sancti sit cum vobis
omnibus.
" Sursum sint sensus et corda omnium nostrum.
tvfa
fo
ty εὐ Dignum et iustum est.
Sacerdos incipit offerre inclinatus: Vere dignum et iustum et decens

et rectum et salvificans animas nostras, nos te glorificare, te laudare,
tibi benedicere, te exaltare, Deus non genitus, ineffabilis, immutabilis,
inexplicabilis, incomprehensibilis, Deus, qui induxit omne ex eo, quod
non existit ad id, ut exsisteret, per Deum Verbum, qui nos creavit
secundum figuram et imaginem tuam; te laudamus, rex creationis
visibilis et invisibilis, creator totius naturae; adoramus sapientiam
tuam, virtutem tuam, unigenitum Filium tuum, opificem et creatorem
omnium, Dominum Deum Verbum; laudamus te, Deus invisibilis,
inintelligibilis, excelse, immense, investigabilis, lumen inaccessibile,
pulchritudo sancta, terribilis in sublimitate, mitis in amore erga homi-
nes, copiose in auxiliis, incomparabilis in iudiciis, Deus patrum nostro-
rum Deus Abraham, Isaac et Iacob et seminis eorum iusti; laudamus
sapientiam tuam, quae exaltavit caelum, fundavit terram, occlusit
ANAPHORA TIMOTHEI ALEXANDRINI 2d
diluvia, contraxit abyssos, oriri fecit solem et lunam et multitudinem

stellarum in caelo.
Vere, Domine, dignum est nos te glorificare et laudare et exaltare,
qui es super omnem principem et potestatem et virtutem et domina-
tionem et omne nomen, quod invocatur, non solum in hoc mundo, sed
etiam in illo futuro; te, qui es et antea eras, qui conteris et confirmas;
te, cuius verbo tuo procedunt et oboediunt omnia, qui fecisti terram in
fortitudine tua, te, qui extendisti caelum prudentia tua; qui ambulas
super pennas ventorum, qui fecit angelos suos spiritus, et ministros
suos flammam ignis et super mare ambulat, sicut super terram; qui
fecit Pleiades et Vespertinum et Plaustrum et interiora Austri; qui
fecit magna et incomprehensibilia et laudabilia et mirabilia, quorum
non est numerus; qui posuit arenam terminum mari, praeceptum
sempiternum et non procedit neque transit; te, qui fecisti bonum
ordinem caeli, temperationem aerum, cursum solis, crescentiam
lunae, splendorem stellarum, flatum ventorum, sonum tonitruum,
impetum fulminum, inundationem imbris, productionem fructuum
terrae:
(INTRODUCTIO AD SANCTUS - SANCTUS»?
Et extollens vocem: Vere, Domine, te decet nos glorificare et laudare

et exaltare; te enim glorificant et laudant et exaltant oribus non
deficientibus et vocibus inerrabilibus angeli, archangeli, principatus,
potestates, throni, dominationes, virtutes supramundanae, exercitus
caelestes, spiritus prophetarum et iustorum, animae martyrum et
apostolorum, Cherubim multis oculis, Seraphim sex alis, sex alae uni
sex alae alteri: et duabus alis tegunt facies suas propter divinitatem
tuam invisibilem et inintelligibilem, duabus pedes, et duabus alter ad
alterum volitant hymnum triumphalem laudis magnificentiae canunt
et clamant et dicunt.
P.: Sanctus, sanctus, sanctus, e£ reliqua.
(POST SANCTUS)?
Sacerdos inclinatus: Vere sanctus es, sanctissime Deus Pater, sanc-

tus enim et sanctissimus et unigenitus Filius tuus, Dominus noster
Iesus Christus, qui ante saecula a te ineffabiliter genitus est, qui ses-
sionem a dextera maiestatis tuae semper possidet; sanctus enim et
sanctissimus Spiritus tuus sanctus, per quem omnia, quae in caelo et
quae in terra sunt, sanctificantur. Et illi quidem, qui in caelo tibi
proximi sunt, laudem et honorem offerunt nomini suo honoratissimo,

rex saeculorum. Nos autem servi tui multipliciter peccatores cum po-
testatibus supernis communicantes glorificamus, laudamus, benedici-
mus, petentos abs te misericordiam: Miserere nostri, Deus salvator no-
ster, et ostende faciem misericordiae tuae super nos et salvi erimus. Tu
enim es, qui misertus es super genus nostrum, et misisti nobis unigeni-
tum Filium tuum, Dominum quidem nostrum Iesum Christum, salva-
torem, illuminatorem, benefactorem, liberatorem animarum et cor-
porum nostrorum. Qui enim ab antiquo per prophetas suas sanctos
annuntiatus erat habitaturus in nobis; advenit quidem in fine dierum
et suscepit humanitatem nostram super se; Verbum caro factum est,
non autem mutationem suscipiens, neque alterationem, sed a Spiritu
sancto et a sancta Dei genetrice semper virgine Maria conceptus est
cum corpore habente animam rationabilem et intelligibilem in unitate
vera et personali, non habens in se speciem phantasmatis neque scissio-
nem neque divisionem, sed vere corpus et animam humanam suscepit
et omnia, quibus subsistit homo; et in omnibus assimilatus est nobis
peccato solo excepto. Non enim tamquam si in homine habitaret,
sed cum sit Deus Verbum perfectum, perfecte caro et homo factum est
[non mutans divinitatem suam in humanitatem, sed manens in divini-
tate sua et suscipiens perfecte humanitatem], cum non sint duo, sed
unus rex, unus Christus, unus Dominus, unus Deus Verbum incarna-
tum apparuit nobis, habitavit in hominibus, firmavit terram et sancti-
ficavit eam, refrenavit undas maris, recognitus est factis, se manife-
stavit potentiis, vicit passiones hominum, dissolvit trangressionem
legum, reduxit errantes, subvertit mortem potentem super nos, homi-
nem, quem ab initio vicerat, in fine invincibilem ostendit, per corpus
attrectabile illam [mortem], quae usurpaverat, destruxit, morte sua
restituit gloriam homini qui destitutus erat gloria.
Et extollens vocem: Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbi-
tratus est esse se aequalem tibi Deo Patri, sed semetipsum exinanivit,
formam servi accepit ;etenim mortuus est voluntarie, mortem pro om-
nibus hominibus moriens; sed resurrexit, cum sit Filius unigenitus ve-
rus, propter gloriam, quam ante saecula habuit apud te, Deus Pater.
Qui in nocte, qua tradebatur pro vita et salute mundi, accipiens panem
1n manus suas puras et sanctissimas et gratias agens tibi, Deus et Pater,
benedixit, sanctificavit, fregit, dedit discipulis suis et apostolis dicens:
ANAPHORA TIMOTHEI ALEXANDRINI 279
Accipite, manducate ex eo vos omnes, hoc est corpus meum, quod pro
vobis et pro multis frangitur et datur in remissionem peccatorum et in
vitam aeternam. Amen.
TPaesAmien.
S.: Similiter etiam, postquam cenaverunt, accipiens calicem et
benedixit et sanctificavit, distribuit discipulis et apostolis dicens:
Accipite, bibite ex eo vos omnes, hic est sanguis novi testamenti, qui
pro vobis et pro multis effunditur et datur in remissionem peccatorum
et in vitam aeternam. Amen.
P.: Amen.
S.: Hoc facite in commemorationem meam: quotiescumque enim
cum manducabitis panem hunc et calicem hunc bibetis, mortem meam
annuntiabitis, donec veniam.
P.: Mortem tuam commemoramus, ef reliqua (cf. supra, 5. 2665.
(ANAMNESIS»
Sacerdos erectus: Memores igitur, Domine Iesu Christe, et nativitatis

tuae ineffabilis ante saecula a Patre et descensionis tuae de caelo ad
nos et incarnationis et nativitatis tuae de virgine et inhumanationis
tuae perfectae et crucifixionis tuae gloriosae in ligno et perfectionis
mortis tuae gloriosae, et sepulturae tuae verae et vivificae, quae
corruptionem non vidit, etiam resurrectionis tuae post tres dies a
mortuis, et ascensionis tuae in caelum, et sessionis tuae ad dexteram
Dei et Patris, et adventus tui secundi terribilis et gloriosi, in quo
iudicaturus es orbem in iustitia, cum iudicas occulta hominum, cum
unumquemque remuneraturus es secundum opera eius, cum throni
ponuntur et libri aperiuntur, et dies venit et iudicium illud iustum,
et iudex qui non fallitur; et omnis homo accipit secundum ea, quae in
corpore suo fecit, sive bona, sive mala. — Obsecramus te, Domine, et
petimus, ne confundas nos in confusione illa aeterna, neque reiicias nos
a servis tuis, ne repellas nos a facie tua, ne dicas nobis: Nescio vos, sed
da aquam capitibus nostris et fontes lacrimarum oculis nostris, ut
ploremus die ac nocte coram te super iniquitates nostras; quoniam
populus tuus sumus et oves pascuae tuae; remove peccata nostra,
dimitte nobis scelera nostra, audi preces populi tui, neque propter
peccata nostra et immunditiam cordis nostri priva populum tuum
bonitate tua; populus enim tuus et Ecclesia tua deprecatur te et per te
et cum te Patrem, dicens:
P.: Miserere nostri, Deus, et reliqua (cf. supra, 5. 2675.
S.: Nos quoque gratias tibi agentes et confidentes in omnibus et

propter omnia.
P.: Te laudamus, et reliqua (cf. supra, 5. 267).
Sacerdos inclinatus: Miserere nostri, Deus, Pater omnipotens et
suscipe de manibus nostris peccatorum sacrificium hoc rationabile et
incruentum, quod offerimus tibi: cor contritum et humiliatum ne
despicias, Domine, sed suscipe sacrificium hoc super altare tuum ra-
tionabile et caelo sublimius intercessione omnium sanctorum tuorum,
qui a saeculo tibi placuerunt, et potestatum angelicarum et incorpo-
rearum, quae invisibiliter circumdant altare tuum hoc sanctum.
(EPICLESIS»
Hic $rocidit Sacerdos super faciem suam et invocat Spiritum sanctum :

Et iterum mitte nobis, Domine, de caelis sanctis, de sedibus regni
gloriae tuae, de sinu tuo investigabili Spiritum tuum sanctum immu-
tabilem, invariabilem, tibi consubstantialem, qui a te procedit, qui
non alienus est a divinitate tua et unigeniti Filii tui, Domini et Dei
et salvatoris nostri Iesu Christi.
Et elevans vocem: Super nos et super has oblationes quae offeruntur
et sanctifica eas, ut panis hic fiat corpus vivificans, corpus caeleste,
corpus salutare animarum et corporum nostrorum, corpus Domini et
Dei et salvatoris nostri Iesu Christi in remissionem peccatorum et in
vitam aeternam. Amen.
P.: Amen.
S.: Similiter et mixtum in hoc calice sanguis novi testamenti,
sanguis vivificans, sanguis salutaris, sanguis caelestis, sanguis salvans
animarum nostrarum et corporum nostrorum, sanguis Domini et Dei
et salvatoris nostri Iesu Christi in remissionem peccatorum et in vitam
aeternam. Amen.
P3scAqmen.
S.: Et fac, ut sint nobis non in iudicium neque in condemnationem,
sed a peccatis multis ad iustificationem vitae, ad incrementum fidei et
repulsionem omnis operis mali, ad susceptionem incorruptionis et ad
participationem Spiritus tui sancti, nunc et semper et in saecula
saeculorum. Amen.
(Et sequuntur YNTERCESSIONES.)
ANAPHORA SEVERI ANTIOCHENI 281
4. ANAPHORA SEVERI ANTIOCHENI
BrBLIOGRAPHIA: Α. BAUMsTARK, Die syrische Anaphora des Severus von

Antiocheia, in: Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 2 (1922) 92-98; H. W. Co-
DRINGTON, Anaphora syriaca Severi Antiocheni, in: RAEs I, 49-96.
ΕΡΙΤΙΟ: Versio latina: RAEs I, 63-73.
(DIALOGUS»
Suae:
P Etspiritüt.
S.oSursum:
Dv iSunt
S.: Gratias agamus.
P.: Dignum.
Sacerdos (Inclinatio): Qualem cogitationem adhibentes aut qualem

virtutem sermonis assecuti doxologiam te decentem, rex regum et Deus
omnium, sursum mittamus? Qui, cum virtutes rationales constituisses
sed et creaturam sensibilem fecisses, etiam ex visibili invisibilique
hominem fecisti ad omnem excellentiam et similitudinem divinam re-
cipliendam idoneum, ut nemo sit ex illis a te factis qui non communi-
cet gratiae tuae sed et ut pulvis delectetur contemplatione gloriae
tuae diteturque bonis angelorum et per omnia opera te creatorem consi-
derans admiretur, cum silentiis profundis te honoret.
(INTRODUCTIO AD SANCTUS - SANCTUS»?
Elevatio. Etenim et congregationes angelorum et primatus archange-

lorum, praesidentiae stabiles immobilesque thronorum, imperia pote-
statum, magnitudines virtutum, sublimitas dominationum, spiritus
iustorum, Ecclesia primogenitorum qui scripti sunt in caelo, Cherubim
multioculi et Seraphim alas senas habentes, naturae valde intelligentes,
20
trementes a divinitate tua quae neque videri nec intelligi potest, ad

seipsas conversae et incomprehensibilitati incomparabilitatique visio-
nis vacantes, glorificant et hymnum de Patre et Filio et Spiritu sancto
vociferant et clamant et dicunt: Sanctus, sanctus, sanctus.
(POST SANCTUS»
Inclinatio. Et quis sufficit loqui potentiam tuam aut quis enarrabit

laudes tuas? Tu enim, ut in veritate, sanctus es, Deus et Pater, princi-
pium omnium, et qui ex te [est] Filius, coaeternus, sapientia unigeni-
ta, qui ex essentia tua ortus est non temporaliter, in ascriptionibus
cunctis Deum decentibus aequalis. Sanctus vero et sanctissimus et
Spiritus tuus vivificans, in omnibus perfectus, qui ex te, Pater, sine
initio et sine tempore procedit. Ideo et virtutes supernae glorificant te
et unigenitum Filium tuum Spiritumque tuum sanctum ; unus enim es
tu in tribus. Et quis possit contemplari profundum amoris tui erga
homines? Cui cum rei essemus transgressionis mandati complacuit ut
Deus Verbum, Filius unigenitus et splendor gloriae, salutis nostrae
esset dispensator. Et beneplacito tuo, Pater, et voluntario consilio suo
dispensationem pro nobis suscipiens et incarnatus ex sancta Dei geni-
trice semperque virgine Maria, per illapsum Spiritus sancti sanctifi-
cata, conceptusque et natus omnino factus est id quod nos, corpus
[scilicet] anima intellectus, toti Adam unitus. Qui cum dispensationem
complevisset [tamquam] primitiae fecit nobis ascensum in caelum.
(NARRATIO INSTITUTIONIS)
Elevatio. Qui passionem salutarem crucemque memoriale relinquens
nobis, ipse medicus malorum nostrorum, oblationem [scilicet] suam, qui
pro nobis obtulit seipsum tibi, Deus et Pater, accepit panem in manibus
suis et extendit [eas] ad caelum, benedixit, sanctificavit, fregit et divisit
discipulis suis apostolis dicens: Accipite, manducate ex eo, quoniam
meum est corpus quod pro vobis et propter multos frangitur et datur
in vitam aeternam.
Pariter vero et calicem accepit postquam cenarunt et miscens ex
vino et ex aqua, gratias egit et sanctificavit, divisit ipsis discipulis suis
et apostolis dicens quia Accipite, bibite ex eo omnes: hic meus est
sanguis novi testamenti qui pro vobis et propter multos effunditur
et
datur in remissionem.
Hoc facite in mei memoriam. Quotiescumque enim manducatis pa-
nem hunc et calicem hunc bibitis, mortem meam annuntiatis.
.
ANAPHORA SEVERI ANTIOCHENI 283
(ANAMNESIS»
Hoc igitur sacrificium incruentum perficientes, Domine noster Iesu,

supplicamus te pro amore tuo erga homines propter quem sacrificium
dedisti teipsum pro nobis. Meminimus iterum revelationis tuae secun-
dae gloriosae et terrore plenae, quando sedebis super thronum excel-
sum et terribilem et stabunt coram te decies millies decem millia
angelorum et fluet fluvius ignis qui comburet impios sine misericordia,
et omnes homines reddent rationem actuum suorum, usum accusa-
torum vel defensorum non habentes sed ipsis operibus quae egerunt
involuti, cogitationibus accusantibus vel excusantibus; quando opus
uniuscuiusque quale sit ignis probabit; quando non erit excusatio
sapientibus atque doctis. In illo tempore pleno tremore, quando com-
motio et timor super omnes ratione praeditos corruet et omne os
obstruetur et ignominia regnat super impios atque praevaricatores,
quando neque frater adiuvabit neque amicus auxilium praestabit nec
patres salvabunt, quando procedet vindicta sine misericordia super
eos qui misericordiam non fecerunt: in illo tempore ne avertas faciem
tuam a nobis neque sinas hereditatem tuam suppliciis tradi intermi-
nabilibus; ne simus heredes tenebrarum lucis expertium; ne, Domine
mi, facias nos alienos a societate tua neque neges nos nec dicas nobis
quia Nescio vos; ne statuas nos in latere sinistro cum eis qui te viderunt
esurientem et non cibarunt, et infirmum et non visitaverunt sed
confitere nos et numera nos in coetibus eorum qui fecerunt voluntatem
tuam. Et propter haec populus enim tuus et hereditas tua supplicat te
et per te et tecum Patrem tuum.
(EPICLESIS»
Invocatio Spiritus sancti: Miserere mei, Deus Pater omnipotens, et

aspice clamorem et gemitus populi tui neque aspicias, Domine mi, labia
mea impura et vocem pollutam et mentem malitia plenam. Sed
suscipe super altare tuum rationabile et supercaeleste sacrificium hoc
in odorem suavem, et mitte nobis ex altitudine sancta tua illum para-
clitum Spiritum tuum, Dominum, vivificantem, qui in lege prophe-
tisque et in apostolis locutus est, qui omnibus adest et omnia replet,
operantem vero potestate sua propria sanctitatem iis qui sunt digni.
S.: Exaudi me.
P.: Kyrie eleison, Kyrie eleison, Kyrie eleison.
Super nos et super oblationes has propositas, et sanctifica eas, ut
panis quidem hic sit corpus vivificans, corpus caeleste, corpus salutare
animabus nostris corporibusque nostris, corpus ipsius Domini Dei et
salvatoris nostri Iesu Christi in remissionem peccatorum et in vitam
aeternam accipientibus illud.
Pariter et mixtum quod est in hoc calice sanguis novi testamenti,
sanguis vivificans, sanguis salutaris, sanguis ipsius Domini Dei et regis
omnium Iesu Christi in remissionem peccatorum et in vitam aeternam
accipientibus.
Utique Domine, sicut consummata sunt per gratiam et virtutem
tuam, ita fac ea unicuique ex eis communicantium. Neque ullus
per duritiam cordis sui iracundi et non resipiscentis prohibeat impe-
diatque accessum ad mysteria, sed nos omnes erga voluntatem tuam
bonam transforma, propterea quod tu es qui facis et transformas omne
in bonum; et timorem tuum in nobis funda atque spem vitae futurae.
Et tibi gloriam sursum mittimus et unigenito Filio tuo, efc.
(Et sequuntur YNTERCESSIONES.)

ANAPHORA CYRILLI HIEROSOLYMITANI SEU ALEXANDRINI 285
3. ANAPHORA CYRILLI HIEROSOLYMITANI

SEU ALEXANDRINI
BiBLIOGRAPHIA: A. RaEs, Anaphora syriaca Cyrilli Hierosolymitani

vel Cyrilli Alexandrini, in: RAEs I, 323-363.
EnpriTIO: Versio latina: RAEs I, 337-347.
(DIALOGUS)
S.: Caritas Dei Patris, gratia unigeniti Filii, communicatio et illap-
sus pude sancti sit cum omnibus vobis.
:Et cum spiritu tuo.
" Sursum in excelsis sint cogitationes et mentes nostrae.
τ : Dignum et iustum est.
Sacerdos inclinatus: Tibi enim vere et iustissime decet et convenit

gloria, et tibi debetur adoratio, quia benedictus es et opifex universi et
Deus universi.
Et extollit vocem suam : Glorificat te, Domine, caelum, quod est sedes
maiestatis tuae, et terra, scabellum quod est sub pedibus tuis. Terra
quidem adorat et honorificat nomen tuum sanctum in hac Ecclesia
quae canit tibi laudes in ore filiorum suorum, in coetu prophetarum,
in agmine apostolorum, in passionibus martyrum, in ordinibus confes-
sorum, in doctrina doctorum, in stationibus ascetarum, in patientia
continentium, in exercitibus iustorum, in turmis sanctorum, in condi-
tionibus et statu fidelium. Caelum vero in Ecclesia illa excelsa ubi
conscripti sunt primitivi tui in libris tuis sanctis. In ea enim extolleris
cantibus angelorum, iubilatione archangelorum, concentibus Cheru-
bim, impetu principatuum, decore potestatum, splendore thronorum,
honoribus dominationum, ardore legionum, agminibus illustrium,
turmis perfectorum, festo et gaudio sanctorum, sanctificationibus

puris Seraphim qui numero senario alarum suarum et pulchritudine
vocum suarum vociferantur et clamant et dicunt.
P.: Sanctus, sanctus.
(POST SANCTUS?
Sacerdos inclinatus: Sanctus, sanctus, sanctus, Deus excelse et

sancte, qui ter sanctus praedicaris et laudaris splendide. Pater quidem
sanctus, genitor et non genitus. Filius autem sanctus, genitus et non
genitor, Spiritus vero sanctus et adorabilis. Sanctifica igitur etiam nos,
o sancte omniaque sanctificans, ut simus parati ac dispositi cum sancti-
tate ad convivium illud, plenum vita et suavitate, unigeniti Domini
nostri Iesu Christi, qui unus est de Trinitate sancta, et ad participa-
tionem mysteriorum eius sanctorum et dominicorum.
Et extollit vocem suam: Qui cum homo factus esset voluntate sua et
crevisset more humano, non se privavit gloria sua neque perdidit divi-
nitatem suam, sed cum incarnatus esset, idem erat Verbum, sapientia
et virtus Dei naturaliter et substantialiter, tametsi accepisset formam
servi pro salute ac vita nostra. Hic enim ante passionem suam salu-
tarem accepit panem in manus suas sanctas, et benedixit, et fregit
tradiditque discipulis suis, et ait: Hoc est corpus meum quod vos et
multos fideles praeparat ad vitam aeternam. Amen.
JA men.
S.: Miscuit etiam ex vino et aqua calicem vitae, et sanctificavit
eum deditque eum coetui discipulorum suorum, et ait: Hic est sanguis
meus qui obsignat et confirmat testamentum mortis meae, qui vos et
multos fideles praeparat ad vitam aeternam. Amen.
P.: Àmen.
S.: Cum autem sancti ac propitiatorii corporis ac sanguinis sui
participes eos fecisset, prius praecepit et iniunxit eis: cum huic pani et
huic calici communicabitis, recordamini et facite memoriam mortis
meae, donec veniam.
P.: Mortem tuam, Domine, efc. (cf. supra, $. 266».
(ANAMNESIS»
S.: Sed, etiam nos, o Domine Deus noster adorabilis ac sancte Iesu
Christe, qui tamquam pignus vitae tenemus depositum oeconomiae
ANAPHORA CYRILLI HIEROSOLYMITANI SEU ALEXANDRINI 287
tuae salutaris, et gloriamur in passione tua et in morte tua pro nobis, et

gaudemus in redemptione et in commemoratione resurrectionis tuae
mirabilis, deprecamur bonitatem et misericordiam tuam, ne cum vene-
ris in die illo ultimo ac terribili iudicii, proicias nos a facie tua, ne
statuas nos in pudore et confusione, non in tenebris et caligine, non in
gehenna et cruciatu, non in fletu et stridore dentium, non in dolore et
tristitia, non in maerore et gemitibus, non in minis et increpationibus;
ne gaudeant super nos inimici nostri, neve irrideamur ab odientibus
nos. Nos enim, Domine, ii sumus qui non erubuimus de passionibus tuis,
et non negavimus nomen tuum sanctum. Tu autem confitere nobis et
illumina spem tuam et lumen vultus tui super nos et super hanc Eccle-
siam tuam sanctam et orthodoxam, quam acquisivisti ex gentibus, quae
voce magna clamat et vociferatur ad te et ad Patrem tuum, dicens.
P.: Miserere nostri, Deus, etc. (cf. supra, 5. 267).
S.: Etiam nos, dum gratias agimus tibi, Domine, et grati sumus tibi
pro omnibus et propter omnia.
P.: Te laudamus, etc. (cf. ibid.».
(EPICLESIS»
Sacerdos inclinatus (Invocatio Spiritus sancti): O Domine, miserere

nostri qui sumus plasma et imago maiestatis tuae, et veniat Spiritus
tuus sanctus, qui est aequalis tibi Filioque tuo unigenito in natura et
substantia, in honore et gloria, in potestate et potentia, et consideat et
requiescat super oblationes nostras, et illabatur ac inhabitet in cordi-
bus nostris.
Et in genua procumbit cum timore et dicit: Domine, miserere nostri.
Deprecor ego te, clemens erga homines: Domine, miserere nostri,
propitius esto mihi et vivifica me; effunde super me donum tuum et
munda me, et ne prohibeas gratiam tuam a me propter foeditatem et
turpitudines vitiorum meorum. Quae peccavi, Domine, confiteor, et
quae deliqui, agnosco; misericordia autem tua, Domine, multa est et
gratia tua absque mensura. Spiritus tuus veniat ad me, et abluat
sordes animae meae, et dimittat omnia debita mea, et sanctificet
cogitationes meas et sacrificia mea et oblationes meas.
Et extollit vocem suam: Qui benedicens et sanctificans, [in] corpus
Christi perficiat panem hunc, amen; et [in] sanguinem Christi calicem
hunc, amen.
Nos autem faciat puros et sanctos per communionem hanc divinam
in regno tuo aeterno, in familiaritate tua beata, in habitaculis splen-
doris tui, in contemplatione splendente luminibus, in gaudio eorum

qui perfecerunt voluntatem tuam, in voluptate illa quae est a dextris
tuis, ut ab omnibus et in omnibus et propter omnia gloriam et exalta-
tionem referamus tibi et unigenito Filio tuo et Spiritui tuo vivo et
sancto, nunc.
ἘΣ ΤῸΝ:
«Εἰ sequuntur YNTERCESSIONES.»
6. ANAPHORA IGNATII ANTIOCHENI
EpiTIo: Versio latina: RENAUDOT II, 215-218.
(DIALOGUS»
: Cartas:
" Sursum corda.
' Gratias agamus Deo.
ΟΝ
aS
AS
ee : Dignum et iustum est.
Sacerdos inclimatus: Vere decet tibi adorationem cum

honore,
laude et exaltatione, exhiberi ab omnibus creaturis tuis
rationalibus,
simulque unigenito Filio tuo, et Spiritui tuo sancto.
Elevans vocem: Τὰ ille es qui a substantiis sublim

ibus, et immate-
rialibus, decore summo, et triumphaliter in excelsis,
honoraris, laudaris,
et glorificatione perpetua celebraris, cantibus puris et
sanctis, citharis
suavibus et iucundis, exaltationibusque et hymnis triump
halibus, fe-
stis indesinentibus, et canticis non cessantibus, per ora
incorporea, per
ANAPHORA IGNATII ANTIOCHENI 289
linguas non carneas, per praeconia eximia spiritualium, per aequalem

concentum igneorum, per puras voces thronorum, per sonum magnum
Cherubim, et sanctificationes purissimas Seraphim, qui terribiliter alis
plaudunt, volantesque ter santificant, clamant, vociferantur et dicunt.
(POST SANCTUS»
Sacerdos inclinatus: Sanctus enim es, Deus Pater, sanctus etiam

unigenitus Filius tuus, sanctus etiam Spiritus tuus sanctus: qui simi-
les caelestibus per amorem tuum erga homines, nos fecisti, et tanto-
pere dilexisti nos, ut etiam unigenitum Filium tuum tibi consubstan-
tialem mitteres ad salutem nostram: qui incarnatus est, ineffabiliter, et
factus est homo, quomodo voluit et novit, et omnia quae nostra erant
excepto peccato, pro nobis perfecit.
Elevans vocem: Qui totam dispensationem salutarem pro nobis

perfecit, et per passiones suas sanctas, adventus sui in carne, veritatem
demonstravit. In nocte Paschatis in qua tradebatur pro vita et salute
mundi, accepit panem in manus suas sanctas, sanctificavit eum, T et
fregit 1 deditque [f discipulis suis apostolis sanctis, dicens: Accipite,
edite ex eo. Hoc est corpus meum quod vos et multos praeparat ad
remissionem peccatorum et vitam aeternam.
P.: Amen.
S.: Similiter etiam et calicem vitae, vino et aqua cum miscuisset,
t sanctificavit t eum, et dedit Ὁ discipulis suis sanctis dicens: Accipite,
bibite ex eo vos omnes. Hic est sanguis meus, quem pro vita mundi do
ego, vos autem et multos praeparat ad remissionem peccatorum, et ad
vitam aeternam.
Do Amen.
S.: Hoc facite in mei memoriam: quotiescumque enim mandu-
cabitis panem hunc et calicem hunc bibetis, mortis meae commemo-
rationem agetis, et resurrectionem meam confitebimini donec veniam.
P.: Mortis tuae, etc. (cf. supra, ῥ. 2665.
(ANAMNESIS»
Sacerdos inclinatus: Mente igitur recolentes ea omnia, quae pro

nobis, et propter nos dispensatorie a te perfecta fuerunt, nativitatem
tuam salutarem, baptismum tuum divinum, sepulturam tuam vivi-
ficantem, resurrectionem tuam dominicam, ascensionem tuam gaudii

plenam, sessionemque tuam ad dexteram maiestatis Dei et Patris,
iterum etiam adventum tuum secundum timendum, et tremoris
plenum commemoramus, quando exoriens cum gloria, terribiliterque
conspiciendum te praebens vivos et mortuos iudicabis; quando angeli
a splendore iudicii tui contremiscent, et archangeli trement, pote-
states concutientur, throni conturbabuntur, et ordines caelestes
terrore obstupescent. Tunc omnes homines in dolore stantes, iudicem
timendum et potentem expectabunt, tunc cum iustitiae conveniens
locus erit, gratia autem nullam praestabit misericordiam ;cum carbones
ardentes, flamma comburens, gehenna inextinguibilis; quando preces
repellentur, et deprecationes non acceptabuntur, orationes non audien-
tur, et obsecrationes cuiuscumque praecidentur: parce nobis, Domine,
et extende dexteram tuam super nos omnes. Ne intres in iudicium
nobiscum, non reducas in memoriam iniquitates nostras, non ad
examen strictum, voces nos et constituas: ne simus exules a gratia tua,
neque alieni ab haereditate tua; ne diris cruciatibus tradamur, non ad
vermem rodentem praecordia, cum impiis amandes nos; non in parte
eorum qui te crucifixerunt censeamur; non cum impiis statuamur; non
participes iniquorum simus; non in supplicia et stridores dentium
proiiciamur; non abneges nos, veluti eos qui te non noverunt; neque
perdas nos simul cum illis qui te non dilexerunt. Verum illucescere
nobis fac salutem tuam; parce nobis secundum amorem tuum erga
homines. Mitte nobis divitias clementiae tuae, statue nos ad dexteram
tuam; memento omnium nostrum per misericordiam tuam; salva nos
secundum multitudinem gratiae tuae, et adiuva nos per clementiam
tuam. Adiunge nos gregi tuo, et numera nos inter ordines dilectorum
tuorum, fac nos dignos regno tuo, et induc nos in thalamum tuum.
Et propter haec Ecclesia tua et grex tuus deprecatur te, et per te et
tecum Patrem tuum, dicens.
P.: Miserere, eic. (cf. supra, 5. 267).
S.: Nos quoque, efc. (cf. ibid.».
P.: Te glorificamus, efc. (cf. ibid.».
(EPICLESIS»
D.: Quam timenda est haec hora, etc. (cf. infra, b. 312».
Sacerdos dicit Imvocationem Spiritus sancti: Miserere nobis, Deus
Pater omnipotens, et mitte super nos Spiritum tuum sanctum qui
omnia replet, Deusque est super omnia, tibique consubstantialis et
ANAPHORA IGNATII ANTIOCHENI 291
unigenito Filio tuo; qui omni hora dona distribuit; dividitque et dat
singulis, prout vult; qui omnibus praesens est, neque loco circumscribi-
tur, qui vitam continet eorum qui vivunt, et perfector sanctitatis
sanctorum est: ut illapsu suo sanctificans mysteria haec pura, me
quoque a sordibus mundum efficiat.
S.: Exaudi me, Domine.
Sacerdos elevans vocem: YIpseque illapsus et sanctificans, efficiat pa-
nem quidem istum, corpus sanctum et sanctificans, corpus purificans
et propitiatorium, corpus donans incorruptionem: corpus Domini Dei
et salvatoris nostri Iesu Christi, ad remissionem peccatorum et vitam
aeternam suscipientium.
DP. oAmen:
S.: Et calicem hunc, efficiat sanguinem vivum et vivificum,
sanguinem purum et sanctum, sanguinem purificantem et sanctifican-
tem: sanguinem Domini Dei et salvatoris nostri lesu Christi, ad
remissionem peccatorum, et vitam aeternam suscipientium.
P: Amen.
S$.: Nos igitur illatione mysteriorum istorum sanctorum digni
effecti; et per veritatis agnitionem illuminatum habentes mentis ocu-
lum, rogamus et obsecramus, ut mysteria haec proposita, sint nobis et
illa suscipientibus, ad excitandam vigilantiam animae, ad sanitatem
corporis, ad participationem veram adoptionis filiorum, ad communi-
cationem Spiritus sancti, ad haereditatem regni caelestis, ad remis-
sionem delictorum et peccatorum, quia te decet bonitas et amor erga
homines, tibique gloriam referimus et gratiarum actionem, simulque
unigenito Filio tuo, efc.
PxcAmen.
«Εἰ sequuntur YNTERCESSIONES.»

7. ANAPHORA IOANNIS BASORENSIS SEU BOSTRENSIS
BiBLIO0GRAPHIA: E. LANNE, Le Grand Euchologe du Monastere Blanc.

Texte copte édité avec traduction frangaise, in: Patrologia Orientalis 28
(1958) 265-407, pp. 304-309.
EnrTIo: Versio latina: RENAUDOT II, 421-427, sed paucis emendatis.
(DIALOGUS»
' Caritas.
" Sursum corda.
' Gratias agamus Deo.
"ὉὉἢ
Ὁ) : Dignum et iustum est.
Sacerdos inclinatus: Vere dignum et iustum est et ab omni creatura

pariter debitum, ut te glorificemus, te benedicamus et in perpetua ad te
gratiarum actione perseveremus, tamquam virtutes illae intelligibiles,
naturaeque illae incorporeae pulchritudinis, quae mundanam excedit,
flammae non compositae, spiritus materiae expertes, qui vetustate
existentiae dignitatem habent et perpetua ad omnem horam, ante
thronum gloriae tuae infinitum consistentia illis competit. Hic solus illis
cibus est, ut te glorificent, te honore afficiant, te laudent, et per hym-
nos te magnificent, etsi neque verbis exprimi, neque intellectu com-
prehendi potes. Nos autem filii terrae, divites sacramentis ministerii
facti sumus. Ut autem figmentum hoc materiale, creatura scilicet
sensibilis nec spiritualis, non privaretur eodem splendore, quamvis
commune nihil haberet, nihilque lucis illius, et post breve tempus
intereundum ipsi foret, me animal rationale constituisti ex anima intel-
ligente et corpore valde materiali, per quam ut intelligens, et videns
essem fecisti; mortalem et immortalem, ex duabus contrariis unam
naturam indivisam, ut per illam cognationem spiritualem naturae
intellectualis, cum superna illa pulchritudine ad illa etiam excelsa
ANAPHORA IOANNIS BASORENSIS SEU BOSTRENSIS 293
aditus perpetuo pateret compositioni luteae, quam assumpsit ad se, et

per dispensationem ortus simultanei interpellaret pro natura non spiri-
tuali, et ut adorationem atque debitam tibi gratiarum actionem referret.
Elevans vocem: Habentes igitur in auribus cordis hymnos laudis
perpetuae, et oculis intellectualibus cernentes agmina illa superna,
omnia scilicet quae angelis et archangelis propria sunt: honorem
dignitatemque virtutum, ordinationem potestatum, ministeria prin-
cipatuum, adorationes dominationum, perpetuam thronorum stabi-
litatem, accedimus ad eosdem hymnos gloriae concinendos, qui ibi
canuntur, digne Deo celebrandos, ad doctrinam animabus utilem et
salutarem, ad traditionem beatam et sapientissimam theologiae inde-
sinentis Seraphim, quae a linguis incorporeis (proferuntur), tibi uni
Deo offerimus: tibi qui unum principium es, una natura et una sub-
stantia et idem mutationis expers, qui in tribus personis agnosceris,
quae totam amplitudinem Dei complectuntur, et universim absque
illis nihil quidquam factum est ;a quibus, et ab unaquaque earum, ab ea
et ad eam unitur Deus substantia et natura, tamquam Domino, et in
rei veritate secundum illam ipsam eandem divinitatem, non per so-
lam communicationem, aut introductionem. Pater enim, et Filius, et
Spiritus sanctus, una substantia, et una natura divinitatis, secundum
operationem et veritatem sunt, non secundum imaginationem aut
figmentum heterogeneum humanae mentis; quam naturam trine sed
indivisim distinguimus, unice, non per effusionem fieri tenemus:
hymnumque qui mundanas vires excedit, timorisque testimonium tibi
offerimus, eundem scilicet quem omnis principatus ordinum militiae
caelestis, Cherubim multioculi, et Seraphim sex alis instructi, canunt
tibi voce triumphali, glorificantes indesinenter, et una voce laudantes
dicunt.
Pas sanctus.
(POST SANCTUS»
Sacerdos inclinatus: 'Tu enim solus sanctus es, tu enim solus bonus,
tu enim solus liber, Deus, quem in Trinitate confitemur Patrem,
Filium, et Spiritum sanctum. Tu etiam, Domine omnipotens, cum
formasses primum hominem ad opera bona, participem illum fecisti
potestatis divinae, quietem, immortalitatem paradisi, et vitam nullis
infirmitatibus obnoxiam illi largitus eras. Postquam vero artificio
HENUM
294 PEE
rg
ANAPHO
UE cesi ΘΟ SECUND
RAEΣ ciM UMeen
Sdrdir dics ritANTIOC
TYPUM
serpentis potestatem illam suam per transgressionem praecepti

corrupit, et ab habitatione sua in Eden depulsus est, et gratia in
qua erat spoliatus, quamvis iratus non avertisti faciem tuam ab illo:
sed ut converteretur interpellasti per admonitiones, per plagas, per
praedicatores, per doctores. Inde patres extiterunt, et salus nusquam;
quia vero ubi lex erat, invaluit et valde multiplicatum est peccatum,
prophetae clamaverunt, et ira succensi sunt. Cumque omne remedio-
rum genus quaecumque excogitari possunt, adhibitum fuisset per
servos oboedientes, et sedulos, nullo fructu, et qui ceciderat in summo
periculo versaretur, tunc vero tunc unigenitum Filium tuum, aeternum
illum et consubstantialem, throni et creatoris dignitate aequalem, ad
nos peccatores, et impoenitentes misisti, qui secundum beneplacitum
tuum, Deus Pater, ex Spiritu sancto, et utero coniugii experte incar-
natus et homo factus est. In carne assumpta similis nostrae substan-
tiae nostrisque passionibus, et similis cum nostra originis, non in car-
nem aut sanguinem conversus. Neque a natura superiori mutationem
passus, sed omnino in natura qualis nostra est, homo factus. Neque
etiam corpus quod assumptum est, et unitum ipsi in persona, anima
rationali praedita, conversum est in substantiam deitatis; assumptio
enim, transmutatio fuit secundum qualitatem naturalem, et ea ex
quibus ineffabiliter compositus est, post unionis intelligentiam, non
quidem per conversionem, aut effluxionem, sed illud quod ipse erat
Deus ex Deo permanet: illa vero omnia accepit, excepto solum pec-
cato, non secundum phantasticam aliquam speciem aut opinionem,
apparuit; neque in duabus naturis, aut in duobus cognitus, sed unum
fuit, Verbum quod incarnatum est: unus Filius, unus Christus, una
persona, una natura sive suppositum Verbi incarnati. Qui genus
nostrum erexit, quod inopinato naufragio perierat: qui nobis quod-
cumque auxilii genus contulit, et per doctrinam veritatis animas nostras
direxit, et per operationem varii generis miraculorum, diversis etiam
curationum modis sanavit corpora nostra, et ad cognitionem sui nos
deduxit. Tandem ad crucem salutarem venit; et passus naturaliter
simul et voluntarie, in carne sua passibili et mortali, non impassibili
neque immortali, chirographum nostrum discidit; et moriens vera
morte nostra, ipsam quae ad corruptionem perducebat mortem, de-
struxit et vertit in soporem. In sepulcro nulla prorsus omnino cor-
ruptio carnem eius attigit, aut ulla ratione ad eum pervenit; atque
per triduanam sepulturam, totum Adam, potentia sua, secum a mor-
tuis excitavit.
Sacerdos elevans vocem: Ipse igitur princeps revelationis bonorum

nostrorum, vespera illa gemitus sui voluntarii, per haec elementa
vivificantia et ad accipiendum facilia, mysterium hoc, quod verbis
explicari non potest disponens, accepit panem in manus suas sanctas,
et velut pontifex et apostolus confessionis nostrae, pro nobis gratias
referens, gratias egit, T benedixit, f sanctificavit, f fregit, deditque
discipulis suis dicens: Accipite, edite ex eo. Hoc est corpus meum,
quod pro vobis, et pro multis frangitur et dividitur, ad expiationem
delictorum, et vitam aeternam.
Daumen:
S.: Similiteret calicem vino et aqua cum miscuisset, benedixit, 1 sanc-
tificavit, 1 et divisit discipulis suis dicens: Accipite, bibite ex eo vos om-
nes. Hic est sanguis meus novi testamenti, qui pro vobis et pro multis
effunditur et datur in remissionem peccatorum, et vitam aeternam.
P.: Amen.
S.: Hoc facite, inquit, in meam commemorationem. Ego enim dico
vobis quod futurus sum in medio vestri, et sanctitatem illi qui initiatus
fuerit dabo; qui enim manducat corpus meum, et bibit meum sangui-
nem in me manet, et ego in eo: et sicut ego vivo propter Patrem,
ita etiam qui manducat me, vivet propter me. Hanc igitur mysticam
institutionem suscipientes, secundum legum tuarum dispositionem, o
Verbum Deus, panem praeparavimus, et calicem miscuimus, praedi-
cantes super haec totam dispensationem tuam, a prima, et momento
atque nictu oculi facta carnis assumptione, usque ad passionem, mor-
tem, crucem, et resurrectionem Deo dignam: corde puro, una voce se-
cundum divinum illud praeceptum tuum, mortem meam annuntiabitis
et resnrrectionem meam confitebimini, usque ad adventum meum.
P.: Mortis tuae, Domine, memoriam agimus, efc. (cf. supra, ῥ. 260».
(ANAMNESIS»
S.: Tabernaculum igitur non manu factum, pontifex sancte, puri-

tatem indute, segregate a peccatoribus, tu unigenite Deus Verbum,
erexisti, qui pro nobis, nostrique similibus, et nostra causa, atque ex
nobis incarnatus es; qui necessitatem non habes quotidie sicut illi,
qui ex terra sacerdotio funguntur, multa offerre sacrificia. Hoc enim
fecisti semel, non alienum sanguinem, neque sacrificium ex frugibus,
sed te ipsum pro nobis dedisti, et sacerdotale ministerium eiusdem
dignitatis praedicatoribus evangelii fundandum concredidisti, propter

sublimitatem bonitatis tuae. Tu igitur nunc, Domine noster Iesu
Christe, qui passus es pro nobis in carne, cum etiamnum peccatores
essemus: qui nosti imbecillitatem naturae nostrae, et didicisti ex iis
quae passus es oboedientiam, ne reiicias nos ex numero servorum tuo-
rum; ne veluti inimicos negligas nos, ne tamquam eos quibus suppli-
cium decretum est, nos derelinquas: sed tamquam curator bonus, et
pater misericors, qui ad domum suam vocat, quotquot sumus, reduc
nos per integram reversionem ad ea quae honesta sunt. Perfice in nobis
voluntatem tuam vivificam; et radicitus evelle a nobis omnem desi-
diam, a qua oritur error, et instabilitas bonorum: aspiciensque pauper-
tatem nostram, festina ad miserendum nostri. Neque enim totus ille
timor iudicii, ubi ignis inextinguibilis et vermis qui non moritur,
abiectio acerba, obscuritas nullam consolationem admittens, fletus et
stridor dentium, corda nostra tantum cruciat et afficit, aut tangit,
quantum dolor ille et summus tremor, ne excidamus a gloria tua, aut
repellamur a caritate tua, aut privemur beneficio benignitatis tuae:
videamusque venientes ab oriente et occidente, et apud te cum Abra-
ham et sanctis recumbentes: nos vero a Spiritu sancto separati,
eiiciamur foras, audiamusque vocem illam acerbam, dicentem: Amen
dico vobis, nescio vos. Quid nobis esse potest huiusmodi sententia
tristius; quid etiam accidere potest acerbum, prae illa confusione: quod
scilicet videamus Deum, et a Deo separemur, quod cum in hoc mundo
domestici fuerimus, in futuro simus alieni: quod nunc cum filiis Eccle-
siae stemus, et tunc cum diabolo condemnemur. Igitur ne tale quid
patiamur, corripe nos verumtamen, Domine, in iudicio et non in ira:
dirige gressus nostros, mortalis enim quomodo intelliget vias eius?
Doce nos facere voluntatem tuam, revocansque nos iterum ad vitam
nostram a vana loquacitate, et noxia rerum inutilium cura, adiunge
nos cum iis qui te diligunt in disciplinam: propterea enim et eius-
modi rerum causa, nunc poenitens Ecclesia tua deprecatur te et per
te atque tecum Patrem tuum dicens.
P.: Miserere, etc. (cf. supra, 5. 267».
P.: Te laudamus, efc. (cf. 4bid.».
(EPICLESIS»
D.: Quam timenda est haec hora, etc. (cf. infra, b. 312».
Sacerdos inclinatus dicit Invocationem Spiritus sancti: Mitte nobis
Spiritum sanctum Dominum, vivificantem, qui omnia perficit, qui omni

hora dona dividit, et distribuit, largiturque singulis prout vult, qui om-
nibus proximus est, neque loco circumscribitur: qui vitam.eorum qui vi-
vunt conservat, et sanctitatis sanctorum perfector est. Mitte eum ad nos,
Domine, ut per manus nostras peccatrices dona haec proxima tangens,
non ministerialiter, sed tamquam Dominus, neque typice, sed perfecte.
Elevans vocem: Panem quidem hunc, faciat corpus Unigeniti tui:
corpus praeparans remissionem peccatorum nostrorum, corpus donans
incorruptibilitatem futuram.
etdmen:
S.: Etcalicem istum efficiat ad remissionem peccatorum nostrorum,
ad participationem adoptionis filiorum, et ad pignus vitae futurae.
DIS Amen.
S.: Nos autem, Domine, in immunditia demersi, et conturbati pro
ilis quae gessimus, conscientiam fiducia plenam non habemus, sed
tantummodo in misericordia et clementia tua, quam abundanter super
nos effudisti, confidentes, ausi sumus accedere ad sacerdotale hoc
ministerium timendum et tremendum. Ex ministerio legali et umbras
solas continente nihil quidquam adducimus, non Ephod, amictumve
pretiosum, non mitram, non phialam auream aut tiaram, neque
bovem integre oblatum, non hircum pro peccatis, non arietem perfec-
tum, non vitulam rufam et absque macula, non turturem aut colum-
bam, non panem ex simila mistum cum oleo et thus in odorem suavi-
tatis tibi offerimus: neque enim poterat sanguis taurorum aut hircorum
auferre peccatum mundi. Lux autem materiae expers, et omni substan-
tia superior, quomodo obtineri a nobis posset, per aromata materialia?
Verum induti filium tuum dilectum, aequalem tibi potestate, gloria,
creatione et conservatione eorum quae sunt, per benignitatem eius
amore erga homines plenissimam, eumdem in sacrificium et oblationem
absque macula, et puram offerimus tibi, quem ipsum deprecatorem
nobiscum esse facimus. Deprecamur te solum bonum et magnificum
in muneribus, Domine, a quo omne datum bonum, et omnia dona per-
fecta sunt, qui fecisti magna, et investigabilia, praeclara etiam atque
excelsa, quibus non est numerus, ut sacrificium hoc rationabile sit
accipientibus ad salutem perfectam, ad liberationem a delictis quorum
rei sunt, et ad salvationem a suppliciis acerbissimis, et intolerabilibus
gehennae, atque ad voluptatem aeternorum bonorum consequendam.
PasATD
«Εἰ sequuntur YNTERCESSIONES.)
21
8. ANAPHORA CLEMENTIS ROMANI (I)
EnrrTI0: Versio latina: RENAUDOT II, 187-192.
(DIALOGUS»
: Caritas.
: Sursum corda.
ran:
Exc
Reo Dignum et iustum est.
S.: Teenim decet gloria et tibi debetur laudatio: te decet hymnus et

exaltatio quocumque tempore, Patrem, Filium, et Spiritum sanctum,
Deum verum, unius naturae excelsae, unius substantiae, qui in personis
tribus adoraris et laudaris ab omnibus, quae per sapientiam creasti et
ordinasti.
Sacerdos elevans vocem: Benedicimus te factorem saeculorum et

creatorem naturarum, largitorem vitae et Dominum creaturarum vi-
sibilium et invisibilium. Caeli caelorum, et quaecumque in illis sunt,
cum naturis igneis et spiritualibus te glorificant. Sol et luna cursi-
bus suis te venerantur: stellae splendore suo te praedicant: tonitrua
sonis suis terrent, ad mandatum tuum: motus in aere virtutem tuam
significant: aquae in nubibus nutu tuo coguntur; terra et quaecumque
super eam sunt, a te pendent, atque a te sustentantur: naturae ratio-
nales, et ratione carentes, illae quae intelligentia, et quae solo sensu
praeditae sunt, per te vivunt, et potestati regni tui oboediunt. Ha-
bes, Domine, in caelo illo excelso, quod est scabellum sub pedibus tuis,
ministros innumerabiles, et infinitum numerum laudantium te, qui
in regionibus materiae expertibus, laudi maiestatis tuae, et ministerio
tuo toti addicti sunt, personas scilicet quae ex igne et spiritu creatae
ANAPHORA CLEMENTIS ROMANI (19) 299
sunt: quae canticis omnium musicae generum, laudes tuas cum cla-
more celebrant, milleni et decies milleni, qui ab aeterno fructus lauda-
üonis tibi deferunt, agmina et ordines spiritualium in.suos ordines
distributorum, qui hymnos iucundos tibi offerunt; coetus angelorum,
ordinesque archangelorum, qui tibi uni Deo laudem novam et indesi-
nentem referunt; throni et dominationes in firmissima et non pertur-
babili securitate constituti, qui cantica triumphalia concinunt tibi,
summopere timendo; archangeli et virtutes, potestatumque principes;
qui gloria thronorum exornantur, laudesque et encomia dignissima
prout decet dirigunt ad infimos gradus solii tui; principatus spirituales,
qui coram te cum timore consistunt, indesinenter sanctificant tonitru
sanctitatis tuae. Currus igneus animalium quadruplici facie distinc-
torum, similitudinibusque diversis donorum gloriae diversorum,
decorem regni tui clamant; agmina Cherubim multis oculis praedito-
rum, in circulum voces benedictionis in regionem tuam absconditam
extollunt; Seraphim multis alis instructi, qui facies suas iisdem alis suis
protegunt a splendore tuo, et pedes suos pennis quoque suis tegunt,
ut non adurantur ab ardore ignis tui inaccessibilis, et volantes unde-
quaque laudant, et ad alterutrum alis plaudentes benedicunt, et alter
alteri conformati glorificant: et unus ab altero hymnum suscipientes,
oribus igneis, linguisque flammeis, una voce triplicatae sanctificationis
laudant, clamant, vociferantur, et dicunt.
(POST SANCTUS»
Sacerdos inclinatus: Sanctus es, Deus Pater, sanctus es, Deus Fili,
sanctus es, Spiritus sancte, Trinitas sancta et indivisa, unus Deus
solus et sanctus es, in natura: qui in personis tribus adoraris, et in
unitate substantiae glorificaris. In quibuscumque locis et mundi
partibus, non sufficiunt ad extollendam virtutem maiestatis tuae. Qui
plasmasti hominem ad imaginem maiestatis tuae, rationemque ipsi
indidisti, praescripsistique tamquam limitem a Domino constitutum,
ne praeceptum tuum transgrederetur: qui cum errasset, contempsisset-
que legem tuam, sententiam mortis incurrit, et in exilium infirmitatis
depulsus est. Tu vero creator eius, bonus et misericors, non abiecisti
curam eius, quam habebas, sed omnia ad salutem eius instituisti, eo
usque ut Filium tuum aeternum et Unigenitum tuum miseris in mun-
dum, qui dispensationem suam salutarem propter eum explevit.
Elevans vocem: Cum ergo paratus esset, secundum voluntatem suam

ad gustandas passiones, ad ascendendum in crucem et patibulum,
mortemque subeundam pro vita totius mundi, ea vespera qua consum-
mationem mysteriorum, et mirabilium perfecit, panem accepit in
manus suas puras et sanctas, et gratias agens, 1 benedixit, 1 sanctifi-
cavit, t fregit, deditque initiatis hoc eius mysterio, apostolis sanctis
dicens: Accipite, et manducate ex eo, quia hoc est corpus meum, quod
pro vobis frangitur et datur, ad veniam omnium fidelium, plurimorum
pro quibus immolatur et dividitur, ad propitiationem delictorum, re-
missionem peccatorum et vitam aeternam.
JusAmen:.
S.: Post cenam illam mysticam, miscuit calicem vitae ex vino et
aqua: et ad te, Deus Pater, oculos elevans, gratias egit, T benedixit,
T sanctificavit, T et dedit turbae discipulorum suorum electorum,
apostolorumque sanctorum et dixit: Accipite, bibite ex eo vos omnes.
Hic est sanguis meus, qui confirmat testamentum mortis meae: qui
pro vobis effunditur et pro multis datur, et dividitur ad propitiationem
delictorum, remissionem peccatorum, et vitam aeternam.
DE menm
S.: Quando autem huic pani communicabitis, et calicem hunc vitae
usurpabitis, commemorationem mortis meae facietis, memoriamque
resurrectionis meae perficietis, donec veniam.
P.: Mortis tuae, Domine, memoriam agimus, efc. (cf. sura, $. 266».
(ANAMNESIS»
Sacerdos elevans vocem: Oculo intellectuali cordis describimus
periodum dispensationis tuae sapientissimae, Christe Domine noster,
et ea omnia quae operatus es per incarnationem tuam salutarem pro
salute nostra, commemoramus: generationem tuam ex Patre abscon-
dito: nativitatem tuam ex virgine inexplicabilem: ortum tuum exi-
mium et praeclarum: elevationem tuam in cruce salutarem et admi-
randam: adventum tuum mundo vitam praestantem, excitationem
tuam plenam miraculo: resurrectionem tuam gloriosam, plenamque
omni gaudio: elevationem tuam in sublimia: excellentiamque sessionis
tuae ad dexteram genitoris tui; praeterea etiam revelationem regni tui
gloriosi, quae futura est in adventu tuo secundo: quando tu cum
gloria ineffabili exoriens, et in turbis igneis legionibusque flammeis
ANAPHORA CLEMENTIS ROMANI (18) 301
circumgestatus, tamquam fulgur timendum et validum, ex sublimi

gloriae tuae prodibis: quando statuetur solium terribile maiestatis, et
sedes electis tuis collocabuntur: quando populi et nationes congrega-
buntur, et ad locum iudicii sistentur, ut suscipiat unusquisque secun-
dum opus suum: atque retribuetur unicuique secundum actiones suas,
quando libri aperientur, et opera, verba, et actiones discutientur:
quando recitabuntur crimina, et tamquam sol splendidus, palam fient
abscondita, clarissime: quando mare ignis exundabit, aestuabitque
fumus flammarum, descendetque fluvius ignis ardentis, ad probatio-
nem, et examen omnis carnis; quando angustiae amarissimae erunt
iniquis: et praeparata erunt bona et deliciae iustis: quando misericor-
dia auferetur, et impii tradentur gehennae, atque pii vitam novam in
aeternum haereditabunt. Quando vox valida audietur quae partem
unam ab altera separabit, transferetque agnos ad dexteram, et haedos
ad sinistram. Te deprecamur plenum misericordia, Domine, in hora illa
decretoria, multiplica clementiam tuam erga adoratores tuos, in
tempore illo terribili, et tristitiae pleno. Propitius esto erga animas
servorum tuorum; in hora illa terroris, effunde misericordiam tuam
super eos, qui per crucem tuam salvati sunt. In tempore illo timoris,
miserere illorum qui confitentur passiones tuas: tangat te cura illorum,
qui fiduciam habent super amorem tuum erga homines, et parce
peccatis eorum; commoveatur benignitas tua erga illos qui invocant
nomen tuum sanctum et remitte delicta illorum. Ne auferantur misera-
tiones tuae per iram tuam, neque deficiat nobis gratia tua, propter
multitudinem malitiae nostrae. Ne excludas clementiam tuam, propter
iniquitatem nostram: ne mutetur natura tua, propter magnitudinem
insipientiarum nostrarum. Non eligant nos angeli tui sancti, et tam-
quam fasciculos zizaniorum, in ignem nos proliciant. Non increpes
ministros regni tui, propter sordes vestimentorum, neque tamquam
contemptores maiestatis tuae nos in tenebras exteriores eiiciant. Ne
extinguatur lumen lampadum nostrarum, ita ut extra fores thalami
nuptialis tui remaneamus. Ne iustitia tua nobis adversetur, neque in
tenebras exteriores, et stridorem dentium proiecti cruciemur. Exhibe
auxilium gratiae tuae erga malitiam nostram: effunde pelagus misera-
tionis tuae super nequitiam nostram, et ablue nostra crimina. Emitte
abundantiam clementiae tuae et amoris tui erga homines, et dele quae
in nobis odio digna sunt: contine, Domine, fortitudinem tuam, et blando
erga nos aspectu mutetur indignatio tua, vultusque tul serenitatem
demonstra nobis, ut victores in causa peccatorum nostrorum coram
302 ANAPHORAE SECUNDÜM TYPUM ANTIOCHENUM
sede maiestatis tuae appareamus: numeremur etiam inter vocatos

ad regnum tuum, et inter invitatos discumbentes apud te collocemur,
et splendore lucis tuae eximiae cum voluptate perfruamur. Propterea
Ecclesia tua orat, et grex tuus deprecatur, et vocibus triumphalibus
te interpellat, misericordiamque, et clementiam a te flagitat, et obse-
crat te dicens.
P.: Miserere, etc. (cf. supra, 5. 267).
(EPICLESIS»
D.: Quam timenda est haec hora, efc. (cf. infra, 5. 312».
S.: Nos quoque, etc. (cf. supra, 5. 267».
Sacerdos inclinatus dicit Orationem. Invocationis Spiritus. sancti:
Obsecramus te, sanctissime Deus, mitte ad nos ex habitaculo regni
tui aeterni, et ex regione praesentiae tuae excelsae, Spiritum tuum
sanctum, consubstantialem tibi, et operatione aequalem, qui a te
absque initio procedit, per unigenitum Filium tuum et qui quocumque
tempore datur iis qui tibi accepti sunt, eosque qui te vident et intelli-
gunt perficit et consummat: ut illabens, requiescensque, habitet super
oblationes istas: quibus sanctificatis per virtutem gratiae tuae perficiat
haec mysteria, atque illa suscepturos.
$S.: Exaudi me, Domine.
Sacerdos elevans vocem: Et panem quidem istum, efficiat corpus vi-
vificum, t corpus caeleste et salutare, t corpus salvans animas nostras
et corpora nostra, 1 corpus ipsius Domini Dei et salvatoris nostri Iesu
Christi, ad propitiationem delictorum, remissionem peccatorum, et vi-
tam aeternam suscipientium.
PORATIeD:
Sacerdos elevans vocem: Similiter et mistum quod in hoc calice est,
efficiat 1 sanguinem purificantem et sanctificantem, T sanguinem vivi-
ficum et salutarem, t sanguinem salvantem animas et corpora nostra,
sanguinem ipsius Dei magni et salvatoris nostri Iesu Christi, ad pro-
pitiationem delictorum, remissionem peccatorum, et vitam aeternam
illum suscipientium.
P; Amen.
Sacerdos elevans vocem: Ut per communionem horum sacramento-
rum vivificantium, ad delicias vitae caelestis aditum habeamus, mere-
amurque evadere mortem secundam: neque tamquam rei ad iudicium
subeundum praeparemur coram throno gloriae tuae: et beatitudinem
ANAPHORA IULII PAPAE ROMANI 303
illam ab angelis annuntiatam pastoribus, spiritualem scilicet, in

terra caelesti suscipiamus, ea in regione ubi tabernacula lucis fixa
sunt: in domo nuptiali exornata, et in convivio vitae spiritualis, cum
ilis victoribus, qui festum illic peragunt, feliciter celebremus te, et
inter agmina eorum, canamus tibi gloriam et laudem, efc.
sen.
9. ANAPHORA IULII PAPAE ROMANI
Apud Syros monophysitas, magna fama gaudebat hic papa romanus

propter apocryphas suas litteras, quae eorum doctrinam defendunt (cf. Das
Konzil von Chalkedon. Geschichte und Gegenwart, hrsg. von A. GRILL-
MEIER und H. BAcHrT [Würzburg 1951-54] ITI, 962 [Register]).
EpnrTIO: Versio latina: RENAUDOT II, 227-229.
(DIALOGUS»
τ Caritas.
SEtcum:
: Sursum corda.
: Gratias agamus Domino.
Hy
Ὁ
MI
fau: Dignum et iustum est.
Sacerdos inclinatus: Vere dignum et iustum est, ut adoremus et

laudemus Patrem et Filium, et Spiritum sanctum, unum Deum verum.
Elevans vocem: Ad laudem nempe magni decoris tui ineffabilis, non

sufficiunt omnes rationales creaturae, cum abscondite superior sit laus
ANAPHORAE SECUNDUM TYPUM ANTIOCHENUM
304
tua omnibus naturis visibilibus aut invisibilibus: Qui dignum fecisti

populum tuum fidelem, sancte cum Cherubim et Seraphim laudandi
divinitatem tuam ineffabilem, praesertim vero hoc tempore simul et
generaliter hymnum illum caelestem, laudationem illam ter sanctam,
praeclarae maiestati tuae divinae concinentes clamant, vociferantur
et dicunt.
IP-. Sanctus:
(POST SANCTUS»
Sacerdos inclinatus: Sanctus Deus Pater omnipotens. Sanctus Filius

tuus unigenitus Dominus noster Iesus Christus. Sanctus Spiritus tuus
sanctus. Magnificentia tua est, quod absque ulla mutatione incar-
natus est unigenitus Filius tuus, ex virgine sancta, et perfecit omnia
opera sua recte, et per passiones suas sanctas liberavit eos qui in illum
crediderunt.
Elevans vocem: Vespera illa postrema, qua traditurus erat se ipsum,

pro vita et salute mundi, accepit panem in manus suas sanctas T et
benedixit, 1 et fregit 1 deditque discipulis suis sanctis dicens: Accipite,
manducate ex eo. Hoc est corpus meum, ipsum quod pro vobis, et
pro multis datur in expiationem delictorum, et remissionem peccato-
rum et vitam aeternam. |
D Amen:
S.: Similiter etiam et super calicem gratias egit, T1 benedixit,
T sanctificavit, T deditque discipulis suis apostolis sanctis dicens:
Accipite, bibite ex eo vos omnes. Hic est sanguis meus testamenti novi,
qui pro vobis, et pro multis datur ad expiationem delictorum, et remis-
sionem peccatorum et vitam aeternam.
Ja AIDen:
S.: Quotiescumque enim mysterium hoc celebrabitis, commemo-
rationem mortis et resurrectionis meae perficietis, donec veniam.
P.: Mortis tuae, etc. (cf. supra, 5. 266».
(ANAMNESIS»
S.: Memoriam igitur agimus omnis periodi dispensationis tuae sa-
lutaris, quam pro nobis perfecisti et complevisti, Christe Deus noster.
Gloriam et magnificentiam offerimus benignitati tuae erga nos, de-
precantes te, ut cum exortus fueris in die illo novissimo, redditurus
ANAPHORA IULII PAPAE ROMANI 305
unicuique secundum opera sua, non in examen et commemorationem

adducas peccata nostra, Domine, quia nullus est perfecte immunis a
sordibus peccati: sed praesta nos dignos quiete illa spirituali, quam
pollicitus es electis illis tuis, qui confessi sunt sanguinem tuum pretio-
sum; et quam promisisti Ecclesiae tuae sanctae, quae propterea, et
iuxta haec, voce elata deprecatur te, et per te et tecum Patrem tuum
dicens.
P.: Miserere, efc. (cf. supra 5. 267».
P.: Te laudamus, e£c. (cf. ibid.».
(EPICLESIS»
D.: Quam timenda est haec hora, etc. (cf. infra, 5. 312».
Sacerdos inclinatus dicit Imvocationem Spiritus sancti: Miserere mei,
Domine, miserere mei: et mitte super me et super has oblationes pro-
positas, Spiritum tuum sanctum, Dominum et vivificantem, tibi con-
substantialem et coaeternum, Pater, et unigenito Filio tuo Domino
nostro Iesu Christo: et habitet in nobis et sanctificet corda nostra.
Elevans vocem: Exaudi me.
S.: Ut adveniens efficiat panem quidem istum corpus Christi Dei
nostri.
P: Amen.
S.: Et mixtum quod est in hoc calice efficiat sanguinem Christi Dei
nostri.
P. Amen:
S.: Ut prosit illis omnibus qui ex eo accipiunt et communicabunt ad
expiationem delictorum, remissionem peccatorum, et resurrectionem
benedictam a mortuis, et vitam aeternam.
P: Amen.
10. ANAPHORA EUSTATHII ANTIOCHENI (I?)
Currunt aliae duae anaphorae sub nomine Eustathii.

EpriTI0: Versio latina: RENAUuDoOT II, 235-239.
(DIALOGUS»
Caritas Dei Patris.
: Amen. Misericordiae Dei.
Sursum corda.
Ὁ.ὉἪS : Dignum et iustum est.
Sacerdos inclinatus: Gratias agamus, adoremus, et glorificemus

Patrem, Filium, et Spiritum sanctum, unum Deum verum.

Elevans vocem: Magnificentiam tuam, Domine, glorificant omnes
virtutes materiae expertes: legiones inflammatae ex flamma productae:
agmina ardentia Cherubim fortium: turmae terribiles Seraphim sanc-
torum; qui moventes alas suas, clamant, vociferantur et dicunt.
(POST SANCTUS»
Sacerdos inclinatus: Trinas sanctificationes offerimus tibi, Deus

Pater, et unigenito Filio tuo, et Spiritui tuo sancto: neque enim
mensurabilis est sanctitas tua, Domine: qui cum indigni essemus,
misisti Filium tuum in mundum pro salute nostra: ortusque est ex
virgine, et per mortem suam vitam praestitit mortalitati nostrae.
Elevans vocem: Qui cum voluntate sua, quasi succidaneus pro

nobis peccatoribus venit ad mortem, accepit panem in manus suas
sanctas, | benedixit, [ sanctificavit, t fregit, deditque discipulis suis
ANAPHORA EUSTATHII ANTIOCHENI (1?) 307
sanctis, et dixit: Accipite, manducate ex eo. Hoc est corpus meum, quod
vos et omnes suscipientes illud fideles praeparat ad vitam aeternam.
P.: Amen.
S.: Similiter et calicem quem miscuerat vino et aqua, f benedixit,
T sanctificavit, T et dedit iisdem discipulis sanctis et dixit: Accipite,
bibite ex eo vos omnes. Hic est sanguis meus, qui vos et omnes susci-
pientes eum fideles praeparat ad vitam aeternam.
Tt Amen:
S.: Sed et quando mysterium istud celebrabitis, agite memoriam
mortis meae, donec veniam.
P.: Mortis tuae, Domine, memoriam agimus, efc. (cf. supra, 5. 266».
(ANAMNESIS»
S.: Etiam adventum tuum salutarem, et secundum illum retribu-

tionis commemorantes, Domine, laudes cum deprecationibus maiestati
tuae offerimus, ut in die illo magno iudicii tui iusti, non per peccata
nostra fiamus cibus carbonum ignis, alimentumque flammae terribilis:
non demergamur in mare ardens, aut iactati obruamur fluctibus
ignium. Non simus haeredes suspiriorum: neque gemitibus acerbis
addicas nos: non fiamus habitatores locorum tenebrosorum, et regio-
num timore plenarum: non alieni fiamus ab haereditate tua, neque
privati familiaritate tua: sed cum invitatis ad recumbendum tecum, et
vocatis ad convivium tuum coniunge nos, et splendore regni tui
impingua nos. Et propter haec omnia praecipue, Ecclesia tua et grex
tuus deprecatur te, et per te, atque tecum Patrem tuum, dicens.
: Miserere, etc. (cf. supra, b. 267».
Nos quoque, etc. (cf. ?bid.».
: Te laudamus, efc. (cf. 1014...
Ὁ)Ἢἢ Praecipue, efc. (cf. infra, 5. 312».
(EPICLESIS»
D.: Quam timenda est haec hora, etc. (cf. infra, p. 312).
Sacerdos dicit Invocationem Spiritus sancti: Misericordiam tuam
obtestor et deprecor, Domine Deus: miserere mei, et effunde super me
et super oblationes istas propositas, gratiam Spiritus tui sancti: et
munda me ab omnibus maculis peccati, et conforta me ad ministerium
hoc purum et sanctum.
S.: Exaudi me, Domine.
P. Kyrie eleison.
308 ANAPHORAE SECUNDÜM TYPUM ANTIOCHENUM
S.: Ut per illapsum suum exhibeat panem quidem istum, T corpus

sanctum { Christi Dei nostri T.
P: Amen.
S.: Et mixtum quod est in hoc calice, faciat sanguinem Christi
Dei nostri.
po vATSR-
S.: Nobis autem per illorum susceptionem, det veniam delictorum,
remissionem peccatorum, scientiam veram fidei, zelumque laudabilem
religionis, et participationem vitae aeternae.
P oAmen ;
(INTERCESSIONES?
1. ! Sacerdos inclinatus: Da, Domine, Ecclesiae tuae et praesulibus

eius, ut iuxta praescriptum legum tuarum se gerant, omnibus diebus
vitae suae.
Elevans vocem: Et oculos intellectuales mentis nostrae illumina,
Domine, ut contemplemur miracula legum tuarum divinarum: et a
lupis spiritualibus universum gregem tuum conserva: et simul refere-
mus tibi gloriam et laudem, efc.
ἜΣ Ὁ AND.
II. Sacerdos inclinatus :Memento, Domine, eorum qui invocant te cum
fide vera, et bona operantur propter nomen tuum sanctum.
Elevans vocem: Omnes quoque reliquos orthodoxos auxilio tuo ad-
iuvans, Domine, benedic eos qui iuvant Ecclesiam tuam sanctam: ut ab
omnibus glorificeris, cum unigenito Filio tuo, et Spiritu tuo sancto, efc.
PicAmen:
II. S.: Coerce et aufer a nobis, Domine, omnem potestatem inimicam
pugnantem adversus nos.
Elevans vocem : Et concede, Domine, liberationem perfectam a bellis,
tumultibus, et incursionibus barbarorum, populo tuo fideli: atque in
pace, quae a te est, conserva omnem gregem tuum: ut assidue glorifi-
cemus te, unigenitumque Filium tuum, et Spiritum sanctissimum, efc.
T Amen
IV. Sacerdos inclinatus: Memento, Domine, sanctae genitricis Dei
Mariae, et sanctorum apostolorum tuorum, et etiam illorum qui inter
eos recenseri meruerunt.
1 Consecutio Intercessionum earumque obiectum sicut in anaphora Iacobi

(supra, pp. 272-275).
ANAPHORA EUSTATHII ANTIOCHENI (1?) 309
Elevans vocem: Nos etiam robora, ut gloriose perficiamur in scientia

vera, et conscientia sincera: ut ea ratione similes effecti sanctis tuis, qui
tibi vivunt, et apud te custoditi, cum illis referamus tibi gloriam, efc.
P. men.
V. Sacerdos inclinatus: Memento, Domine, patrum sanctorum et
beatorum, qui spiritualiter nos genuerunt, educaverunt, et aluerunt,
in omni timore Dei.
Elevans vocem: Eorum qui doctores veri fuerunt Ecclesiae tuae
sanctae, et a seductionibus erroris eam converterunt, et vias rectas ad
vitam immortalem illi demonstraverunt: numeratos igitur inter ordi-
nes eorum fac nos, ut cum illis et inter illos referamus tibi gloriam, efc.
P.: Amen.
VI. Sacerdos inclinatus : Miserere et parce, Domine, per hoc sacrifici-

um, omnibus defunctis fidelibus, qui pridem decubuerunt, cum spe tua,
in fide orthodoxa.
Elevans vocem : Omnes aspiciens cum misericordia, tamquam conditor
animarum et corporum illorum. Acceptas igitur habe istas oblationes,
quae pro illis tibi offeruntur: et praesta illis bona promissa diligentibus
Christum tuum; per quem, et cum quo misericordiam consequi spera-
mus, et remissionem peccatorum quae propter eum est, et nobis et illis.
P.: Remitte, condona, etc. (cf. supra, ῥ. 2665.
S.: Propitius igitur esto omnibus iniquitatibus nostris et illorum,
Domine, neque in memoriam revoces crimina quae a nobis et ab illis
commissa sunt: verum rege nos in hoc saeculo liberos a iudiciis et
angustiis, et in futuro fac nos pervenire ad habitacula lucis, gaudii et
laetitiae.
(DOXOLOGIA»
Ut hic et illic glorificemus, laudemus, veneremur et extollamus

nomen tuum valde honorandum et benedictum, simulque Domini
nostri Iesu Christi, et Spiritus tui sancti.
P. Sicut.
D. IN ECCLESIA MARONITICA
Antiquissima anaphora Maronitarum invenietur infra in sectione III

inter anaphoras typi syro-orientalis. Praeter illam inveniuntur in «Missa-
libus» impressis secundum usum Ecclesiae maroniticae sequentes 15 ana-
phorae: Xysti, Ioannis Haranensis (sub nomine loannis Chrysostomi),
Ioannis Evangelistae, Petri (118), Duodecim Apostolorum (118), Dionysii
Bar Salibi (I?) (sub nomine Dionysii Areopagitae), Cyrilli Hierosolymitani
(sub nomine Cyrilli, Matthaei Pastoris, Ioannis Bar Susan, Eustathii (15),
Maruthae, Iacobi Apostoli, Marci Evangelistae, Sanctae Romanae Eccle-
siae, Ioannis Maronis.
Pro hoc volumine seliguntur duae quae magis in usu sunt, probabiliter
propter earum brevitatem.
Editores «Missalium» correxerunt verba quae eis videbantur minus
consona doctrinae Ecclesiae catholicae; hoc apparet praesertim in Epiclesi;
praeterea pro Narratione institutionis unicum textum adhibuerunt.
BrBLIOGRAPHIA: P. Drs, Étude sur la liturgie maronite. Paris 1919;
M. HAYEK, Liturgie Maronite. Histoire et textes eucharistiques. Tours 1964.
1.. ANAPHORA XYSTI
Sub nomine Xysti designatur Xystus Aaron, auctor syrus, non autem
Xystus I, papa romanus.
BrBLiocRAPHIA: B. BorrE, L'épiclése dans les liturgies syriennes orien-
tales, in: Sacris Erudiri 6 (1954) 48-72.
EpnrTIO: Versio latina: RENAUDOT II, 135-138.
(DIALOGUS»
Sacerdos leviter commovet velum, et dicit: Caritas Dei Patris et gra-
tia unigeniti Filii et communicatio et inhabitatio Spiritus sancti sint
cum vobis omnibus, fratres mei, in aeternum.
Simulque signat ter populum signo crucis. Reversusque ad altare
ANAPHORA XYSTI 311
ter signum crucis facit, revolvitque vela, quibus discus et calix operiebantur
et dicit ter :
Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto: mysterio adorando et glo-
rioso, in quo non est divisio: nunc et semper in saecula.
" Amen.
Sursum sint mentes, intellectus et corda omnium nostrum.
' Habemus ad te, Domine.
Gratias agamus Domino cum timore, et adoremus cum tremore.
tvfo
fo
ty.; Dignum et iustum est.
Sacerdos inclinatus: Corde, animo et lingua gratias agimus tibi,

Pater, Fili, et Spiritus sancte, qui es unus Deus verus.
Elevans vocem: Cum turmis invisibilibus, et ordinibus innumerabi-

libus, spiritualiter et seraphice adiungit se populus omnis tuus fidelis,
Domine, qui ter te glorificant, clamant, vociferantur et dicunt.
P.: Sanctus.
(POST SANCTUS»
Sacerdos inclinatus: Sanctus es, Deus Pater, sanctus quoque Filius

tuus unigenitus, sanctus etiam Spiritus tuus sanctissimus: quia per
dispensationem Filii tui, liberasti mundum ab errore peccati.
Elevans vocem: Qui cum paratus esset ad passionem salutarem, in

pane, qui ab eo benedictus, sanctificatus, fractus, et distributus fuerat
apostolis sanctis, corpus suum sanctificans dedit nobis dicens: Accipite
et manducate ex eo. Hoc est nempe corpus meum, quod pro vobis et
pro multis frangitur et dividitur ad expiationem delictorum et remis-
sionem peccatorum, ad vitam aeternam.
DcAmen.
$.: Similiter et in calice, qui ab eo signatus, sanctificatus, et datus
iisdem sanctis apostolis fuit, sanguinem suum propitiatorium, dicens:
Accipite, bibite ex eo vos omnes. Hic nempe est calix sanguinis mei
novi testamenti, qui pro vobis et pro multis effunditur et datur ad
expiationem delictorum, et remissionem peccatorum dedit nobis ad
vitam aeternam.
Ξ ΤΡ ANAPHORAE SECUNDUM TYPUM ANTIOCHENUM
P.: Amen.
S.: Adiunxit simul hanc admonitionem dicens: Quotiescumque pani
huic communicabitis, mortem et resurrectionem meam commemora-
bitis, donec veniam.
P.: Mortis tuae, eic. (cf. supra, 5. 266».
(ANAMNESIS»
Sacerdos elevans vocem: Non oblivioni tradenda sunt nobis miracula

stupenda dispensationis tuae salutaris, cum signis terribilibus adventus
tui, quo retribuetur unicuique secundum opera sua, Domine: eapropter
Ecclesia tua et grex tuus deprecatur te, et per te et tecum Patrem
tuum, dicens.
P.: Miserere nostri, Deus Pater omnipotens, miserere nostri.
S.: Nos quoque, Domine, infirmi et peccatores servi tui, gratias
agimus tibi et laudamus te pro omnibus, et propter omnia.
P.: Te glorificamus, etc. (cf. supra, ῥ. 267).
S.: Praecipue vero et primario sanctam et benedictam semper
virginem beatam Mariam Dei genitricem commemoramus.
D.: Memento illius, Domine Deus: et per orationes illius puras et
sanctas, parce nobis et miserere nobis.
(EPICLESIS»
Quam timenda est haec hora, quam terribile tempus istud, dilecti
mel, quo Spiritus sanctus de excelsis sublimibus caelis advolat, de-
scendit, incubat et requiescit super eucharistiam hanc propositam,
eamque sanctificat. In silentio et timore state et orate. Orate: pax
nobiscum, et tranquillitas nobis omnibus, clamemus et dicamus ter:
Kyrie eleison.
Sacerdos inclinatus: Propitius esto mihi, Domine, universoque gregi
tuo et haereditati tuae: placitasque habe, et sanctifica oblationes
istas, per illapsum Spiritus tui sancti: qui a te procedit ab aeterno,
et a Filio tuo accipit substantialiter.
Et genua flectens, dicit: Exaudi me, Domine: exaudi me, Domine:
exaudi me, Domine: et miserere mei.
P.: Kyrie eleison, fer.
Sacerdos elevans vocem: Et veniat, Domine, Spiritus tuus vivus et
sanctus; et requiescat super oblationem istam servorum tuorum: sit-
que suscipientibus eam ad expiationem delictorum, ad remissionem
peccatorum: ad resurrectionem benedictam a mortuis, et ad vitam
ANAPHORA XYSTI 313
novam et aeternam in regno caelorum. Et panem hunc perficiat cor-

pus Christi Dei nostri.
Domen:
S.: Et calicem hunc perficiat sanguinem Christi Dei nostri.
Js: Agen:
S.: Et nos istos qui illis communicaturi sumus, faciant participes
caelestis voluptatis apud te, Domine, et referemus tibi, efc.
(INTERCESSIONES»
I. ! D.: Oremus et deprecemur €... pro patribus nostris ..., pro sum-
mo pontifice ... et ... patriarcha nostro, etc.».
Sacerdos inclinatus: Esto, Domine, pastoribus Ecclesiae tuae lingua
potens, quae vinci non possit a doctrinis pessimae haereseos.
Elevans vocem: Et ora haereticorum, quibus blasphemant adversus
nos, obstrue illosque conticescere fac, Domine: et referemus tibi, efc.
II. D.: Iterum et iterum commemoramus omnes fratres nostros (fi-

deles, e£c.5.
Sacerdos inclinatus: Esto, Domine, remunerator eorum qui bona
operantur, et liberator eorum qui in afflictionibus detinentur.
Elevans vocem: Gemitum afflictorum, clamorem pauperum, lacry-
mas oppressorum, et dolores eorum qui persecutionem patiuntur ne
despicias, neque sileas, Domine: ut referamus tibi, efc.
HI. D.: Iterum commemoramus omnes reges fideles, efc.

Sacerdos inclinatus: Esto, Domine, murus fortis omni civitati,
regioni et regno, eorum qui secundum fidem rectam in te credunt,
et ad te confugiunt.
Elevans vocem: Et eos qui numerant turres Sion spiritualis tuae per
circuitum, terre et dissipa, Domine, ut referamus tibi gloriam, etc.
Iv. D.: Iterum et iterum (... sanctam ... genetricem Dei Mariam, etc.5.
Sacerdos inclinatus: Esto, Domine, confortator et adiutor eorum,
qui confugiunt ad memoriam matris Christi tui: ut etiam sanctorum
amicorum tuorum.
Elevans vocem: Et ad bona illa praeparata, quae illis a te reservata
sunt, nos quoque et defunctos nostros fideles, pervenire fac, gratia
tua, Domine, et referemus tibi gloriam, eic.
! Consecutio Intercessionum earumque obiectum sicut in anaphora Iacobi

(supra, pp. 272-275).
22
v. D.: Iterum commemoramus doctores, efc.

Sacerdos inclinatus: Esto, Domine, decor incorruptibilis, illorum qui
praeclare rexerunt gregem tuum, quique in vera pietate ad te profecti
sunt.
Elevans vocem: Et a vicinitate paternitatis eorum piae, per quam
facti sumus filii gratiae tuae, et fratres unigeniti Filii tui, ne removeas
aut repellas nos, Domine: et referemus tibi gloriam, efc.
νι. D.: Iterum commemoramus omnes defunctos, ec.

Sacerdos inclinatus: Esto, Domine, quietis autor, et propitiator
defunctis fidelibus, qui redempti sunt per mortem unigeniti Filii tui.
Elevans vocem: Ut per te, Domine, ἃ morte salvati, et ex infernis
erepti, atque e pulvere excitati, praevaleat super nos et super eos
gratia unigeniti Filii tui, per quem nos quoque misericordiam, quae
propter eum est, consequi speramus et remissionem peccatorum, tam
nobis, quam ipsis.
P.: Remitte, condona, etc. (cf. supra, ῥ. 2685.
S.: Et in renovatione futura per resurrectionem generalem, ad
convivium beatum regni tui nos et illos pervenire fac, per gratiam
tuam, Domine.
(DOXOLOGIA»
Ut in hoc, sicut in omnibus, glorificetur, et laudetur nomen tuum
benedictum, simulque Domini nostri Iesu Christi, et Spiritus sancti tui.
picsicuti
ANAPHORA SANCTAE ROMANAE ECCLESIAE 315
2. ANAPHORA SANCTAE ROMANAE ECCLESIAE
Huius anaphorae orationes ab eius auctore, scilicet a sacerdote maronitico

Andrea Scandar, desumptae sunt partim ex Canone missae romanae
partim ex anaphora syriaca Duodecim Apostolorum; ab eodem anaphora
prima vice in « Missale», Romae editum anno 17106, inserta est.
Epir10: Versio latina: Missa Syrorum-Maronitarum, latine versa et

curante SrEPHANO Ar-DoENsi typis mandata (Romae 1905) 23-26, sed
retractata super editionem Missalis Maronitarum. Beyrouth 1918.
(DIALOGUS»
Sacerdos signat cruce discum dicens alta voce: Gloria Patri et Filio et
Spiritui sancto, mysterio adorando et glorioso, in quo non est divisio,
nunc et semper et in saecula.
Min(1ster) : Amen.
Deinde Sacerdos signat calicem dicens eadem. Et signat discum et
calicem repetens eadem.
Sacerdos elevans et iungens manus: Sursum mentes, intellectus et
corda omnium nostrum.
Min.: Sunt ad te, Domine.
Sacerdos extendit manus: Gratias agamus Domino cum timore et
adoremus eum cum tremore.
Min.: Dignum et iustum est.
Sacerdos secreto : Vere dignum et iustum est tibi semper gratias agere,
Domine Deus omnipotens.
(INTRODUCTIO AD SANCTUS - SANCTUS?
Alta voce: Laudant te, Domine, angeli, adorant te dominationes,

tremunt potestates; caeli caelorumque virtutes ac beata Seraphim
simul te concelebrant; cum eis liceat nobis clamare suppliciter et
concorditer dicere: Sanctus.
Min.: Sanctus, sanctus, sanctus es, Domine Deus fortis sabaoth.
Pleni sunt caeli et terra gloria et decore maiestatis tuae, Domine.
Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit et venturus est 1n nomine

Domini. Hosanna in excelsis.
(POST SANCTUS»?
Sacerdos signans discum, calicem et utraque dicit secreto : Sanctus, Deus

Pater, qui pro salute nostra misisti Filium tuum dilectum Dominum
Iesum Christum.
Deinde accipiens ambabus manibus banem dicit alta voce: Die quae
erat ante passionem suam, accepit panem in manus suas sanctas, et
elevavit oculos suos ad te, Deum Patrem suum omnipotentem, et
tibi gratias egit f et benedixit f et sanctificavit T et fregit (c tangit
$anem in quattuor partibus) deditque discipulis suis, dicens: Accipite,
manducate ex hoc vos omnes. Hoc enim est corpus meum.
Min.: Amen.
Sacerdos, reposito bane in discum, genuflectit et sumens calicem mani-
bus, dicit: Eodem modo, postquam cenaverunt, accepit manibus suis
puris calicem hunc purum, et gratias egit tibi 1 et benedixit f et sancti-
ficavit 1 deditque discipulis suis, dicens: Accipite, bibite ex eo vos
omnes. Hic est enim calix sanguinis mei, testamenti novi quod est
aeternum, mysterium fidei, qui pro vobis et pro multis effundetur in
remissionem peccatorum.
Min.: Amen.
Sacerdos genuflectit et dicit alia voce: Quotiescumque haec feceritis,
in mei memoriam facietis, donec veniam.
Min.: Mortem tuam, Domine, commemoramus, resurrectionem
tuam confitemur et adventum tuum secundum expectamus. Misericor-
diam et indulgentiam a te petimus et peccatorum remissionem implo-
ramus. Misericordia tua sit super nos omnes.
(ANAMNESIS»
Sacerdos iungens manus super bectus dicit alia voce: Memores sumus,
Domine Deus, tuae passionis salutaris, tuae e sepulcro resurrectionis,
et tuae in caelos gloriosae ascensionis. Propterea tua Ecclesia hoc
purum ac sanctum sacrificium tibi offert dicens.
Mn.: Miserere nostri, Deus Pater omnipotens, miserere nostri.
5.: Nos quoque humiles et peccatores servi tui, Domine, accipientes
tua dona, tibi gratias agimus pro omnibus et propter omnia.
ANAPHORA SANCTAE ROMANAE ECCLESIAE 317
Min.: Te laudamus, tibi benedicimus, te adoramus, tibi gratias

agimus, et petimus a te: propitius esto, Domine Deus, miserere nostri
et exaudi nos. |
Sacerdos alta voce: Imprimis et ante omnia memoriam agimus sanc-
tae, gloriosae et semper virginis beatae Dei genitricis, Mariae.
M?n.: Memento ipsius, Domine Deus, et propter sanctas eius preces
propitius esto, miserere nostri et exaudi nos.
Sacerdos autem secreto: Mater Domini nostri Iesu Christi, deprecare
pro me Filium tuum unigenitum, qui ex te ortus est ut, dimissis pec-
catis et debitis meis, suscipiat de manibus meis humilibus et pecca-
tricibus hoc sacrificium, quod a me indigno super hoc altare offertur
per intercessionem tuam, o mater sanctissima.
(EPICLESIS»
Sacerdos agitans ter manus suas super oblata dicit secreto: Miserere
nostri, Domine, et mitte super nos Spiritum tuum sanctum et vivi-
ficantem.
Min.: Benedic, Domine. Quam terribilis est hora haec et quam
tremendum hoc tempus dilecti mei, quo Spiritus sanctus de excelsis
sublimibus se movet et descendit et illabitur super eucharistiam hanc
propositam pro nostra sanctificatione. Cum silentio et tremore state et
orate. Pax et securitas Dei, Patris omnium nostrum sit nobiscum.
Clamamus ergo et dicamus ter: Kyrie eleison.
Sacerdos in genua procumbit et ter tangens altare manu dextera eamque
osculans dicii: Exaudi me, Domine, exaudi me, Domine; exaudi me,
Domine. Et veniat, Domine, Spiritus tuus sanctus et vivus et illa-
batur super me et super hanc oblationem.
P.: Kyrie eleison (fer).
Sacerdos surgit et signans ter hostiam dicit: Et faciat ut mysterium T
hoc f corpus f Christi Dei nostri sit ad salutem nostram.
Min.: Amen.
Et signans ter calicem dicit: Et faciat ut calix t hic f sanguis 1 Christi
Dei nostri sit ad salutem nostram.
Min.: Amen.
Deinde extensis manibus prosequitur : Da nobis, quaesumus, Domine
Deus, in hoc mundo gratiam tuam, et in futuro regnum tuum concede
nobis per haec sancta mysteria; et tibi gloriam attollimus nunc et
semper et in saecula.
Min.: Amen.
(INTERCESSIONES»
Minister legit commemorationes.

Sacerdos dicit secreto: Deprecamur te, Deus clementissime Pater,
suscipe hoc sanctum sacrificium quod tibi offerimus, imprimis pro
Ecclesia tua sancta catholica: pacifica, custodi, aduna et rege eam
toto orbe terrarum ; nominatim pro famulis tuis Mar N., papa Romae,
et Mar N., patriarcha nostra, et Mar N., antistite nostro, et pro omni-
bus orthodoxae, catholicae et apostolicae fidei filiis. Memento, Domine,
famulorum famularumque tuarum hic stantium pro quibus tibi
offerimus hanc oblationem pro suis et suorum animis. Memento sanc-
tae et gloriosae et semper virginis beatae Dei genitricis Mariae, et
sanctorum Petri et Pauli cum coetu beatorum apostolorum et marty-
rum et omnium sanctorum, quorum precibus protege nos auxilio tuo.
Memento, Domine, famulorum famularumque tuarum qui nos praeces-
serunt, mortui sunt et obdormierunt in vera fide et dormiunt in somno
pacis.
Extendit manus et dicit alta voce: Dona eis requiem et omnibus in
Christo quiescentibus in loco lucis et consolationis; et concede miseri-
cordiam tuam nobis et illis.
Min.: Remitte et condona et dimitte, Deus, peccata et defectus
nostros quos scienter vel ignoranter admisimus.
Sacerdos alía voce: Speramus in multitudine miserationum tuarum,
Domine Deus, et ideo te deprecamur ut sorte sanctorum tuorum nos
dignos efficias.
(DOXOLOGIA»
Per unigenitum Filium tuum Dominum nostrum Iesum Christum,
cum quo es benedictus et gloriosus in unitate Spiritus sancti, nunc
et semper et in saecula.
M?n.: Amen. Sicut est, erat et erit in saecula saeculorum. Amen.
ANAPHORA ATHANASII ALEXANDRINI 319
EASINSBCGUESTA ARNDUENA
Si Ecclesia armena fundata est a s. Gregorio Illuminatore, qui conse-

crationem episcopalem in Caesarea Cappadociae saeculo IV accepit, non
mirum est eius anaphoram eucharisticam ad typum antiochenum accedere,
eo amplius quod quaedam partes Armeniae ope sacerdotum ex Syria misso-
rum simul fidem et cultum christianum acceperunt.
Duo tantum codices noti sunt qui seriem 11 anaphorarum in lingua
armena nobis servaverunt (cf. J. M. HANSSENS, Institutiones liturgicae de
ritibus orientalibus III [Roma 1932] 584-586). De earum origine aliquid
eruitur ex diversis formis quas praebet salutatio trinitaria in principio ana-
phorae (cf. H. ENGBERDING, Der Gruf des Priesters zu Beginn der εὐχαριστία
in óstlichen Liturgien, in: Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 9 [1929]
138-143).
De earum indole haec dici possunt: anaphorae Athanasii, Ioannis Chryso-
stomi et Basilii Caesariensis recensionem Ecclesiae byzantinae, anaphorae
autem Iacobi et Ignatii recensionem Ecclesiae antiochenae servant; aliae
tres, nimirum Gregori Nazianzeni, Isaac et Cyrilli Alexandrini, sequentes
particularitates ostendunt: a) Narrationem institutionis eucharisticae
sequitur oratio quae descensum Christi ad inferos eiusque resurrectionem
commemorat eumque simul ut regem vivorum et mortuorum exaltat;
b) Anamnesim, in qua actus oblationis saepius deest, sequitur oratio in qua
celebrans gratias agit Deo pro eo quod in sacro ministerio constituitur.
De anaphora Ioannis Chrysostomi cf. G. AUCHER, La versione armena
della Liturgia di san Giovanni Crisostomo, in: Chrysostomika 359-404. De
anaphora Basilii cf. H. ENcBERDING, Das eucharistische Hochgebet der
Basileiosliturgie. Textgeschichtliche Untersuchungen und kritische Ausgabe
— Theologie des christlichen Ostens 1. Münster 1931.
1. ANAPHORA ATHANASII ALEXANDRINI
Haec sola in usu remanet.
BiBLIOGRAPHIA: P. VETTER, Chosroae magni, episcopi monophysistici

Explicatio precum missae e lingua armeniaca in latinam versa. Freiburg
i. Br. 1880; S. SarAviLLE, L'«Explication de la Messe» de l'Arménien
Chosrov (905). Théologie et Liturgie, in: Échos d'Orient 39 (1940) 349-382;
V. IxcrissiAN, Die heilige MeBliturgie nach dem armenischen Ritus. Mit einer
ausführlichen Einleitung. Wien 1948; G. AMADOUNI, La divine liturgie du

rite arménien. Venise 1957; J. 5.8, La forma dell'eucaristia e l'epiclesi
nella liturgia armena secondo Nerses Lampronatzi, in: Collectanea 4 —
Studia Orientalia Christiana. Armenica 1 (Cairo 1959) 131-184.
EpirIo: Versio latina: secundum versionem anglicam BRIGHTMAN 435-444

(7 Missale Armenum. Hierosolymis 1873), et ope versionis latinae MAxrMI-
LIANI PRINCIPIS SAXONIAE, Missa armenica - Ritus Missae Ecclesiarum
Orientalium S. Romanae Ecclesiae unitarum 4 (Ratisbonae 1908) 31-43.
(DIALOGUS»
D.: Stemus cum timore, cum tremore stemus, bene stemus et sursum
aspicite cum attentione.
P.: Ad te, Deus.
D.: Christus, agnus Dei, ut sacrificium offertur.
P.: Misericordia et pax et sacrificium laudationis.
D.: Benedic, Domine.
S.: Gratia, amor et divina sanctificans potentia Patris et Filii et
Spiritus sancti sint cum f omnibus vobis.
P.: Amen. Et cum spiritu tuo.
D.: Portas! Portas! Omni cum sapientia et circumspectione. Sursum
elevate mentes vestras cum timore divino.
P.: Habemus illas apud te, Domine omnipotens.
D.: Et gratias agite Domino ex toto corde.
P.: Dignum et iustum est.
In magnis solemnitatibus aliquibus locis Diaconus addit: Et pro vera

redemptione quae semper et in omnibus locis perficitur tibi gratias
offerimus, Christe; per quem caelestes virtutes tuam admirabilem
resurrectionem (aw£ apparitionem aut nativitatem) canunt, tre-
munt Seraphim, timent Cherubim et potentiae supernae et do-
minationes chorum faciunt, vocibus canunt et dicunt.

Dum canunt, Sacerdos dicit secreto iunctis manibus hanc orationem:
Vere dignum et iustum est cum diligentia continua semper adorand
o
te glorificare, Pater omnipotens, qui per tuum Verbum incomprehen-
Sibile et concreator murum maledictionis amovisti. Ipsum Ecclesiam

constituens populum suum, acquisivit sibi omnes qui crediderunt in te;
ipsi complacuit in visibili natura ex virgine assumpta maiestuoso modo
habitare inter nos, et ipsum divino modo tamquam architecta novo
opere terram caelum effecit.
XINTRODUCTIO AD SANCTUS - SANCTUS»
Quapropter ipsum, coram quo non audent stare exercitus vigilum

attoniti fulgurante et inaccessibili lumine divinitatis, factum homo
propter nostram salutem, donavit nobis cum caelestibus choros spiri-
tuales ducere.
Diaconus exclamat: Domine, benedic.
Sacerdos alta voce: Et cum Seraphim et Cherubim cum una voce
sanctus dicendo cantus formare et cum fiducia alta voce clamare cum
ipsis et dicere.
P.: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus exercituum. Pleni sunt caeli
et terra gloria tua; laudatio in altissimis. Benedictus qui venisti et
iterum venturus es in nomine Domini. Hosanna in excelsis.
Dwm cantant, Sacerdos dicit secreto brachiis extensis : Sanctus, sanctus,
sanctus es tu in veritate et sanctissimus; et quis praesumit verbis com-
prehendere tuas effusiones ineffabiles beneficentiae erga nos, qui iam
antiquis temporibus illum qui lapsus erat in peccatum variis modis con-
fortando consolatus es: per prophetas, per lationem legis, per sacerdo-
tium, et per typicam immolationem vitulorum, sed ultimis his diebus
delens chirographum condemnationis circa nostra debita, dedisti nobis
Filium tuum unigenitum, debitorum simul et debitum, victimam et
unctum, agnum et caelestem panem, archisacerdotem et sacrificium,
quia ipse est qui distribuit et qui distribuitur in medio nostri, semper
inconsumptus. Postquam enim factus est homo, in veritate et non in
apparentia, et unione sine commixtione incarnatus est e Dei genetrice
et sancta virgine Maria, iter fecit per omnes passiones humanas,
excepto peccato, et venit voluntarie ad crucem, vivificatricem universi
mundi et causam nostri salutis.
Accepit panem in sanctas, divinas, immortales, immaculatas et

creatrices suas manus, benedixit, gratias egit, fregit et dedit suis electis
sanctis et commensalibus discipulis dicens.
972.) ANAPHORAE SECUNDUM TYPUM ANTIOCHENUM
Sacerdos alta voce: Accipite, manducate. Hoc est corpus meum, quod
pro vobis et pro multis distribuitur in remissionem et in indulgentiam
peccatorum.
D Amen
Sacerdos secreto: Similiter et calicem accepit, benedixit, gratias egit,
bibit ipse et dedit suis electis sanctis et commensalibus discipulis dicens.
Sacerdos alta voce: Bibite ex eo omnes. Hic est sanguis meus novi
testamenti, qui pro vobis et pro multis effunditur in remissionem et in
indulgentiam peccatorum.
PucATmen.
Deinde: Pater caelestis, qui Filium tuum tradidisti in mortem pro
nobis, debitorem debitorum nostrorum, per effusionem sanguinis eius
oramus te: miserere tui gregis spiritualis.
Sacerdos secreto: Et ut haec semper faciamus in memoriam suam,
mandatum dedit nobis tuus Filius unigenitus benefaciens, qui descen-
dit in inferiores habitationes mortis cum corpore assumpto a nostra
natura, et postquam seras inferni potenter confregit, te nobis revelavit
solum verum Deum, Deum viventium et mortuorum.
(ANAMNESIS»
Sacerdos sumit dona in mawus et dicit secreto: Et nos ergo, Domine,

secundum hanc iussionem tuam offerentes coram te hoc mysterium
salutiferi corporis et sanguinis tui Unigeniti, memores sumus eiusdem
propter nos salutem operantium passionum, vivificantis crucifixionis,
sepulturae trium dierum, beatae resurrectionis, divinae ascensionis,
sessionis ad dexteram tuam, o Pater, et tremendum ac gloriosum
secundum eius adventum confitemur et laudamus.
D.: Domine, benedic.
Sacerdos elevans dona aliquantulum in altum ea. Patri offert, et depo-
nens ea swper mensam dicit alia voce: Et tua ex tuis offerimus tibi in
omnibus et pro omnibus.
Chorus canit: In omnibus benedictus es, Domine, benedicimus tibi,
glorificamus te, gratias agimus tibi et imploramus te, Domine, Deus,
noster.
Dwm camunt, Sacerdos dicit secreto brachiis extensis: Te in veritate,
Domine, Deus noster, laudamus et tibi sine cessatione gratias agimus,
qui praetergrediens nostram indignitatem constituisti nos ministros
talis tremendi et ineffabilis mysterii, non propter aliquod opus bonum
nostrum, quo totaliter vacui sumus et semper totaliter caremus, sed

in tua uberi bonitate semper confidentes, audemus accedere ad ministe-
rium corporis et sanguinis tui Unigeniti, Domini nostri et redemptoris
Iesu Christi, quem decet gloria, potentia et honor, nunc et semper et in
saecula saeculorum. Amen.
Diaconus clamat: Domine, benedic.
Sacerdos alia voce: Pax omnibus.
P.: Et cum spiritu tuo.
D.: Deum adoremus.
P.: Coram te, Domine.
Deinde: Fili Dei, sacrificatus Patri pro nostra reconciliatione, tam-
quam panis vitae distribueris inter nos; per effusionem sanguinis tui
sancti oramus te: miserere gregis tui, redempti sanguine tuo.
(EPICLESIS?
Sacerdos interea rostratus humiliter ante altare dicit secreto: Adora-

mus te et imploramus te et petimus a te, benefaciens Deus, mitte super
nos et super haec proposita dona tuum coaeternum et consubstantia-
lem Spiritum sanctum.
Diaconus stans cum, timore et veverentia in. vicinitate ad Sacerdotem
dicit submissa voce ad unamquamque benedictionem: Amen, benedic,
Domine.
Sacerdos signando dona signo crucis dicit submissa voce: Per quem
benedicens hunc panem [f facias eum vere corpus Domini nostri et
salvatoris nostri lesu Christi (fer). Et calicem hunc [ benedicendo,
facias hunc vere sanguinem Domini nostri et salvatoris nostri lesu
Christi (fer). Per quem panem et vinum f benedicens, ea facias corpus
et sanguinem in veritate Domini et salvatoris nostri Iesu Christi
convertens ea Spiritu tuo sancto (er).
Diaconus exclamat : Benedic, Domine.
Sacerdos alta voce: Ut fiant haec omnibus nobis appropinquantibus
in libertatem a condemnatione, in remissionem et indulgentiam
peccatorum.
Chorus camit: Spiritus Dei, qui descendens de caelo perficis per
manus nostras mysterium illius qui consors est gloriae tuae, per
effusionem sanguinis eius oramus te: requiem dona animis defuncto-
rum nostrorum.
(INTERCESSIONES»
Exinde Sacerdos nom elevat suas manus extensas supra (— altius

quam) dona, sed eas habet demisse ( — inferius» ; tenet oculos ?n ea et
oral sic secreto :
Per haec largire amorem, firmitatem et desideratam pacem universo
mundo, sanctae Ecclesiae et omnibus episcopis orthodoxis, sacerdoti-
bus, diaconis, regibus huius mundi, principibus, populis, itinerantibus,
navigantibus, captivis, pericletantibus, fatigatis et qui in bellis sunt
contra barbaros.
Per haec etiam dona nobis ventos dulces et agris fertilitatem et
infirmantibus ex variis morbis celerem sanitatem.
Per haec tribue requiem etiam omnibus antea in Christo obdormien-
tibus, nostris patribus, patriarchis, prophetis, apostolis, martyribus,
episcopis, sacerdotibus, diaconis et omni clero Ecclesiae tuae sanctae et
omnibus laicis viris et mulieribus, qui in fide defuncti sunt.
Diaconus exclamat: Benedic, Domine.
Sacerdos alta voce: Cum quibus ut etiam nos visites, benefaciens
Deus, precamur.
P.: Memento, Domine, et miserere.
S.: Ut fiat memoria genetricis Dei, sanctae virginis Mariae, et
Ioannis baptistae, Stephani primi martyris et omnium sanctorum in
hoc sancto sacrificio, te imploramus.
Diaconi vadunt ad. dexteram partem altaris et manibus iunctis excla-
mant: Ut memoria fiat sanctorum apostolorum, prophetarum, doc-
torum, martyrum, omnium sanctorum patriarcharum, episcoporum
apostolice operantium, sacerdotum, orthodoxorum diaconorum et om-
nium sanctorum in hoc sancto sacrificio, te imploramus.
In festivitatibus Domini: Benedictam, laudatam, gloriosam, ad-

mirabilem et divinam resurrectionem (aut apparitionem aut na-
tivitatem) Christi adoramus.
P.: Gloria tuae resurrectioni (aut apparitioni aut nativitati), Domine.
In festivitatibus sanctorum: Ut memoria fiat sancti et a Deo amati
prophetae (aw patriarchae awt apostoli aut martyris) N., cuius
hodie memoriam perficimus, in hoc sancto sacrificio, te rogamus.
Diaconi brosequuntur : Ut memoria fiat primorum ductorum nostro-

rum et priorum illuminatorum sanctorum: Thaddaei et Bartholomaei,
Gregorii illuminatoris, Aristacis, Verthanis, Hussigii, Gregorii, Nersetis,
Isaaci, Danielis, Chad, Mesropii doctoris, Gregorii Narekensis, Nersetis
Glaiensis, Ioannis Ornetsiensis, Gregorii et Moysis Thatevatensis, et
omnium pastorum et archipastorum Armeniae in hoc sancto sacrificio,
teimploramus.
Ut sanctorum eremitarum et monachorum a Deo instructorum:
Pauli, Antonii, Pauli, Macarii, Onuphrii, Marci abbatis, Serapionis,
Nili, Arsenii, Evagrii, Barsaumi, Ioannis, Simeonis, Oski et sociorum,
Suchiae et sociorum et omnium sanctorum patrum et discipulorum
eorum in universo orbe memoria fiat in hoc sancto sacrificio, te depre-
camur.
Ut fidelium et sanctorum regum: Abgari, Constantini, Tiridatis,
Theodosii et omnium sanctorum et religiosorum regum et Deum
amantium principum fiat memoria in hoc sancto sacrificio, te depre-
camur.
Ut in genere universorum fidelium, virorum et mulierum, senum et
infantium, et ex omni aetate vitae, qui in fide et in sanctitate in Christo
obdormierunt, memoria fiat in hoc sancto sacrificio, te deprecamur.
Sacerdos interea secreto: Memento, Domine, et miserere et benedic
sanctam catholicam et apostolicam Ecclesiam tuam, quam redemisti
pretioso sanguine tui Unigeniti et liberasti cruce sancta, dona ipsi
inconcussam pacem.
Memento, Domine, et miserere et benedic omnes episcopos catholi-
cos, qui in recta doctrina distribuunt inter nos verbum veritatis.
Diaconus im fine commemorationis sanctorum broclamat: Benedic,
Domine.
Sacerdos alta voce: Et imprimis archiespiscopum nostrum, venerabi-
lem patriarcham omnium Armenorum, reverendissimum N. tribue
nobis in longitudinem dierum, in recta doctrina.
Diaconi vadunt ad. sinistram partem altaris et exclamant: Gratiarum
actionem et laudem offerimus tibi, Domine, Deus noster, propter
sanctum et immortale sacrificium, quod est super hoc sancto altari,
quod concedas nobis in sanctitatem vitae.
Per hoc concede amorem, stabilitatem et desideratam pacem uni-
verso mundo, sanctae Ecclesiae et omnibus episcopis orthodoxis, impri-
mis autem archiepiscopo nostro, honorabili patriarchae omnium Arme-
norum, reverendissimo N., et huic sacerdoti qui hoc sacrificium offert.
Sit in fortitudinem et victoriam regum christianorum et principum

religiosorum.
Imploramus et deprecamur te etiam pro animis obdormientium,
imprimis autem pro obdormientibus praelatis nostris et pro fundatori-
bus huius sanctae ecclesiae et qui obdormiunt sub umbra eiusdem, pro
liberatione fratrum nostrorum captivorum et pro gratia erga hanc
congregationem praesentem et pro requie eorum qui in fide et sancti-
tate in Christo mortui sunt: ut illorum memoria fiat in hoc sancto
sacrificio, te deprecamur.
P.: In omnibus et pro omnibus.
Dum canunt, Sacerdos dicit secreto hanc orationem : Memento, Domine,
et miserere et benedic populum coram te praesentem et pro sacrificio
oblationes offerentem ; dona ipsis necessaria et utilia.
Memento, Domine, et miserere et benedic illos, qui oblationes et
fructus ferunt in sanctis tuis Ecclesiis et illos, qui memores sunt
pauperum eleemosynis, et redde illis debita ipsorum, secundum
consuetam tuam liberalitatem, centuplum in hoc mundo et in futuro.
Memento, Domine, et miserere et clemens esto erga animas obdor-
mientium, requiem illis praesta, illumina illas et constitue illas cum
sanctis tuis in regno caelorum et dignas fac illas misericordia tua.
Memento, Domine, etiam animae famuli tui N., et miserere eius
secundum magnam misericordiam tuam et tribue illi requiem, visi-
tando eam, in lumine faciei tuae (si fro vivente offertur: salva illam
ab omnibus insidiis animae et corporis).
Memento, Domine, etiam illorum qui iusserunt nos, ut illorum
memores simus in orationibus, viventium et obdormientium: dirige
intentiones orationis eorum et nostrae ad id quod rectum et salutife-
rum est, et eos retribue tuis donis incorruptibilibus et felicibus.
Et purificans cogitationes nostras, fac nos templa ad accipiendum
corpus et sanguinem tui unigeniti Filii Domini nostri et salvatoris
Iesu Christi.
(DOXOLOGIA»
Cum quo te Patrem omnipotentem simul cum vivificanti et liberanti
sancto Spiritu tuo decet gloria, potentia et honor, nunc et semper et
in saecula saeculorum. Amen.
ANAPHORA GREGORII NAZIANZENI ARMENA 327
2. ANAPHORA GREGORII NAZIANZENI
BiBLIoGRAPHIA: P. FERHAT, Denkmáler altarmenischer MeBliturgie.

1. Eine dem hl. Gregor von Nazianz zugeschriebene Liturgie, in: OrChr NS 1
(1911) 204-214.
EpnirIO: Versio latina: P. FERHAT, op. cit. 206-212.
(DIALOGUS»
S.: Gratia, amor et divina sanctificans potentia Patris et Filii et

Spiritus sancti sint cum omnibus vobis.
Ch.: Amen, et cum spiritu tuo.
Diaconus alta voce: Portas! portas! Omni cum sapientia et atten-
tione. Sursum elevate mentes vestras cum timore Dei.
Ch.: Habemus ad te, Domine omnipotens.
D.: Et gratias Domino agite ex toto corde.
Ch.: Dignum et iustum est.
Sacerdos orat secreto: Vere dignum est cum timore, cum fide, ex toto
corde et cum glorificatione adorare, Deus lucide, non facte, trina in
semetipsa subsistens virtus, lux inaccessibilis, creator lucis et omni-
um creaturarum, visibilium et invisibilium, caelestium et terrestrium
omniumque animalium aquatilium.
Benedicunt te mille frequentiae angelorum, militiae caelestes, can-

tico spirituali, Cherubim et Seraphim senis alis praediti, qui timore
gloriae divinitatis tuae perterriti quassis alis te undique velant et ter
sanctum semper proclamant, ter sancta voce concinunt, clamant,
vociferantur et dicunt, (a//a voce) triumphales benedictiones conci-
nentes, clamantes vociferantesque et dicentes:
Populus cantat: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus exercituum.
Caelum plenum est et terra gloria tua. Benedictio in altissimis. Bene-
dictus, efc. (cf. supra, b. 321).
(POST SANCTUS»
Sacerdos secreto: Creator in principio benedictissimus et in sanctis

habitans, qui delictorum nostrorum non memor oblivioni peccata nostra
dedisti et benigne miseritus dignos nos fecisti, qui cum incorporalibus
pari gloria praediti coram divinitate tua stemus et in odorem suavitatis
tuae sacrificium hoc offeramus, quo creatrix divinitas tua cum creaturis
concilietur per oblationem Unigeniti tui, Domini nostri et salvatoris
Iesu Christi, quem decet gloria, potestas honorque nunc et semper in
saecula. :
Te adorant omnes creaturae caelestes et naturae terrestres, Domine,
amator hominum Spiritus sancte, quibuscum nos quoque inclinantes
cervices nostras petimus ab amore tuo largo, ut mittas innovatorem
Spiritum tuum sanctum et verum ad sanctificandum nos et purifican-
dum ab omnibus vitiis et nobis tribuendum, ut integre et impavide et
indemnate accedamus ad vivificans et incorruptibile corpus et sangui-
nem Filii Dei et Domini nostri Iesu Christi.
Alia oratio: Te adoramus et imploramus te, Deus ineffabiliter
misericors: mitte de educantibus descensibus tuis [?] cum gratia
caelesti innovantem et amatorem hominum Spiritum sanctum
tuum super nos Τ et super hoc sacrificium f, quo nunc proposito
facias panem hunc corpus pretiosum [et vinum hoc sanguinem
pretiosum] Domini nostri et salvatoris Iesu Christi.
Sacerdos inclinatur : Qui inclinatus es a sinu paterno, Iesus Christus,
lux gloriae et character substantiae Patris, venisti ad consummandum
omnia, quae scripta sunt, tollens punitionem primi patris. Initii expers
essentia et tempore carens Filius, genitus es e sancta et Dei genitrice
virgine Maria. Verbum Dei imperspicuum, caro factus habitavisti in
nobis. Deus verus, homo factus sub legibus factus es et sub temporibus
statutis, cum tu esses legislator temporumque creator. Unus e sanctis
et formidabilibus, baptizatus es divina natura. Splenduisti illuminans
totum orbem terrarum ex obscura idololatria et passus omnia, quae
ad hominum vitam pertinent, excepto peccato.
Consummato autem tempore passionum crucis venisti ad horam con-
summatam dicens: Glorificetur Filius hominis. Accepisti panem in sanc-
tas, divinas, immaculatas manus tuas, benedixisti, sanctificavisti, gra-
tias egisti, fregisti, dedisti discipulis a te electis et commensalibus

dicens: (a/ta voce) Accipite, manducate ex hoc omnes. Hoc est corpus
meum, quod propter vos et multos distribuitur in remissionem et in
veniam peccatorum.
Submissa voce: Similiter et calicem accepisti in sanctas, divinas,
immaculatas manus tuas, benedixisti, sanctificavisti, dedisti discipulis
a te electis et commensalibus dicens: (a/a voce) Accipite, bibite ex eo.
Iste est sanguis meus novi testamenti, qui propter vos et multos effun-
ditur in remissionem et in veniam peccatorum.
Submissa voce: Et divina specie, in qua omnis plenitudo divinitatis
corporaliter inhabitat, oblatus es super crucem neque in aliqua parte
mundi relictus putaris, plenitudo omnium, neque paulisper deficis [Ὁ]
sed corpus integrum et deificatum permanens positus es in sepulcro,
Christus, virtus Dei et sapientia. Non vidisti corruptionem, sed
universum translucide non deficis ab essentia tua prius exsistente, qui
inter mortuos liber sine adiutore infernum destruxisti, confregisti
potentiam mortis, a mortuis resurrecturus verax Deus revelatus es
vivorum et mortuorum.
(ANAMNESIS»
Et nos ergo, Domine, oblationes has a te nobis donatas offerimus

super hoc altare Deum suscipiens. Memores sumus passionum sancta-
rum, quas propter nos super crucem subisti, sepulturae tuae triduanae,
resurrectionis tuae a mortuis, ascensionis tuae in caelos, sessionis tuae
ad dexteram Patris tui.
Alta voce: Tremendum et gloriosum et secundum adventum tuum
confitemur et benedicimus.
P.: In omnibus, efc. (cf. supra, ῥ. 322).
S.: Te benedicimus et glorificamus et cum fide adoramus, qui
secundum tres hypostases ens per se exsistens es, quia distribueris
indivisibiliter et uniris per divisionem, neque unitatem tuam mixtio-
nem facientes, neque divisionem tuam alienationem putantes, sed
trinae personae ineffabili unitati, sanctae Trinitati offerimus benedic-
tionem et gloriam, Patri et Filio et Spiritui Dei. Cum sempiterna glori-
ficatione offerimus hoc sacrificium et confitemur hoc deificatum corpus
et sanguinem tuum esse, Fili Dei, propter divinum et infinitum ver-
bum tuum dicens: Istud est corpus meum, quod propter vos et multos
distribuitur in remissionem et in veniam peccatorum.
(EPICLESIS»
Signat banem el vinum dicens: Imploramus te, Domine, ut fiat hoc

memoria tua et memoria nova nostra. Et fac panem hunc 1 pretiosum
corpus Christi tui et vinum hoc [j pretiosum sanguinem Christi tui
(INTERCESSIONES»
Ter adorat et osculatur altare et dicit hanc orationem :

Per haec dona regibus et principibus nostris fortitudinem et omnibus
terra marique iter facientibus [portum] pacis.
Per haec mitiga omnes ventorum acrimonias, violentiam grandinis
et frigoris pruinam ferentis et concede terrae nostrae integritatem
germinum et plantarum.
Per haec fiat memoria coram divinitate tua formidabili sanctorum
patrum, patriarcharum, apostolorum, prophetarum, praedicatorum,
evangelizatorum, confessorum, martyrum omniumque virorum et
mulierum laici ordinis in tua fide consummatorum.
Alta voce: In primis sanctissimam, immaculatam, gloriosissimam
dominam nostram Dei genitricem et semper virginem Mariam, --
Diaconus dicit hic [memoriam] apostolorum — sanctos vigiles caelestes,
sanctum prophetam loannem, praecursorem et baptistam, sanctos
laudabilissimos apostolos, sanctos confessores, quorum hodie memo-
riam perficimus. Et omnium sanctorum tuorum memoriam facientes,
quorum precibus visita nos, Deus, et memento omnium nostrorum, qui
cum spe resurrectionis vitae aeternae dormierunt. Amen.
Pro divina beneficentia tua memento, Domine, sanctae catholicae,
apostolicae Ecclesiae, quam redemisti pretioso corpore et sanguine tuo
et lucens illustravisti cruce tua invictissima: dona ei pacem tuam
inconcussam.
Pro divina beneficentia tua memento, Domine, praefecti et inspec-
toris animarum nostrarum, patriarchae nostri, et concede ei in vera
fide et catholica doctrina populos in te credentes pascere et tempora
praesentia vitae ipsius.
Pro divina beneficentia tua memento, Domine, omnium episcoporum
catholicorum, qui verbum verae praedicationis recte distribuunt, et da
eis tempus pacis in senectute bona.
Pro divina beneficentia tua memento, Domine, et mei peccatis
onusti die brevi [et] terribili et propter sanctum hoc sacrificium, quod
cum fide coram divinitate tua tremenda offero, largire mihi beneficen-
tiam tuam, amator hominum, Domine! ............. .. [auxiliarius]

auxilio destitutis, spes sperantibus, requies perturbatis, inspector es
omnium, qui scis indigentiam et necessitudinem singulorum. Respice
ad nos pro tua suavitate, ostende faciem tuam pro tua misericordia,
seda schisma ab Ecclesia tua, exstingue confusionem gentium, quae
bellum cupiunt, prohibe blasphemiam haereticorum, suscipe nos in
regnum tuum, fac nos filios lucis et diei et da nobis cor concordiae ad
glorificandam tamquam ex uno ore maiestatem sanctitatis tuae.
(DOXOLOGIA»
Alta voce: Quia tibi convenit et unigenito Filio tuo simul cum vivi-
ficante et liberante Spiritu tuo gloria, potestas honorque nunc et semper
et in saecula.
! Deest pagina manuscripti.

3952
3. ANAPHORA ISAAC SEU SAHAG
BiBLIoGRAPHIA: P. FeRHAT, Denkmáler altarmenischer Mefliturgie. 2. Die

angebliche Liturgie des hl. Katholikos Sahak, in: OrChr NS 3 (1913) 16-31.
EnrTIO: Versio latina: P. FERHAT, op. cit. 18-25.
(DIALOGUS»
S.: Ἢ χάρις Dei xoi ἡ ἀγάπη Domini nostri Iesu Christi καὶ ἣ κοινωνία
τοῦ ἁγίου Πνεύματος εἴη μετὰ πάντων ὑμῶν.
D.: "Avo elevate τὰς καρδίας vestras cum munda conscientia.
P.: "Ἔχομεν πρὸς te, Domine omnipotens.
D.: Et gratias agite de gratiis Dei.
P .z ἤΑξιον καὶ δίκαιον.
Sacerdos secreto: "Αξιον est ὡς ἀληθῶς x«i δίκαιον nobis bonitatibus

aeternis occurrentibus gratiarum actione aeterna σὲ δοξάζειν, Domine
et pater veritatis, creator creaturarum, sollicite [custos] et curator
hominum, fons bonitatis, dator incorruptibilitatis, distributor beatitu-
dinum, vivificator, largitor vitae, gloriosus Dominus gloriae et omnium
altitudinum summus, cunctorum creator, cunctorum susceptor, pro-
tector totius universi et creator omnium visibilium et invisibilium, qui
omnia ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι Verbo tuo et Spiritu tuo sancto
cooperante παρήγαγες. Tu, Domine omnipotens, in principio et ante
creavisti universa. Praeter te, creantem omnia et pulchre quadrantem
architectam exsistentium, neminem alium scimus, qui inenarrabilia
effecisti et terram super aquas molles ponens firmavisti consilio tuo
divino marisque impetum terribilem [et] contumacem exigua arena
frenavisti et iram suam in se colligare iussisti. Rursus alterum firma-
mentum zonae cuiusdam instar involutum divine extendisti in aeribus
et illud caelum nominavisti. In quo et lucidorum, solis et lunae, circui-
tum, diei noctisque terminum, recto cursu viam facere iussisti et
docuisti hominem temporum et tempestatum mutationes ab his mani-
feste cognoscere. Quem χοῦν λαβὼν ἀπὸ τῆς γῆς secundum imaginem
tuam creavisti, regem et dominum omnium creaturarum constituisti,
ANAPHORA ISAAC SEU SAHAG 333
et concessisti, ut pro conservatione praecepti semper viveret. Et ponens

eum ἐν παραδείσῳ τῆς τρυφῆς, ut operaretur et custodiret, dixisti. Non
propter loci defectum quasi complementi aut praecautionis causa hoc
imperavisti, Domine, quia omni prosperitate tua plenus erat locus ille,
sed facere iustitiam et conservare praeceptum vere ante docuisti. Et
nunc talibus hisce muneribus appropinquans [homo] statim imme-
morem se praebuit sancti praecepti seductus proprio arbitrio suo
libero et ab inimico alloquente ipsum per serpentem. Mortis et corrup-
tibilitatis in aeternum causam factum sibi et indignum factum paradiso
voluptatis [eum] reverti passus es εἰς τὴν γῆν ἐξ ἧἣς ἐλήφθη. Quamvis
paulisper pro ira minans admoneres, benefice, tamen propter bonita-
tem tuam in regnum tuum caeleste et inexhaustum [eum] ἀνήγαγες.
Et quis ergo poterit verbo loqui de abundantia ineffabilis tuae erga

nos benignitatis aut laudibus et canticis spiritualibus celebrare divi-
nitatem tuam, quam adorant ἄγγελοι, ἀρχάγγελοι, θρόνοι, χυριότητες,
ἀρχαὶ, ἐξουσίαι, δυνάμεις, quam τὰ χερουβεὶμ attonita laudant et susur-
rant τὰ σεραφεὶμ trementia. Quia cum attonitu et tremore velabant
facies suas duabus alis, territa splendore luminis potestatis tuae, et
duabus alis volant cum multo timore, laudationes constitutas, cum
clamore complent, theologia mystica et vocibus ἀκαταπαύστοις ad in-
vicem vociferantur, simul cum nobis dicentia.
Alta voce: Triumphales laudationes βοῶντα, κεκραγότα xoi λέγοντα.
P.: "Axtoc, ἅγιος, ἅγιος, Domine virtutum, πλήρης ὁ οὐρανὸς xol 7)
Y? τῆς δόξης cov.
(POST SANCTUS?
S.: Sanctus, sanctus, ἅγιος εἶ ὡς ἀληθῶς καὶ πανάγιος et magni-

ficus, tu xal ὁ μονογενής cou Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα sanctitatis tuae,
altissimus, omnipotens, nomen terribile, adoratio salutaris, altitudo
admirabilis, magnitudo immensa, lux clarissima, sanctus magni nomi-
nis, perfector magni consilii, qui fecisti τὸν ἄνθρωπον in incorruptibi-
litatem, glorificatus in caelo et in terra, et pollicitus es incorruptibili-
tatem [te] ei redditurum esse novissimis saeculis. Expellens eum
propter inoboedientiam ἐκ τοῦ παραδείσου voluptatis, denuo eum ]la-
bentem accepisti διὰ σπλάγχνα ἐλέους cou admonens per legis latio-
nem legitimam; apparuisti hominibus invisibiliter plenus gratiosae
benignitatis; aucta maceria praevaricationis multiplicavisti bonitatem
tuam perpetuam; viros electos secundum tempora beneficio iustifica-

visti; leges tulisti ad veritatem instruentes; ἀγγέλους misisti εἰς
βοήθειαν; prophetas idoneos fecisti ad accipiendum Spiritum sanctum,
per quos ante praedicavisti τὴν μέλλουσαν ἔσεσθαι σωτηρίαν mundi.
Ὅτε δὲ ἦλθεν τὸ πλήρωμα τῶν καιρῶν et omnis natura afflicta stimulo
peccati in terram absque clementia deciderat, quando nec leges neque
prophetae neque angeli neque alia creatura humanam hanc coniunc-
tionem valerent corruptione et mortis potentia liberare, misisti Filium
tuum, ut creaturam visitans innovaret. Qui missus a te in mundum
remansit in te semper indissolubilis et similiter Verbum expers principii
essentia principio carente propter salutem universi initium oeconomiae
sumpsit a sancta et Dei genitrice virgine Maria. Voluntarie accipiens
sibique uniens carnem ab illa assumptam Verbum caeleste homo fac-
tum est in omnibus nostri instar praeter peccata, ut integre in omnibus
peccantis corpus cum anima et ratione in se sine commixtione recreans
vivificaret. Sicut enim primus Adam labens perfecte et non dimidio
alienatus erat a gratia divina, ita et secundus homo unitus Verbo Dei
integre consedentem Patri se praebuit non specie, et corpore suo
omnia propter nos passus, nimirum famem, sitim, mortem, resurrec-
tionem, vitam et immortalitatem generi hominum donavit. Quia
fregit violentiam inferni [et] cunctis credentibus et veritatem cognos-
centibus arma procreavit ad ilum impavide subiciendum dando
invictum hoc sanctum praesens mysterium.
Nam ἐν τῇ νυκτὶ jj voluit ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς passiones ingre-
di, sumens divinis et immaculatis manibus suis panem et frangens
gratias agendo dixit:
Alta voce: Λάβετε, φάγετε ex hoc. Τοῦτό μού ἐστιν τὸ σῶμα τὸ ὑπὲρ
ὑμῶν καὶ πολλῶν διαδιδόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν
ACORN
ἐμὴν ἀνάμνησιν.
ΠΤ ΑΤΉΘΠ:
Ὁμοίως vinum sumens miscuit, benedixit t, gratias egit, ἔδωκεν τοῖς
electis αὐτοῦ μαθηταῖς εἰπών *
Λάβετε, πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες. Τοῦτό μου ἐστὶν τὸ αἷμα τὸ τῆς καινῆς
διαθήκης τὸ ὑπὲρ ὑμῶν καὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Τοῦτο
ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν.
P.: Amen.
Sacerdos secreto: In hoc semper obsignavit praeceptum suum divi-
ANAPHORA ISAAC SEU SAHAG 335
num et immutabile, quod ὁσάκις ἂν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον xal τὸ

ποτήριον
7
τοῦτο
LR
πίνητε τὸν ἐμὸν θάνατον καταγγέλλετε, ἄχρις
2
οὗ p)ἂν ἔλθω.
2
CANAMNESIS»
Μεμνημένοι οὖν simus καὶ ἡμεῖς τῶν σωτηρίων αὐτοῦ παθημάτων, τοῦ
ζωοποιοῦ σταυροῦ, τῆς τριημερίου ταφῆς, τῆς beatae ἀναστάσεως, τῆς divi-
nae ἀνόδου, τὴς ἐκ δεξιῶν σου, Pater, καθέδρας, (alta voce) φοβεροῦ et
ἐνδόξου δευτέρου readventus. In omnibus laudamus.
P.: In omnibus, ec. (cf. supra, 5. 3225.
Propterea ergo in omnibus convenit gratias emittere benignitati
tuae, qui delens chirographum delictorum nostrorum, ministros [nos]
constituisti talis tremendi et ineffabilis mysterii et dignos fecisti nos,
qui assistamus altari tuo sancto, οὐ διὰ τὰς δικαιοσύνας ἡμῶν * οὐ γὰρ
ἐποιήσαμέν τι ἀγαθὸν ἐπὶ γῆς, ἀλλὰ propter amorem tuum nobis unitum
hoc sacrificium tibi offerri iussisti non ex sanguine animalium secundum
vetus [testamentum]. Neque enim sanguis hircorum et taurorum aut
aliorum ratione carentium gentes rationales hominum valebat tyran-
nide inferni liberare, sed dixisti, ut tibi offerretur typus sanguinis Uni-
geniti tui rationalis et caelestis, quem ipse etiam iussu dato obsignavit.
(EPICLESIS»
S.: Et nunc procidentes rogamus te, Domine: transmitte τὸ Πνεῦμά

cou τὸ ἅγιον ἐφ᾽ ἡμᾶς T καὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα δῶρα ταῦτα T, ut τὸν μὲν
ἄρτον τοῦτον sanctificans ostendat corpus salutis Christi tui, τὸ δὲ πο-
τήριον τοῦτο ] sanguinem veniae peccatorum ostendat Christi tui —
(signat banem et calicem [et] ter adorat) et ἡμᾶς πάντας τοὺς ἐκ τοῦ ἑνὸς
ἄρτου καὶ τοῦ ποτηρίου μετέχοντας indissolubiliter uniat in amorem
proximi, expellens a cogitationibus nostris omnes insidias inimici,
et ut perfectum templum sanctum in medio nostrum versetur et in
nobis habitet, ne hoc manducare et bibere fiat nobis εἰς κρίμα ἣ eic
κατάκριμα, sed in salutem spirituum et corporum et in veniam delic-
torum, ἵνα εὕρωμεν ἔλεον μετὰ τῶν ἀπ᾽ αἰῶνος εὐαρεστησάντων die reve-
lationis iusti iudicii, πατέρων, πατριάρχων, ἀποστόλων, προφητῶν, [cum]
martyribus, episcopis, presbyteris, diaconis et cum universo clero Ec-
clesiae tuae et omnibus laicis, viris et mulieribus defunctis.
(INTERCESSIONES»
Alta voce: ᾿Εξαιρέτως τῆς παναγίας ἀχράντου, ὑπερευλογημένης δεσποί-

νῆς ἡμῶν θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας ...
Diaconus incensat et...

Sacerdos secreto: Memento, Domine, et miserere et benedic nos
memores chororum sanctorum tuorum et cum illis dignos fac domiciliis
aeternis. Μνήσθητι, Κύριε, et miserere et benedic τῶν hanc oblationem
προσχομισάντων et, pro quo offertur, et redde eis pro fragilibus locum
incorruptibilem quietis, ἀντὶ τῶν ἐπιγείων τὰ ἐπουράνια. Μνήσθητι, Ko-
gie, et miserere et benedic τῶν καρποφορούντων Ecclesiae tuae sanctae,
quique eleemosynas in pauperes faciunt: auge in eos divitias regni
tui. Et imprimis accedentes rogamus te pro pace et confirmatione
totius mundi et τῆς ἁγίας cou ἐκκλησίας, ἣν περιεποιήσω τῷ αἵματι ip-
sius Unigeniti tui. Indeficientem et inconcussam hanc concede cunctis
in omnibus locis, sacerdotibus doctrinam salubrem et conversationem
non ridiculam, regibus sapientiam orthodoxam, ut populos tuos cum
iustitia et clementia iudicent, populis oboedientiam cum timore Dei et
docilitatem, schismaticis agnitionem rectae fidei, barbaris perceptio-
nem mansuetudinis, populis, qui in orthodoxia sunt, praescientiam
et claritatem, aeribus bonam temperiem, frugibus abundantiam,
infirmantibus ex variis morbis celerem sanitatem, iis, qui in dura servi-
tute et in periculis mundi sunt, liberationem, iis, qui in carceribus sunt,
dimissionem, fidelibus firmitatem, infidelibus contritionem, virginibus
temperantiam, matrimonio iunctis curam domus simul cum modestia,
in mari periclitantibus spem salutis, quia omnia sensibilia et insensi-
bilia, rationalia et irrationalia praecepto tuo obtemperant. Esto,
Deus noster, τοῖς πᾶσι τὰ πάντα, viduis protector, orphanis pater,
senibus sustentaculum, iuvenibus admonitio, in maerore versantibus
solatium, cibus esurientibus et fons sitientibus, tranquillitas nobis
afflictis, via errantibus, quia tu es via et veritas. Visita singulorum
necessitates et dignos nos fac, qui pueri pacis videamur et haeredes
vocis divinae et beatae vocationis eius, qui ait: Venite, benedicti mei,
haereditate accipite regnum a constitutione mundi vobis paratum. Quo
nos omnes digni simus.
(DOXOLOGIA»
Alta voce: Per gratiam et amorem erga homines Domini nostri et
salvatoris nostri Iesu Christi, quocum etiam tibi Patri simul cum vivi-
ficante et liberante Spiritu sancto convenit gloria, potestas et honor
nunc et semper et in saecula saeculorum.
Do Amen.
4. ANAPHORA CYRILLI ALEXANDRINI
BIBLIOGRAPHIA: A. RÜckER, Denkmáler altarmenischer Mefliturgie.

4. Die Anaphora des Patriarchen Kyrillos von Alexandreia, in: OrChr 3. S. 1
(1926) 143-157.
EpnrTIO: Versio latina: A. RÜCKER, op. cit. 146-154.
(DIALOGUS»
Sacerdos se convertens ad populum: Gratia Domini nostri Iesu

Christi et caritas Dei Patris et communicatio Spiritus sancti sit cum
vobis omnibus.
Ch(orus): Et cum spiritu tuo.
D.: Sursum habete corda vestra cum timore divino.
Ch.: Habemus ad te, Domine omnipotens.
D.: Gratias agite Domino ex toto corde.
Ch.: Dignum et iustum est.
S.: Deus initio expers, increatus, sine tempore, infinitus, incom-

prehensibilis, inscrutabilis, magnitudo immensa, sempiternus, perennis,
figura sine qualitate, immortalis, immortalitatis fons, bonorum dator,
Pater sanctus, Filius unigenitus, Spiritus vere sanctus, una deitas,
tersancta proprietas, altissimus, tremendus, potens, terribilis, thauma-
turgus, mirificus, miraculosus, miraculorum dispositor, lumen, lumi-
num creator, vita, vivorum conditor, omnitenens, omnipotens, omni-
sciens, omnisufficiens omnia creans, omnia dans.
Tibi soli convenit trisagion dominationis, et iuste decet [tibi] hym-

num laudationis emittere, qui tu solus divinitate mirabiliter caelum
et terram fecisti et omnes, quae in eis [sunt], creaturas visibiles et
invisibiles. Quia omnes ineffabili voce magnificant tuam magnificam
deitatem intelligibili et inintelligibili mysterio, dignare, Domine, mise-
ratione tua indignitatem nostram collaudationis tibi canere hymnos
triumphales cum supernis choris, qui obstupefacti a comburente fulgido

lumine divinitatis tuae alis contecti chorea concinunt tibi sanctifi-
cationis cantus, (extollat vocem Sacerdos) audacia eorum et nos clamare
et dicere.
Ch.: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus exercituum, pleni sunt
caeli et terra gloria tua.
(POST SANCTUS?
S.: Sanctus, sanctus, sanctus es tu, Deus sanctificationum, qui

habitas in lumine inaccessibili et sedes in curru igneo, Deus longanimis
et valde misericors, Domine clemens et malorum immemor, qui amore
hominum et clementia creasti genus humanum, largiendo [ei] honorem
magnificentiae in paradiso deliciarum cum potestate dominandi super
omnia, cum parvo praecepto excelsioris gloriae prospectum habenti, ut
per liberum arbitrium immortalitate deificaretur. Sed quoniam fallacia
diaboli per serpentem [deceptus] non intellexit primigenus similis
gloriae praestantiam, aequalis factus est per mortem animalibus
insipientibus et morbosae corruptionis inventus est haeres, et pro
[7 loco] beatis felicitatibus factus est miserabilis et infelix. Tu autem,
Domine, misericors et clemens, non in perpetuum conservasti vindic-
tam, relinquens perditum, sed larga sollicitudine providens diversis
gratis instruens miserebaris, iracundia, plagis, misericordia, legis-
latione, praedicatione sanctorum patrum, angelorum gubernatione,
prophetarum praeconio et omnibus signis et miraculis exhortans natu-
ram humanam ad demonstrationem iustitiae. Cum autem nihil valerent
isti ad salvandum nos, sed magis magisque tenebris et umbris mortis
circumdarentur sine spe, — in consummatione plenitudinis temporis
exortus es(t» sol iustitiae ex immaculata virgine, expellens tenebras
peccatorum et illuminans creaturam secundum imaginem tuam fac-
tam, unigenitus Filius et Verbum Dei, ineffabilis Patris germen et
Spiritus vere sancti conglorificati, sine initio et sine tempore, volun-
tarie factus in tempore, initium sumens secundum nostram naturam,
in sua persona circumtulit omnes passiones humanae conversationis
praeter peccata, manifestans virtutem divinitatis in omnes, mirabilia
faciens in sanatione, potestatem habens in doctrina, libentissime ve-
niens ad salutarem passionem et ad mortem vivificam per desiderium
crucis, cupiens vespere plenitudinis temporis cessare facere, quae
secundum vetus [erat], initians novum testamentum et signum invin-
cibile, mysterium hoc triumphale.
Et accipiens panem in divinas, omnipotentes, sanctissimas, creatrices

manus, benedixit, gratias egit, fregit et dedit discipulis suis sanctis
et electis dicens.
Elevans vocem: Accipite, comedite ex hoc omnes. Hoc est corpus
meum, quod pro vobis et pro multis distribuitur in expiationem et in
remissionem peccatorum.
Eodem modo et calicem accipiens benedixit, gratias egit, dedit
suis electis et recumbentibus discipulis dicens: Accipite, bibite ex eo.
Hic est sanguis meus novi testamenti qui pro vobis et pro multis
effunditur in expiationem et in remissionem peccatorum.
Quoniam de his promissio facta est, in memoriam legislatoris et in
redemptionem nostram semper offerimus terribile et tremendum
mysterium [eius, qui] expandens voluntarie immaculata bracchia et
indissolutus unitate, divina et humana natura, emanare fecit e latere
vitam, et vere per mortem descendit in inferiora terrae dissolvens
virtutem mortis, spiritu ad spirituum infernum regnum, corpore ad
corporum custodiam locum corruptionis, quo certe notam fecit vivis et
mortuis omnipotentem, unicam, tremendam divinitatem tuam.
(ANAMNESIS»
Memores ergo et nos Unigeniti tui salutiferae, quae propter nos

[erat], passionis, vivificae crucifixionis, triduanae sepulturae, beatae
resurrectionis, divinae in caelum ascensionis et sessionis ad dexteram
tuam, Pater, (alza voce) terribilem et gloriosum adventum huius an-
nuntiamus.
Ch. : Ab omnibus benedictus es, Domine, benedic... (cf. supra, 5.322».
S.: Tibi soli, amator hominum et misericors Deus, decet emittere
cum gratiarum actione laudem propter immensum amorem hominum,
quem demonstrasti erga genus humanum ab initio usque ad consum-
mationem temporum, qui etiam huius inenarrabilis et terribilis myste-
rii [nos] constituisti ministros; non quidem propter nostram iustitiam
et bonam conversationem, quia nudi semper et vacui a bonis [operibus]
reperimur, sed per abundantiam misericordiae tuae misertus nobis
patientiam agens concedis accedere ad ministerium corporis et
sanguinis Unigeniti tui.
D.: Deum adorate.
Ch.: Coram te, Domine.
(EPICLESIS»
S.: Nunc prostrati adoramus et cum supplicatione rogamus a te

Domine, Domine amator hominum, ut mittas renovatorem Spiritum
tuum sanctum super nos et super haec munera oblata, (signat cruce) quo
panem hunc benedictum corpus vere facias Domini nostri Iesu Christi
et vinum hoc benedictum sanguinem vere facias Domini nostri Iesu
Christi. Amen.
Sacerdos adorat altare sanctum. Ut inseparabilis maneat in nobis
omnipotens gratia Spiritus tui sancti in adiumentum et custodiam
animarum nostrarum, ut semper digne gustantes de hoc terribili et
tremendo mysterio stemus in fide, in spe et in caritate, et omnes
credamus in te unanimitate et inseparabilitate amoris et digni effi-
ciamur memoriae sanctorum, qui placuerunt coram maiestate tua.
(INTERCESSIONES»
Ut requiem dones illis per immortale sacrificium in vitam aeternam

secundum plenitudinem uniuscuiusque remunerationis, sanctis patri-
bus, patriarchis, apostolis, prophetis, martyribus, episcopis, presby-
teris, diaconis et omni ordini Ecclesiae tuae sanctae et omnibus in
quolibet statu viris, mulieribus in fide defunctis, (alta voce) cum quibus
ut et nos visites, benefice Deus, rogamus.
S.: Dei genitricis sanctae virginis Mariae et Ioannis baptistae, sancti
Stephani protomartyris et omnium sanctorum fiat commemoratio in
hoc sacrificio.
Diacomus APOSTOLORUM dicat a jatre sancto compositum, quod. est
scriptum in [liturgia] Athanasii.
S.: Benedic, Domine, et coronam anni benignitate tua et aera tem-
perata et fructus terrae assidue. Custodi, Domine, populos fideles
tuos ab omni tribulatione et a tentationibus daemoniacis et ab homi-
nibus malis et ab intolerabilibus laqueis et a nocturnis et impudicis
cogitationibus. Et da nobis bonis et piis moribus et bonis operibus
pervenire ad sancta sanctorum, gaudere et exsultare spirituali laetitia
et unanimiter offerre gratias et laudem et adorationem tibi, Pater,
unigenito Filio tuo, et Spiritui sancto nunc et semper (alfa voce) et
imprimis episcopo nostro, quem Ecclesiae tuae sanctae largitus es.
Diaconus dicit GRATIARUM ACTIONEM e£ Sacerdos orat:
Memento, Domine, et miserere et benedic universalem sanctam
Ecclesiam redemptam pretioso sanguine Unigeniti tui, memor precum

commemoratorum sanctorum, orationum chori caelestis, custodi
eam inconcussam et firmam cum filiis eius et concede pacem caelestem.
Memento, Domine, et miserere et benedic eos, qui in fide fructus
ferunt in sancta Ecclesia tua et qui hilari et generoso corde faciunt
misericordiam pauperibus, concede eis abundante remuneratione
regnum tuum caelorum.
Memento, Domine, et miserere et benedic omnes fideles, qui recta
confessione adorant sanctam Trinitatem, et impertire unicuique sollici-
tudinem bonae disciplinae: pontificibus per orthodoxam fidem confor-
mitatem Unigeniti tui, sacerdotibus et diaconis similiter per sancti-
moniam gratiarum largitionem, monachis castitatem, regibus adversus
barbaros gratiam triumphi, principibus et imperatoribus similem
fortitudinem, fidelibus populis per intelligentiam bonam disciplinam,
infidelibus et schismaticis conversionem et reditum poenitentiae
sincerae, orphanis et viduis visitationem, pauperibus et afflictis auxi-
lium, dubitantibus spem, defatigatis requiem et omnibus contristatis
et vexatis refugium et adiutorium.
Miserere, Domine, super hos et salva omnes virtute sanctae crucis et
custodia angelorum ab omnibus periculis et necessitatibus, ab incendio,
ab inundationibus, a frigoribus, a latronibus, a serpentibus, a bestiis,
ab obsessione, ab afflictione et ab omnibus insidiis diaboli et a variis
infirmitatibus.
Miserere, Domine, super animas defunctorum, qui in fide [quae est]
in nomine tuo, obdormierunt ; concede illis misericorditer remissionem
delictorum et da requiem in vita [quae est] sine luctu.
Miserere ergo, Domine misericors et clemens, super gregem ratio-
nalem tuum [et eos], quos secundum imaginem tuam creasti pasce
pastorali potentia, innocentes custodiendo, peccatis languentes
sanando, confractos curando, labefactos erigendo, dispersos congre-
gando, donec reduces omnes in ovile securum regni tui, in supernam
Ierusalem, in congregationem sanctorum, in regale refrigerium, in
nuptias luminis, qui assiduo gaudio gaudentes, promissa gloria elati
sine fine collaudent consubstantialem et gloriosam Trinitatem.
(DOXOLOGIA»
Elevat vocem Sacerdos: Cui soli convenit gloria, imperium et laus,

nunc et semper et in saecula.
Conferatur cum anaphora Iacobi graeca (supra, pp. 244—261) et syriaca

(supra, pp. 267-275).
BIBLIOGRAPHIA: Α. BAUMSTARK, Denkmáler altarmenischer MeBliturgie.
3. Die armenische Rezension der Jakobusliturgie, in: OrChr NS 7-8 (1918)
1-32.
EnrrIOo: Versio latina: A. BAUMSTARE, op. cit. 13-27.
(DIALOGUS»
S.: Misericordia et pax et sacrificium laudis, (vert&t se ad $opulum

[€t] signat:) caritas Dei Patris et unigeniti Filii eius et Spiritus sancti
sit cum vobis omnibus.
D.: Portas, portas! Omnes cum cautione. Sursum exhibete mentes
vestras cum divino timore.
Lector: Habemus ad te, Domine omnipotens.
D. Et gratias agite Domino toto corde.
Lector: Dignum et iustum [est].
(LAUS. GRATIARUM ACTIO - SANCTUS»
S.: Vere dignum et iustum est digne gloriam tuam praedicare, te

benedicere, te laudare, te adorare, tibi gratias agere, creator omnium
creaturarum visibilium et invisibilium, cuius gloria praedicatur a
caelestibus et terrestribus, ab angelis et ab archangelis, a thronis et a
dominationibus, a principibus et a potestatibus et ab omnibus caele-
stibus virtutibus, a Seraphim et Cherubim, qui incessabili voce gloriae
praedicationem offerunt, (voce alta) perpetua Dei praedicatione cla-
mant, vociferantur et dicunt:
Lector: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus virtutum, efc.
(POST SANCTUS»
Vere sanctus es, rex regum et donator omnis sanctitatis. Sanctus es

tu et unigenitus Filius tuus, Dominus noster Iesus Christus, et Spiritus
ANAPHORA IACOBI FRATRIS DOMINI ARMENA 343
tuus sanctus, qui imperscrutabilis [es?] in omnibus, et incomprehen-

sibilis est profunditas tua, Deus Pater omnipotens et omnia valens, qui
finxisi hominem de humo et concessisti ei horti habitationem. Et
neglegens mandata tua cecidit e gloria, quam habebat. At tu, benefi-
cus subsistens, non invisibilem [eum] fecisti, sed admonuisti paterne,
vocavisti lege et prophetis, ipsum misisti Filium tuum unigenitum in
mundum, ut tuae imaginis pares rursus innovaret, qui venit et incar-
natus est e sancta virgine Maria Dei genitrice, conversatus est cum
hominibus in mundo et consummavit omnem dispensationem.
Et cum erat subiturus voluntariam mortem suam, quae [erat]

propter nostram salutem, illa nocte accepit panem in omnino mundas
sanctas manus suas et ostendit tibi, Pater Deus, gratias egit, benedixit,
sanctificavit, fregit et dedit apostolis, qui cum eo erant, sanctis disci-
pulis suis et dixit.
Elata voce: Accipite, manducate ex hoc omnes. Hoc est corpus meum,
quod propter vos et propter multos fractum est et datum est [in expia-
tionem et] in remissionem peccatorum.
Tacite: Eodem modo etiam calicem post cenam accepit, miscuit
vino et aqua et ostendit tibi, Pater Deus, gratias egit, benedixit,
sanctificavit et dedit discipulis suis et dixit:
Alta voce: Accipite, bibite omnes ex hoc. Hic est sanguis meus novae
pactionis, qui propter vos et propter multos effunditur in remissionem
peccatorum.
Lector: Amen.
S.: Hoc facitote in meam memoriam. Quotiescumque comedetis
panem hunc et calicem potabitis, mortem meam annuntiate et adven-
tum meum confiteamini.
Populus dicit: Mortis tuae, Domine, recordamur et resurrectionem
tuam confitemur et [qui] iterum [erit] adventum tuum exspectamus.
Et sit misericordia tua super nos.
(ANAMNESIS»
Secrelo Sacerdos: Cum recordamur mortis unigeniti Filii tui et

triduanae resurrectionis eius, quae [fuit] a mortuis, et ascensionis eius
ad te in caelos et sessionis a dextera tua, Pater, et terribilis et gloriosi
adventus eius [qui] iterum [erit].
Voce alta: Clamamus et dicimus: Parce nobis, Domine, parce et

miserere nostri.
(EPICLESIS»
Et mitte in nos et in propositum panem f hunc sanctum Spiritum

essentia parem et gloria parem Unigenito tuo, ut faciat panem hunc
corpus f vivificum, corpus salutare, corpus caeleste, corpus liberans
spiritum et corpus, et calicem hunc sanguinem novae pactionis, san-
guinem salutarem, sanguinem vivificum, sanguinem caelestem, sangui-
nem liberantem spiritus et corpora omnium credentium.
Lector: Amen.
Haec ter dicendo Sacerdos. Et tum adorat ter sanctum arcanum et
osculatur altare et dicit orationem. secreto: Ut fiat hoc omnibus, qui
communicant, in sanctitatem animarum et in sobrietatem spirituum
et corporum et in plenitudinem omnium operum bonorum. Qua-
propter etiam nos, hominum amans Domine, adoramus et precamur
et petimus a te: Parce nobis et suscipe de manibus nostris munera
corporis tui et sanguinis et concede per haec [pacem omni mundo et]
firmitatem sanctae Ecclesiae illi, cuius fundamentum positum est super
saxum fidei, quod est professio Petri, et conserva [eam] firmam usque
ad consummationem mundi.
(INTERCESSIONES»
[Per haec etiam aeribus largire temperaturam et agris fertilitatem.]

Memento, Domine, etiam illorum, qui in carceres coniecti stant et in
vincula, et qui in exiliis sunt, fratrum nostrorum et aegrorum et
febricitantium et obsessorum et omnium vexatorum variis doloribus.
Memento, Domine, etiam paupertatis meae, qui non sum dignus
vocari in gradum hunc terribilem, et ne memineris peccata iuventutis
et ignorantiae meae, sed memento mei, Domine, propter multam
misericordiam tuam, quia a te est expiatio.
... [et] omnium oculi in te intendunt et aperis omnibus providen-
tem manum tuam et alis omnes abundanter dulcedine voluntatis tuae.
Salva nos, Domine Deus noster, ab omni afflictione et ira et ab
omnibus plagis, quae veniunt super nos, et conserva nos cum ortho-
doxa fide in mandatis tuis et omnes, qui digni facti sunt stare
ante te
in sancta Ecclesia et exspectant abundanter misericordiam tuam.
Memento, Domine, etiam sanctorum episcoporum nostrorum
et
omnium, qui cum rectitudine duxerunt nos verbo et opere
ad veram
ANAPHORA IACOBI FRATRIS DOMINI ARMENA 345
religionem et ad [bonos] mores, praecipue archiespiscopi nostri et

omnium orthodoxorum episcoporum, qui rectis moribus conversati
sunt in mundo.
Memento etiam [eorum], qui nobiscum [sunt], honorabilium presby-
terorum et diaconorum et omnium famulorum Ecclesiae et omnium
ordinum ministrorum, qui cum sanctitate ministraverunt omnibus
diebus vitae suae.
Memento etiam [eorum], qui nobiscum erecti stant et nobiscum orant
et sanctorum patrum nostrorum et fratrum et felicium et illustrium
doctorum nostrorum et illorum, qui non sunt commemorati nominatim,
et [eorum], qui precati nos sunt et petiverunt, ut [pro ipsis] oraremus.
Concede unicuique, Domine Deus noster, petitiones suas.
. etiam [eorum], qui obtulerunt sacrificia super sanctum altare
tuum, et qui voluerunt offerre et non habuerunt facultatem, et omnium,
qui propter bona opera sua hic sunt commemorati.
. et omnium virorum et mulierum in fide consummatorum.
[Elata voce Sacerdos : Quibuscum etiam nos visites, benefice Domine,
precamur.]
Sanctarum virtutum caelestium, Seraphim et Cherubim, et dominae
nostrae Dei genitricis et semper virginis Mariae et praecedentis
praecursoris et baptistae tui sancti Ioannis et protomartyris tui
sancti Stephani et beatorum apostolorum Petri et Pauli et Ioannis
et Iacobi, fratris tui, primi patriarchae Hierosolymorum et omnium
sanctorum et [eorum], quorum hodie est memoria.
Et aliorum recordatur, sanctorum, quorum vult. Sin autem Diaconus
in sanctuario [ad]est, apostolorum [nomina] dicat. Et Sacerdos orat
secreto:
Oramus et petimus a te, hominum amans Domine, propter volun-
tariam mortem et passionem Filii tui: annumera nos felicibus et sanctis
populis, qui cum veris et rectis moribus decesserunt ex mundo, et cum
illorum Ecclesia, qui in caelis sunt, quorum nomina scripta sunt in libro
vitae, et cum beatis patribus et sanctis martyribus, quorum modo
recordati sumus nominatim.
[Memento, Domine, etiam sanctae catholicae Ecclesiae tuae, quam
salvavisti honorabili sanguine unigeniti Filii tui, et exstingue dissen-
siones et omnem doctrinam malam et aduna caritate et pace omnia
membra Ecclesiae maxima et parva.]
[Diaconus voce alia: Et adhuc praecipue pii et Dei timentis regis
nostri et omnium regum christianorum. Da eis armaturam victoriae
24
et esto fortis ad auxilium eis ferendum in omnibus bellis barbarorum

et omnes inimicos eorum confringe sub pedibus eorum, ut nos vivi
fruamur gratia eorum, quoniam tu es auxiliator et praesul omnium,
qui petunt a te, hominum amans Domine, et tibi gloria est in saecula.]
Memento, Domine, etiam sacerdotum iostrorum et omnium ortho-
doxorum episcoporum [et] illorum, qui prius quieverunt in somno
pacis et qui cum vero cultu et recta doctrina [abJierunt ex mundo et
multos converterunt ad Dei cognitionem.
Et adhuc praecipue sacrosanctorum magistrorum et praesulum
Ecclesiae, qui a Iacobo, fratre tuo, usque nunc praecones et admini-
stratores steterunt sacrosancti populi tui, et qui praevaluerunt contra
impios tyrannos et ducti sunt ad tribunalia et ad praetoria ante reges
[et] ethnicos propter veram et sanctam fidem. Doctrinam et confes-
sionem sanctae fidei eorum confirma in animabus nostris, et orationi-
bus eorum et precibus concede pacem sanctae Ecclesiae tuae et siste
nos ante terribile suggestum tuum sine pudore.
Memento, Domine, etiam omnium sacerdotum [vivorum et] defunc-
torum et diaconorum et subdiaconorum et clericorum et lectorum
[sacrarum] scripturarum et interpretum et exorcistarum et religioso-
rum et auditorum et virginum et adolescentium et omnium credentium
christianorum et [eorum], propter quos sacrificia obtulimus.
Deus spirituum et omnium corporum, ... omnium memento, ma-
lorum et bonorum. Malos converte, bonorum protector fias. Aegris
sanitatem largire, [eis] qui in carceribus sunt et in vinculis sunt,
libertatem et omnibus peccatoribus conversionem et refugium a malo,
(voce alia) quia tu es Deus noster et tibi gloriam sursum mittimus et
unigenito Filio tuo et omnino sancto Spiritui nunc et semper.
P.: Amen.
Sacerdos secreto: Dignare nos omnes delectari regno tuo cum Abra-
ham, Isaac et Iacob et remitte errores nostros voluntarios et invitos,
scienter et inscienter, verbo et Opere, in arcano et mente commiss
os et
omnia peccata remitte, Domine Deus, et consummationem christia
-
nitatis nostrae conserva, Domine, sine peccato et congrega nos
sub
umbra (voce alta) alarum tuarum, quo congregas sanctos tuos.
(DOXOLOGIA»
Et tibi gloria et honor [est] et unigenito Filio tuo et vivific
o sancto
Spiritui.
ANAPHORA BASILII CAESARIENSIS ALEXANDRINA 347
E.IN BGCCLBSIA AEGYPTIACA
Consideranti communionem doctrinalem monophysiticam exsistentem a

saeculo V inter patriarchatum antiochenum et alexandrinum non mirum
videtur Ecclesiam aegyptiacam accepisse ritus ac textus liturgicos qui in
Syria sunt orti, eo amplius quod inter monasteria Vallis Nitriensis unum
a monachis syris per multa saecula occupabatur. Sed etiam ante Concilium
Chalcedonense Christiani diversarum regionum imperii romani orientalis
commercium assiduum inter se habuerunt. Ita explicatur Ecclesiam aegyp-
tiacam adhibuisse, tum in lingua graeca tum in lingua coptica, duas ana-
phoras quae in Cappadocia et in Syria conscriptae sunt secundum typum
antiochenum. Duo saltem exstant codices continentes textum graecum ana-
phorarum Basilii et Gregorii: primus, parisinus, editus a RENAUDOT; alter,
fragmentarius, in Museo Coptico Cahirensi n. 20, s. XIV, editus a H. G. EvE-
LYN WHITE, The Monasteries of the Wadi'n Natrün I (New York 1926) 200-
212, quas anaphoras secundum hunc textum originalem praebemus.
1. ANAPHORA BASILII CAESARIENSIS
In Ecclesia alexandrina Coptorum anaphora Basilii ut normalis adhibetur,

versa in linguam arabicam. In patriarchatu alexandrino Graecorum vero iam
a pluribus saeculis obsoletur.
BriBLIOGRAPHIA: P. RENAUDIN, La messe copte. Liturgie copte alexandrine

dite de saint Basile le Grand, in: Revue de l'Orient Chrétien 4 (1899) 14-43,
PE: 29-36 (versio gallica a MacarnE confecta); H. ENGBERDING, Das
eucharistische Hochgebet der Basileiosliturgie. Textgeschichtliche Unter-
suchungen und kritische Ausgabe - Theologie des christlichen Ostens 1.
Münster 1931, PE: 2-24 (textus graecus); S. DE BEAURECUEIL, La réconci-
liation dans la liturgie dominicale égyptienne, in: Cahiers Coptes 6 (1954)
6-12; J. DonzssE - E. LANNE, Un témoin archaique de la liturgie copte de
saint Basile. En annexe: Les liturgies «basiliennes» et saint Basile, par
B. CAPELLE - Bibliothéque du Muséon 47. Louvain 1960, PE: 14-31 (textus
copticus, versio latina, retroversio graeca) ; A. RAEs, Un nouveau document
de la liturgie de S. Basile, in: OCP 26 (1960) 401-411.
EniTIO: Textus graecus et versio latina: RENAUDOT I, 63-71.

Ὃ “Ιερεὺς ἐκφωνήσει" “Ὃ κύριος μετὰ πάντων ὑμῶν.

Ὃ Λαὸς λέγει" Kod μετὰ τοῦ πνεύματός σου.
Ὃ “Ιερεὺς λέγει" " Avo) σχῶμεν τὰς καρδίος.
*O Λαὸς λέγει" "Ἔχομεν πρὸς τὸν κύριον.
Ὃ “Ιερεὺς λέγει" Ἐὐχαριστήσωμεν τῷ κυρίῳ.
Ὃ Λαὸς λέγει" Αξιον καὶ δίκαιον.
Ὃ “Ιερεὺς λέγει" "Αξιον καὶ δίκαιον, ἄξιον καὶ δίκαιον, ἀληθῶς ἄξιόν
ἐστιν καὶ δίκαιον.
APXH ΤῊΣ ΠΡΟΣΚΟΜΊΙΔΗΣ
τ a - ,
Ὃ àv δέσποτα χύριε, ὁ θεὸς τῆς ἀληθείας, ὁ ὑπάρχων πρὸ τῶν
ς
αἰώνων,
xal βασιλεύων εἰς τοὺς αἰῶνας" ὁ ἐν ὑψηλοῖς κατοικῶν εἰς τὸν αἰῶνα, καὶ
τὰ ταπεινὰ ἐφορῶν. Ὃ ποιήσας οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὴν θάλασσαν,
καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς. 'O πατὴρ τοῦ κυρίου δὲ καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος
ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, δι᾽ οὗ τὰ πάντα ἐποίησας τά τε ὅρατα xol τὰ ἀόρα-
€ Pad 3 Ὁ Led ) 7 * , » y , [4 M ^ ES
τα. Ὅ καθήμενος ἐπὶ θρόνου τῆς ἁγίας δόξης τῆς βασιλείας σου" ὁ παρὰ
€ , 3. 9, , eT € , , Led , - € ^
πάσης ἁγίας δυνάμεως προσχυνούμενος.

Ὃ Διάκονος λέγει" Οἱ καθήμενοι ἀναστῆτε.
Ὃ “Ἱερεύς " Ὧι παραστήκουσιν ἄγγελοι καὶ ἀρχάγγελοι, ἀρχαὶ xol

ἐξουσίαι, θρόνοι, κυριότητες καὶ δυνάμεις.
Ὃ Διάκονος λέγει" Ἐϊΐς ἀνατολὰς βλέπετε.
Οἱ παρίστανται κύκλῳ σου, τὰ πολυόμματα Χερουβίμ, καὶ τὰ ἑξαπτέ-
ρυγα Σεραφίμ, διὰ παντὸς ὑμνοῦντα καὶ βοῶντα καὶ λέγοντα.
Ὃ Διάκονος λέγει" Πρόσχωμεν.
Ὃ Λαὸς λέγει" “Αγιος, ἅγιος, ἅγιος κύριος σαβαώθ.
"Avtoc, ἅγιος, ἅγιος εἶ ἀληθῶς, κύριε ὁ θεὸς ἡμῶν ὃς ἔπλασας ἡμᾶς,

καὶ ἔθου ἡμᾶς ἐν τῷ παραδείσῳ τῆς τρυφῆς παραβάντας δὲ τὴν ἐντολήν
cou διὰ τῆς ἀπάτης τοῦ ὄφεως, καὶ ἐκπεσόντας ἡμᾶς ἐκ τῆς αἰωνίου ζωῆς,
καὶ ἐξορισθέντας ἐκ τοῦ παραδείσου τὴς τρυφῆς οὐκ ἀπέρριψας ἡμᾶς εἰς
τέλος, ἀλλὰ διὰ παντὸς ἐπεσκέψω ἡμᾶς διὰ τῶν ἁγίων σου προφητῶν, καὶ
ἐπ᾿ ἐπχάτου τῶν ἡμερῶν τούτων, ἐπέφανες uiv τοῖς ἐν σκότει καὶ σκιᾷ
θανάτου καθημένοις, διὰ τοῦ μονογενοῦς σου υἱοῦ, κυρίου δὲ καὶ θεοῦ, καὶ
σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, ὃς ἐκ πνεύματος ἁγίου, καὶ ἐκ τῆς ἁγίας
(DIALOGUS»
Sacerdos alta voce: Dominus sit cum vobis omnibus.
P.: Et cum spiritu tuo.
S.: Sursum habeamus corda.
P.: Habemus ad Dominum.
S.: Gratias agamus Domino.
P.: Dignum et iustum est.
5.: Dignum et iustum, dignum et iustum, vere dignum est et
iustum.
INITIUM OBLATIONIS
Dominator Domine, qui es, Deus veritatis, exsistens ante saecula
et regnans in saecula, qui in excelsis habitas in saeculum et humilia
respicis, qui fecisti caelum, et terram, et mare, atque omnia quae in
eis sunt: Pater Domini et Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, per
quem omnia fecisti visibilia et invisibilia, qui sedes super thronum
sanctae gloriae regni tui, qui ab omni sancta potestate adoraris.
D.: Quisedetis surgite.
S.: Cui assistunt angeli et archangeli, principatus et potestates,

throni, dominationes et virtutes.
Diaconus dicii: Ad orientem adspicite.
Qui circum te consistunt, Cherubim multos oculos habentes, Sera-
phim sex alis instructi, semper laudantes, clamantes et dicentes.
D.: Attendamus.
P.: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sabaoth, efc.
(POST SANCTUS»
Sanctus, sanctus, sanctus es vere, Domine, Deus noster, qui plas-

masti nos, et posuisti nos in paradiso voluptatis. Cum vero transgressi
essemus praeceptum tuum, per deceptionem serpentis, et excidissemus
vita aeterna, expulsique essemus ex paradiso voluptatis, non abiecisti
nos usque in finem, sed continenter praecepisti nobis per sanctos tuos
prophetas, et in fine dierum istorum illuxisti nobis sedentibus in tene-
bris et umbra mortis per unigenitum Filium tuum Dominum et Deum
et salvatorem nostrum Iesum Christum: qui ex Spiritu sancto et ex
δεσποίνης ἡμῶν θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας σαρκωθεὶς xoi ἐνανθρω-

πήσας, ὑπέδειξεν ἡμῖν ὁδοὺς σωτηρίας, χαρισάμενος ἡμῖν τὴν ἄνωθεν ἀνα-
γέννησιν ἐξ ὕδατος καὶ πνεύματος, καὶ ἐποίησεν ἡμᾶς ἑαυτῷ λαὸν περιού-
σιον᾽ ἡγίασεν ἡμᾶς τῷ πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ. Ὃς ἠγάπησε τοὺς ἰδίους
τοὺς ἐν τῷ κόσμῳ, ἔδωκεν ἑαυτὸν ἀντίλυτρον τῷ βασιλεύοντι ἡμῶν θανά-
τῳ, ἐν ᾧ κατειχόμεθα πεπρασμένοι ὑπὸ τὴν ἁμαρτίαν, καὶ κατελθὼν διὰ
τοῦ σταυροῦ εἰς τὸν ἅδην, ἀνέστη ἐκ νεκρῶν τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ᾽ καὶ ἀνελθὼν
εἰς οὐρανούς, ἐκάθισεν ἐν δεξίᾳ σου τοῦ πατρός, ὁρίσας ἡμέραν ἀνταποδό-
σεως, καθ᾽ ἣν ἐπιφανεὶς κρῖναι τὴν οἰκουμένην ἐν δικαιοσύνῃ καὶ ἀποδοῦναι
ἑχάστῳ κατὰ τὴν πρᾶξιν αὐτοῦ.
ὋὉ Λαὸς λέγει" Κατὰ τὸ ἔλεός cou κύριε καὶ μὴ (κατὰ τὰς ἁμαρτίας
ἡμῶν).
*O “]ερεύς" ἹΚατέλιπεν δὲ ἡμῖν τοῦτο τὸ μέγα τῆς εὐσεβείας μυστήριον.

Μέλλων γὰρ παραδοῦναι ἑαυτὸν εἰς θάνατον, ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς.
Ὃ Λαὸς λέγει" Πιστεύομεν.
Ἔλαβεν ἄρτον ἐπὶ τῶν ἁγίων καὶ ἀμώμων xol μακαρίων αὐτοῦ χειρῶν.
ἀναβλέψας εἰς τὰ ὕψη τῶν οὐρανῶν πρός σε τὸν ἑαυτοῦ πατέρα θεὸν ἡμῶν,
xai θεὸν ὅλων: Εὐχαριστήσας.
Εὐλογήσας.
“Αγιάσας.
Κλάσας, μετέδωκε τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ μαθηταῖς, καὶ ἀποστόλοις, εἰπών λά-
βετε, φάγετε, ταῦτό μού ἐστιν τὸ σῶμα, τὸ ὑπὲρ ὑμῶν καὶ πολλῶν κλώμενον
καὶ διαδιδόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν.
Ὁμοίως καὶ τὸ ποτήριον μετὰ τό δειπνῆσαι, κεράσας ἐξ οἴνου καὶ ὅδα-
τος, εὐχαριστήσας.
3 ,
Εὐλογήσας.
“Αγιάσας.
Τευσάμενος, πάλιν ἔδωκε τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις
εἰπών λάβετε, πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες τοῦτό μού ἐστιν τὸ αἷμα τὸ τῆς
καινῆς διαθήκης τὸ ὑπὲρ ὑμῶν καὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον, εἰς ἄφεσιν ἁμαρ-
τιῶν᾽ τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν. Ὃσάκις γὰρ ἂν ἐσθίητε τὸν
sancta domina nostra deipara et semper virgine Maria, carnem assu-

mens et homo factus, demonstravit nobis vias salutis, concedens nobis
supernam regenerationem ex aqua et spiritu, et fecit nos sibi populum
acquisitum, sanctificavit nos Spiritu tuo sancto. Qui dilexit suos qui
erant in mundo, deditque seipsum redemptionem regnanti super nos
morti, in qua detinebamur venumdati sub peccato: cumque descen-
disset per crucem in infernum, resurrexit ex mortuis tertia die; et cum
ascendisset in caelum, sedit ad dexteram tuam Patris, definiens diem
retributionis, in quo manifestatus iudicabit orbem in iustitia, et reddet
unicuique secundum opus eius.
P.: Secundum misericordiam tuam, Domine, et non (secundum
peccata nostra).
S.: Reliquit nobis hoc magnum pietatis mysterium. Cum enim

traditurus foret se ipsum in mortem pro mundi vita.
P.: Credimus.
Accepit panem in sanctas, immaculatas, et beatas suas manus,
cumque aspexisset in excelsa caelorum ad te Patrem suum, Deum
nostrum et Deum universorum, gratias egit.
P cAmen.
Benedixit.
P.: Amen.
Sanctificavit.
D3 Amen.
Fregit, dedit sanctis suis discipulis et apostolis dicens: Accipite, man-
ducate. Hoc est corpus meum quod pro vobis et multis frangitur et datur
in remissionem peccatorum. Hoc facite in meam commemorationem.
Similiter et calicem postquam cenassent, cum miscuisset ex vino
et aqua, gratias egit.
TosATen.
Benedixit.
T ccAmen:
Sanctificavit.
P.: Amen.
Gustavit, et iterum dedit sanctis suis discipulis et apostolis dicens:
Accipite, bibite ex eo omnes. Hic est sanguis meus novi testamenti
qui pro vobis et multis effunditur in remissionem peccatorum. Hoc
facite in meam commemorationem. Quotiescumque enim manducave-
ἄρτον τοῦτον, πίνητε δὲ καὶ τὸ ποτήριον τοῦτο, τὸν ἔμον θάνατον καταγγξλ-
ὌΝ * 3 ^ 0 14 T 4.
m , A ^ M /,
y,
λετε, καὶ τὴν ἐμὴν ἀνάστασιν καὶ ἀνάληψιν ὁμολογεῖτε, ἄχρις oo ἂν ἔλθω.
m A c o^ L4
*O Λαὸς λέγει" ᾿Αμήν, ἀμήν, ἀμήν. Τὸν θάνατόν σου χύριςε (καταγγέλ-
,
σοὺ καὶ ἀνάληψιν ὁμολογοῦμεν).

, 3079. , ε "o
λομεν καὶ τὴν ἁγίαν ἀνάστασιν

S M € , 5 ,
*O “Ιερεὺς λέγει" Μεμνημένοι τοίνυν καὶ ἡμεῖς τῶν ἁγίων αὐτοῦ παθη-
μάτων, καὶ τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως, καὶ τῆς εἰς οὐρανοὺς ἀνόδου, καὶ
τῆς £x δεξιῶν cou τοῦ θεοῦ καὶ πατρὸς καθέδρας, καὶ τῆς ἐνδόξου καὶ
— M M , Χ xd , , M
c » c d
φοβερᾶς πᾶλιν ἐλεύσεως,τὰ σὰ £x τῶν OOV δώρων σοι προσφέρομεν, κατὰ

^ v9. f c L4 l4 ^
“ὦ , 5 Md
πάντα, χαὶ διὰ πάντα, καὶ ἐν πᾶσιν.

Ὃ Λαὸς λέγει: Σὲ αἰνοῦμεν, σὲ εὐλογοῦμεν (σοὶ εὐχαριστοῦμεν κύριε
,
χαί ἢ δεόμεθά/ ΠΟ
σου ὁe θεὸς ΤῊ eo
ἡμῶν».
Ὃ Διάκονος λέγει" ἹΚλίνατε θεῷ μετὰ φόβου.
Ὃ “Ιερεὺς λέγει ἐν ἑαυτῷ Kod δεόμεθα καὶ παρακαλοῦμέν σε φιλάν-

δ Ü * 9 (ξ à Ἐν , n
0
pene, ἀγαθέ,
5 θέ ! L
χύριε, e -
ἡμεῖς οἱedeἁμαρτωλοὶ καὶ ἀνάξιοι δοῦλοί σου, καὶ
προσχυνοῦμέν σε εὐδοκίᾳ τῆς σῆς ἀγαθότητος, ἐλθεῖν τὸ πνεῦμά cou τὸ
ἅγιον ἐφ᾽ ἡμᾶς τοὺς δούλους σου, καὶ ἐπὶ τὰ προχείμενά cou δῶρα ταῦτα,
“ 3 95€ € 1 U D -
καὶ ἁγιάσαι xol ἀναδεῖξαι ἅγια ἁγίων.

Ὃ Διάκονος λέγει" Ἰ]ρόσχωμεν.
Ὃ Λαὸς λέγει" ᾿Αμήν.
e e Δ 5 AUTE
O “Ιερεὺς ἐκφωνήσει᾽ Kol ' ποιήσῃ
, -
τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον γίγνεσθαι εἰς τὸ
“ - 39, Ὁ - ? - - -
ἅγιον σῶμα, αὐτοῦ τοῦ χυρίου δὲ καὶ θεοῦ, καὶ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ-
Χριστοῦ εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, καὶ εἰς ζωὴν τὴν αἰώνιον τοῖς ἐξ αὐτοῦ με-
Lad 3 , e c € c
ταλαμβάνουσιν.
O Λαὸς λέγει" " Ayyy.
e
οεὺς
*()
λέγει" Τὸ δὲ ποτήριον τοῦτο, τὸ τίμιον αἷμα τὸ τῆς καινῆς
* fe εὺ λέ 4 Τὸ δὲ , Lad M , b Ld L4
διαθήκης αὐτοῦ τοῦ χυρίου δὲ καὶ θεοῦ, καὶ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Xpt-
, 35 e m m c D c^
στοῦ, εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, καὶ εἰς ζωὴν τὴν αἰώνιον τοῖς ἐξ αὐτοῦ μετα-
Lud ? » ε e - c
λαμβάνουσιν.
O Λαὸς λέγει" ᾿Αμήν. Κύριε ἐλέησον. γ΄.
€
Koi χαταξίωσον ἡμᾶς δέσποτα μεταλαβεῖν τῶν ἁγίων cou μυστηρίων

^N , ς bed , bJ n3
εἰς ἁγιασμὸν QoxTi καὶ σώματος x«l πνεύματος, ἵνα γενώμεθα ἕν σῶμα
, e P1 e M , M [A Lx
καὶ ἕν πνεῦμα, καὶ εὕρωμεν μέρος καὶ κλῆρον ἔχειν μετὰ πάντων τῶν
Ν ἃ - M e , -
ἁγίων τῶν ἀπ᾽ αἰῶνος εὐαρεστησάντων σοι.

ς , Lad 3 m Η
ritis panem hunc et calicem hunc bibetis, mortem meam annuntiatis

et resurrectionem, ascensionemque meam confitemini, donec veniam.
P.: Amen. Amen. Amen. Mortem tuam, Domine (annuntiamus et
tuam sanctam resurrectionem atque ascensionem confitemur).
(ANAMNESIS»
$.: Memores igitur et nos sanctarum ipsius passionum et resurrec-

tionis a mortuis, atque ad caelos ascensionis, sessionisque ad dexteram
tuam Dei et Patris, gloriosique et timendi secundi adventus, tua ex
tuis donis tibi offerimus, pro omnibus, propter omnia, et in omnibus.
P.: Te laudamus, tibi benedicimus «tibi gratias agimus, Domine,

et rogamus te, Deus noster).
D.: Inclinamini Deo cum timore.
(EPICLESIS»
Sacerdos dicit secreto: Et rogamus et deprecamur te, amator homi-

num bone, Domine, nos peccatores et indigni servi tui, et adoramus
te per beneplacitum bonitatis tuae: ut veniat Spiritus tuus sanctus
super nos servos tuos, et super proposita haec dona tua, sanctificetque
et efficiat ea sancta sanctorum.
D.: Attendamus.
Pu Amen.
Sacerdos alia voce: Et faciat panem quidem istum, fieri corpus
sanctum ipsius Domini et Dei et salvatoris nostri Iesu Christi in remis-
sionem peccatorum, et in vitam aeternam, ex illo participantibus.
PxxAmen.
S. : Et calicem hunc, pretiosum sanguinem novi testamenti, ipsius

Domini et Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, in remissionem pecca-
torum et vitam aeternam, ex illo participantibus.
P.: Amen. Kyrie eleison (67).
Et nos fac dignos, Domine, communicandi mysteriis tuis sanctis,

ad sanctificationem animae, corporis et spiritus, ut efficiamur unum
corpus et unus spiritus; et inveniamus partem, consequamurque
haereditatem cum omnibus sanctis qui a saeculo tibi placuerunt.
Myneoum χύριε τῆς dis μόνης, χαθολιγκῆς σου ἐχχλησίας, xol εἰρή-
νευσον αὐτήν, ἣν περιεποιήσω ἐν τῷ eme αἵματι τοῦ Χριστοῦ cov.
Ἔν πρώτους μνήσθητι χύριε τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν ἀρχιοπισκόπον
ἄββα Δ. πάπα καὶ πατριάρχου τῆς θ 6 6λ Ἐνχες ᾿Αλεξανδρείας, ὃν χά-
ρισαι ταῖς ἁγίαις σου ἐκκλησίαις, ἐν εἰρήνῃ σῶον, ἔντιμον, ὑγιῆ, μακρο-
ἡμερεύοντα, pero age τὸν λόγον τῆς ἀληθείας, xol ποιμαίνοντα τὸ
ποίμνιόν cou ἐν εἰρήνῃ.
Μνήσθητι κύριε τῶν ὀρθοδόξων πρεσβυτέρων, καὶ πάσης διακονίας, καὶ
ὑπηρεσίας, καὶ πάντων τῶν ἐν παρθενίᾳ, καὶ παντὸς τοῦ πιστοτάτου λαοῦ
σου.
Μνήσθητι ἡμῶν κύριε, τοῦ ἐλεῆσαι ἡμᾶς πάντας ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἐφάπαξ.
Ὃ Λαὸς λέγει" ᾿Ελέησον ἡμῶν 6 θεός, ὁ πατήρ, ὁ παντοχράτωρ.

Ὃ “Ιερεὺς λέγει" ᾿Ἐλέησον ἡμῶν ὁ θεός, ὁ παντοκράτωρ. γ΄.
Ὃ Λαὸς λέγει" Κύριε ἐλέησον. γ΄.
*O “Περεὺς λέγει" Μνήσθητι χύριε καὶ σωτηρίας τῆς πόλεως ἡμῶν ταύ-
της, καὶ τῶν ἐν πίστει θεοῦ κατοικούντων ἐν αὐτῇ.
Μνήσθητι κύριε τοῦ ἀερός, καὶ τῶν καρπῶν τῆς γῆς.
Μνήσθητι κύριε τῶν ὑετῶν καὶ τῶν σπορίμων τῆς γῆς.
Μνήσθητι χύριε τῆς συμμέτρου ἀναβάσεως τῶν ποταμίων ὑδάτων.
Εὔφρανον πάλιν καὶ ἀνακαίνισον τὸ πρόσωπον τῆς γῆς᾽ τοὺς αὔλακας

-- c Y A4
αὐτῆς μέθυσον πλήθυνον τὰ γεννήματα αὐτῆς. Παράστησον ἡμῖν αὐτὸ εἰς

c c €- 3 ,
σπέρμα, καὶ εἰς θερισμόν, καὶ νῦν εὐλογῶν εὐλόγησον. Τὴν ζωὴν ἡμῶν
οἰκονόμησον. Εὐλόγησον τὸν στέφανον τοῦ ἐνιαυτοῦ τῆς χρηστότητός σου,
διὰ τοὺς πτωχοὺς τοῦ λαοῦ σου, διὰ τὴν χῆραν καὶ τὸν ὄρφανον, διὰ τὸν
ξένον, καὶ τὸν προσήλυτον, καὶ δι᾿ ἡμᾶς πάντας τοὺς ἐλπίζοντας ἐπὶ σοί,
xol ἈΝ ἐπικαλουμένους
“ἢ /
τὸτὰνὄνομά , σου τὸNo ἅγιον"
ἦν "
ol€ γὰρN ὀφθαλμοὶ
, n
πάντων
/
clc
y
σε ἐλπίζουσι, καὶ σὺ διδὼς τὴν τροφὴν αὐτῶν ἐν εὐκαιρίᾳ.

, [2 M ' ^ ^ X 5
Ποίησον μεθ
c 5 » , H [4 ,
ἡμῶν κατὰ τὴν ἀγαθότητά σου, ὁ διδοὺς τροφὴν πάσῃ σαρκί. Πλήρωσον
ς Pad ^ ^ 5» , , € Y N , Z ,
χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης τὰς καρδίας ἡμῶν, ἵνα ἐν παντὶ πάντοτε πᾶσαν αὖ-
τάρχειαν ἔχοντες περιστεύσωμεν εἰς πᾶν ἔργον ἀγαθόν, τὸ ποιεῖν τὸ θέλη-
μά cou τὸ ἅγιον.
Ὃ Λαὸς λέγει" Κύριε ἐλέησον.
*O “]ερεὺς λέγει" Μνήσθητι κύριε τῶν τὰ τίμια δῶρά σοι ταῦτα προσ-
€ -- - --
φερόντων,
^
καὶ ὑπὲρ ὧν, καὶ OU ὧν,
T
καὶ ἐφ᾽ olg αὐτὰ προσεκόμισαν, καὶ
μισθὸν οὐράνιον παράσχου πᾶσιν αὐτοῖς.
E τ 00 Ὁ το τυ UN TNT SM πΠΠΠὋΕὲ;ὉὉὃῥὃ ςὁῤΆέ τος
(INTERCESSIONES»
Memento, Domine, sanctae, unicae, catholicae tuae Ecclesiae, et
pacatam fac eam, quam acquisivisti pretioso sanguine Christi tui.
In primis memento, Domine, sancti patris nostri archiepiscopi
abba N., papae et patriarchae magnae urbis Alexandriae, quem
dignare sanctis tuis Ecclesiis praestare in pace salvum, gloriosum, sa-
num, longaevum, recte dispensantem verbum veritatis, et pascentem
gregem tuum in pace.
Memento, Domine, orthodoxorum presbyterorum, omnisque ordi-
nis diaconici, et ministerii, omniumque virginitatem servantium, et
omnis fidelissimi populi tui.
Memento nostri, Domine, ut omnium nostrum miserearis simul et
semel.
P.: Miserere nostri, Deus, Pater, omnipotens.
S.: Miserere nostri, Deus, omnipotens (fer).
P.: Kyrie eleison (er).
S.: Memento etiam, Domine, salutis urbis nostrae huius, et eorum
qui cum fide Dei habitant in ea.
Memento, Domine, aeris et fructuum terrae.
Memento, Domine, pluviarum et sementum terrae.
Memento, Domine, exundationis aquarum fluvialium iuxta men-
suram.
Laetifica etiam et renova faciem terrae: sulcos eius inebria, multi-
plica genimina eius. Praesta nobis illam, qualis esse debet ad semen-
tem et ad messem, benedicendoque nunc benedic. Vitam nostram
guberna. Benedic coronae anni benignitatis tuae, propter pauperes
populi tui, propter viduam et orphanum, propter peregrinum et
advenam, et propter nos omnes sperantes in te, et invocantes nomen
tuum sanctum: oculi enim omnium in te sperant, et tu das escam illo-
rum in tempore opportuno. Fac nobiscum secundum bonitatem tuam,
qui das escam omni carni. Imple gaudio et laetitia corda nostra, ut in
omnibus semper omnem sufficientiam habentes, abundemus in omne
opus bonum, ad faciendam voluntatem tuam sanctam.
P.: Kyrie eleison.
S.: Memento, Domine, eorum qui pretiosa haec dona tibi offerunt,
et eorum pro quibus, propter quos et per quos ea intulerunt, mer-
cedemque caelestem illis omnibus tribue.
Ἐπειδὴ δέσποτα πρόσταγμά ἐστιν τοῦ μονογενοῦς cou υἱοῦ, τῆς μνήμης
τῶν ἁγίων σου κοινωνεῖν ἡμᾶς. "Ext μνησθῆναι χκαταξίωσον, χύριε, καὶ τῶν
ἀπ᾽ αἰῶνος εὐαρεστάντων σοι ἁγίων πατέρων, πατριαρχῶν, ἀποστόλων, προ-
φητῶν, κηρύχων, εὐαγγελιστῶν, μαρτύρων, ὁμολογητῶν, καὶ παντὸς πνεύ-
ματος δικαίου ἐν πίστει Χριστοῦ τετελειωμένου.
᾿Εξαιρέτως τῆς παναγίας, ὑπερενδόξου, ἀχράντου, ὑπερευλογημένης, δεσ-

ποίνης ἡμῶν θεοτόκου, καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.
Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου προφήτου, προδρόμου, βαπτιστοῦ καὶ μάρτυρος "lo-

ἄννου.
Τοῦ ἁγίου Σιτεφάνου τοῦ πρωτοδιακόνου καὶ πρωτομάρτυρος.
Καὶ τοῦ ἁγίου μακαρίου πατρὸς ἡμῶν Μάρκου τοῦ ἀποστόλου καὶ εὐὖ-
αγγελιστοῦ" καὶ τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν θαυματούργου Βασιλείου.
Τοῦ ἁγίου Δ. οὗ καὶ τὴν μνήμην ἐν τῇ σήμερον ἡμέρᾳ ἐπιτελοῦμεν, καὶ
παντὸς χοροῦ τῶν ἁγίων σου, ὧν ταῖς εὐχαῖς καὶ πρεσβείαις καὶ ἡμᾶς
ἐλέησον, καὶ σῶσον διὰ τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον τὸ ἐπικληθὲν ἐφ᾽ ἡμᾶς.
Ὃ Διάκονος λέγει τὰ AIIITY XA.

*O “Περεὺς λέγει ἐν ἑαυτῷ “Ομοίως δὲ μνήσθητι κύριε καὶ πάντων τῶν
ἱερωσύνῃ προαναπαυσαμένων, καὶ τῶν λαικῶν ταγμάτων πάντων τὰς ψυ-
χὰς ἀναπαύσας καταξίωσον, ἐν κόλποις τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν ᾿Αβραὰμ
xol ᾿Ισαὰκ καὶ ᾿Ιακώβ. "Excpsjov, σύναψον εἰς τόπον χλόης, ἐπὶ ὕδατος
ἀναπαύσεως ἐν παραδείσῳ τρυφῆς, ἔνθα ἀπέδρα ὀδύνη καὶ λύπη καὶ στε-
ναγμὸς ἐν τῇ λαμπρότητι τῶν ἁγίων σου.
Kai μετὰ τὰ δίπτυχα ὁ “]ερεὺς λέγει" 'Exsívoug μὲν κύριε τὰς ψυχὰς
ἐχεῖ λαβὼν ἀνάπαυσον, xol βασιλείας οὐρανῶν χκαταξίωσον. ἫἩ μᾶς δὲ
τοὺς ἐνταῦθα παροικοῦντας διατήρησον ἐν πίστει σου, καὶ ὁδήγησον ἡμᾶς
ἐν τῇ βασιλείᾳ σου χαριζόμενος ἡμῖν τὴν σὴν εἰρήνην, διὰ παντός, ἵνα σου
xai ἐν τούτῳ καθὼς καὶ ἐν παντὶ δοξάσθη καὶ ὑψώθη καὶ ὑμνήθη καὶ εὐὖ-
λογήθη xol ἁγιάσθη τὸ πανάγιον καὶ ἔντιμον καὶ εὐλογημένον ὄνομά σου,
σὺν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ καὶ ἁγίῳ πνεύματι.
Ὃ Λαὸς λέγει" “ὥσπερ ἦν.

Quando quidem, Domine, praeceptum est unigeniti Filii tui, memo-

riae sanctorum nos communicare, etiam meminisse dignare, Domine,
eorum qui a saeculo tibi placuerunt, sanctorum patrum, patriarcha-
rum, apostolorum, prophetarum, praedicatorum, evangelistarum,
martyrum, confessorum, et omnis spiritus iusti, qui in fide Christi
consummatus est.
Praecipue vero sanctissimae, gloriosissimae, immaculatae, bene-
dictionibus cumulatae, dominae nostrae deiparae, et semper virginis
Mariae.
Sancti gloriosi prophetae, praecursoris, baptistae, et martyris Ioannis.
Sancti Stephani primi diaconorum et primi martyrum.

Et sancti beatique patris nostri Marci apostoli et evangelistae, et
sancti patris nostri thaumaturgi Basilii.
Sancti N. cuius memoriam hodierna die celebramus, et omnis
chori sanctorum tuorum, quorum precibus et intercessionibus etiam
nostri miserere, et salva nos propter nomen tuum sanctum quod invo-
catum est super nos.
Diaconus legit DIPTYCHA.
Sacerdos dicit secreto: Similiter memento, Domine, et omnium ex
ordine sacerdotali qui pridem quieverunt, et eorum qui erant in statu
laicorum. Praesta, omnium animas requiescere in sinibus sanctorum
patrum nostrorum Abraham, Isaac, et Iacob. Induc et congrega eos
in locum herbidum, super aquam requietis, in paradiso voluptatis,
unde fugit dolor, tristitia et gemitus, in splendore sanctorum tuorum.
Et ost Diptycha Sacerdos dicit: Illis quidem, Domine, quorum animas
accepisti, illic quietem tribue, eosque in regnum caelorum transferre
dignare. Nos vero hic peregre habitantes, conserva in fide tua, et deduc
nos ad regnum tuum, concedens nobis tuam pacem omni tempore.
(DOXOLOGIA»
Ut in hoc sicut et in omnibus glorificetur, exaltetur, laudetur, bene-

dicatur sanctissimum, gloriosum, et benedictum nomen tuum, cum
Christo Iesu et sancto Spiritu.
UcssSIout*erat:
2. ANAPHORA GREGORII NAZIANZENI
BipLi0GRAPHIA: H. LIETZMANN, Sahidische Bruchstücke der Gregorios-

und Kyrillosliturgie, in: OrChr NS 9 (1920) 1-19; S. pg BEAURECUEIL, 15
priére eucharistique dans la liturgie égyptienne de saint Grégoire, in:
Cahiers Coptes 7-8 (1954) 6-10; E. HAMMERSCHMIDT, Die koptische Grego-
riosanaphora. Syrische und griechische.Finflüsse auf eine ágyptische Litur-
gie - Berliner byzantinische Arbeiten 8. Berlin 1957, PE: 22-63 (textus
copticus, versio germanica); IDEM, Koptisch-bohairische Texte zur àgyp-
Ὃ *Iegebc &xpowijoer Ἢ ἀγάπη τοῦ θεοῦ πατρός, καὶ ἣ χάρις τοῦ uo-
νογενοῦς υἱοῦ, κυρίου δὲ καὶ θεοῦ, καὶ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, καὶ
ἡ κοινωνία καὶ ἣ δωρεὰ τοῦ ἁγίου πνεύματος εἴη μετὰ πάντων ὑμῶν.
*O Λαὸς λέγει" Καὶ μετὰ τοῦ πνεύματός σου.
*O “]ερεὺς λέγει" " Ave σχῶμεν τὰς καρδίας.
Ὃ Λαὸς λέγει" "Ἔχομεν πρὸς τὸν κύριον.
*O “]ερεὺς λέγει" Ἐὐχαριστήσωμεν τῷ κυρίῳ.
Ὃ Λαὸς λέγει" ἤΛξιον καὶ δίκαιον.
*O “]ερεὺς λέγει" " AEtoy καὶ δίκαιον, ἄξιον καὶ δίκαιον.
APXH THX ΠΡΟΣΚΟΜΊΙΔΗΣ
᾿Αληθῶς γὰρ ἄξιόν ἐστιν, καὶ δίκαιον σὲ αἰνεῖν, σὲ εὐλογεῖν, σὲ προσ-

χυνεῖν, σὲ δοξάζειν τὸν μόνον ἀληθινὸν θεόν, τὸν φιλάνθρωπον, τὸν ἄφρα-
στον, τὸν ἀόρατον, τὸν ἀχώρητον, τὸν ἄναρχον, τὸν αἰώνιον, τὸν ἄχρονον,
τὸν ἀμέτρητον, τὸν ἄτρεπτον, τὸν ἀπερινόητον᾽ τὸν ποιητὴν τῶν ὅλων, τὸν
λυτρώτην τῶν ἁπάντων᾽ τὸν εὐιλατεύοντα πάσαις ταῖς ἀνομίαις ἡμῶν. τὸν
ἰώμενον πᾶσας νόσους ἡμῶν" τὸν λυτρούμενον ἐκ φθορᾶς τὴν ζωὴν ἡμῶν᾽
τὸν στεφανοῦντα ἡμᾶς, ἐν ἐλέει καὶ οἰκτιρμοῖς. Σὲ αἰνοῦσιν ἄγγελοι" σὲ
προσχυνοῦσιν ἀρχάγγελον" σὲ ἀρχαὶ ὑμνοῦσι" σὲ χυριότητες ἀνακράζουσι᾽
τὴν σὴν δόξαν ἐξουσίαι ἀναγορεύουσι" σοὶ θρόνοι τὴν εὐφημίαν ἀναπέμπου-
σι" χίλιαι χιλιάδες σοι παραστήκουσι, καὶ μύριαι μυριάδες σοι τὴν λειτουρ-
ANAPHORA GREGORII NAZIANZENI ALEXANDRINA 359
tischen Gregoriusanaphora, in: OrChr 44 (1960) 88-111; H. ENGBERDING,

Die Kunstprosa des eucharistischen Hochgebets in der griechischen Gre-
goriusliturgie, in: Mullus. Féstschrift Theodor Klauser, hrsg. von A. Stui-
ber - A. Hermann — Jahrbuch für Antike und Christentum, Ergánzungs-
band 1 (Münster 1964) 100-111.
EprrIo: Textus graecus et versio latina: RENAUDOT I, 92-104.
(DIALOGUS»
Sacerdos dicet alia voce: Caritas Dei Patris, et gratia unigeniti Filii
Domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, et communicatio donum-
que sancti Spiritus sit cum vobis omnibus.
Sursum corda habeamus.
: Gratias agamus Domino.
T
Squon
' Dignum et iustum est, dignum et iustum.
INITIUM OBLATIONIS
Vere enim dignum est et iustum, te laudare, te benedicere, te adorare,

te glorificare, solum verum Deum, humani generis amatorem, ineffabi-
lem, invisibilem, incircumscriptum, sine principio, aeternum, sine tem-
pore, immensurabilem, immutabilem, nec cogitatione comprehensibi-
lem, factorem universorum, liberatorem omnium ; qui propitiaris omni-
bus iniquitatibus nostris, qui sanas omnes infirmitates nostras, qui red-
imis de corruptione vitam nostram, qui coronas nos in misericordia et
miserationibus. Te laudant angeli, te adorant archangeli, te hymnis
celebrant principatus, te dominationes inclamant: gloriam tuam pote-
states praedicant, tibi throni acclamationes mittunt; mille millena
360
γίαν προσάγουσι" Σὲ ὑμνεῖ τά ἀόρατα" σὲ προσχυνεῖ τὰ φαινόμενα, πάντα

M “«Ψ ^ , ,
ποιοῦντα τὸν λόγον cou δέσποτα.

E ,
Ὃ Διάκονος λέγει" Οἱ καθήμενοι ἀνάστητε.
*O “Ιερεὺς λέγει" Ὃ ὧν θεὲ κύριε ἀληθινὲ ἐκ θεοῦ ἀληθινοῦ" ὁ τοῦ πα-

τρὸς ἡμῖν ὑποδείξας τὸ φέγγος ὁ τοῦ ἁγίου πνεύματος τὴν ἀληθῇ γνῶσιν
ἡμῖν χαρισάμενος" ὁ τὸ μέγα τοῦτο τῆς ζωῆς ἀναδείξας τὸ μυστήριον" Ó
τὴν τῶν ἀσωμάτων τοῖς ἀνθρώποις χοροστασίαν πηξάμενος. Ὃ τὴν τῶν
σεραφὶμ τοῖς ἐπὶ γῆς παραδοὺς ὑμνωδίαν, δέξαι μετὰ τῶν ἀοράτων xol τὴν
ἡμετέραν φωνήν. Σύναψον ἡμᾶς ταῖς ἐπουρανίαις δυνάμεσιν. Εἴπωμεν xai
ἡμεῖς μετ’ αὐτῶν πᾶσαν ἄτοπον ἔννοιαν περιστείλαντες βοήσωμεν ὥσπερ
ἐχεῖναι, ταῖς ἀσιγήτοις ἀναχράζει φωναῖς, ἀκαταπαύστοις στόμασι τὸ σὸν
μεγαλεῖον ὑμνήσωμεν.
Ὃ Διάκονος λέγει" Εἰς ἀνατολὰς βλέπετε.
Ὃ *Ieoeüg λέγει" Σοὶ γὰρ παραστήκει κύκλῳ τὰ σεραφὶμ ἕξ πτέρυγες
τῷ ἑνί: καὶ ταῖς μὲν δυσὶ πτέρυξι κατακαλύπτουσι τὰ πρόσωπα ἑαυτῶν᾽
ταῖς δὲ δυσὶ τοὺς πόδας ἑαυτῶν" χκαὶ ταῖς μὲν δυσὶ πετόμενα, καὶ ἐκέκρα-
γον ἕτερον πρὸς ἕτερον.
᾿Εχφωνήσει" Τὸν ἐπινίκιον ὕμνον τῶν σωτηριῶν ἡμῶν, μετὰ φωνῆς ἐν-
δόξου, λαμπρᾷ τῇ φωνῇ, ὑμνολογοῦντα, ἄδοντα, βοῶντα, δοξολογοῦντα,
χεχραγότα καὶ λέγοντα.
Ὃ Διάκονος λέγει" ΤΠρόσχωμεν.
Ὃ Λαὸς λέγει" "Axtoc, ἅγιος, ἅγιος κύριος σαβαώθ, πλήρης ὁ οὐρανὸς
(xol ἣ YT, τῆς ἁγίας σου δόξης" ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις. Εὐλογημένος ὁ
ἐλθὼν καὶ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι κυρίου" ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις).
Ὃ “Ἱερεὺς λέγει" "Awtoc, ἅγιος εἴ κύριε καὶ πανάγιος. ᾿Εξαίρετόν σου

τῆς οὐσίας τὸ φέγγος" ἄφραστός cou τῆς σοφίας ἣ δύναμις. Οὐδεὶς λόγος
ἐκμετρήσει τῆς σῆς φιλανθρωπίας τὸ πέλαγος. ᾿Εποίησάς με ἄνθρωπον, ὡς
φιλάνθρωπος, οὐκ αὐτὸς τῆς ἐμῆς ἐπιδεὴς δουλείας, ἐγὼ δὲ μᾶλλον τῆς σῆς
χρήζων δεσποτείας. Οὐκ ὄντα με δι’ εὐσπλαγχνίαν παρήγαγες᾽ οὐρανόν
μοι πρὸς ὄροφον ἔστησας" γῆν μοι πρὸς βάσιν κατέπηξας" δι’ ἐμὲ θάλασ-
σαν ἐχαλίνωσας᾽" δι’ ἐμὲ τὴν φύσιν τῶν ζώων ἀνέδειξας: πάντα ὑπέταξας
ὑπὸ τῶν ποδῶν uou* οὐδ᾽ ἕν τῶν τῆς σῆς φιλανθρωπίας ἐν ἐμοὶ πραγμάτων
παρέλειπας.
Ὃ Λαὸς λέγει" Kopie ἐλέησον.
tibi assistunt, et decies mille millena tibi ministerium offerunt. Te

celebrant invisibilia, te adorant ea quae videntur, Du verbum
tuum, Domine.
Diaconus dicit: Qui sedetis surgite.
S.: Tu qui es, o Deus, Domine vere, ex Deo vero, qui Patris lumen
nobis demonstrasti, qui nobis sancti Spiritus cognitionem veram con-
cessisti, qui magnum hoc vitae mysterium ostendisti, qui hominibus
instituisti choros incorporeorum, dum seraphicum nobis, qui in terra
sumus, hymnum tradidisti, suscipe cum invisibilium voce, etiam no-
stram. Coniunge nos potestatibus caelestibus. Loquamur etiam et nos
cum ipsis, abiecta omnium absurdarum cogitationum imaginatione, et
clamemus quae ipsi incessabilibus vocibus proclamant, et indesinenter
magnitudinem tuam oribus celebremus.
Diaconus dicit: Ad orientem aspicite.
S.: Teenim circumsistunt Seraphim, sex alae uni, et sex alae alteri:
duabus quidem alis velant facies suas, duabus pedes suos, et duabus
volantes, clamant alter ad alterum.
Alta voce: Triumphalem hymnum salutarium nostrorum voce clara,

et nitida celebrant, canunt, clamant, laudant, clamantes et dicentes.
D.: Attendamus.
P.: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sabaoth, plenum est caelum
(εἰ terra gloria tua sancta. Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit
et venturus est in nomine Domini. Hosanna in excelsis)».
(POST SANCTUS»
S.: Sanctus, sanctus es, Domine, et omnino sanctus. Eximium est

substantiae tuae lumen, inexplicabilis est tuae sapientiae potentia.
Nullus sermo dimetietur benignitatis tuae erga homines pelagus. Fecisti
me hominem, tamquam erga humanum genus benignus, non quod ser-
vitio meo indigeres, cum ego potius tuo opus haberem dominio. Me
cum non essem, misericordia tua produxisti, caelum mihi quasi tectum
constituisti; terram ut in ea ambularem stabilivisti; propter me mare
fraenasti; propter me naturam animalium creasti ;omnia subiecisti sub
pedibus meis, neque benignitatis erga me tuae quidquam omisisti.
P.: Kyrie eleison.
25
362
τῆς
Ὃ “Ιερεὺς λέγει" Σὺ ἔπλασάς με, καὶ ἔθηκας ἐπ’ ἐμὲ τὴν χεῖρά σου᾽
ἐνέθη-
σἧς ἐξουσίας ἐν ἐμοὶ τὴν εἰκόνα ὑπέγραψας᾽ τοῦ λόγου τὸ δῶρον
xXc* εἰς τρυφήν μοι τὸν παράδεισον ἤνοιξας" τῆς σῆς γνώσεως τὴν διδασ-
ας"
χαλίαν παρέδωκας" ἔδειξάς με τὸ δένδρον τῆς ζωῆς μοι ξύλον ὑπέδειξ
τοῦ θανάτου τὸ κέντρον ἐγνώρισας᾽ ἑνός μοι φύτου τὴν ἀπόλαυ σιν ἀπηγό-
ρευσας᾿ ἐξ αὐτοῦ μόνου οὖν εἶπάς μοι μὴ φαγεῖν- ἔφαγον, νόμον ἠθέτησα᾽
γνώμῃ τῆς ἐντολῆς παρημέλησα᾽ ἐγὼ δὲ τοῦ θανάτου τὴν ἀπόφασιν ἥρπασα.
Ὃ 'Ieosüg λέγει" Σύ μοι ὦ δέσποτα τὴν τιμωρίαν μετέβαλες ὡς
ποιμὴν ἀγαθὸς εἰς πλανώμενον ἔδραμες" ὡς πατὴρ ἀληθινὸς ἐμοὶ τῷ πεπ-
τωχότι συνήλγησας᾽ πᾶσι τοῖς πρὸς ζωὴν φαρμάκοις κατέδησας. Αὐτός μοι
προφήτας ἀπέστειλας᾽ δι’ ἐμὲ τὸν νοσοῦντα, νόμον εἰς βοήθειαν ἔδωκας.
Αὐτός μοι τὰ πρὸς ὑγιείαν, ᾧ; παρανομηθεῖσας, διηκόνησας ᾿ φῶς τοῖς
πλανωμένοις ἀνέτειλας᾽ τοῖς ἀγνοοῦσι, ὁ ἀεὶ παρὼν ἐπεδήμησας᾽ ἐπὶ τὴν
παρθενικὴν ἦλθες νηδύν. *O ἀχώρητος θεὸς ὦν, οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγήσω τὸ
εἶναι ἴσα θεῷ, ἀλλ᾽ ἑαυτὸν ἐκένωσας μορφὴν δούλου λαβών᾽ τὴν ἐμὴν ἔν
σοι φύσιν ηὐλόγησας᾽ ὑπὲρ ἐμοῦ τὸν νόμον ἐπλήρωσας, τοῦ πτώματός μου
τὴν ἀνάστασιν ὑπηγόρευσας. ἔδωκας τοῖς ὑπὸ τοῦ ἅδου κρατουμένοις τὴν
ἄφεσιν" τοῦ νόμου τὴν ἀρὰν ἀπεσόβησας᾽ ἐν σαρκὶ τὴν ἁμαρτίαν κατήργη-
σας᾿ τῆς σῆς ἐξουσίας μοι τὴν δυναστείαν ἐγνώρισας τυφλοῖς τὸ βλέπειν
ἀπέδωχας᾽ νεκροὺς ἐκ τάφων ἀνέστησας᾽ ῥήματι τὴν φύσιν ἀνώρθωσας᾽"
τῆς σῆς εὐσπλαγχνίας μοι τὴν οἰκονομίαν ὑπέδειξας" τῶν πονηρῶν τὴν βίαν
ὑπήνεγκας᾽ τὸν νῶτόν σου δέδωκας εἰς μάστιγας" τὰς δὲ σιαγόνας cou
ὑπέθηκας εἰς ῥαπίσματα᾽ οὐκ ἀπέστρεψας δι’ ἐμὲ τὸ πρόσωπόν σου ἀπὸ
αἰσχύνης ἐμπτυσμάτων.
*O “Ιερεὺς λέγει" “Ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἦλθες, μέχρι σταυροῦ τὴν
ἐμὴν κηδεμονίαν ὑπέδειξας: τῷ σῷ τάφῳ τὴν ἐμὴν ἁμαρτίαν ἐνέκρωσας"
εἰς οὐρανὸν τὴν ἐμὴν ἀπαρχὴν ἀνεβίβασας᾽ τῆς σὴς ἀφίξεώς μοι τὴν παρου-
σίαν ἐμήνυσας, ἐν ἣ μέλλεις ἔρχεσθαι κρῖναι ζῶντας καὶ νεχρούς, καὶ ἀπο-
δοῦναι ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ.
Ὃ Λαὸς λέγει" ἹΚατὰ τὸ ἔλεός σου κύριε (xol μὴ κατὰ τὰς ἁμαρτίας
ἡμῶν».
Ὃ “Ιερεὺς λέγει" Ταύτης μου τῆς ἐλευθερίας προσφέρω σοι τὰ σύμβολα,
τοῖς δήμασί σου ἐπιγράφω τὰ πράγματα. Σύ μοι τὴν μυστυκὴν ταύτην παρ-
ἐδωκας τῆς σὴς σαρχός, ἐν ἄρτῳ καὶ οἴνῳ τὴν μέθεξιν.
5.: Tu formasti me et posuisti super me manum tuam, potestatis

tuae in me imaginem descripsisti, rationis donum indidisti, paradisum
mihi ad oblectamentum meum aperuisti, cogitationis tuae doctrinam
tradidisti, arborem mihi, lignum vitae ostendisti, et mortis stimulum
significasti, unius plantae fruitionem mihi prohibuisti, ex ea sola dixisti
ne comederem. Comedi, legem insuper habui, et ex animi sententia
praeceptum neglexi; ego autem sententiam mortis rapui.
P.: Kyrie eleison.
S.: Tu mihi, Domine, poenam transtulisti; tu velut pastor bonus,
ad errantem cucurristi; tamquam pater verus, mihi, cum cecidissem,
condoluisti, omnibusque ad vitam remediis confovisti. Ipse ad me
prophetas misisti; propter me aegrotantem, legem ad auxilium dedisti;
ipse mihi ad sanandum ea in quibus praevaricatus eram, quae opus
erant administrasti; errantibus lumen exortus es; ignorantibus tu
semper praesens advenisti, et in virginalem uterum venisti. Incir-
cumscriptus Deus exsistens, non rapinam arbitratus es esse aequalem
Deo, sed temetipsum exinanivisti formam servi accipiens; meam in te
naturam benedixisti ;mei causa legem implevisti; quomodo a lapsu meo
surgerem, suggessisti. Illis quos infernus detinebat, remissionem dedisti,
legisque maledictionem abstulisti. In carne peccatum destruxisti;
potestatis tuae autoritatem mihi demonstrasti; caecis visum restituisti ;
mortuos ex sepulcris excitasti; verbo solo naturam suscitasti; cle-
mentiae tuae dispensationem mihi ostendisti; malignorum violentiam
sustinuisti; dorsum tuum ad flagella dedisti; maxillas quoque alapis,
nec avertisti propter me faciem tuam ab ignominia sputorum.
P.: Kyrie eleison.
S.: Tamquam ovis ad immolationem venisti, usque ad crucem mei
curam ostendisti; tuo sepulcro meum peccatum interemisti; in
caelum primitias meas elevasti; adventus tui praesentiam mihi signi-
ficasti, in quo venturus es iudicare vivos et mortuos, et reddere uni-
cuique secundum opera eius.
P.: Secundum misericordiam tuam, Domine, (et non secundum
peccata nostra».
S.: Istius meae libertatis offero tibi symbola, et verbis tuis res
effectas ascribo. Tu mihi mysticam hanc tradidisti carnis tuae in pane
et vino participationem.
P.: Credimus.
Ὃ “Ιερεὺς λέγει" Τῇ γὰρ νυκτὶ fj παρεδίδης αὐτὸς σεαυτόν, τῆς σεαυ-

τοῦ ἐξουσίας.
͵ δὲ
Ὃ “Ιερεὺς λέγει" Λαβὼν ἄρτον ἐν ταῖς ἁγίαις καὶ ἀχράντοις καὶ ἀμω-
μήτοις cou χερσίν, ἔνευσας ἄνω πρὸς ἴδιόν σου πατέρα pen ἡμῶν X θεὸν
τῶν ὅλων᾽ ηὐχαρίστησας T ηὐλόγησας T ἡγίασας T ἔχλασας, pereo onus
τοῖς ἁγίοις cou μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις, εἶπας" Λάβετε φάγετε τοῦτό μα:
ἐστιν τὸ σῶμα, τὸ ὑπὲρ ὑμῶν καὶ πολλῶν κλώμενον, καὶ διαδόμενον εἰς
ἄφεσιν ἁμαρτιῶν τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν.
“Ὡσαύτως μετὰ τὸ δειπνῆσαι, λαβὼν ποτήριον, καὶ ἐκέρασας αὐτὸ ἐκ
γεννήματος ἀμπέλου, καὶ ἐξ ὕδατος ηὐχαρίστησας T ηὐλόγησας T ἡγίασας
T μετέδωκας τοῖς ἁγίοις σου μαθηταῖς xol ἀποστόλοις, εἶπας" Πίετε ἐξ
αὐτοῦ πάντες" τοῦτό μού ἐστιν τὸ αἷμα, τὸ τῆς καινῆς διαθήκης, τὸ ὑπὲρ
ὑμῶν καὶ πολλῶν ἐχχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν
ἐμὴν ἀνάμνησιν. Ὁσάκις γὰρ ἐσθίετε τὸν ἄρτον τοῦτον, πίνετε δὲ καὶ τὸ
ποτήριον τοῦτο, τὸν ἐμὸν θάνατον καταγγέλλετε, καὶ τὴν ἐμὴν ἀνάστασιν
ὁμολογεῖτε ἄχρις οὗ ἂν ἔλθω.
€ D » Tow »
Ὃ Λαὸς λέγει" ᾿Αμήν. γ΄. Τὸν θάνατόν σου {κύριε καταγγέλλομεν καὶ
τὴν ἁγίαν ἀνάστασίν σου καὶ ἀνάληψιν ὁμολογοῦμεν».
Ὃ “]ερεὺς λέγει" “ὥστε οὖν δέσποτα μεμνημένοι τῆς ἐπὶ γῆς συγκατα-
βάσεως, καὶ τοῦ ζωοποιοῦ θανάτου, καὶ τῆς τριημέρου cou ταφῆς, καὶ τῆς
ἐκ νεχρῶν ἀναστάσεως, καὶ τῆς εἰς οὐρανοὺς ἀνόδου, καὶ τῆς ἐκ δεξιῶν
τοῦ πατρὸς καθέδρας, καὶ τῆς μελλούσης ἀπ᾽ οὐρανῶν δευτέρας καὶ φοβε-
ρἃς καὶ ἐνδόξου cou παρουσίας.
, , Η
Exgowvüjosv ΤὰN σὰδες ἐκ
ἊΣ -
τῶν -
σῶν ,
δώρων ,
cot προσφέροντες, κατὰ N πάντα
/
καὶ διὰ πάντα καὶ ἐν πᾶσιν.

Ὃ Λαὸς λέγει" Σὲ αἰνοῦμεν, σὲ εὐλογοῦμεν {σοὶ εὐχαριστοῦμεν χκύριξ
καὶ δεόμεθά cou ὁ θεὸς ἡμῶν).
*O Διάκονος λέγει" Κλίνατε θεῷ μετὰ φόβου.
Ὃ “]ερεὺς λέγει ἐν ἑαυτῷ κλίνας" Αὐτὸς οὖν δέσποτα τὴ σῇ φωνὴ τὰ προ-

χείμενα μεταποίησον᾽ αὐτὸς παρών, τὴν μυστικὴν ταύτην λειτουργίαν κατάρ-
τισον᾽ αὐτὸς ἡμῖν τῆς σὴς λατρείας τὴν μνήμην διάσωσον. Αὐτὸς τὸ πνεῦμά
σοὺ τὸ πανάγιον κατάπεμψον, ἵνα ἐπιφοίτησαν τῇ ἁγίᾳ καὶ ἀγαθὴ καὶ ἐνδόξῳ
αὐτοῦ παρουσίᾳ ἁγιάσῃ καὶ μεταποιήσῃ τὰ προκείμενα, τίμια καὶ ἅγια δῶρα
ταῦτα, εἰς αὐτὸ τὸ σῶμα καὶ τὸ αἷμα τῆς ἡμετέρας ἀπολυτρώσεως.
Ὃ Λαὸς λέγει" Ἰ]ρόσχωμεν.
S.: Ea enim nocte qua ipse tradidisti te ipsum ex propria potestate.
P.: Credimus.
S$.: Accipiens panem in sanctas immaculatas, et intaminatas manus
tuas innuisti sursum ad proprium tuum Patrem, Deum nostrum et
Deum omnium. Gratias egisti 1 benedixisti f sanctificasti { fregisti,
dedisti sanctis tuis discipulis, et apostolis, dixistique: Accipite, edite,
hoc est corpus meum, quod pro vobis et pro multis frangitur et datur
in remissionem peccatorum: hoc facite in meam commemorationem.
Similiter postquam cenatum est, accepisti calicem, et miscuisti il-
lum ex genimine vitis et aqua, gratias egisti T benedixisti f sanctifi-
casti, T dedisti sanctis tuis discipulis, et apostolis et dixisti: Bibite ex
eo omnes. Hic est sanguis meus novi testamenti, qui pro vobis et pro
multis effunditur in remissionem peccatorum: hoc facite in meam com-
memorationem. Quotiescumque enim manducabitis panem hunc, et
calicem istum bibetis, mortem meam annuntiabitis, et resurrectionem
ascensionemque meam confitebimini donec veniam.
P.: Amen (ier). Mortem tuam (Domine, annuntiamus et tuam
sanctam resurrectionem atque ascensionem confitemur).
(ANAMNESIS»
S.: Igitur, Domine, memores tuae super terram descensionis, et
mortis vivificae, tuaeque triduanae sepulturae, et ex mortuis resurrec-
tionis, et in caelos ascensionis, sessionisque ad dexteram Patris,
venturique e caelis, secundi terribilis et gloriosi adventus tui.
Alta voce: Tua ex tuis donis tibi offerentes, secundum omnia, per
omnia, et in omnibus.
P.: Te laudamus, tibi benedicimus (tibi gratias agimus, Domine,
et rogamus te, Deus noster).
D.: Inclinate capita Deo cum timore.
(EPICLESIS»
Sacerdos inclinatus dicit secreto: Ipse igitur, Domine, tua voce, haec
proposita transmuta: ipse praesens, mysticam hanc liturgiam perfice:
ipse nobis tuae adorationis et cultus memoriam conserva. Ipse Spiritum
tuum sanctum mitte, ut adveniens sancta, bona, et gloriosa sua prae-
sentia, sanctificet et transmutet proposita pretiosa, et sancta dona ista,
in ipsum corpus et sanguinem nostrae liberationis.
P.: Attendamus.
366
*O Διάκονος λέγει" ᾿Αμῆν.

'O Hsoébe ἐκφωνήσει" Kol ποιήσει τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον γένηται εἰς τὸ
ἅγιον σῶμά σου, τοῦ dudes δὲ καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος xa παμβασιλέως
ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, καὶ εἰς ζωὴν τὴν αἰώνιον τοῖς
ἐξ αὐτοῦ μεταλαμβάνουσιν.
*O “Ιερεὺς λέγει" Τὸ δὲ ποτήριον τοῦτο, τὸ τίμιόν σου αἷμα, τὸ τῆς
xcti διαθήκης σου, τοῦ κυρίου δὲ καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος καὶ παμβασι-
λέως ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, καὶ εἰς ζωὴν τὴν αἰώνιον
τοῖς ἐξ αὐτοῦ μεταλαμβάνουσιν.
Ὃ “]ερεὺς λέγει καὶ ὃ λαὸς ἀποκρίνεται τὸ Ἰζύριε ἐλέησον.

Σὲ δυσωποῦμεν Χριστὲ ὁ θεὸς ἡμῶν.
Τῆς ἐκκλησίας σου χύριε τὴν κρηπῖδα κατάπηξον.
Τῆς ἀγάπης ἡμῖν τὴν ὁμόνοιαν ῥίζωσον.
Τῆς πίστεως τὴν ἀλήθειαν αὔξησον.
Τῆς σῆς εὐσεβείας ἡμῖν τὴν ὁδὸν εὐθυτόμησον.
Τοὺς ποιμένας ὀχύρωσον.
Τοὺς ποιμαινομένους ἀσφάλισαι.
Δὸς τῷ κλήρῳ τὴν εὐκοσμίαν.
Τοῖς μοναχοῖς τὴν ἐγκράτειαν.
Τοῖς ἐν παρθενίᾳ τὸ σωφρονεῖν.
Τοῖς ἐν σεμνῷ γάμῳ τὴν εὐζώιαν.
Τοῖς ἐν μετανοίᾳ τὸ ἔλεος.
Τοῖς πλουτοῦσι τὴν ἀγαθότητα.
Τοῖς πενομένοις τὴν ἐπικουρίαν.
Τοῖς πτωχοῖς τὴν βοήθειαν.
Τοὺς πρεσβύτας περίζωσον.
Τοὺς νέους σωφρόνισον.
Τοὺς ἀπίστους ἐπίστρεψον.
Παῦσον τῆς ἐκκλησίας τὰ σχίσματα.
Τῶν αἱρέσεων κατάλυσον τὰ φρυάγματα.
ἸΠάντας ἡμᾶς πρὸς τὴν τῆς σῆς εὐσεβείας ὁμόνοιαν σύναψον.
O “]ερεὺς λέγει" Μνήσθητι κύριε τῆς εἰρήνης τῆς ἁγίας, μόνης, καθολι-
(ἧς, καὶ ἀποστολικῆς σου ἐκκλησίας, τῆς ἀπὸ περάτων, ἕως περάτων τῆς
D.: Amen.
Sacerdos alía voce: Et faciat, panem quidem istum fieri sanctum
corpus tuum, Domini, Dei et salvatoris, supremique regis omnium
nostrum Iesu Christi, in remissionem peccatorum et ad vitam aeternam
communicantibus ex illo.
ΠΝ ΒΑ ΕΠ:
S.: Calicem autem istum, pretiosum tuum sanguinem novi testa-
menti tui, Domini, Dei, salvatoris, et supremi regis omnium nostrum
Iesu Christi, in remissionem peccatorum, et ad vitam aeternam com-
municantibus ex illo.
P.: Amen.
(INTERCESSIONES»
Sacerdos dicit sequentia et bopulus respondet: Kyrie eleison.

Τὸ obsecramus, Christe, Deus noster.
Ecclesiae tuae, Domine, fundamentum confirma.
Caritatis nobis concordiam radicitus insere.
Fidei veritatem auge.
Pii tui cultus viam rectam nobis dirige.
Pastores robora.
Eos qui pascuntur, securos praesta.
Da clero morum honestatem,
monachis temperantiam,
illis qui virginitatem servant, temperantiam,
illis qui sunt in honorabili coniugio, bonam vitam,
illis qui in paenitentia sunt, misericordiam,
divitibus bonitatem,
indigentibus adiutorium,
pauperibus auxilium.
Senes robore accinge.
Iuvenes temperantes effice.
Infideles converte.
Comprime Ecclesiae schismata.
Haereseon fremitus destrue.
Nos omnes ad pii cultus tui concordiam coniunge.
P.: Kyrie eleison.
S.: Memento, Domine, pacis sanctae, unius, catholicae, et aposto-

licae tuae Ecclesiae, quae est a finibus usque ad fines orbis et eorum qui
οἰκουμένης, καὶ τῶν ἐν αὐτῇ ὀρθοδόξων ἐπισκόπων, τῶν ὀρθοτομησάντων

τὸν λόγον τῆς ἀληθείας.
᾿Εκφωνήσει" ᾿Εξαιρέτως τοῦ ἁγιωτάτου xol μαχκαριωτάτου ἀρχιερέως
ἡμῶν ἄββα Δ΄. πάπα καὶ πατριάρχου τῆς μεγαλοπόλεως ᾿Αλεξανδρείας.
Kol ὑπὲρ τῶν περιόντων ἐπισκόπων, πρεσβυτέρων, διακόνων, ἀναγνωστῶν,
ψαλτῶν, ἐξορκιστῶν, μοναζόντων, ἀειπαρθένων, ἐγκρατῶν, χηρῶν, ὀρφα-
νῶν, λαϊκῶν, καὶ ὑπὲρ παντὸς τοῦ πληρώματος τῆς ἁγίας τοῦ θεοῦ ἐχκλης-
σίας τῶν πιστῶν.
*O “Ιερεὺς λέγει" Μνήσθητι κύριε τῶν εὐσεβῶς βασιλευσάντων.
Μνήσθητι κύριε τῶν ἐν τῷ παλατίῳ, ἡμῶν ἀδελφῶν πιστῶν, καὶ ὀρθο-
δόξων, καὶ παντὸς τοῦ στρατοπέδου.
Μνήσθητι κύριε τῶν προσφερόντων τὰ ἅγια δῶρα ταῦτα, καὶ ὑπὲρ ὧν,
xoà δι’ ὧν προσεκόμισαν, καὶ μισθὸν οὐράνιον παρασχοῦ πᾶσιν αὐτοῖς.
Μνήσθητι χύριε καὶ τῶν ἐν ὄρεσι, καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὁπαῖς τῆς γῆς.
, , M c H E4 M , M “ 5 - -- hd
Καὶ τῶν ἐν αἰχμαλωσίαις ὄντων ἀδελφῶν ἡμῶν x«l εἰρηνικὰς ἀποκατα-

στάσεις εἰς τὰ ἴδια χάρισαι.
Ὃ Διάκονος λέγει" ἸΠροσεύξασθε ὑπὲρ τῶν αἰχμαλώτων.
Ὃ Λαὸς λέγει" Kopte ἐλέησον.
Τότε κλίνει ' Iepebg τὴν ἑαυτοῦ κεφαλὴν λέγων καθ᾽ ἑαυτὸν ἐν ἑαυτῷ"
Μνήσθητι κύριε καὶ τῆς ἐμῆς ἀθλίας καὶ ταλαιπώρου ψυχῆς, ταπεινώ-
σεώς μου, καὶ συγχώρησόν μοι πάντα τὰ ἐμὰ πλημμελήματα xol ὅπου
ἐπλεόνασεν ἣ ἁμαρτία, περίσσευσόν σου τὴν χάριν, καὶ μὴ διὰ τὰς ἐμὰς
ἁμαρτίας, καὶ τὴν βεβήλωσιν τῆς καρδίας μου, ὑστερήσῃς τὸν λαὸν σου
τῆς χάριτος τοῦ ἁγίου σοὺ πνεύματος.
“Ὑψώσει τὴν κεφαλὴν καὶ ἐκφωνήσει" *O γὰρ λαός σου, καὶ ἣ ἐκκλησία
σου ἱκετεύει σε, καί διά cou καὶ σύν σοι τὸν πατέρα, λέγουσα.
Ὃ Λαὸς λέγει" ᾿Ἐλέησον ἡμᾶς ὁ θεὸς ὁ σωτὴρ ἡμῶν. y'.
Ὃ “]ερεὺς λέγει" ᾿Ελέησον ἡμᾶς ὁ θεὸς ὁ σωτὴρ ἡμῶν. y'.
Ὃ Λαὸς λέγει" Κύριε ἐλέησον. γ΄.
ὋὉ “]ερεὺς λέγει" Μνήσθητι κύριε τοῦ ἀέρος καὶ τῶν καρπῶν τῆς γῆς.
Μνήσθητι κύριε τῆς συμμέτρου ἀναβάσεως τῶν ποταμείων ὑδάτων.
Μνήσθητι κύρις τῶν ὑετῶν καὶ τῶν σπορίμων τῆς γῆς.
Εὔφρανον πάλιν καὶ ἀνακαίνισον τὸ πρόσωπον τῆς γῆς.
Τοὺς αὔλακας αὐτὴς μέθυσον, πλήθυνον τὰ γεννήματα αὐτῆς παράστης-
σον ἡμῖν αὐτὰ εἰς σπέρμα, καὶ εἰς θερισμόν, καὶ νῦν εὐλογῶν εὐλόγησον.
Τὴν ζωὴν ἡμῶν οἰκονόμησον. Εὐλόγησον τὸν στέφανον τοῦ ἐνιαυτοῦ τῆς
in illa sunt orthodoxorum episcoporum, qui recte dispensant verbum

veritatis.
Elevans vocem: Praecipue sanctissimi et beatissimi pontificis nostri
abba N., papae et patriarchae magnae civitatis Alexandriae. Et pro
ilis qui superstites sunt episcopis, presbyteris, diaconis, anagnostis,
psaltis, exorcistis, monasticam vitam et perpetuam virginitatem pro-
fitentibus, continentibus, viduis, orphanis, laicis, et pro omni plenitu-
dine fidelium sanctae Dei Ecclesiae.
P.: Kyrie eleison.
S.: Memento, Domine, eorum qui pie regnant.
Memento, Domine, eorum qui sunt in palatio, fratrum nostrorum
fidelium et orthodoxorum, et totius exercitus.
Memento, Domine, eorum qui offerunt sancta haec dona, et pro
quibus et per quos obtulerunt, mercedemque caelestem retribue illis
omnibus.
Memento, Domine, eorum qui sunt in montibus, speluncis, et cavernis
terrae.
Et eorum qui in captivitate sunt, fratrum nostrorum, illisque paci-
ficum reditum ad propria concede.
D.: Orate pro captivis.
P.: Kyrie eleison.
Tunc inclinat Sacerdos caput, dicens secreto: Memento, Domine, etiam
miserae meae et infelicis animae, et humiliationis meae, et remitte mihi
omnia delicta mea et ubi abundavit peccatum, abundantiorem praesta
gratiam tuam; neque propter peccata mea et immunditiam cordis mei
defraudes populum tuum gratia tui sancti Spiritus.
Attollit caput et dicit alia voce: Populus enim tuus et Ecclesia tua
deprecatur te, et per te atque tecum Patrem dicens.
P.: Miserere nobis, Deus salvator noster (/er).
S.: Miserere nobis, Deus salvator noster (fer).
P.: Kyrie eleison (fer).
S.: Memento, Domine, aeris et fructuum terrae.
Memento, Domine, convenientis ascensionis aquarum fluvialium.
Memento, Domine, imbrium, et satorum terrae.
Laetifica etiam et renova faciem terrae.
Sulcos eius inebria, multiplica genimina eius: praebe nobis illa ad
semen et ad messem, et nunc benedicens benedicito. Vitam nostram
rege; benedic coronae anni benignitatis tuae, propter pauperes populi
370
χρηστότητός σου, διὰ τοὺς πτωχοὺς τοῦ λαοῦ σου, διὰ τὴν χήραν, καὶ τὸν
ἐλ-
ὀρφανόν, διὰ τὸν ξένον, καὶ τὸν προσήλυτον, καὶ δι’ ἡμᾶς πάντας τοὺς
πίζοντας ἐπί σοι, καὶ ἐπικαλουμένους τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον. Οἱ γὰρ ὀφ-
θαλμοὶ πάντων εἴς σε ἐλπίζουσι, καὶ σὺ διδὼς τὴν τροφὴν αὐτῶν ἐν εὐκαι-
οίᾳ. Ποίησον μεθ᾽ ἡμῶν κατὰ τὴν ἀγαθότητά σου, ὁ διδοὺς τροφὴν πάσῃ
σαρκί. Πλήρωσον χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης τὰς καρδίας ἡμῶν, ἵνα ἐν πᾶσι,
πάντοτε πᾶσαν αὐτάρχειαν ἔχοντες, περισσεύσωμεν εἰς πᾶν ἔργον ἀγαθόν,
τοῦ ποιεῖν τὸ θέλημά σου τὸ ἅγιον.
*O “Ιερεὺς λέγει, καὶ ὁ λαὸς ἀποκρίνεται τὸ Κύριε ἐλέησον.

Χάρισαι τῷ λαῷ σοὺ τὴν ὁμόνοιαν.
Τῷ κόσμῳ τὴν εὐστάθειαν.
Τῷ ἀέρι τὴν εὐκρασίαν.
Τοῖς νοσοῦσι τὴν σωτηρίαν.
Τοῖς δεομένοις τὴν ἀνάψυξιν.
Τοῖς ἐν ἐξορίαις τὴν ἄνεσιν.
Τοῖς ὀρφανοῖς τὴν βοήθειαν.
Τοῖς χηραῖς τὴν ἀντίληψιν.
Τοῖς θλιβομένοις ἐπάρκησον εἰς ἀγαθόν.
Τοὺς ἐστῶτας ὀχύρωσον.
Τοὺς πεπτωχότας ἔγειρον.
Τοὺς ἐστηκότας ἀσφάλισαι.
Τῶν κεκοιμημένων μνήσθητι.
Τῶν ἐν ὁμολογίᾳ, τὰς πρεσβείας πρόσδεξαι.
Τοὺς ἡμαρτηκότας καὶ μετανοήσαντας, συναρίθμησον μετὰ τῶν πιστῶν
σου.
Τοὺς πιστοὺς συναρίθμησον μετὰ μαρτύρων σου.
Μιμητάς, τοὺς παρόντας ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ ἀγγέλων κατάστησον.
Καὶ ἡμᾶς τῇ σῇ χάριτι πρὸς τὴν σὴν χεκλημένους διακονίαν ἀναξίους
ὄντας ὑπόδεξαι.
Ὃ “]ερεὺς λέγει" Μνήσθητι κύριε καὶ τὴς πόλεως ἡμῶν ταύτης, καὶ τῶν
ἐν ὀρθοδόξῳ πίστει οἰκούντων ἐν αὐτῇ, καὶ πάσης πόλεως καὶ χώρας σὺν
παντὶ τῷ κόσμῳ αὐτῶν. Kol ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ λιμοῦ καὶ λοιμοῦ, σεισμοῦ
καὶ καταποντισμοῦ πυρός, καὶ ἀπὸ αἰχμαλωσίας βαρβάρων, καὶ ἀπὸ τῶν
ἀλλοτρίων μαχαιρῶν, καὶ ἐπαναστάσεως ἐχθρῶν τε καὶ αἱρετικῶν.
tui, propter viduam et orphanum, propter hospitem et advenam, et

propter nos omnes sperantes in te, et invocantes nomen tuum sanctum.
Oculi enim omnium in te sperant et tu das escam illorum in tempore
opportuno. Fac nobiscum secundum bonitatem tuam, qui das escam
omni carni. Imple gaudio et laetitia corda nostra, ut in omnibus semper
omnem sufficientiam habentes, abundemus in omne opus bonum, ad
faciendam voluntatem tuam sanctam.
P.: Kyrie eleison.
Sacerdos dicit et bobulus respondet : Kyrie eleison.

Concede populo tuo concordiam,
mundo praeclarum statum,
aeri temperiem,
aegrotantibus salutem,
indigentibus refrigerium,
illis qui in exiliis sunt, quietem,
orphanis auxilium,
viduis protectionem.
Angustiatis subministra quantum opus est, ut bene sint.
Stantes confirma.
Eos qui ceciderunt, erige.
Securos praesta eos qui stant.
Mortuorum reminiscere.
Eorum qui in confessione sunt, intercessiones suscipe.
Eos qui peccaverunt et egerunt paenitentiam, annumera cum fi-
delibus tuis.
Fideles annumera cum martyribus tuis.
Eos qui in hoc loco praesentes sunt, imitatores angelorum constitue.
Et nos gratia tua, ad tuum vocatos ministerium indignos licet,
suscipe.
P.: Kyrie eleison.
S.: Memento, Domine, et urbis nostrae huius et habitantium in ea in

orthodoxa fide, omnis quoque urbis et regionis, cum omni populo eius,
et libera nos a fame et peste, a terrae motu, a submersione, ab igne,
a captivitate barbarorum, a gladiis alienis, ab insultu hostium et
haereticorum.
P.: Kyrie eleison.
*O “]ερεὺς λέγει Μνήσθητι κύριε τῶν προλαβόντων ὁσίων πατέρων

ἡμῶν ὀρθοδόξων ἐπισκόπων, καὶ πάντων τῶν ἀπ᾽ αἰῶνός σοι εὐαρεστησάν-
τῶν, ἁγίων πατέρων, πατριαρχῶν, ἀποστόλων, προφητῶν, κηρύκων, εὐαγ-
γελιστῶν, μαρτύρων, ὁμολογητῶν, καὶ παντὸς πνεύματος δικαίου, ἐν πίστει
“Χριστοῦ τετελειωμένου.
᾿Εκφωνήσει" ᾿Εξαιρέτως τῆς παναγίας ὑπερενδόξου, ἀχράντου, ὑπερευ-
λογημένης δεσποίνης ἡμῶν θεοτόχου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας.
Τοῦ ἁγίου ἐνδόξου προφήτου, προδρόμου, βαπτιστοῦ, καὶ μάρτυρος 'lo-
ἄννου.
Tou ἁγίου Στεφάνου τοῦ πρωτοδιαχκόνου, καὶ πρωτομάρτυρος.
Καὶ τοῦ ἁγίου καὶ μακαρίου πατρὸς ἡμῶν Μάρχου, τοῦ ἀποστόλου xoci
εὐαγγελιστοῦ.
Καὶ τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς Γρηγορίου.
Καὶ ὧν ἐν τῇ σήμερον ἡμέρᾳ τὴν ὑπόμνησιν ποιούμεθα, καὶ παντὸς χο-
ροῦ τῶν ἁγίων σου, ὧν ταῖς εὐχαῖς καὶ πρεσβείαις, καὶ ἡμᾶς ἐλέησον, καὶ
σῶσον διὰ τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον, τὸ ἐπικληθὲν ἐφ᾽ ἡμᾶς.
Ὃ Διάκονος λέγει τὰ AIIITY XA.
Ὃ “Ἱερεὺς λέγει ἔν ἑαυτῷ "Μνήσθητι κύριε τῶν προκεκοιμημένων ἐν τῇ
ὀρθοδόξῳ πίστει πατέρων ἡμῶν καὶ ἀδελφῶν, καὶ ἀνάπαυσον τὰς ψυχὰς
αὐτῶν μετὰ ὁσίων, μετὰ δικαίων. "Ἔκθρεψον, σύναψον εἰς τόπον χλόης,
ἐπὶ ὕδατος ἀναπαύσεως, ἐν παραδείσῳ τρυφῆς, καὶ μετὰ τούτων, ὧν εἴπο-
μεν τὰ ὀνόματα αὐτῶν.
Tóre μνημονεύει ζώντων καὶ νεκρῶν, καὶ μετὰ δίπτυχα ὁ “]ερεὺς λέγει"
Μνήσθητι κύριε ὧν ἐμνήσθημεν, καὶ ὧν οὐχ ἐμνήσθημεν, πιστῶν καὶ ὀρθο-

δόξων, μεθ᾽ ὧν καὶ ἡμῖν σὺν αὐτοῖς ὡς ἀγαθός καὶ φιλάνθρωπος θεός.
ὋὉ Λαὸς λέγει" "Avec, ἄφες, συγχώρησον.

ὋὉ “Ἱερεὺς λέγει" Σὺ γὰρ εἶ ὁ θεὸς ἡμῶν, ἐλέημων, ὁ μὴ βουλόμενος
τὸν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ὡς τοῦ ἐπιστρέψαι xol ζὴν αὐτόν. Ὃ θεὸς
ἐπίσκεψον ἡμᾶς ἐν τῷ σωτηρίῳ oov: ποίησον μεθ᾽ ἡμῶν κατὰ τὴν ἐπιεί-
χειάν σου, ὁ ποιῶν ὑπὲρ ἐκ περισσοῦ ὧν αἰτούμεθα, ἣ νοοῦμεν.
Ἵνα σου καὶ ἐν τούτῳ καθὼς καὶ ἐν παντὶ δοξάσθῃ xol ὑψωθῇ καὶ
ὑμ-
νηθῇ, καὶ εὐλογηθῇὴ καὶ ἁγιάσθῃ τὸ πανάγιον καὶ ἔντιμον, καὶ εὐλογημένον
cou ὄνομα, ἅμα τῷ ἀχράντῳ σου πατρὶ καὶ ἁγίῳ πνεύματι.
Ὃ Λαὸς λέγει" Ὥς ἦν, καὶ ἐστί, καὶ ἔσται.
S.: Memento, Domine, eorum qui dudum obierunt sanctorum

patrum nostrorum, orthodoxorum episcoporum, et omnium qui a sae-
culo tibi placuerunt sanctorum patrum, patriarcharum, apostolorum,
prophetarum, praedicatorum, evangelistarum, martyrum, confesso-
rum, omnisque spiritus iusti, in fide Christi consummati.
Alta voce: Praecipue sanctissimae, gloriosissimae, immaculatae, et
benedictionibus cumulatae, dominae nostrae deiparae et semper
virginis Mariae, sancti gloriosi prophetae, praecursoris, baptistae, et
martyris Ioannis, sancti Stephani primi diaconi et primi martyris, et
sancti et beati patris nostri Marci, apostoli et evangelistae, et sancti
patris nostri Gregorii.
Eorumque quorum hodie memoriam facimus, et omnis chori
sanctorum tuorum, quorum precibus et intercessionibus miserere
nostri, et salva nos, propter nomen tuum sanctum, quod invocatum est
super nos.
Diaconus recitat DIPTYCHA.

Sacerdos dicit secreto: Memento, Domine, eorum qui pridem obdor-
mierunt, in orthodoxa fide, patrum et fratrum nostrorum et fac animas
eorum quiescere, cum sanctis et iustis. Deduc eos et congrega in locum
herbidum, super aquam refectionis, in paradiso voluptatis, et cum illis
quorum nomina recitavimus.
Tunc commemorationem facit vivorum et mortuorum, et post diptycha
Sacerdos dicil :
Memento, Domine, eorum quorum meminimus, et quorum non
meminimus fidelium et orthodoxorum cum quibus et nobis cum
ipsis, tamquam bonus et benignus erga homines Deus.
P.: Remitte, parce, condona.
S.: Tu enim es Deus noster, misericors, nolens mortem peccatoris,
sed potius ut convertatur et vivat. Deus, visita nos in salutari tuo, fac
nobiscum secundum mansuetudinem tuam, qui facis longe plura quam
petimus, aut cogitamus.
(DOXOLOGIA)»
Ut in hoc sicut et in omnibus, glorificetur et exaltetur, laudetur et

benedicatur, et sanctificetur sanctum, honorandum et benedictum
nomen tuum, cum immaculato tuo Patre et sancto Spiritu.
P.: Sicut erat, est, et erit.
III. ANAPHORAE
SECUNDUM TYPUM SYRO-ORIENTALEM
Quinque sunt tantum documenta nobis nota quae aliquem textum

longiorem huius typi anaphorae praebent.
Ordo orationum sacerdotalium hic est: Dialogus — Laus et gratiarum actio —

Introductio ad Sanctus — Oratio post Sanctus -- Narratio institutionis
Eucharistiae - Anamnesis -- Intercessiones — Epiclesis — Doxologia.
Notae characteristicae: Maxime characterizatur haec anaphora eo quod

ErrcLEsIS ultimum locum in ea sumit. Generatim INTERCESSIONES eam
immediate praecedunt. Vera autem ANAMNESIS quae mortem et resurrec-
tionem Domini memorat in aliquibus documentis deest; eo loco habetur
oratio qua offerimus sacrificium Deo nos secum reconcilianti. Praeterea,
notum est NARRATIONEM INSTITUTIONIS EUCHARISTICAE in anaphora Apo-
stolorum Addai et Mari deesse et anaphoram saeculi VI verba Domini in
hac narratione non referre.
Non multae anaphorae hunc typum repraesentant, sed antiquae sunt et

maximi momenti pro historia anaphorae eucharisticae.
BiBLI0GRAPHIA: R. H. CoNNorLv, The liturgical Homilies of Narsai.

Translated into english with an introduction. With an appendix by E. ΒΙΒΗΟΡ
- Texts and Studies 8/1. Cambridge 1909; IpEM (ed.), Anonymi auctoris
Expositio officiorum ecclesiae Georgio Arbelensi vulgo adscripta. II. Accedit
Abrahae Bar Lipheh Interpretatio Officiorum - Corpus Scriptorum Orien-
talium, Script. Syr. S. 2 tom. 91-92. Parisiis - Romae - Lipsiae 1911-15;
C. MovussEss, Les huit éditions du missel chaldéen, in: Proche-Orient
Chrétien 1 (1951) 208-220; B. BorrE, Problémes de l'anamnése, in: Journal
of Ecclesiastical History 5 (1954) 16-24; IpEM, L'épiclése dans les liturgies
syriennes orientales, in: Sacris Erudiri 6 (1954) 48-72; E.-K. DELLv, L'édi-
tion du Missel chaldéen de 1901, in: OCP 23 (1957) 159-170; S. H. JaMwo,
Gabriel Qatraya et son commentaire sur la liturgie chaldéenne, in: OCP 32
(1966) 39-52.
ANAPHORA APOSTOLORUM ADDAI ET MARI APUD SYROS ORIENTALES 375
JUSINCBGGLESIA ASSYRA-ET-QEATIDATGA
1. ANAPHORA APOSTOLORUM ADDAI ET MARI
Generatim haec anaphora adhibetur.
BiBLIOGRAPHIA: E. C. RATCLIFEF, The original form of the Anaphora of

Addai et Mari. A suggestion, in: The Journal of Theological Studies 30
(1928-29) 23-32, PE: 28s. (versio anglica) ; A. ΑΕΒ, Le Récit de l'institution
eucharistique dans l'anaphore chaldéenne et malabare des Apótres, in: OCP
10 (1944) 216-226; G. Dix, The Shape of the Liturgy. London ?1945;
B. ΒΟΤΤΕ, L'Anaphore Chaldéenne des Apótres, in: OCP 15 (1949) 259-276;
IpEM, Problémes de l'aanaphore syrienne des Apótres Adai et Mari, in:
L'Orient Syrien 10 (1965) 89-106; H. ENGBERDING, Zum anaphorischen
Fürbittgebet der ostsyrischen Liturgie der Apostel Addaj und Mar(j), in:
OrChr 41 (1957) 102-124; ΝΥ. MacoMBER, The Oldest known Text of the
Anaphora of the Apostles Addai and Mari, in: OCP 32 (1966) 335-371.
EnrTIO: Versio latina: secundum J. E. Y. ΚΈΓΑΙΤΑ, The Liturgy of the

Church of the East (Mossul 1928), ope versionis latinae LicreR 69-73, et
versionis anglicae BRIGHTMAN 283-288.
(DIALOGUS»
S.: Gratia Domini nostri Iesu Christi et caritas Dei Patris et

communicatio Spiritus sancti sit cum omnibus nobis, nunc et semper et
in saecula saeculorum. Ef signat mysteria.
Respondent: Amen.
S.: Sursum sint mentes vestrae.
Respondent: Sunt ad te, Deus Abraham, Isaac et Israel, rex gloriose.
S.: Oblatio Deo omnium Domino offertur.
Respondent: Dignum et iustum est.
376 ANAPHORAE SECUNDUM TYPUM SYRO-ORIENTALEM
D.: Pax nobiscum.

Et genuflexit Sacerdos et orat secreto et dicit hunc cusapa voce demissa :
CUÉAPA!, Domine, Domine, da mihi apertam faciem coram te, ut
cum fiducia quae est a te, perficiamus hoc sacrificium vivum et sanc-
tum conscientiis ab omni nequitia et amaritudine puris. Semina in
nobis, Domine, dilectionem, pacem et concordiam ad invicem et erga
omnes homines.
Et erectus osculatur altare et procedit manibus rite extensis dicens hanc
g μαρία:
G'HANTA 2. Dignum est laude ab omni ore (repetit) et confessione ab
omnibus linguis, et adoratione atque exaltatione ab omnibus creaturis
nomen adorandum et laudandum [Trinitatis gloriosae], Patris et Filii et
Spiritus sancti: qui creavit mundum in benignitate sua et habitatores
eius in dilectione sua, qui salvavit homines in clementia sua et praestitit
benignitatem magnam erga mortales.
Maiestatem tuam, Domine, benedicunt et adorant millies milleni
superni, et decies mille myriades angelorum sanctorum, exercitus
spiritualium, ministri ignis ac spiritus laudant nomen tuum, [et] cum
Cherubim sanctis et Seraphim spiritualibus adorationem magnitudini
tuae afferentes.
QANONA ?. Dum clamant et laudant sine fine et proclamant alter
ad alterum et dicunt.
Respondent : Sanctus, sanctus, sanctus Dominus, Deus potens. Caeli et
terrae pleni sunt laudibus eius et substantia essentiae eius et splendore
lucis eius gloriosae. Hosanna in excelsis. Hosanna filio David. Bene-
dictus qui venit et veniet in nomine Domini. Hosanna in excelsis.
Et quotiescumque clamant «sanctus», Sacerdos facit máàtüniya * ante
altare.
AME
Οὐξαρε, i.: e. oratio: secreto dicta,
: ; : ᾿
saepe genibus flexis, quia non raro habet
sensum poenitentialem.
^ G'hanta, i. e. oratio alta voce dicta, cuius prima et ultima verba repetuntur
;
ad eius doxologiam Sacerdos altare osculatur et se ipsum signat.
* Qanona, hic significat orationis doxologiam alta voce dictam.
* Mátüniya, a verbo graeco μετάνοια, indicat inclinationem aut prostrationem.
(POST SANCTUS»
Et genuflexit et dicit hunc cu&apa:

CUSAPA. Sanctus, sanctus, sanctus Dominus, Deus potens. Pleni
sunt caeli et terra laudibus eius et substantia essentiae eius et splen-
dore lucis eius gloriosae, sicut pleni me sunt caeli et terra, dicit Domi-
nus.
Sanctus es, Deus, Pater vere, a quo omnis paternitas in caelo et in
terra nominatur. Sanctus es, Fili aeterne, per quem omnia facta
sunt. Sanctus es, Spiritus sancte, principium a quo omnia sanctifi-
cantur.
Vae mihi, vae mihi qui obstupui, quia vir pollutus sum labiis et inter
populum pollutum labiis habito et regem Dominum potentem viderunt
oculi mei. Quam terribilis est hodie locus iste, quia hodie oculo ad ocu-
Ium vidi Dominum, et non est hic aliud nisi domus Dei et porta caeli.
Et nunc adsit nobiscum benignitas tua, Domine (repetit), purga
immunditias nostras, sanctifica labia nostra. Iunge, Domine, voces
tenuitatis nostrae cum sanctificatione Seraphim et canticis archange-
lorum. Gloria pro miserationibus tuis, quia terrenos sociasti cum
spiritualibus.
Et surgit et dicit: Benedic, Domine (er). Fratres mei, orate pro me.
Et vecitat hanc g'hanta quiete :
G'HANTA. Et cum his potestatibus caelestibus gratias tibi agimus,
Domine (repetit), nos quoque servi tui tenues, debiles et infirmi, quia
praestitisti nobis benignitatem tuam magnam, quae non rependi-
tur. Quia induisti humanitatem nostram, ut vivificares nos per divini-
tatem tuam, exaltasti humilitatem nostram, erexisti ruinam nostram,
resuscitasti mortalitatem nostram, condonasti debita nostra, iustifi-
casti reatum nostrum, illuminasti intelligentiam nostram, condemnasti,
Domine, Deus noster, adversarios nostros, * et triumphare fecisti te-
nuitatem naturae debilis nostrae per miserationes profusas benigni-
tatis tuae (repetit).
QANONA. Et propter omnia quoque auxilia tua et gratias tuas erga
nos referimus tibi hymnum, honorem, confessionem et adorationem,
nunc et semper et in saecula saeculorum. E: signat mysteria.
Et vespondent: Amen.
26
(INTERCESSIONES»
Et Diaconus dicit: In mentibus vestris orate. Pax nobiscum.

Et Sacerdos jrosequitur. genuflectens dicere hunc cusapa secrete:
CUÉAPA. Domine, Deus potens, suscipe hanc oblationem [de mani-
bus tenuitatis meae] pro tota Ecclesia sancta catholica, pro omnibus
patribus rectis et iustis qui coram te placiti sunt, pro omnibus prophetis
et apostolis, pro omnibus martyribus et confessoribus, pro omnibus
lugentibus et angustis, pro omnibus indigentibus et molestatis, pro
omnibus aegrotis et afflictis, pro omnibus defunctis qui separati
migraverunt a nobis, pro populo qui aspicit et expectat misericordias
tuas, * atque pro me tenui, misero et paupere (repetit).
Ita, Domine, Deus noster, secundum miserationes tuas et multitu-
dinem gratiarum tuarum, respice ad populum tuum et ad me tenuem,
et non secundum peccata mea et insipientias meas, sed ut digni
efficiamur propitiatione debitorum et remissione peccatorum nostro-
rum per corpus hoc sanctum, quod cum fide veritatis accipimus cum
gratia quae est a te.
CUSAPA DEFUNCTORUM. Quando locum habet sacrificium pro defunctis

legas hoc:
Adoro, Domine, tuam benignitatem et gratias ago tuae miseri-
cordiae quod mé, licet indignum propter peccata mea, ad te
accedere fecisti in tua clementia et posuisti (tamquam) ministrum
et mediatorem horum mysteriorum gloriosorum et sanctorum,
petendo a te atque supplicando tuam maiestatem ut sint pro pace
et securitate mundi, pro conservatione tuae sanctae Ecclesiae, pro
propagatione verae fidei, pro exaltatione iustorum, pro iustifi-
catione peccatorum, pro acceptatione paenitentium, pro inven-
tione errantium, pro perseverantia iustorum, pro reditu absentium,
pro firmitate debilium, pro recreatione vexatorum, pro solatio
afflictorum, pro medela infirmorum, pro sustentatione pauperum
et pro bona recordatione defunctorum; et fac, o Domine, pro
omnibus illud quod adiuvat (eos? et tuae dominationi placet.
Ita, Domine, Deus fortis (repetit), accipiatur haec oblatio in
excelsis e manibus servi tui peccatoris et culpabilis, sicut (accepta
est» oblatio Abel in campo, Noe in arca, Abrahae in sacrificio sui
fili, Eliae in monte Horeb, viduae in gazophylacio, apostolorum
in cenaculo, cum oblatione patrum sanctorum et iustorum qui a

generatione in generationem fecerunt suas oblationes.
Ita, Domine et Deus noster, accipiatur haec oblatio pro tota
sancta catholica Ecclesia, ut stabilietur atque servetur sine agita-
tione, pro sacerdotibus, regibus et gubernatoribus ut stabiliantur
in pace cum Ecclesiis et in quiete nationum, et pro pauperibus,
indigentibus, vexatis, lugentibus, tristibus et afflictis, pro omnibus
defunctis qui separati sunt et profecti a nobis sunt, et pro omni-
bus qui stant ante tuum sanctum altare et faciunt preces mediante
me peccatore: exaudi eorum supplicationes, remitte eorum debita
et condona eorum peccata. Et (accipiatur) pro hac regione et suis
habitantibus, pro hac civitate et suis incolis: circumda eam,
Domine, muro valido et ab ea remove gratia tua grandinem,
famem, epidemiam, locustam, bruchum et grillum. Ne imperet
nobis inimicus noster neque irrideat nos adversarius noster. Et
(accipiatur) pro N. et N. H?c nominat causam et obiectum, genua
fleclens ante altare: et omnem causam ropriam el. aliorum |hic
fraesentat Deo.
Ita, Domine et Deus noster, secundum misericordiam tuam atque
multitudinem bonitatum tuarum age erga populum tuum et vili-
tatem meam et non secundum peccata mea et iniquitates meas,
sed mereamur ego et illi veniam debitorum et remissionem pecca-
torum per hoc corpus tuum sanctum quod cum fide vera sumimus
nos per gratiam quae est a te. Amen.
Et surgit et dicit: Benedic, Domine (fer). Fratres mei, orate pro me.
Et brosequitur ei vecitat hanc g'hanta quiete :
G'HANTA. Tu, Domine, per miserationes tuas multas et ineffabiles
(repetit), fac memoriam bonam et acceptabilem de omnibus patribus
rectis et iustis, qui coram te placiti sunt, in commemoratione corporis
et sanguinis Christi tui, quae offerimus tibi super altare tuum purum et
sanctum, sicut docuisti nos. Et praesta nobis quietem et pacem tuam
omnibus diebus saeculi.
Ita, Domine, Deus noster, praesta nobis quietem et pacem tuam
omnibus diebus saeculi (repetit), ut cognoscant te omnes habitatores
terrae, quia tu es Deus Pater verus solus et tu misisti Dominum nostrum
Iesum Christum Filium tuum et dilectum tuum. Et ipse Dominus et
Deus noster venit et docuit in evangelio suo vivificante omnem puri-
tatem et sanctitatem prophetarum, apostolorum, martyrum, confes-

sorum, episcoporum, doctorum, presbyterorum, diaconorum et omnium
filiorum Ecclesiae sanctae catholicae, qui obsignati sunt signo vivifi-
cante baptismi sancti.
Et dum dicit «qui obsignati sunt», signat thronum ab imo ad summum,
a dextera ad. simistram.
(PRO ANAMNESI»
Et inclinatus se extendit et dicit: Et nos quoque, Domine (repetit ter),

servi tui tenues, debiles et infirmi, qui congregati sumus in nomine
tuo et stamus coram te in tempore hoc et accepimus cum iubilo typum
qui est a te, laetantes et laudantes et exaltantes et commemorantes
et agentes mysterium hoc magnum et tremendum et sanctum et vivi-
ficum et divinum passionis, mortis, sepulturae et resurrectionis Domini
ac salvatoris Iesu Christi.
(EPICLESIS»
Diaconus [dum Sacerdos incipit rima verba eficletica] dicit: In

silentio et in timore manete et orate. Pax nobiscum.
Sacerdos erectus elevat manus et dicit: Et veniat, Domine, Spiritus
tuus sanctus et requiescat super oblationem hanc servorum tuorum et
benedicat eam et sanctificet: ut sit nobis, Domine, ad propitiationem
debitorum et remissionem peccatorum et ad spem magnam resurrec-
tionis a mortuis et ad vitam novam in regno caelorum cum omnibus qui
placiti sunt coram te.
Et propter universam dispensationem tuam magnam et mirabilem
erga nos, gratias tibi agamus et laudemus te sine fine in Ecclesia tua
redempta per sanguinem pretiosum Christi tui, * oribus apertis et facie
libera (repetit).
(DOXOLOGIA»
QANONA. Referentes hymnum, honorem, confessionem et adoratio-

nem nomini tuo vivo, sancto et vivifico, nunc et semper et in saecula
saeculorum. Sacerdos signat mysteria.
Respondent: Amen.
ANAPHORA THEODORI MOPSUESTENI 381
2. ANAPHORA THEODORI MOPSUESTENI
Adhibetur a periodo Annuntiationis seu Adventus ad Dominicam Pal-

marum.
BriBLIOGRAPHIA: F. E. BRriGHTMAN, The Anaphora of Theodore, in:
The Journal of Theological Studies 31 (1930) 160-164.
ἘΡΙΤΙΟ: Versio latina: secundum J. E. Y. KerArTA, The Liturgy of the
Church of the East (Mossul 1928), ope versionislatinae RENAUDOTII, 611-615.
(DIALOGUS»
Et Sacerdos dicit qanona : Gratia Domini nostri Iesu Christi, et caritas

Dei Patris, et communicatio Spiritus sancti sit cum omnibus nobis, nunc
et semper, et in saecula saeculorum. Szgnum crucis facit super mysteria.
Respondent: Amen.
Et $rosequitur: Sursum in excelsis sublimibus, in regione timenda
gloriae, ubi non cessant Cherubim alas suas agitare, neque desinunt iu-
bili et laudes suaves sanctificationum Seraphim, ibi sint mentes vestrae.
Et vespondent: Sunt apud te, Deus Abraham et Isaac et Israel, rex
gloriae.
Sacerdos $rosequitur: Oblatio viva et rationabilis primitiarum no-
strarum, victimaque non immolata et acceptabilis filii generis nostri,
pro omnibus creaturis universim, Deo omnium Domino offertur.
Et respondent: Dignum et iustum est.
Diaconus: Pax nobiscum.

CUSAPA. Domine, Domine, ec. (cf. supra, 5. 370».
Sacerdos dicit hanc g'hanta :
G'HANTA. Dignum est, Domine, quotidie (repetit), et iustum omni
tempore, aequumque horis omnibus gratias agere nomini tuo sancto, et
adorare maiestatem tuam in omni regione et loco; te, Deus, Pater vere,
qui exsistis ab aeterno, et Filium tuum unigenitum Dominum nostrum
Iesum Christum, et Spiritum sanctum in saecula saeculorum. Etenim
tu es Dominus et conditor omnium visibilium et invisibilium: qui per

Filium tuum unigenitum Deum Verbum, qui est lux gloriae tuae et
splendor ex te imagoque substantiae tuae, creasti et constituisti
caelum et terram et omnia quae in eis sunt. Et per Spiritum sanctum,
Spiritum veritatis, qui ex te est, Pater, omnes naturae rationales, visi-
biles et invisibiles confortantur, sanctificantur, dignaeque fiunt refe-
rendi laudem divinitati tuae adorandae.
Et coram te, Pater vere, et coram Filio tuo unigenito Domino nostro
Iesu Christo, et coram Spiritu sancto consistunt millena millia subli-
mium spirituum et decies millies decem millia angelorum sanctorum,
quorum vitae voluptas est in constanti sua voluntate, ut nomen tuum
magnum et sanctum, laudatione perpetua sanctificent. Dignum etiam
fecisti, Domine, per gratiam tuam genus nostrum infirmum, hominum
mortalium, ut cum coetibus omnibus sublimium, maiestati tuae omni-
bus dominanti laudem et honorem referrent, cum ills qui semper
coram magnitudine sanctitatis tuae iubilant ad celebrandam gloriam
Trinitatis tuae gloriosae, quae in tribus personis aequalibus et non
separatis proclamatur.
QANONA. Vociferantes, glorificantes indesinenter, clamantesque unus
ad alterum et dicentes.
Respondent: Sanctus, sanctus, etc. (cf. supra, 5. 376).
(POST SANCTUS)
Sacerdos dicit hunc cusapa:

CUSAPA. Sanctus, sanctus, sanctus Dominus potens, efc. (cf. supra,
22372»:
Sacerdos prosequitur tacite hanc g'hanta :
G'HANTA. Vere Domine (repetit) sanctus es et laudandus in aeter-
num. Sanctus es, Deus Pater vere, sanctus quoque est Filius tuus
unigenitus Dominus noster Iesus Christus; et sanctus est revera etiam
Spiritus sanctus: natura divina, et non facta: omnium conditor, qui
naturaliter et omnino vere sanctus es; et sanctum nomen eius, et sancta
inhabitatio eius; qui etiam vere sanctificat omnes quicumque digni
sunt suscipere donum gratiae eius. Et referimus tibi laudem, gloriam,
gratiarum actionem, et adorationem, Patri, et Filio et Spiritui sancto,
nunc et semper, et in saecula saeculorum. Amen.
Adoramus te, Domine (repetit), et gratias agimus tibi, et glorificamus
te propter omnia tua beneficia erga nos, quia creasti nos ex nihilo,
dignosque fecisti nos honore magno libertatis et intelligentiae, et
perpetuo et erga unumquemque curam habes conservandae vitae
nostrae. Coram nomine magno tuo et tremendo genua flectimus, et
inclinamus nos, nobiscumque laudant et gratias agunt coetus omnes
sublimium, quod propter benignitatem tuam ineffabilem erga nos
homines et propter nostram salutem unigenitus Deus Verbum, cum
imago Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed
se ipsum exinanivit, et similitudinem servi accepit, descenditque de
caelo, induitque humanitatem nostram, corpus mortale et animam
rationalem, intelligentem et immortalem ex virgine sancta, per virtu-
tem Spiritus sancti; et per illud perfecit et complevit totam dispen-
sationem hanc magnam et mirabilem, quae dudum praeparata erat per
praescientiam tuam ante constitutionem mundi. Eam quoque com-
plevisti postmodum temporibus ultimis per Filium tuum unigenitum
Dominum nostrum Iesum Christum, in quo habitat omnis plenitudo
divinitatis corporaliter: ipseque est caput Ecclesiae et primogenitus
ex mortuis, et ipse est perfectio omnium, a quo omnia perficiuntur.
Ipse per Spiritum aeternum se ipsum obtulit immaculatum Deo, et
sanctificavit nos per oblationem corporis sui semel factam, et pacifica-
vit per sanguinem crucis suae, quae in caelis et quae in terris sunt.
Qui traditus est propter peccata nostra et resurrexit ut iustificaret nos.
Qui cum apostolis suis ea nocte qua traditus est, celebravit myste-
rium hoc magnum, tremendum, sanctum et divinum: accipiens panem
in manibus suis sanctis, benedixit et fregit, deditque discipulis suis et
dixit: Hoc est corpus meum, quod pro vita mundi frangitur in remis-
sionem peccatorum. Similiter et super calicem gratias egit, et dedit
ilis dixitque: Hic est sanguis meus novi testamenti, qui pro multis
effunditur in remissionem peccatorum. Accipite igitur vos omnes,
edite ex hoc pane, et bibite ex hoc calice, et ita facite quotiescumque
congregabimini in mei memoriam.
(PRO ANAMNESI»
Sicut praeceptum nobis est, ita congregati sumus, nos servi tui
humiles, imbecilli et infirmi, ut cum bona venia gratiae tuae, celebre-
mus mysterium magnum, tremendum, sanctum et divinum, per
quod facta salus est magna universo humano generi.
QANONA. Referimusque simul laudem, honorem, confessionem,

et adorationem, Patri et Filio et Spiritui sancto, nunc et semper, et
in saecula saeculorum.
Sacerdos signat mysteria.
Respondent: Amen.
(INTERCESSIONES»
Diaconus dicit : Mentibus vestris orate. Pax nobiscum.

Sacerdos dicit hunc cuSapa:
CUSAPA. Domine, Deus potens, etc. (cf. supra, 5. 3765.
Sacerdos dicit hanc g'παρέα secreto:
G'HANTA. Adoramus te, Domine (repetit), et gratias agimus tibi, et
glorificamus te, quod nos licet indignos propter peccata nostra, ad te
accedere fecisti per miserationes tuas multas; et renovasti atque
sanctificasti nos per gratiam Spiritus sancti, dignosque praestitisti nos
administrandi coram te ministerium hoc tremendum et divinum ad
salutem vitae nostrae, simulque confitemur coram te, cum gratiarum
actione maxima ob salutem magnam, quae nobis omnibus praestita est
per Filium tuum dilectum Iesum Christum Dominum nostrum.
Offerimusque coram Trinitate tua gloriosa, corde contrito et spiritu
humilitatis, sacrificium hoc vivum et sanctum et acceptabile, quod
mysterium est agni Dei, qui tollit peccata mundi, petentes a te et
supplicantes tibi ut complaceat, Domine, divinitas tua adoranda, et
per misericordiam tuam suscipiatur oblatio haec pura et sancta per
quam placatus et reconciliatus es, pro peccatis mundi.
Nunc etiam, Domine (repetit), ecce offertur haec oblatio coram nomine
tuo magno et tremendo, pro universa Ecclesia sancta catholica, ut
habitet in medio eius tranquillitas et pax tua cunctis diebus saeculi.
Eia, Domine et Deus noster (repetit), fac habitare in medio eius
tranquillitatem et pacem tuam omnibus diebus mundi.
Et removeantur procul ab ea persecutiones, tumultus, contenti-
ones, schismata et divisiones, omnesque invicem adhaereamus per
unanimem concordiam cum corde puro et caritate perfecta. Et pro
omnibus patribus nostris episcopis, periodeutibus, sacerdotibus et
diaconis, qui sunt in hoc ministerio veritatis, ut stent et ministrent
coram te pure, splendide et sancte, placeantque voluntati tuae ita
ut mereantur consequi a te gradus bonos et sublimes in revelatione
Domini nostri Iesu Christi. Et pro omnibus filiis Ecclesiae sanctae
catholicae, qui hic sunt et in quacumque regione, ut proficiant in
adoratione maiestatis tuae, in fide vera et in operibus bonis et laudabi-

libus ad salutem vitae suae. Et pro servo tuo peccatore et culparum
reo, ut per gratiam tuam, Domine, parcas peccatis meis et auferas
delicta mea, quae sciens vel nesciens commisi coram te. Et pro illis
omnibus pro quibus offertur haec oblatio, ut inveniant coram te mise-
rationes et gratiam, et vivant. Et pro fructibus terrae atque aeris
temperie, ut benedicatur corona anni benignitatis tuae per gratiam
tuam.
Et pro omni genere hominum qui in peccato aut errore versantur, ut
per gratiam tuam, Domine, dignos illos efficias cognitione veritatis et
adoratione maiestatis tuae, ut cognoscant te, quod sis Deus Pater
verus solus, agnoscantque te bonum, qui vis ut omnes homines vivant
et convertantur ad agnitionem veritatis, agnoscant quoque te tamquam
Dominum ab aeterno et a saeculo, naturam divinam, non factam,
conditorem omnium, Pater, Fili, et Spiritus sancte. Qui propter nos
homines et propter nostram salutem, Filius Dei, Deus Verbum,
induit hominem perfectum, est Dominus noster lesus Christus, per-
fectusque et iustificatus est per virtutem Dei et per Spiritum sanctum;
et ipse est mediator Dei et hominum, et largitor vitae in saecula
saeculorum illis qui per eum accedunt ad Deum Patrem: cui sint laudes
et benedictiones in saecula saeculorum. Amen.
Domine et Deus noster (repetit), suscipe a nobis per gratiam tuam sa-
crificium hoc gratiarum actionis, fructus scilicet rationabiles labiorum
nostrorum, ut sit coram te memoria bona iustorum antiquorum, prophe-
tarum sanctorum, apostolorum beatorum; martyrum et confessorum,
episcoporum, doctorum, sacerdotum, diaconorum, et omnium filio-
rum Ecclesiae sanctae catholicae, eorum qui in fide vera transierunt
ex hoc mundo, (το facit signum crucis et se extendit) ut per gratiam
tuam, Domine, veniam illis concedas omnium peccatorum et delicto-
rum quae in hoc mundo, in corpore mortali et anima mutationi
obnoxia, peccaverunt aut offenderunt coram te, quia nemo est qui non
peccet.
(EPICLESIS»
Et jrosequitur: Rogamus te, Domine, deprecamur et obsecramus

te, ut complaceat divinitas tua adoranda et clementia tua.
Diaconus dicit: Cum silentio et timore manete et orate. Pax nobis-
cum.
Sacerdos: Et veniat super nos et super oblationem hanc gratia
ANAPHORAE SECUNDUM TYPUM SYRO-ORIENTALEM
386
Spiritus sancti, habitetque et illabatur super panem hunc et super

calicem hunc, benedicatque et sanctificet et obsignet illos in no-
mine Patris et Filii et Spiritus sancti. Et fiat per virtutem nominis
tui panis iste corpus sanctum Domini nostri Iesu Christi, et calix
iste sanguis Domini nostri Iesu Christi: ut quicumque cum fide vera
ederit ex hoc pane et biberit ex hoc calice, fiant illi, Domine, ad veniam
delictorum et remissionem peccatorum, ad spem magnam resurrec-
tionis a mortuis, ad salutem animae et corporis, et ad vitam et laudem
aeternam. Dignos etiam fac nos omnes per gratiam Domini nostri Iesu
Christi, ut cum omnibus illis qui placuerunt voluntati tuae, et secun-
dum praecepta tua vitam instituerunt, laetemur in regno caelorum
fruentes bonis futuris, quae non transeunt.
(DOXOLOGIA»
QANONA. Et hic et illic nos omnes simul et aequaliter confitebimur,

adorabimus et laudabimus Patrem et Filium et Spiritum sanctum,
nunc et semper, et in saecula saeculorum. S?gnat mysteria.
Respondent: Amen.
ANAPHORA NESTORII 387
3. ANAPHORA NESTORII
Adhibetur in festo Epiphaniae, Ioannis Baptistae, Doctorum Graecorum,

in feria IV Rogationum Ninivitarum et in feria V Paschae (i. e. in Cena
Domini).
BrBLr0GRAPHIA: A. BauMsTARK, Die Chrysostomus-Liturgie und die

syrische Liturgie des Nestorius, in: Chrysostomika 771-857, sed auctor hanc
suam opinionem hic expressam postea mutavit: cf. IDEM, Liturgie com-
parée. Principes et Méthodes pour l'étude historique des liturgies chré-
tiennes, éd. B. BorrE (Chevetogne 31953) 62s.
Eprr10: Versio latina: secundum J. E. Y. KELArTA, The Liturgy of the

Church of the East (Mossul 1928), ope versionis latinae RENAUuDor II,
620-628.
(DIALOGUS»
Sacerdos: Gratia Domini nostri Iesu Christi, et caritas Dei Patris,

et communicatio Spiritus sancti, sit cum omnibus nobis nunc et
semper, et in saecula saeculorum. Εὖ signat mysteria.
Et resbondent: Amen.
Prosequitur : Supra in excelsis sublimibus, in regione timenda et glo-
riosa, in qua cessatio non est agitationi alarum Cherubim et hymnis can-
tibusque suavibus sanctificationum Seraphim, illic sint mentes vestrae.
Et respondent: Ad tesunt, Deus Abraham, Isaac et Israel, rex gloriae.
Prosequitur: Oblatio viva et rationalis primitiarum nostrarum et
victima non immolata et acceptabilis filii generis nostri, quam pro-
phetae mysteriis suis designaverunt, apostoli manifeste praedicave-
runt, martyres sanguine cervicum suarum acquisiverunt, doctores in
Ecclesia explicaverunt, sacerdotes super altare sanctum obtulerunt
et immolaverunt, Levitae brachiis suis portaverunt, et populi ad
expiationem delictorum suorum susceperunt, pro omnibus omnino
creaturis Deo omnium Domino offertur.
Respondent: Dignum et iustum est.
Diaconus: Recordamini dispensationis admirabilis Christi salvatoris

nostri pro nobis completae, qui corpore suo laetificavit tristitiam no-
stram et sanguine suo vivo aspersit corda nostra. Decenter igitur state
et orate. Pax nobiscum.
Sacerdos: Domine, Deus fortis, da nobis apertam faciem coram te,

elc. (cf. supra, 5. 370».
Et prosequitur dicendo hanc g'hanía secreto :
G'HANTA. Te, Domine, Deus fortis, existens, aeterne, Pater omni-
potens (repetit), qui es perpetuo et es sicut es, dignum est, decens et
iustum, nos laudare, confiteri, adorare et exaltare semper et quocumque
tempore. Tu enim es Deus verus, incomprehensibilis, infinitus, inex-
plicabilis, invisibilis, non compositus, nec sensu perceptibilis, immor-
talis, sublimis et excelsus supra cogitationem et intelligentiam omnium
creaturarum, qui es in quocumque loco, nec tamen loco comprehenderis,
tu et Filius tuus unigenitus et Spiritus tuus sanctus.
Tu, Domine, da nobis verbum ad ora nostra aperiendum, ut offera-
mus tibi corde contrito, et in spiritu humilitatis, fructus spirituales
labiorum nostrorum, ministerium rationabile. Tu es enim Deus noster
et Pater Domini, regis et salvatoris nostri Iesu Christi, spei nostrae, in
quo absconditi sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae; et per quem
accepimus cognitionem Spiritus sancti, Spiritus veritatis qui a te,
Pater, procedit, et est ex natura abscondita divinitatis tuae. Ipse est
per quem naturae omnes rationales visibiles et invisibiles roborantur,
sanctificantur et perficiuntur. Et tibi Filioque tuo unigenito et Spiritui
tuo sancto laudes perpetuas offerunt quocumque tempore, quia omnes
opus tuum sunt.
Tu enim ex nihilo nos ut essemus produxisti et ordinasti. Quando
offendimus et cecidimus atque vetustate consumpti fuimus, iterum nos
renovasti, erexisti et acquisivisti, neque cessasti quin visitares nos
omnes cum magna cura, adeo ut nos ad caelum ascendere feceris et
regnum venturum per misericordiam tuam nobis dederis. Et propter
omnia beneficia tua erga nos, gratias agimus tibi, Deus Pater vere, et
Filio tuo unigenito Iesu Christo, et Spiritui tuo vivo et sancto; ado-
ramusque te propter omnia beneficia tua, quae contulisti nobis, tam
ea quae scimus, quam quae ignoramus, manifesta et occulta. Gratias
quoque agimus tibi propter hoc ministerium, deprecantes te ut susci-
pias illud ex manibus nostris. Quis enim sufficiat ad enarranda mira-
cula potestatis tuae, et auditas faciat omnes laudes tuas? Quia etiamsi
creaturae omnes os unum essent et una lingua, non sufficerent, Do-
mine, ad enarrandam magnitudinem tuam.
QANONA. Quia coram Trinitate tua, Domine, consistunt millies

mille, et decies millies decem mille angeli et archangeli: omnesque
simul pariter volantes incessanter et perpetuo, voce alta et indesinenti
laudem canunt, iubilant, clamant unus ad alterum et dicunt.
Respondent: Sanctus, sanctus, etc. cf. swpra, b. 376».
(POST SANCTUS)
Sacerdos profunde inclinat se dicendo hanc cusapa:

CUSAPA. Sanctus, sanctus, sanctus Dominus potens, efc. (cf. supra,
Du2377*
Pronuntiat hanc g'hanta secreto :
G'HANTA. Cumque illis potestatibus caelestibus (repetit), et nos,
Domine bone et Deus Pater misericors, clamamus et dicimus: sanctus
es vere, et iuste glorificandus, excelsus, sublimisque; nam adoratoribus
tuis qui in terra sunt, concessisti similes esse illis qui te glorificant in
caelis. Sanctus etiam Filius tuus unigenitus, Dominus noster lesus
Christus, cum Spiritu sancto, qui tecum est ab aeterno, tibi consubstan-
tialis et conditor omnium creaturarum. Benedicimus, Domine, Deum
Verbum, Filium absconditum, qui est ex sinu tuo, qui cum in similitu-
dine tua esset, et splendor ex te, et imago substantiae tuae, non rapi-
nam arbitratus est esse se aequalem tibi, sed semetipsum exinanivit
et similitudinem servi accepit, hominem perfectum ex anima rationali,
intelligente et immortali, et corpore mortali hominum compositum,
et coniunxit illum sibi, univitque secum in gloria, potestate et honore;
ex natura sua passibilem, qui formatus est per virtutem Spiritus
sancti pro salute omnium; et factus est ex muliere; et factus est sub
lege, ut eos qui sub lege erant redimeret, et omnes qui in Adam mortui
erant vivificaret; destruxitque peccatum in carne sua, et legem prae-
ceptorum per praecepta sua destruxit ;aperuit oculos mentium nostra-
rum qui caeci eramus, et planam fecit nobis viam salutis; et illumi-
navit nos luce scientiae divinae. Illis enim qui receperunt eum, dedit
potestatem filios Dei fieri; mundavit nos et expiavit nos per baptismum
aquae sanctae, et sanctificavit nos gratia sua per donum Spiritus
sancti. Eos quoque qui consepulti sunt ipsi per baptismum, suscitavit,
et elevavit, collocavitque secum in caelo secundum promissionem

suam. Cumque dilexisset suos qui in hoc mundo erant, usque in finem
dilexit eos, factusque est succidaneus poenae debitae peccatis generis
nostri, pro vita omnium, deditque se ipsum pro omnibus ad mortem
quae super nos regnabat, et sub cuius potestate servituti addicti
eramus, eidem venditi per peccata nostra, et per sanguinem suum
pretiosum redemit et salvavit nos; descenditque ad inferos, et solvit
vincula mortis voracis. Et quia iustum non erat ut in inferno detine-
retur a morte, princeps salutis nostrae, surrexit tertia die; et factus est
primitiae dormientium, ut esset primus in omnibus: ascendit in coelum,
seditque ad dexteram maiestatis tuae, Deus. Et reliquit nobis memo-
riale salutis nostrae, mysterium hoc quod offerimus coram te.
Cum enim advenisset tempus quo passurus esset et appropinquaret

ad mortem, nocte qua traditurus esset pro vita mundi, postquam fecit
Pascha cum discipulis suis secundum legem Moysis, tum suum
Pascha instituit, priusquam moreretur, quo nos, ut ipse nobis tradidit,
memoriam eius faciamus, donec de caelo manifestus fiet. Pascha enim
nostrum Christus est, qui pro nobis mactatus est. Et postquam Pascha
legis Moysis comedit, accepit panem in manus suas sanctas, immacula-
tas et impollutas, benedixit et fregit, et comedit, deditque discipulis
suis et dixit: Accipite, comedite ex eo vos omnes. Hoc est corpus
meum, quod pro vobis frangitur in remissionem peccatorum. Simili
modo et calicem miscuit vino et aqua, et benedixit et gratias egit et
bibit, deditque discipulis suis et dixit: Accipite, bibite ex eo vos omnes.
Hic est sanguis meus testamenti novi, qui pro multis effunditur in
remissionem peccatorum. Ita facite in mei memoriam donec veniam.
Quotiescumque enim manducaveritis ex hoc pane et biberitis ex hoc
calice, mortem meam annuntiabitis usque ad adventum meum. Itaque
quicumque cum fide vera accedet et participabit ex illis, sint ei, Do-
mine, in veniam delictorum et remissionem peccatorum, spemque ma-
gnam resurrectionis a mortuis, et ad vitam novam in regno caelorum.
QANONA. Et laudem, honorem, gratiarum actionem et adorationem
referemus tibi, Pater abscondite, et Filio tuo, proli gloriosae, et Spiritui
tuo vivo, sancto et vivificanti, nunc et semper, et in saecula saeculo-
rum. S?gnat mysteria.
Respondent: Amen.
(PRO ANAMNESI»
Diaconus dicit: Aspicite mansuetudinem, humilitatem et oboedien-
tiam Christi salvatoris nostri, cum oculo cognitionis illuminato et
cogitatione purgata oboedientiae. Aspiciamus singulariter et videamus
Filium unigenitum Patris, ductum ad passionem magnam crucis.
Oremus. Pax nobiscum.
Et dicit Sacerdos hunc cusapa:
CUSAPA. Domine, Deus, miserator et misericors et clemens (repetit),
nunc incoepi loqui coram te, ego pulvis, ego cinis, peto ego a te, ego
servus tuus peccator, imbellis et ignarus, reus ex utero, peregrinus a te
ex vulva, pauper a visceribus matris meae. Miserere mei per misericor-
diam tuam, et educ me de mari delictorum per clementiam tuam;
educ me de abysso peccatorum meorum per benignitatem tuam;
sana ulcera vitiorum meorum, et plagas offensarum mearum, tu
confirmator et sanator. Da mihi ut aperiam os meum coram te,
dignumque me fac ut moveam labia mea apud te. Concede mihi ut
placare te possim circa offensas meas, et ad obtinendam remissionem
peccatorum, et veniam delictorum, et abolitionem macularum mearum
propriarum, et peccatorum familiarium et sociorum meorum: ut a te
petam ea quae conveniunt divinitati tuae, et quae postulari debent:
quia tu dives thesaurum habes qui nunquam deficit ;offerunturque tibi
omni tempore petitiones diversae, et distribuuntur secundum eas a te
dona abundantia absque numero. Ne irascaris mihi, benigne et longa-
nimis, quia non talis est mihi coram te fiducia, ut confidenter haec
dicam coram maiestate tua, sed suscipe me ut ilud audeam, quia
nomen tuum invocatum est super me. Suscipe sacrificium hoc ex
manibus meis imbellibus pro populo tuo et ovibus pascuae tuae:
quapropter gratiarum actionem reddo nomini tuo, et adorationem
offero maiestati tuae, nunc et semper, et in saecula saeculorum.
Sacerdos dicit hanc g'hanta secreto :
G'HANTA. Nos quoque, Domine potens, Deus Pater (repetit), com-
memoramus hanc salutem quae nostri causa facta est. Ante omnia
credimus et confitemur te, Deus Pater vere, et Filium aeternum divi-
nitatis unigenitum, qui ex te est, per consubstantialitatem tecum
coniunctim ; dispensationem eius admirabilem, quae per humanitatem
nostram effecta, et propter salutem nostram administrata est; crucem
et passionem, mortem, sepulturam, resurrectionem tertia die, ascen-
sionem in caelum, sessionem ad dexteram, et secundum adventum ad
nos gloriosum Domini nostri Iesu Christi, in quo iudicaturus est vivos
et mortuos, et redditurus unicuique secundum opera sua. Confitemur
etiam Spiritum sanctum, Spiritum veritatis, qui etiam est de substan-
tia gloriosa divinitatis tuae, qui a te, Pater, procedit et tecum et cum
Unigenito tuo aequaliter adoratur et glorificatur et honoratur ab omni-
bus.
(INTERCESSIONES»
Et offerimus tibi sacrificium hoc vivum, sanctum, acceptabile,

tremendum, praeclarum, et incruentum, pro omnibus creaturis. Et pro
Ecclesia sancta, apostolica et catholica, quae est a finibus usque ad
fines terrae, ut conserves eam imperturbatam et illaesam ab omnibus
scandalis. * Domine, Deus noster (repetit), conserva eam, et non sit in ea
macula, neque labes, neque ruga, aut quidquam simile. Tu enim dixisti
per Filium tuum dilectum Dominum nostrum Iesum Christum, quod
vectes inferni non praevalebunt adversus eam. Et pro omnibus patri-
bus episcopis in omni loco, qui praedicant rectum verbum fidei verae.
Et pro omnibus sacerdotibus, qui sacerdotio funguntur coram te in
fide, in iustitia et sanctitate veritatis. Et pro omnibus diaconis, qui
conservant mysterium fidei tuae in conscientia pura. Et pro omni
statu populi tui pii et sancti hic et in quocumque loco. Et pro omnibus
qui scienter vel ignoranter peccaverunt et offenderunt coram te. Et pro
servo tuo misero, cui per gratiam tuam concessisti offerre coram te hanc
oblationem. Et pro ilis qui laudabiliter Ecclesiam tuam sanctam
illustrant operibus iustitiae. Et pro illis, qui profundunt eleemosynas
suas super pauperes. Et pro regibus fidelibus, et stabilitate regni
illorum. Et pro potestatibus huius saeculi: obsecramus te, Domine, et
deprecamur te, ut in illis confirmes timorem tuum, et plantes in illis
veritatem tuam, et subiicias illis omnes barbaras nationes. Rogamus
divinitatem tuam, Domine, ut comprimas bella a finibus terrae, et
dissipes inde gentes quae bellum volunt, ut habitationem tranquillam
et quietam habeamus, in omni temperantia et timore Dei. Et pro
fructibus terrae, aerisque temperie, * ut benedicatur corona anni per
gratiam tuam (repetit ter). Et pro hoc loco et habitatoribus eius et
omnibus circà eum. Et pro omnibus regionibus et habitatoribus
earum, ut illorum miserearis, illis benedicas, illosque custodias et
protegas, per clementiam tuam. Et pro omnibus qui in itinere sunt,
in maribus aut in viis. Et pro omnibus qui sunt in vinculis, in angustiis,
et persecutionibus, oppressionibus et tumultibus propter nomen tuum
sanctum. Et pro omnibus qui in vinculis et in carceribus angustiati

et oppressi sunt. Et pro omnibus qui in insulas remotas ad perpetuum
supplicium proiecti sunt, aut durae servituti addicti. Et pro omnibus
fratribus nostris fidelibus qui sunt in captivitate. Petimusque a te,
Domine, ut adiuves etiam omnes qui doloribus et duris infirmitatibus
vexantur. Deprecamur quoque misericordiam tuam, Domine, pro
omnibus inimicis nostris, et illis qui oderunt nos; et pro omnibus qui
cogitant adversus nos mala: non in iudicium neque in vindictam,
Domine, Deus fortis, sed ad miserationes et salutem, atque ad remis-
sionem peccatorum, quia vis ut omnes homines vivant et convertantur
ad agnitionem veritatis. Tu enim praecepisti nobis per Filium tuum
dilectum, Dominum nostrum Iesum Christum, ut oraremus pro inimi-
cis nostris et pro illis qui oderunt nos et pro illis qui nobis imperant
violenter et iniuste.
QANONA. Igitur, Domine, quidquid tamquam homines mortales
commisimus et peccavimus, solve, dimitte, aufer et parce, tu bone, qui
per misericordiam tuam gubernas omnia, ut cum concordia ad nos in-
vicem, referamus tibi laudem, honorem, gratiarum actionem et adora-
tionem, nunc et semper, et in saecula saeculorum. Ef signat se ipsum.
Respondent: Amen.
Twm Diaconus dicit hunc quiasa :
QULASA !. Levate oculos vestros in excelsa sublimia, et aspicite
mentibus cordium vestrorum; rogate etiam et considerate in eis quae
celebrantur in hoc momento, quo Seraphim cum timore stant coram
throno gloriae Christi et omnes simul voce magna indesinenter laudes
cantant et iubilant ad corpus expositum et ad calicem mixtum, et
Sacerdos supplicat et implorat et petit misericordiam super mundum
totum usque ad finem. In mentibus vestris precamini. Pax nobiscum.
Sacerdos dicit hunc cusSapa:
QUÉAPA. Gloria tibi, Domine noster Iesu Christe, quia numerasti me
per misericordiam tuam in numero sacerdotum tuorum (repetit). Gloria
tibi, Domine, quia adiunxisti me coetui presbyterorum tuorum. Gloria
tibi, Domine, quia posuisti me in congregatione sanctorum tuorum.
Gloria tibi, Domine, quia constituisti me in hoc momento, ut suppli-
cationes faciam pro populo tuo coram te. Gloria tibi, Domine, quia
voluisti confidenter ut sim mediator pro populo tuo et me adhaerem
extremae tuae misericordiae. Parce, Domine, populo tuo, qui adest et
! Qula3a, i. e. cantus quidam.

27
nt de
expectat tuam misericordiam; respice oves amissas quae perieru
essi sunt praecep ta legum
grege tuo; condona peccatores qui transgr
tuarum; miserere omni creaturae tuae in abundantia miserationum
tuarum ; dimitte debitoribus in clementia tua; reconcilia delinquentes
in pietate tua; converte perditos ad ovile tuum; aduna dispersos in
societatem tuam; recrea oppressos benignitate tua; quietem da an-
gustiatis in clementia tua; perfice eleemosynas eorum qui agunt
propter nomen tuum ; adiuva illos qui progrediuntur in viam veritatis
fidentes tuae promissioni; suscita mortuos qui dormierunt in spe tua et
colloca eos pér gratiam tuam ad dexteram tuam et laetifica eos bonis
caelestibus regni tui cum omnibus iustis et rectis qui a principio
placuerunt tibi. Populo tuo qui congregatus est in nomine tuo et
stat coram te hoc momento, dimitte eius debita, dele eius culpas,
purifica eius maculas, condona eius peccata, sana eius infirmitates,
medere eius morbos, deprime eius adversarios, destrue eos qui illum
oderunt, remove eius errores, munda eius maculas, lava eius vulnera,
imple eius inopiam, converte eum a via perditionis, resuscita eius
mortalitatem, illumina eius tenebras, exalta eius depressionem, dita
eius paupertatem, dilata eius angustias. Inclina te ad supplicationem
quam ego peccator pro eo facio.
Etiam pro me, servo tuo peccatori et iniquo quem per gratiam tuam
adduxisti ut se prosternet ante te hoc momento: festina in adiutorium
meum et attende ad salutem meam, exalta humiliationem meam,
extolle vilitatem meam, condona me peccatorem, remove errores
meos, intende in orationem meam, accipe supplicationem meam, fac
me ambulare in semitis tuis, pervenire ad promissionem tuam et
participem fieri mysteriorum tuorum; colloca me cum illis qui stant ad
dexteram in mundo beatitudinum tuarum, fac me accumbere in domo
deliciarum tuarum cum omnibus familiaribus tuis, redde me dignum
adstare fiducialiter coram throno gloriae tuae cum omnibus sanctis tuis,
effunde super me peccatorem donum misericordiarum tuarum per
orationem corporalium huius mundi qui te venerantur, et per depre-
cationem spiritualium supra firmamentum existentium qui te laudant,
nempe Cherubim et Seraphim tuorum et angelorum lucis tuorum qui te
sanctificant. Amen.
Sacerdos dicit hanc g'hanta secreto :
G'HANTA. Domine Deus, Pater potens, rogamus te (repetit) benedi-
centes et adorantes coram te: converte errantes, illumina eos qui sunt
in tenebris, confirma debiles, erige lapsos, corrobora stantes, et ea
quae conveniunt et utilia sunt, omnibus provide per miserationes tuas.

Rogamus etiam et deprecamur te, Domine, ut memineris super istam
oblationem patrum, patriarcharum, prophetarum, apostolorum, mar-
tyrum, confessorum, doctorum, episcoporum, sacerdotum, diacono-
rum, et omnium qui participes fuerunt ministerii nostri, qui ex hoc
saeculo abierunt, et omnium fratrum nostrorum in Christo et omnium
illorum qui ex hoc saeculo profecti sunt in fide vera, quorum nomina
scis: solvens et remittens illis quodcumque peccaverunt aut in quo
offenderunt coram te, tamquam homines errori et passionibus obnoxii,
per orationem et intercessionem eorum qui placuerunt coram te.
Respice ad nos et miserere nostri omniumque servorum et ancillarum
tuarum qui stant coram altari tuo sancto. Fac nos omnes dignos, ut
simus participes partis et haereditatis sanctorum in lumine, et da
nobis, Domine, ut cum abundantia caritatis, et cogitationum puritate
vivamus coram te in hoc saeculo peregrinationis nostrae, possidentes
cognitionem accuratam veritatis fidei in te, et communicantes mysteriis
tuis tremendis et sanctis et divinis: ut quando stabimus coram solio
terribili maiestatis tuae, non confundamur nec condemnemur. Et
sicut in hoc saeculo dignos fecisti nos ministerio mysteriorum tuorum
tremendorum et sanctorum et vivificantium et divinorum, illic in
saeculo venturo praesta nobis, ut revelata facie participes simus
omnium bonorum, quae nec transeunt, nec pereunt. Cumque consum-
mabis ea quae hic tenemus tamquam per speculum et in aenigmate,
possideamus illic aperte sanctum sanctorum in caelo.
(EPICLESIS»
Nos igitur, Domine, servi tui viles, imbelles et infirmi (repetit;

signat hic et se extendit), qui longe eramus a te, et quos per multitudinem
benignitatis tuae dignos fecisti ut staremus et administraremus coram
te ministerium hoc tremendum et gloriosum, simul deprecamur divi-
nitatem tuam adorandam, et renovatricem omnium creaturarum.
Et veniat, Domine, gratia Spiritus sancti, habitetque et requiescat
super oblationem hanc quam offerimus coram te, et sanctificet eam et
faciat eam, panem scilicet, et calicem hunc, corpus et sanguinem
Domini nostri Iesu Christi, transmutante ea te, et ea sanctificante
per operationem Spiritus sancti, ut susceptio mysteriorum istorum
gloriosorum et sanctorum, sit omnibus ea accipientibus ad vitam ae-
ternam et ad resurrectionem a mortuis, ad expiationem corporum et
animarum, ad illustrationem cognitionis, ad confidentiam coram te,
Christum
et ad salutem aeternam, de qua locutus es nobis per Iesum
unanimi-
Dominum nostrum, ut omnes invicem coniuncti simus per
corpus
tatem, per unum vinculum caritatis et pacis, simusque unum
in una spe vocatio nis nostrae . Nec
et unus spiritus, sicut vocati sumus
ullus quisquam illud edat et bibat ad condem nation em corpori s sui et
itatem ob peccat a
animae suae; neque sit ipsi in morbum aut infirm
esset
sua, eo quod comederit ex hoc pane, et biberit ex hoc calice, cum
indignus. Verum roboretur, et confortetur in omnibus quae tibi sunt
placita, ut digni simus cum conscientia pura communicandi corpori et
sanguini Christi tui.
(DOXOLOGIA»
QANONA. Ut quando stabimus coram te in illo tribunali tremendo et

glorioso, coram throno maiestatis tuae, inveniamus misericordiam et
gratiam, gaudeamus cum omnibus qui a saeculo placuerunt tibi.
Per gratiam et miserationes Unigeniti tui, cum quo tibi, Domine,
gloria, honor, potestas et exaltatio cum Spiritu tuo vivo, sancto et
vivificante, nunc et semper et in saecula saeculorum. Et signat mysteria.
Respondent: Amen.
ANAPHORA SAECULI VI 397
4. ANAPHORA SAECULI VI
secundum codicem British Museum, Add. 14669
BiBLIOGRAPHIA: BRIGHTMAN 511-518; R. H. CoNNorLv, Sixth-Century

Fragments of an East-Syrian Anaphora, in: OrChr NS 12-14 (1925) 99-128.
EpnrrIOo: Versio latina: R. H. CONNOLLY, op. cit. 103-117.
Fol. 21a col. 1
[hos ibo ἡ
[5 wc ppropter
[.- ἘΠ
[et ? misisti ]
jue j . ] eorum
[xs . . .] spirituales
[et terreni] sanctificationes trinas
[mittunt] tibi, ut dum sanctificant te,
[Pater noster] sancte, sanctificentur, et gloria tua
[cum omnibus] spiritalibus glorificemur:
[dum] omnes una concordia,
[voce] stuporis et clamore
[timoris et] sanctificatione silentii,
[ab omnibus] locis
[domus-] habitationis eorum ad te
[sanctificationes] trinas ex
[uno ore] mittunt, et una voce
[et una] concordia clamant
[simul] et dicunt: ut etiam nos,
[quos] gratia tua fecit sanctos
in similitudine eorum, cum eis una
concordia, anima pura
et cogitatione fulgida, sancte

clamemus et dicamus
sanctus, sanctus, sanctus.
(POST SANCTUS»
Sanctus es, et gloriosum et magnum

nomen tuum, Domine omnium et Deus
et factor omnium, rex [regum,]
Domine dominorum, iudex iudicum,
imperans, cui ab alio [non]
imperatur, iudicans omnes, cui iudex non est
ei, rex regni, cuius [alius]
adversus potestatem eius non praevalet,
Dominus unicus, cui non est dominatio
alia quae sit proxima [ei,]
Fol. 21a col. 2
Deus, ens, cuius nemo resistit

potestati eius. Tu es unus solus,
natura sancta et essentia
adoranda: tu, qui es sicut
es, et quomodo sis
nemo novit: tu, cuius stupori est
nomen tuum, et tremori est recordatio tui,
et admirationi est argumentum quod de te est,
et timori est enarratio
essentiae tuae: tu, qui in veritate
bonus es, et non in similitudine
[est] bonitas tua: non approximat
[similitudo] ad gratiam tuam, quia
in veritate sine mutatione
est bonitas tua. Tu es
causa gratiae tuae; nam natura tua est
fons benignitatis tuae; a te ascendit
et super omnia effunditur scaturigo
dives misericordiae tuae. Non
accipis [ab] aliis [quod] das
aliis; quia nemo est ditior te,
ut mutuum det tibi: nec enim indiges

tu ut mutueris; nam in te et apud te
congregatae sunt divitiae omnis vitae;
tu, qui benefacere solum nosti,
et suades operibus tuis
ut [suscipiant] gratiam tuam: vocas
opera tua [ut] accipiant dona tua.
Haec est enim [consuetudo] tua, ut des
aliis, [et] non [negotiaris.]
tu omnibus gratiam tuam [das,]
Iquia] bonuses]. τ Ὁ]
[.... ] quia omnibus sufficis
LA TE Wo e Τ᾿
QI TQ NUS OM NO Ὁ]
Hol 270-cob. 1
[et] secreto dirigis

[omnia virtute] tua. Brachium tuum fortissimum
[sustinet] creaturam tuam, quam vocavit
[et] adduxit ex nihilo nutus
voluntatis tuae. Tu, Deus, qui cum
sis solus et alius
tecum in essentia tua non sit,
nisi Filius, qui de essentia tua (est),
et Spiritus, qui (est) de natura tua, creasti
opera viva et virtutes
spiritus, et fixisti saecula
inferorum et ornasti [saecula]
superorum; et mandatum tuum [omnia]
saecula secreto dirigit.
Effudisti autem gratiam tuam
potissime erga genus
debile humanitatis nostrae. De
pulvere enim imaginem tuam fecisti nos,
et de pulvisculo similitudinem tuam donasti nobis,
et potestatem [magnam] essentiae tuae
posuisti [penes] nos [in] imagine tua
per gratiam [tuam]; ut cuncta oboedirent
imagini tuae, et praestarent servitium

similitudini tuae. Et ecce impositum est super
omnia, quia voluisti, iugum
regni (hominis) mortalis, et oboediunt
opera omnia dominationi eius.
Nam gratia tua [ipse] prae
omnibus positus est, ut dominus sit
omnium; et secundum [..] tuam in medio
[mundo] ad hoc nomen gloriosum
[assumptus] est de pulvere, ut te honoraret
[et similitudini] tuae operatur servitium
[etcsit]-tibl servus | 9. ss]
"Bol 2Tb2Ccol 2
τυ τυ ον ας ees e RI
m οὐ λα νιον τὸ τος ὧἹ]
genus nostrum" πο τὰ]
et mittamus [tibi gloriam, Pater],
et Fili, [et Spiritus sancte,]
in saecula [et in saecula saeculorum, |
amen [et] amen. Adoramus
te, adorande, et glorificamus
te, gloriose, et sanctificamus
te, sancte natura tua, et laudamus,
quamquam non sufficimus [laudi tuae,]
qui omnibus sufficis. [Thesaurus enim es]
affluens, qui omnia alis; [quia]
super omnem creaturam [gratia tua]
extensa est. Et benignus [es, et super omnia]
effusa est benignitas [misericordiae tuae,]
et omni tempore omni [modo]
fons es [omnium]
auxiliorum et repositorium omnium
divitiarum spiritalium. Tua sunt
omnia; et nos cum omnibus tuos
fecisti nos ut simus; et vocasti nos
nomen nomine tuo, et auxisti nos,
et honorasti nos, et elevasti nos, et exaltasti nos,

et purificasti nos, et sanctificasti nos; et in te
[malitia] et foeditas voluntatis nostrae
exornata est, et amaritudo
arbitrii nostri dulcis effecta est fructu
[qui] amore tuo missus est ad nos
ferre insitionem arboris tuae
[vivificantis]. De radice enim
essentiae tuae fructum vivum
misisti in medium regionis nostrae, ut daret nobis
vitam, quam voluit voluntas tua ut dares
Fol. 20a col. 1
nobis v 3 5-]
le 2d
[ T
[ . SEEK
[ AI
ΒΥ τ τὰν]
ες UE EC ORE e
[ad] seipsum assumpsit nos, et [venit et factus est]
ex virgine homo. [Et cum]
[esset] Deus de Deo, conversatus est
[inter nos,] et visitavit nos omnibus mensuris;
[et ut notum faceret nobis] amorem suum
[magnum], accessit ad passionem
[et mortem, ut] passione sua liberaret nos
[a passionibus,] et morte sua vitam
aeternam daret nobis, et in resurrectione
[resuscitaret nos] secum a mortuis,
[et per] ascensionem suam gloriosam
[ad regnum] supernum elevaret nos
gloriose. Et quoniam paratus
erat ut ascenderet de loco nostro
et exaltaretur ad locum spiritalium,
unde descenderat, reliquit
inter manus nostras arrhabonem corporis sui
sancti, ut de propinquo esset
apud nos per corpus suum, et omni tempore

immisceretur in nobis per virtutem suam.
Ante
enim tempus crucis suae et horam
qua paratus erat ut glorificaretur,
accepit panem et vinum, quod
fecerat voluntas eius, sanctificavit illud benedictione
spiritali. Et hoc mysterium tremendum
reliquit nobis, et similitudinem bonam
dimisit nobis, ut sicut (ipse) fecit faciamus
iugiter et vivamus per mysteria eius.
Fol. 20a col. 2
Treff.D
p-—Q6GUC'U
TTMEVNDCAJgTLAELTICCOMCT . |
|
(INTERCESSIONES»
pro [tota Ecclesia tua sancta]
quae est [in toto orbe; ut in tranquillitate]
et pace sit [in medio mundo.]
Pro omnibus [episcopis]
et universo sacerdotio [et diaconatu,]
qui tibi in omni loco [ministrant]
[et stant coram te in omni]
[sanctitate et puritate in Ecclesia tua]
sancta, ut custodiantur [sine]

macula [et sine culpa coram te.]
Pro apostolis omnibus
et martyribus et confessoribus, patribus [nostris]
rectis et iustis. Pro regibus
fidelibus, qui triumphare fecerunt in ditione [sua]
veritatem regni tui, ut in pace,
quae a te est, custodiantur fines
potestatis eorum. pro corona
anni, ut benedicatur [et veniat]
ad perfectionem [prosperam. Pro)
ΠῚ Θέ T SES d
πεν Vieedg- Sá ips. send
[eur
I EC Lex. qm zl
Fol. 20b col. 1
(c3e.
..
DEMC—E-—Ur-—IPD—E
vg
LL
LI
LLL
LLLI
LIP
LS
LJ
LL
(EPICLESIS»
ZH
.
Ub
;
mers!
aseo
Ὁ
. faciat] panem
[hunc corpus sanctum] et vinum
[hoc sanguinem] pretiosum Unigeniti tui,
τς tesa sfide
Goo6d2.
309v]
.
Er
.
EET
τς ἢ accipit: et- sumit
[ex eis,] fiant [ei in] sanctificationem

[et in purificationem] et in liberationem ab
omnibus malis, et in expiationem
debitorum et peccatorum ;
(DOXOLOGIA)»
[ut des]
[nobis ut cum] sanctis, qui sanctificati sunt
[gratia] tua et digni habiti sunt expiatione
[quae (fit) per] donum tuum, laudemus et adoremus
[et glorificemus] te Patrem, gloriosum
[prae omnibus, et Filium, qui a te est,
. . ] Spiritum tuum vivum
.* .e
ANAPHORA APOSTOLORUM ADDAI ET MARI APUD MALABARENSES 405
DNDNGSBCGEBSIAUSYRO-M AJICOABARICA
ANAPHORA APOSTOLORUM ADDAI ET MARI
BIBLIOGRAPHIA: PLacID of S. JosEPH, The Present Syro-Malabar Liturgy:

Menezian or Rozian?, in: OCP 23 (1957) 313-331; D. WEBB, Antonio de
Gouvea's Version of the Nestorian Liturgy of the Apostles, in: Texte und
Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur 80. Studia
Patristica 5 (Berlin 1962) 213-240.
EnpriTIO: Versio latina: secundum usum instauratum TAKSA D'QUDAÁE
(Alwaye 1960), ope versionis praeparatoriae S. Congregationis Orientalis:
LrrURGIA SrRO-MALABARESI. Revisione e ristampa del «Messale Siro-Mala-
barese» (Roma 1955) 26-31.
(DIALOGUS»
Deinde Sacerdos clara. voce dicit:

Gratia Domini nostri Iesu Christi et caritas Dei Patris et communi-
catio Spiritus sancti sit cum omnibus nobis, nunc (signat swper my-
steria) et semper et in saecula saeculorum.
Respondent: Amen.
Deinde prosequitur Sacerdos manibus elevatis: Sursum sint mentes
vestrae.
Respondent: Ad te, Deus Abraham et Isaac et Israel, rex gloriae.
Sacerdos dicit: Oblatio Deo omnium Domino offertur.
Respondent: Decens et iustum est.
Diaconus: Pax nobiscum.
Sacerdos prosequitur submissa voce et orat dicens:

CUÉAPA. Domine, Domine, da nobis confidentiam coram te, ut cum
fiducia perficiamus hoc ministerium tuum vivum et sanctum con-
scientiis mundis ab omni labe et malo, ab invidia, dolo et amaritudine.
Semina in nobis, Domine, caritatem et concordiam ad invicem et ad
omnes homines, per gratiam et miserationes tuas, in saecula. Amen.
Sacerdos osculatur altare in medio, et extensis manibus adiungit hanc

g hanta dicens :
G'HANTA. Meretur gloriam ab omnibus oribus et laudem ab omnibus
linguis et adorationem et exaltationem ab omnibus creaturis, nomen
adorabile et supergloriosum Trinitatis praeclarissimae, Patris, et Filii,
et Spiritus sancti, quae creavit mundum in gratia sua et incolas eius
in benignitate sua, et fecit gratiam magnam mortalibus.
Maiestatem tuam, Domine, procidentes adorant millia millium
caelitum et myriades myriadum angelorum sanctorum. Et exercitus
spiritualium, ministri ignis et spiritus, glorificant nomen tuum, et cum
Cherubim sanctis et Seraphim caelestibus adorationem dominationi
tuae offerunt.
Osculatur altare n medio et elevans manus adiungit clara voce:
QANONA. Cantantes et glorificantes indesinenter et clamantes ad
invicem et dicentes.
Respondent: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus fortis. Pleni
sunt caeli et terra gloria eius. Hosanna in excelsis. Hosanna Filio
David. Benedictus qui venit et venturus est in nomine Domini. Ho-
sanna in excelsis.
(POST SANCTUS»
Sacerdos [interim] adiungit hanc cusapa:

QUSAPA. Sanctus es tu, Deus, solus Pater vere, a quo nominatur omnis
paternitas in caelo et in terra (osculatur in medio). Sanctus es tu, Fili
aeterne, per quem omnia facta sunt (osculatur in cornu dextro). Sanctus
es tu, Spiritus sancte, principium per quod omnia sanctificantur
(osculatur in cornu sinistro).
Vae mihi, vae mihi, et enim obstupesco, quoniam vir labiis pollutus
sum ego, et in medio populi, cuius labia sunt polluta, ego habito.
Regem Dominum exercituum viderunt oculi mei. Quam terribilis est
locus iste. Quoniam hodie facie ad faciem vidi Dominum. Non est hic
aliud nisi domus Dei.
Fiat nunc benignitas tua erga nos, Domine; purifica immunditiam
nostram et sanctifica labia nostra. Et commisce, Domine, vocem
imbecillitatis nostrae cum laudibus Seraphim et archangelorum. Glo-
ria misericordiae tuae qua terrenos consociasti cum spiritualibus.
Osculatur altare in medio dicens : Benedic, Domine; benedic, Domine;
benedic, Domine. Fratres, orate pro me, ut perficiatur haec oblatio

per manus meas.
Respondent: Christus exaudiat orationes tuas, Christus suscipiat
oblationem tuam, Christus splendidum reddat sacerdotium tuum in
regno caelorum. Complaceat sibi in hoc sacrificio, quod tu offers pro te
et pro nobis et pro toto mundo universim, qui sperat et exspectat
gratiam Christi et misericordiam eius, in saecula. Amen.
Deinde recitat hanc g'hanta submissa voce:
G'HANTA. Et cum his exercitibus caelestibus gratias agimus tibi,
Domine, etiam nos servi tui imbecilles, debiles et miseri, quoniam
fecisti nobis gratiam magnam, quae non rependitur, induendo te ipsum
humanitate nostra, ut eam deitate tua vivifices, et exaltando humilia-
tionem nostram et erigendo lapsum nostrum, resuscitando mortali-
tatem nostram, dimittendo debita nostra, et iustificando nos pecca-
tores, illuminando intelligentiam nostram et condemnando, Domine
noster et Deus noster, inimicos nostros et triumphantem reddendo,
Domine noster, exiguitatem naturae imbecillis, per misericordiam
effusam gratiae tuae.
Et elevat vocem: Memoriam facimus, Domine, passionis Filii tui,

quemadmodum ipse nos docuit. In illa nocte enim qua traditus est,
accepit panem in manus suas puras et sanctas, elevavit oculos suos
in caelum ad Patrem suum gloriosum, benedixit 1 f f ac fregit, dedit-
que discipulis suis et dixit: Hoc est corpus meum, quod pro vobis fran-
gitur in remissionem peccatorum. Accipite et manducate ex hoc omnes.
Respondent: Amen.
Dicens «accepit» Sacerdos discum cum bane ambabus manibus sumit
eumque parum. elevat; dicens «benedixit» ter banem benedicit; dicens
«elevavit» in altum aspicit; in fine discum cum pane elevat et, eo deposito,
drofundam facit inclinationem.
Prosequitur : Similiter et calicem, gratias egit, benedixit T T T dedit-
que illis et dixit: Hic est sanguis meus novi testamenti, qui pro multis
effunditur in remissionem peccatorum. Accipite et bibite ex eo omnes.
Respondent: Amen.
Dicens «calicem» sumit calicem; dicens «benedixit» ter. benedicit ;
in. fine calicem elevat et profundam facit inclinationem.
Dicit submissa voce: Et quando congregati estis in nomine meo,
facite in mei memoriam illud quod feci.
(ANAMNESIS?
Nos quoque, Domine, servi tui imbecilles et infirmi et miseri, qui,

congregati in nomine tuo, stamus coram te hoc tempore, et accepimus
per traditionem exemplum tuum, laetantes et glorificantes et memo-
riam venerantes, agimus haec mysteria magna et tremenda, sancta et
vivifica et divina passionis et mortis, sepulturae et resurrectionis
Domini nostri et salvatoris nostri Iesu Christi. Et pro tota hac oecono-
mia magna et admirabili, quae erga nos facta est, gratias agimus tibi et
glorificamus te indesinenter in Ecclesia tua, sanguine pretiosissimo
Christi tui redempta, palam et cum fiducia. Ef osculatur altare.
QANONA. Offerentes gloriam et honorem, laudem et adorationem
nomini tuo vivo, sancto et. vivificanti, nunc (szgnat swper mysteria) et
semper, et in saecula saeculorum.
Respondent: Amen.
(INTERCESSIONES»
Diaconus tunc dicit: Mentibus vestris orate. Pax nobiscum.

Et adiungit hoc QULASA: Elevate oculos vestros ad sublimes excelsi-
tudines et aspicite cum intelligentia vestrorum cordium. Postulate, et
considerate ea quae ministrantur in hoc momento, in quo Seraphim
magno cum timore stant ante thronum gloriosum Christi, et omnes
simul indesinenter alta voce cantant et laudant corpus quod positum
est et calicem qui mixtus est. Et populus implorat et sacerdos postulat,
supplicatur et petit misericordiam pro toto mundo.
Sacerdos recitat hunc cuSapa dicens submissa voce :
CUSAPA. Eia, Domine, Deus fortis, suscipe hanc oblationem pro sum-
mo pontifice romano, capite et gubernatore totius orbis, Mar N. papa,
et pro patre nostro sancto Mar N. metropolita (vel episcopo), qui nunc
praesunt populo nostro, et pro tota Ecclesia sancta catholica, et pro
sacerdotibus, regibus et principibus, propter honorem omnium
prophetarum, apostolorum, martyrum et confessorum, et pro omni-
bus patribus iustis et sanctis qui tibi placuerunt in conspectu tuo, pro
omnibus lugentibus et vexatis, pro omnibus indigentibus et oppressis,
pro omnibus infirmis et afflictis, pro omnibus defunctis qui in nomine
tuo obierunt et a nobis discesserunt, et pro populo isto qui sperat et
exspectat benignitatem tuam, et pro me imbecilli et misero et paupere.
Eia, Domine, Deus noster, secundum misericordiam tuam et secundum
multitudinem miserationum tuarum visita populum tuum et miseriam
meam, non secundum peccata mea et delicta, sed ut efficiamur digni, ego
et isti, propitiatione debitorum et remissione peccatorum per corpus

istud sanctum quod cum fide vera suscipimus per gratiam tuam. Amen.
Benedic, Domine (fer). Fratres mei, orate pro me.
D.: Christus exaudiat orationes tuas, Christus suscipiat oblatio-
nem tuam, Christus splendidum reddat sacerdotium tuum in regno
caelorum. Complaceat sibi in hoc sacrificio quod tu offers pro te et pro
nobis et pro toto mundo universim, qui sperat et exspectat gratiam
Christi et misericordiam eius, in saecula. Amen.
Sacerdos orationem hanc g'hanta submissa voce dicit:
G'HANTA. Tu, Domine, per misericordiam tuam multam et ineffa-
bilem, fac memoriam bonam et acceptabilem virginis Mariae deiparae,
et omnium patrum iustorum et sanctorum qui tibi placuerunt, in com-
memoratione corporis et sanguinis Christi tui, quae offerimus tibi
super altare tuum purum et sanctum, sicut edocuisti nos. Et praesta
nobis pacem et tranquillitatem tuam in diebus huius saeculi, ut agno-
scant omnes habitatores (terrae», quod tu es Deus solus Pater verus,
et tu misisti Dominum nostrum Iesum Christum, Filium tuum dilec-
tissimum. Et ipse Dominus noster et Deus noster venit et docuit nos
praedicatione sua vivificante omnem puritatem et sanctitatem prophe-
tarum et apostolorum, martyrum ac confessorum, doctorum ac episco-
porum, presbyterorum et diaconorum et omnium filiorum Ecclesiae
sanctae catholicae qui signati sunt (szgnat thronum ab infra ad. supra
et a dextra ad sinistram) signaculo vivo et vivifico baptismatis sancti.
(EPICLESIS»
Elevat Sacerdos manus super oblata et dicit: Veniat ergo, Domine,

Spiritus tuus sanctus.
D.: In silentio et timore manete et orate. Pax nobiscum.
Prosequitur Sacerdos: Et requiescat super oblationem hanc servo-
rum tuorum et benedicat eam et sanctificet, ut sit nobis, Domine,
in debitorum condonationem et in remissionem peccatorum, in ma-
gnam spem resurrectionis a mortuis, et in vitam novam in regno
caelorum cum omnibus qui tibi placuerunt. E osculatur altare.
(DOXOLOGIA»
QANONA. Pro omnibus igitur auxiliis tuis et gratiis nobis collatis

offerimus tibi gloriam et honorem, laudem et adorationem, nunc
(signat super mysteria) et semper et in saecula saeculorum.
Respondent: Amen.
28
C. IN ECCLESIA MARONITICA
ANAPHORA PETRI APOSTOLI
Conferatur cum anaphora Apostolorum Addai et Mari (supra, pp. 375-380).

BiBLIOGRAPHIA: H. ENGBERDING, Urgestalt, Eigenart und Entwicklung
eines altantiochenischen eucharistischen Hochgebetes, in: OrChr 3. S. 7
(1932) 32-48; M. RAJJ1, De la liturgie maronite, in: Proche-Orient Chrétien 1
(1951) 71-85; M. HAYEK, Liturgie Maronite. Histoire et textes eucharistiques.
Tours 1964, PE: 259-269 (versio gallica).
EpiTIO: Versio latina: facta a ]. M. SAUGET, e codice Paris. syr. 71
(a. 1454).
(DIALOGUS»
Et adorat in forma crucis et dicii: Stemus bene!. Sacrificium et
memoriam et recordationem in conspectu Dei vivi ab initio, et sancti
ab aeterno, pro vivis et defunctis, pro longinquis et proximis, pro
pauperibus et extraneis, pro ecclesiis et monasteriis quae hic sunt et in
omni loco et omnibus regionibus, et pro me indigno et peccatore, quem
dignum fecisti qui stem ante te, cum indignus sim. Memento mei in
regno tuo caelesti, et pro animabus et spiritibus quorum memoriam et
recordationem facimus ante te, Domine, Deus fortis, et pro populo
isto qui in fide vera est et exspectat misericordiam abundantem tuam,
et pro peccatis, culpis et defectibus omnium nostrum, sacrificium istud
purum et sanctum, tibi, Deus Pater, Domine universi, offerimus.
P.: Dignum, iustum et salutare est.
S.: Ita, Domine, vere dignum et iustum [est], aequum et salutare,
rectum et bonum est. Sursum, in caelo excelso sint semper elevatae
mentes nostrae, cogitationes et corda omnium nostrum in puritate.
P.: Ad te, Domine, Deus Abraham, Isaac et Israel, rex gloriose
et sancte in aeternum.
S.: Ad te, Domine, Deus Abraham, salvator Isaac, robur Israel,
rex gloriose et sancte in aeternum. Dignus est Dominus, quem con-:
fiteamur et adoremus et laudemus.
P.: Pater et Filius et Spiritus sanctus, abhinc et usque in aeternum.
Haec sunt prima verba proclamationis diaconalis ante ipsam orationem
sacerdotalem scripta.
ANAPHORA PETRI APOSTOLI 411
(BENEDICTIO»
Sacerdos se vertit et benedicit bobulum dicens : Signa, Domine, univer-

sum coetum nostrum cruce tua et fac nos dignos omnes cena tua,
cum apparebit divinitas tua. Et protegat dextera tua misericors hanc
civitatem et omnes incolas eius fideles, et custodi eos cruce victrice
tua, ab [hoste] maligno et ab exercitibus eius, Domine et Deus noster.
(INCENSUM. COMMEMORATIONES»
D.: Ante mysteria gloriosa et divina salvatoris nostri, incensum

quod institutum est per misericordiam tuam, Domine, disponimus.
Sacerdos imponit incensum dicens : Coram te, Domine universi, oratio
nostra per amorem tuum accipiatur, et nos simus incensum suave
puritate cogitationum nostrarum, et flagret in membris nostris ignis
amoris tui veri, et placeat divinitati tuae odor orationis nostrae, et
delectaris adoratione nostra. Simus cum puritate receptacula laetitiae
et accipiamus sine macula manifestationem Unigeniti tui, et confi-
teamur gratiam tuam quae delectat animas nostras in lumine regni
tui quod gaudio efficit sanctos eius, Pater, eic.
Te, Domine, adorant superi et inferi, angeli et principatus, tibi
iubilant Cherubim quibus sunt quattuor facies, honorem dominationis
tuae benedicunt archangeli et ordines caelestes, cum timore et tre-
more servitium divinitatis tuae exaltant. Sacerdotes casti et fideles,
coram altari tuo sancto, cum timore et tremore, manibus carnalibus,
sanctitatem tuam celebrant.
Concede nobis, Domine, et dignos nos redde gratia tua, qui te
invocamus, et exaudiamur omnibus diebus vitae nostrae, quia ex te
est redemptio delictorum et remissio peccatorum, Pater, etc.
Commemorantur in hoc sacrificio, vivi et defuncti pro quibus et
propter quos oblatum est, et super me indignum et peccatorem qui
illud obtuli, oriatur misericordia gloriosae Trinitatis, Pater, efc.
Prophetae, apostoli, martyres et confessores, domina Maria quae
te peperit, et sanctus Ioannes qui te baptizavit, et septuaginta duo
discipuli intercedant apud te pro nobis in hoc momento, Domine.
Angeli et principes angelorum, sancti Gabriel et Michael archangeli,
principatus et potestates, throni et dominationes intercedant apud
te pro nobis in hoc momento, Domine, ut accipias hoc sacrificium,
Domine, de manibus meis indignis et noxiis, et concedas per illud
requiem mortuis et spem bonam et incolumitatem vivis pro quibus et
propter quos oblatum est; et super me debilem et peccatorem qui

obtuli illud, oriatur misericordia gloriosae Trinitatis, Pater, efc.
(LAUS. GRATIARUM ACTIO)»
Benedicil a dextra et α sinistra altaris et incipit Anaphoram Petri

apostoli.
Se inclinant: Gloria tibi, nomen adorabile et laudabile, Patris et
Fili et Spiritus sancti, qui creasti mundum gratia tua et omnes
habitantes in eo misericordia tua, et fecisti redemptionem mortalibus
gratia tua.
(INTRODUCTIO AD SANCTUS - SANCTUS?
Et elevat vocem et extendit manus suas, et dicit: Maiestatem tuam,

Domine, adorant mille millia angelorum caelestium et myria myriadum
exercituum ministrorum ignis et spiritus cum tremore laudant. Cum
Cherubim et Seraphim qui ad invicem benedicunt, glorificant, clamant
et dicunt, nos quoque, Domine, gratia et misericordia tua digni fiamus
qui dicamus cum eis ter: Sanctus, sanctus, sanctus, efc.
(POST SANCTUS»
Sacerdos inclinatus: Confitemur tibi, Domine, nos servi tui pecca-

tores, quia fecisti gratiam tuam, quae non rependitur, induisti huma-
nitatem nostram ut vivificares nos per divinitatem tuam, elevasti
humilitatem nostram; erexisti ruinam nostram, vivificasti mortali-
tatem nostram, iustificasti reatum nostrum, remisisti debita et illu-
minasti intelligentias et condemnasti inimicos, et triumphare fecisti
fragilitatem nostram.
Et elevat vocem dicens: Et propter omnem istam erga nos gratiam
tuam, gloriam et honorem offerimus tibi, in Ecclesia sancta tua ante
altare propitiatorium tuum, nunc, efc.
Inclinatus : Tu ergo, Domine, propter magnam misericordiam tuam,
memento benigne omnium patrum sanctorum et iustorum, cum com-
memoramus corpus et sanguinem tuum quae offerimus tibi, super
altare tuum vivum et sanctum, quemadmodum tu, spes nostra, do-
cuisti nos in sancto evangelio tuo et dixisti: Ego sum panis vivus
qui de caelo descendi ut vitam habeant in me mortales.
Ei elevat vocem: Memoriam facimus, Domine, passionis tuae,

quemadmodum docuisti nos.
In qua nocte tradebaris Iudaeis, accepisti, Domine, panem in manus
tuas puras et sanctas, et elevasti oculos in caelum ad Patrem tuum
gloriosum, benedixisti, signasti, sanctificasti, Domine, fregisti et dedisti
discipulis tuis, beatis apostolis, et dixisti eis: Hic panis est corpus
meum, quod pro mundi vita frangitur et datur, et erit sumentibus in
remissionem delictorum et veniam peccatorum; accipite et manducate
ex hoc, et sit vobis ad vitam aeternam.
Et accipit calicem et dicit: Etiam super calicem similiter laudasti,
glorificasti et dixisti, Domine: Hic calix [est] sanguis meus testamenti
novi, qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum; accipite
et bibite ex eo omnes, et prosit ad redemptionem delictorum et ad
remissionem peccatorum, et ad vitam aeternam. Amen.
Et dicii: Quotiescumque enim ex hoc sancto corpore illo mandu-
caveritis, et ex hoc calice vitae et redemptionis biberitis, mortis et
resurrectionis Domini vestri memoriam faciatis usque ad diem magnum
adventus eius.
P.: Mortis tuae, Domine, memoriam facimus, efc.
(PRO ANAMNESI»
S.: Adoramus te, Unigenitum Patris, primogenitum naturae, agnum

spiritualem, qui descendisti de caelis super terram, ut esses sacrificium
propitiatorium pro omnibus hominibus et portes delicta eorum volun-
tarie, et ut remitteres sanguine tuo peccata et sanctificares immunda
per immolationem tuam.
Vivifica nos, Domine, per veram vitam tuam, et purifica nos per
spiritualem expiationem tuam, et da nobis ut lucremur vitam per
mortem tuam vivificatricem, ut stemus coram te in puritate, mini-
stremus in sanctitate et offeramus sacrificium istud divinitati tuae, et
eo placetur voluntas maiestatis tuae, et defluat super nos omnes
misericordia tua, Pater, efc.
Quaesumus a te, Unigenite Patris, per quem stabilitur pax nobiscum,
Fili Altissimi, in quo pacificantur supera cum inferioribus, bone pastor,
qui posuisti animam tuam pro ovibus tuis et redemisti eas a lupis
rapacibus, Domine misericors, qui elevasti vocem in cruce et congre-
gasti nos de errore vanitatis, Deus, Deus spirituum et omnis carnis,
ascendant orationes nostrae in conspectu tuo et descendat super peti-

tiones nostras misericordia tua, et acceptabile fiat sacrificium istud
coram te, in cuius memoriam passionis offerimus illud super altare
tuum propitiatorium.
Placetur in illo divinitas tua et perficiatur in illo voluntas tua, et
condonentur per illud culpae nostrae et remittantur per illud peccata
nostra, et commemorantur in eo defuncti nostri. Laudamus te et
adoramus te, et Patrem qui misit te propter nostram redemptionem,
et Spiritum tuum vivum et sanctum, nunc, efc.
Reconcilietur eo gloriosa Trinitas, thuribulo isto et sacrificio isto et
calice; et purificentur eo animae et sanctificentur eo spiritus pro quibus
et propter quos oblatum est et sanctificatum est; et pro me debile et
peccatore qui obtuli illud, oriatur misericordia gloriosae Trinitatis,
Pater, eic.
(INTERCESSIONES»
Benedicit a. dextera et α sinistra altaris et invocat Dei genitricem n

auxilium. suum. et dicit orationem inclinationis: Mater Domini nostri
Iesu Christi, ora pro me Filium unigenitum qui ex te natus est, ut
remitteret mihi delicta et peccata, et accipiat de manibus meis indi-
gnis et peccaminosis, sacrificium istud quod ego indignus offero super
altare sanctum istud sancti N. Per intercessionem tuam pro nobis,
sancta mater.
[Sacerdos] se inclinat : Offerimus, Domine, coram te, sacrificium istud
in memoriam omnium patrum iustorum et sanctorum: prophetarum,
apostolorum, martyrum, confessorum et omnium patriarcharum no-
strorum, et papae urbis Romae, et metropolitae, episcoporum, chorepi-
scoporum, periodeutarum, sacerdotum et diaconorum et diaconissarum,
et adulescentium et caelibum et virginum, et omnium filiorum sanctae
Ecclesiae qui obsignati sunt signo baptismatis sanctificantis, et quos
participes fecisti corporis tui sancti.
Et dicit submissa voce: Praesertim et in primis, sanctam et benedic-
tam et beatam virginem, dominam beatam Mariam, commemoramus.
Diaconus dicit: Memento eius, Domine Deus, et nostri per puras
orationes eius.
Sacerdos inclinatus: Memento, Domine Deus, in momento isto,
absentium et praesentium, mortuorum et vivorum, aegrotantium et
difficultates sustinentium, afflictorum et vexatorum et eorum qui in
diversis difficultatibus versantur.
Memento, Domine Deus, in momento isto, patrum et fratrum

nostrorum in spiritu et in corpore; et remitte delicta et peccata eorum.
Memento, Domine Deus, in momento isto, eorum qui offerunt sacri-
ficia, vota, primitias, cenas; largire petitionibus eorum bona e thesauro
tuo abundanti.
Memento, Domine Deus, in momento isto, eorum qui participant
memoriae matris tuae et sanctorum tuorum; retribue eis retributionem
operum bonorum eorum; et pro omnibus quibus fuit communio in
eucharistia ista quae oblata est super hoc altare sanctum; retribue
eis, Domine Deus, praemium in regno; et pro omnibus qui dixerunt
nobis: orate pro nobis in orationibus vestris propter Dominum.
Memento, Domine Deus, et purifica iniquitates eorum.
Memento, Domine Deus, in momento isto, debilitatis, indignitatis,
paupertatis et indignitatis meae, qui conscie vel non, voluntarie vel
non, peccavi et malum coram te feci. Domine Deus, in gratia et mise-
ricordia tua, condona me et remitte quidquid peccavi tibi, et prosit,
Domine, eucharistia ista ad memoriam defunctorum nostrorum et
reconciliationem animarum nostrarum.
Memento, Domine Deus, in momento isto, servi tui debilis et pecca-
toris Georgii, qui scripsit, et condona eum et dimitte ei delicta et pec-
cata eius, et ignosce patribus eius. Amen.
(EPICLESIS»
Genuflectit et. invocat Spiritum sanctum: Exaudi me, Domine (fer),

et veniat, Domine, Spiritus tuus vivus et sanctus, et descendat super
oblationem istam servorum tuorum et prosit participantibus ad propi-
tiationem delictorum et remissionem peccatorum, et ad resurrectionem
benedictam a mortuis, et ad vitam novam in regno caelorum in
aeternum.
(DOXOLOGIA»
Et elevat vocem: Et propter tuam laudabilem erga nos oeconomiam,

confitemur te, nos servi tui peccatores redempti sanguine tuo innocenti
eloquenti ore, in Ecclesia tua sancta ante altare tuum propitiatorium,
nunc, éc.
M gos pinus d a rem
porn
uet ᾿ P^ !|δ )
MUR Mene TN s reo

Stile.»
Moe "NEN í ies i
exti ni mtt oudirgedl i
αἰ actas veru ὍΣ E
que ptos mm AA, ,
c elei 2 ' ἐθέίι:
rien yet —— "
Cn ak [
E 3
- we ps
ums Mac
— 1
ΡΝ, urges
esas m
Pnacp τοὶ.
5 xut tr
PARS QUARTA
TEXTUS LITURGIARUM
OCCIDENTALIUM
(LEo EizENHÓFER - IRMGARD Panr - JonDr PINELL)

INTRODUCTIO
Sicut in oriente, ita etiam in occidente, antequam liturgia romana prae

ceteris principatum habuit, variae liturgiae ortae sunt. Differebantur vero a
liturgiis orientalibus, diversis linguis celebratis, eo quod in occidente una
tantum fuit lingua, latina nempe. Alia nota fundamentalis omnium occi-
dentis liturgiarum haec est: Formulae euchologicae decursu anni liturgici
variabantur.
Duo sunt principales typi liturgiarum occidentalium, romana-africana et
gallica. Liturgia gallica generatim in has quattuor familias praecipuas di-
viditur: ambrosianam vel mediolanensem, gallicanam sensu proprio sump-
tam, celticam, hispanicam vel mozarabicam. Hae liturgiae valde propin-
quae cum sint ad indolem typicam quod attinet cumque quoad textum
Precis eucharisticae sese invicem haud parum penetraverint, formulae
traditae non semper sine ulla dubitatione uni vel alii familiae attribui pos-
sunt. Quam ob causam cum exceptione dumtaxat attributio textuum se-
quentium intelligatur oportet.
Eadem exceptio valet et pro formulis « romanis ». Non omnes indolis et
originis sunt romanae sensu stricto, sed magnam ad partem influxum litur-
giae gallicanae passae sunt. Hic tamen tamquam «romani» sensu lato
omnes illi textus habentur qui in sacramentariis sic dictis romanis — gela-
sianis saeculi VIII minime exclusis — inveniuntur.
Praeter Canonem romanum eiusque formam quoad textum in aliis
regionibus mutatam et praeter quaedam formularia Precis eucharisticae
integra addidimus, ubi convenire visum est, in appendice non paucas ora-
tiones particulares, Praefationes nempe et orationes « Post Sanctus» et
«Post Secreta». Praefationes Missalis Romani tamen, ad quas unicuique facilis
est aditus, ut notae habentur ac proinde hic non exscribuntur. Quibusdam
exclusis, tales textus elegimus, qui rationem Precis eucharisticae et indolem
liturgiarum et orationum cuiusque liturgiae quam optime demonstrent.
De more ex fonte antiquissimo, in quo formula inveniri potest, hausimus;
si tamen fontes recentiores textum meliorem praebent, eum ex hoc fonte
sumpsimus, vel saltem lectiones variantes, quarum graviores inter uncos
angulatos posuimus.
Ut textus lectu et intellectu faciles praeberentur, opportunum non duxi-
mus eos secundum orthographiam codicum manuscriptorum eorumque lec-
420 TEXTUS LITURGIARUM OCCIDENTALIUM
tiones erroneas vel insolitas et difficiliores transcribere. Proinde eos in for-

mam orthographiae recentis atque interdum grammaticae facilius intelli-
gibilis mutavimus, et errores — fere semper secundum propositiones in
apparatu critico editionum indicatas — emendavimus, lectiones erroneas
maioris momenti referentes in notis. At nostrum textum emendatum ne-
que semper unice possibilem neque semper optimum vel originalem esse
putamus. — Eos textus difficiliores quos non immutavimus, prudens lector
ipse intelligat. Ouiqumque autem ex variis lectionibus ipse sibi textum
originalem restituere desiderat, criticas codicum editiones, ex quibus et
nos hausimus, inspiciat.
Titulos formularum indicavimus tales quales in documentis habentur,
excepta inscriptione « Item alia » in casu quo plures formulae eiusdem festi
praebentur.
Particularis est condicio textuum liturgiae hispanicae, quippe qui ab
editore J. Pinell secundum codices manuscriptos, non vero secundum edi-
tiones exstantes editi sunt; qui auctor apparatum criticum et commenta-
rium horum textuum alibi publici iuris faciet.
Sequuntur in primo loco duo testimonia quae Precis eucharisticae mentio-

nem faciunt quaeque non e libris proprie dictis liturgicis, 1. e. sacramentariis,
sed e catechesi baptismali (De sacramentis) et ex opere apologetico (Frag-
mentum anonymum arianum) desumpta sunt. Alia testimonia secundaria,
quae inter alia etiam ad liturgiam africanam spectant, in secundo appa-
ratu ad Canonem missae romanae pertinente inveniuntur.
BIBLIOGRAPHIA: K. GAMBER, Sakramentartypen. Versuch einer Grup-

pierung der Handschriften und Fragmente bis zur Jahrtausendwende -
Texte und Arbeiten 49/50. Beuron 1958; IpEM, Codices liturgici latini
antiquiores -- Spicilegii Friburgensis Subsidia 1. Freiburg Schw. ?1968;
B. FrscHER, Liturgie. VII. Abendlàndische Liturgien, in: LThK 6 (1961)
1091-1095; J. A. JUNGMANN, Die Stellung Christi im liturgischen Gebet
- Liturgiewissenschaftliche Quellen und Forschungen 19/20. Münster
1962; L. BouvEn, Eucharistie. Théologie et spiritualité de la priére eucha-
ristique. Tournai 1966.
FoNTES: Cf. supra, pp. XX-XXII.

ΓΟΥΡΕ
Χ ͵Ύ ΒΕ ΕΙΒΕΊΒΙΝΟΝ BEBRURGICIS
1. AMBROSIUS
DE SACRAMENTIS IV 5, 21s.; 6, 26s.
BIBLIOGRAPHIA: QUASTEN 137-177, PE: 160-162, bibliographia: 137-139;

C. CALLEWAERT, Histoire positive du Canon romain. Une épiclése à Rome?,
in: Sacris Erudiri 2 (1949) 95-110, praesertim 98ss.; CH. MonnRMANN, Le
style oral du De Sacramentis de saint Ambroise, in: Vigiliae Christianae
6 (1952) 168-177.
EprrI0: O. FALLER, Sancti Ambrosii opera VII - CSEL 73 (Vindobonae
1955)59 757.
5 21 Vis scire, quam verbis caelestibus consecretur ? Accipe, quae

sunt verba. Dicit sacerdos:
Fac nobis, inquit, hanc oblationem scriptam, rationabilem, accepta-
bilem, quod est figura corporis et sanguinis Domini nostri Iesu Christi.
Qui pridie quam pateretur, in sanctis manibus suis accepit panem,
respexit ad caelum, ad te, sancte Pater omnipotens aeterne Deus,
gratias agens benedixit, fregit, fractumque apostolis et discipulis
suis tradidit dicens: Accipite et edite ex hoc omnes; hoc est enim
corpus meum, quod pro multis confringetur. — Adverte!
22 Similiter etiam calicem, postquam cenatum est, pridie quam
pateretur, accepit, respexit ad caelum, ad te, sancte Pater omnipotens
aeterne Deus, gratias agens benedixit, apostolis et discipulis suis tra-
didit dicens: Accipite et bibite ex hoc omnes; hic est enim sanguis meus.
6 26 Deinde quantum sit sacramentum, cognosce. Vide quid di-
cat: Quotienscumque hoc feceritis, totiens commemorationem mei
facietis, donec iterum adveniam.
27 Et sacerdos dicit: Ergo memores gloriosissimae eius passionis
et ab inferis resurrectionis et in caelum ascensionis offerimus tibi
hanc immaculatam hostiam, rationabilem hostiam, incruentam ho-

stiam, hunc panem sanctum et calicem vitae aeternae.
Et petimus et precamur, uti hanc oblationem suscipias in sublime
altare tuum per manus angelorum tuorum, sicut suscipere dignatus es
munera pueri tui iusti Abel et sacrificium patriarchae nostri Abrahae
et quod tibi obtulit summus sacerdos Melchisedech.
2. FRAGMENTUM ANONYMUM ARIANUM

E CODICE BIBLIOTHECAE VATICANAE LAT. 5750
BIBLIOGRAPHIA: Α. Mar, Scriptorum veterum nova collectio e Vaticanis

codicibus edita 3 (Romae 1828) 2 (- PL 13, 611B-612B]; G. ΜΈΒΟΑΤΙ,
Antiche reliquie liturgiche Ambrosiane e Romane. III. Frammenti liturgici
latini tratti da un anonimo ariano del sec. IV/V — Studi e Testi 7 (Città
del Vaticano 1902) 47-56; E. A. LowE, Codices latini antiquiores I (Oxford
1934) 31.
EpnrrIo: L. C. MonrBERG, in: Sacramentarium Veronense -- Rerum Ec-
clesiasticarum Documenta, Fontes 1 (Roma 1956) 202.
Nullo modo praeponunt Patrem Filio in scriptis suis, insuper omnes

qui praeponunt Patrem Filio condemnant, et tamen ipsi praeponunt
Patrem Filio in oblationibus suis dicentes:
Dignum et iustum est nos tibi hic et ubique gratias agere, Domine
sancte omnipotens Deus; neque est alius, per quem ad te aditum
habere, precem facere, sacrificationem tibi offerre possimus nisi per
quem tu nobis misisti, et cetera.
Item: Dignum et iustum est, aequum et iustum est nos tibi super
omnia gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus,
qui incomparabili tuae bonitatis honestate lucem in tenebris fulgere
dignatus es mittens nobis Iesum Christum sospitatorem animarum
nostrarum, qui nostrae salutis causa humiliando se ad mortem usque
subiecit, ut nos ea quae Adam amiserat immortalitate restitutos
effice-
ret sibi heredes et filios. Cuius benignitatis agere gratias tuae
tantae
magnanimitati quibusque laudibus nec sufficere possumus
petentes de
tua magna et flexibili pietate accepto ferre sacrificium istud, quod
tibi
offerimus stantes ante conspectum tuae divinae pietatis:
per Iesum
Christum Dominum et Deum nostrum, per quem petimus
et rogamus.
Π. LITURGIA ROMANA
(L. EIZENHÓFER - I. PAHL)
Preci eucharisticae in liturgia romana respondent Praefatio et Canon,

quae usque ad saeculum IX communi nomine Canonis comprehendebantur,
et quidem recte, quia unum totum constituunt.
Adsunt quidem in hoc pleniore et veriore conceptu Canonis omnes partes
quae ex traditione antiqua ad Precem eucharisticam requiri solent: gratia-
rum actio (Praefatio), oratio epicletica (Quam oblationem ;pro communione:
Supplices), narratio institutionis (Qui pridie), anamnesis cum oblatione
(Unde et memores; Supra quae), doxologia (Per ipsum); adest etiam eaque
satis ampla intercessio. Attamen aequilibrium harum partium deest, et
revera Canon romanus ante verba institutionis ab Eucharistia antiqua
valde differt.
Notae specificae hae fere considerantem percellunt:

1. Prior pars Canonis, sc. Praefatio, et haec sola, adhuc est variabilis,
dum reliqua, si paucos casus paucaque verba excipias, fixa manent. Cuius
tamen priscae variabilitatis Romae tam devius usus irrepsit, ut in quadam
reformatione romana rigidiora numerus Praefationum ex plus quam 260
leonianis et plus quam 50 gelasianis sit imminutus ad circa 12 gregorianas.
2. In his Praefationibus romanis laude creatoris pro creatione omnino
omissa plerumque tantum pars operis redemptionis alicui diei festo respon-
dens praedicatur, vel laus sanctorum cantatur, vel Dei auxilium in necessi-
tatibus dicitur et imploratur, ut alia minus apta omittamus.
3. Post Sanctus gratiarum actio nullo modo continuatur, sed usque ad
narrationem institutionis fere nihil profertur nisi supplicationes.
4. Intercessio bipartita est: prior pars pro vivis mox post Sanctus, altera
pro defunctis (Memento etiam) versus finem Canonis dicitur, et quidem
ita, ut illa pars prior variis elementis constet: sc. oratione pro Ecclesia
(In primis), oratione pro offerentibus (Memento Domine) multorum sancto-
rum nominatorum memoriam venerantibus (Communicantes), oratione pro
quibusdam necessitatibus sive occasionibus (Hanc igitur).
5. Ante doxologiam interdum formula deprecatoria inseritur, quae be-
nedictionem rerum (ut olei in Cena Domini) vel frugum novarum postulat
et verbis «Per quem haec omnia» semper concluditur.
BIBLIOGRAPHIA: P. CaciN, L'euchologie latine. 2. Eucharistia. Canon

primitif de la messe ou formulaire essentiel et premier de toutes les liturgies —
Scriptorium Solesmense 2. Rome - Paris — Tournai 1912; G. Dix, The
Shape of the Liturgy. London 1945, repr. *1949; E. BoURQUE, Étude sur les
sacramentaires Romains. Vol. 1 et 3 — Studi di antichità cristiana 20 et 25.
Roma 1948-1958, vol. 2 Québec 1952; A. STUIBER, Libelli Sacramentorum
Romani. Untersuchungen zur Entstehung des sogenannten Sacramentarium
Leonianum - Theophaneia 6. Bonn 1950.
CANON MISSAE
EniTIO: Ex sacramentariis gregorianis, additis quibusdam aliorum codi-

cum lectionibus selectis in notis.
Textus Canonis missae romanae quinque, ut ita dicamus, familiis codi-
cum traditus est: sacramentariis gallicanis et celticis (Bo MFr Sto), gela-
sianis (VAS), gregorianis (CRO), expositionibus missae (OR VII), codicibus
ambrosianis (Am). Quorum ex codicum lectionibus praecipuas tantum in
apparatu (I) afferimus, et quidem non tantum eas quae demonstrant, quo-
modo Canon gregorianus modificatus vel amplificatus sit, sed etiam quas-
dam lectiones quae selectos locos Canonis exoleti antegregoriani illuminent,
qui totus restitui nequit. Recensio Alcuini in eis locis elucet ubi O nomi-
natur vel intelligitur. — Itaque traditio textus ab E. ΒΙΒΗΟΡ, B. Borrk et
L. EizENHÓFER exhibita, hic valde simplicior redditur gravissimis tantum
codicum electorum lectionibus retentis.
Formas Canonis romani quae in Apostolica Traditione Hippolyti, vel in De
sacramentis Ambrosii, vel in Canone mediolanensi, vel in Missali de Stowe
traduntur integras in hoc libro invenies.
Exemplo B. BorrE (Le Canon de la messe romaine) et L. EIZENHÓFER
(Canon missae romanae II) incitati adiungimus in apparatu II textus ex an-
tiquis scriptoribus ecclesiasticis selectos, qui textui Canonis testimonio sunt.
BiBLIOGRAPHIA: E. ΒΙΒΗΟΡ, On the Early Texts of the Roman Canon, in:
The Journal of Theological Studies 4 (1903) 555-577, Liturgica historica.
Papers on the Liturgy and Religious Life of the Western Church (Oxford 1918,
repr. London 1962) 77-115; IpEw (ed.), Le Canon de la messe. De la Préface à
la Communion — Cours et conférences des Semaines liturgiques 7. Louvain
1929; F. CABROL, Canon Romain, in: DACL 2 (1924) 1847-1905; B. ΒΟΤΤΕ,
Le Canon de la messe romaine. Édition critique, introduction et notes --
Textes et études liturgiques 2. Louvain 1935, repr. 1962; IDEM, Canon
missae, in: RAC 2 (1954) 842-845; B. ΒΟΤΤΕ - Cu. MoHRMANN, L'Ordi-
LITURGIA ROMANA 425
naire de la messe. Texte critique, traduction et études — Études liturgiques 2.

Paris — Louvain 1953, repr. 1966; V.L. KENNEDY, The Pre-Gregorian
«Hanc igitur», in: Ephemerides Liturgicae 50 (1936) 349-358; IpEM, The
Saints of the Canon of the Mass - Studi di antichità cristiana 14. Città del
Vaticano ?1963; A. BAUMSTARKE, Das «Problem» des rómischen MeBkanons.
Eine Retractatio auf geistesgeschichtlichem Hintergrund, in: Ephemerides
Liturgicae 53 (1939) 204—243; C. CALLEWAERT, La finale du canon de la
messe, in: Revue d'Histoire Ecclésiastique 39 (1943) 5-21; IpEM, S. Léon,
le «Communicantes» et le «Nobis quoque peccatoribus», in: Sacris Erudiri 1
(1948) 123-164; IpnEM, Histoire positive du Canon romain. Une épiclése à
Rome?, in: Sacris Erudiri 2 (1949) 95-110; G. ErrARD, Interpolated Amen's
in the Canon of the Mass, in: Theological Studies 6 (1945) 380—391; B. Ca-
PELLE, Et omnibus orthodoxis atque apostolicae fidei cultoribus, in: Miscel-
lanea historica A. de Meyer I (Louvain 1946) 137-150, Travaux liturgiques
de doctrine et d'histoire II (Louvain 1962) 258-268; IpEM, Problémes
textuels de la préface romaine, in: Mélanges Jules Lebreton II - Recherches
de Science religieuse 40 (1951—52) 139-150; IpEM, Innocent I*r et le canon
de la messe, in: Recherches de Théologie ancienne et médiévale 19 (1952)
5—16, Travaux liturgiques II, 236-247; InEM, Problémes du «Communican-
tes» de la messe, in: Revista Liturgica 40 (1953) 187-195, Travaux litur-
giques II, 269-275; IpEM, L'intercession dans la messe romaine, in: Revue
Bénédictine 65 (1955) 181-191, Travaux liturgiques II, 248-257; IDEM,
L'évolution du «Qui pridie» de la messe romaine, in: Recherches de Théo-
logie ancienne et médiévale 22 (1955) 5-16, Travaux liturgiques II, 276-
286; InEM, Canon, in: LW 347-350; J. BRINKTRINE, Über die Herkunft
und die Bedeutung des Kanongebetes der rómischen Messe: Per quem
haec omnia, in: Ephemerides Liturgicae 62 (1948) 365-369; M. DEL Ara-
MO, La conclusión actual del Canon de la Misa, in: Miscellanea liturgica
in honorem L. C. Mohlberg II - Bibliotheca «Ephemerides Liturgicae» 23
(Roma 1949) 107-113; H. FRANE, Beobachtungen zur Geschichte des
MeBkanons, in: Archiv für Liturgiewissenschaft 1 (1950) 107-119; J. Gass-
NER, The Canon of the Mass. Its History, Theology, and Art. St. Louis —
London 1950; J. PascHER, Eucharistia. Gestalt und Vollzug. Freiburg
Br. ?1953; L. EizENHÓFER, Canon missae Romanae. I. Traditio textus -
Collectanea Anselmiana. Rerum Ecclesiasticarum Documenta, Subsidia
studiorum 1. Roma 1954; II. Textus propinqui - Rerum Ecclesiasticarum
Documenta, Subsidia studiorum 7. Roma 1966; IpEM, Te igitur und Com-
municantes im rómischen MeBkanon, in: Sacris Erudiri 8 (1956) 14—75;
J. A. JUNGMANN, Das eucharistische Hochgebet. Grundgedanken des Canon
Missae — Rothenfelser Reihe 1. Würzburg 1954; IpEM, Missarum Sollemnia.
Eine genetische Erklárung der rómischen Messe (Freiburg Br.51962) I, 63-77;
II, 127-340; ΙΡΕΜ, Le Canon romain et les autres formes de la grande
priére eucharistique, in: La Maison-Dieu 87 (1966) 62-77; B. OPFERMANN,
29
44
Die Erforschung des rómischen Mefkanons, in: Theologie und Glaube
A. SruiBER, Die Diptych en-
(1954) 263-279, bibliographia: 263-265;
i-
Formel für die nomina offerentium im rómischen MeDkanon, in: Ephemer
des Liturgicae 68 (1954) 127-146; M. RIGHETTI , Manuale di storia liturgica
III (Milano ?1956) 301-423; E. C. RArCLIFF, The Institution Narrative of
the Roman Canon Missae. Its Beginnings and Early Background, in: Texte
und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur 64. Studia
Patristica 2 (Berlin 1957) 64-82; E. GRIFFE, Trois textes importants pour
l'histoire du Canon de la Messe, in: Bulletin de Littérature Ecclésiastique 59
(1958) 65—72; P. BoRELLA, Il canone della messa romana nella sua evolu-
zione storica, in: Ambrosius 35 (1959) Suppl. [26] -- [50]; J. P. ΡῈ Jowc,
Epiklese, in: LThK 3 (1959) 935-937, LW 683-686; G. LUCCHESI, Myste-
rium fidei. I1 testo della consacrazione eucaristica nel canone romano
— Biblioteca Cardinale Gaetano Cicognani 4. Faenza 1959; E. LENGELING,
Kanon in der hl. Messe, in: LThK 5 (1960) 1284-1286; A.-G. MARTIMORT
(ed.), L'Église en priére. Introduction à la Liturgie (Tournai 1961) praeser-
tim 381—412; ΤῊ. ΜΑΕΕΤΕΝΒ, Pour une meilleure intelligence de la priére
eucharistique — Paroisse et Liturgie. Collection de pastorale liturgique 42.
Bruges ?1963; L. BovvzER, La Préface et le Sanctus, in: La Maison-Dieu 87
(1966) 97-110; P. BRuvLANTS, Les préfaces du missel romain, ibid. 111--
133; C. VacAGGINI, Le Canon romain et la réforme liturgique, ibid. 134—
140; IpnEw, Il canone della messa e la riforma liturgica. Problemi e progetti —
Quaderni di Rivista liturgica 4. Torino 1966; J. PINELL, La grande con-
clusion du Canon romain, in: La Maison-Dieu 88 (1966) 96-115.
? Dominus vobiscum.
Et cum spiritu tuo.
Sursum corda.
Habemus ad Dominum.
Gratias agamus Domino Deo nostro.
Dignum et iustum est. !
? Inscriptionem Incipit canon actionis ve] similem hic praeponunt M Fv Ge.
! Cf. CveRIANUS, De dom. or. 31 (CSEL 3,289): Ideo et sacerdos ante oratio-
nem praefatione praemissa parat fratrum mentes dicendo: Susum corda, ut
dum respondet plebs: Habemus ad Dominum, admoneatur nihil aliud se quam
Dominum cogitare debere. -- AucusTINUS, Sermo 227 (PL 38,1100): Primo post
orationem, admonemini sursum habere cor... cum dicitur: Sursum cor; respon-
detis: Habemus ad Dominum... sequitur episcopus, vel presbyter qui offert, et
LITURGIA ROMANA 427
Vere dignum et iustum est aequum et salutare nos tibi semper et

ubique gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus,
per Christum Dominum nostrum. Per quem maiestatem tuam laudant
angeli, adorant dominationes, tremunt potestates, caeli caelorumque
virtutes ac beata Seraphim socia exsultatione concelebrant. Cum qui-
bus et nostras voces ut admitti iubeas deprecamur supplici confessione
dicentes !:
Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus sabaoth. Pleni sunt caeli et
terra gloria tua. Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit in nomine
Domini. Hosanna in excelsis ?.
Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum Fillium tuum
Dominum nostrum supplices rogamus et ὃ petimus, uti accepta habeas
et benedicas haec dona, haec munera, haec sancta sacrificia illibata. In
ἘΠΕῚ 80..727.Ζ2:
dicit, cum responderit populus, Habemus ad Dominum sursum cor: Gratias

agamus Domino Deo nostro... Et vos attestamini, Dignum et iustum est dicen-
tes. — IDEM, En. in ps. 148,5 (CChr 40,2169): Cor ibi (sc. in caelis» habeamus,
et non sine causa audiamus: Sursum corda. — Ing, De vera relig. 3,5 (PL 34,125):
... ut quotidie per universum orbem humanum genus una pene voce respondeat,
sursum corda se habere ad Dominum.
! Cf. CvPRIANUS, De lapsis 1 (CSEL 3,237): ... dandaelaudes Deo et beneficia
eius ac munera cum gratiarum actione celebranda, quamvis agere gratias nostra
vox nec in persecutione cessaverit... benedictiones eius et laudes semper et
ubique cum gloria praedicemus.
? Cf. 118. Powr. (L. DucnESNE, Le Liber pontificalis [Paris ?1955] 1,128):
Hic (Xystus I» constituit, ut intra actionem, sacerdos incipiens, populo hym-
num decantare: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus sabaoth, et cetera. —
Ps.-AMBnosrus, Libellus de Spiritu sancto (L. CHAvovuTIER, Un libellus pseudo-
ambrosien sur le Saint-Esprit, in: Sacris Erudiri 11 [1960] 136-191, p. 149): Unde
etiam tractum est per omnes fere orientales Ecclesias et nonnullas occidentales,
utin oblationibus sacrificiorum, quae Deo Patri offeruntur, una cum sacerdote
voce populus utatur, id est: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus sabaoth.
Plena est omnis terra maiestate eius. — Ps.-ATHANASIUS, Expos. fidei cath. 63
(CChr 9,145): ... perfectam trinitatem adorantes et magnificantes, sicut in
mysteriis ore nostro dicimus, ita conscientia teneamus: Sanctus, sanctus,
sanctus Dominus Deus omnipotens. — CoNciLIUM VASENSE (a. 529) can. 3 (MaNsr
8,727): Et in omnibus missis, seu in matutinis, seu in quadragesimalibus,
seu in illis quae pro defunctorum commemoratione fiunt, semper Sanctus, sanc-
tus, sanctus, eo ordine, quo modo ad missas publicas dicitur, dici debeat: quia
tam sancta et tam dulcis et desiderabilis vox, etiamsi die noctuque possit dici,
fastidium non poterit generare.
primis quae tibi offerimus pro Ecclesia tua sancta catholica, quam
pacificare, custodire, adunare et regere digneris toto orbe terrarum !,
una cum ? famulo ἢ tuo papa nostro illo *.
à Memento, Domine, famulorum famularumque tuarum *? et om-
? beatissimo add. Sto? CR.

Ὁ famulo «sque illo om. M Fr et add. omnibus orthodoxis atque apostolicae
fidei cultoribus (— fextus papalis antiquus?).
? et antistite nostro illo add. Bo Ge O 1474; deinde et omnibus orthodoxis
atque catholicae et apostolicae fidei cultoribus add. O (Bo Sto? V?) 1474.
4 Memento domine famulo tuo rege nostro illo praem. A 1756 (cf. V 1244).
* n. add. 1474 ; Hic nomina vivorum memorentur si volueris sed non dominica
die nisi ceteris diebus add. OR VII, 7.
! Cf. OPrATUS Mirev. 2,12 (CSEL 26,47): Offere vos dicitis Deo pro una
Ecclesia, quae sit in toto terrarum orbe diffusa. — VIGILIUS, Epist. ad Iust.
(CSEL 35,348): Omnes pontifices antiqua in offerendo sacrificio traditione de-
poscimus exorantes, ut catholicam fidem adunare, regere Dominus et custodire
toto orbe dignetur. - BERNOLDUS CONSTANTIENSIS, Micrologus 13 (PL 151,985):
Item post nomen domini papae sive proprii episcopi addiiciunt: Et omnibus
orthodoxis atque catholicae et apostolicae fidei cultoribus, sed superfluo. Nam
ordo statim in sequenti versu, ubi dicitur: Memento, Domine, famulorum
famularumque, nobis concedit, ut omnium vivorum commemoremus, quos-
cumque voluerimus. — PELAGIUS I, Epist. ad episcopos Tusciae (Monumenta
Germaniae historica, Epistolae 3,80s.): Quomodo vos ab universi orbis commu-
nione separatos esse non creditis, si mei inter sacra mysteria secundum consue-
tudinem nominis memoriam reticetis, in quo licet indigno apostolice sedis pro
successione episcopatus praesenti tempore videtis consistere firmitatem? —
MoLO 321s., Post Pridie: Credimus, Domine sancte, Pater aeterne, omnipotens
Deus, Iesum Christum Filium tuum Dominum nostrum pro nostra salute incar-
natum fuisse, et in substantia deitatis tibi semper esse aequalem. Per quem te
petimus et rogamus, omnipotens Pater, ut accepta habeas et benedicere digneris
haec munera et haec sacrificia illibata, quae tibi in primis offerimus pro tua
sancta Ecclesia catholica, quam pacificare digneris per universum orbem terra-
rum in tua pace diffusam. Memorare etiam, quaesumus, Domine, servorum
tuorum, qui tibi in honore sanctorum tuorum illorum reddunt vota sua Deo
vivo ac vero, pro remissione suorum omnium delictorum. Quorum oblationem
benedictam, ratam rationabilemque facere digneris. Quae est imago et simili-
tudo corporis et sanguinis Iesu Christi Filii tui ac redemptoris nostri.
? Cf. INNOcENTIUS I, Ep. 25 (ad Decent.) (PL 20,553B-554A): De nominibus
vero recitandis, antequam precem sacerdos faciat, atque eorum oblationes,
quorum nomina recitanda sunt, sua oratione commendet, quam superfluum
sit, et ipse pro tua prudentia recognoscis, ut cuius hostiam necdum Deo offeras,
eius ante nomen insinues, quamvis illi incognitum sit nihil. Prius ergo oblationes
sunt commendandae, ac tunc eorum nomina, quorum sunt, edicenda: ut inter
LITURGIA ROMANA 429
nium circum adstantium ?, quorum tibi fides cognita est et nota

devotio ?!, Qui tibi offerunt hoc sacrificium laudis: pro se suisque
omnibus, pro redemptione animarum suarum, pro spe salutis et inco-
lumitatis suae tibi ^ reddunt vota sua aeterno Deo vivo et vero.
Communicantes
IN NATALE DOMINI additur: H 8,4
Et diem sacratissimum celebrantes, quo beatae Mariae intemerata
virginitas huic mundo edidit salvatorem: sed et memoriam.
IN EPIPHANIA H 17,4
Et diem sacratissimum celebrantes, quo Unigenitus tuus in tua tecum
gloria coaeternus in veritate carnis nostrae visibiliter corporalis appa-
ruit: sed et memoriam.
IN CENA DOMINI Η 77,3
Et diem sacratissimum celebrantes, quo Dominus noster lesus Chri-
stus pro nobis est traditus: sed et memoriam.
IN SABBATO SANCTO seu IN DOMINICA SANCTA H 87(88),4

Et noctem se» diem sacratissimum celebrantes resurrectionis Domini
Dei nostri Iesu Christi secundum carnem: sed et memoriam.
IN ASCENSA DOMINI H 108,4

Et diem sacratissimum celebrantes, quo Dominus noster unigenitus
Filius tuus unitam sibi fragilitatis nostrae substantiam in gloriae tuae
dextera collocavit: sed et memoriam.
? circum adstantium] circumstantium 7462,

Ὁ pro quibus tibi offerimus vel add. O 1474.
* tibi] tibique 7499.
sacra mysteria nominentur, non inter alia, quae ante praemittimus, ut ipsis
mysteriis viam futuris precibus aperiamus. — HrgRONYMUS, Comm. in Hierem.
2,108 (CSEL 59,147s. At nunc publice recitantur offerentium nomina, et
redemptio peccatorum mutatur in laudem. — FEr:iX III, Ep. 3,2 (A. THIEL,
Epistolae Romanorum pontificum genuinae 1,240): Reparata concordia et
servata integritate fidei, puris mentibus acceptissimas Deo faciamus placationis
hostias, quas pro omni populo christiano et salute gloriosissimi imperatoris
offerimus.
! Cf. BERNOLDUS Cowsr., Micrologus 13 (PL 151,985C): Item post pauca
addunt: Pro quibus tibi offerimus, cum in antiquioribus et veracioribus sacra-
mentariis non nisi sub tertia persona offerentes ibi reperiantur.
ITEM ALIA L 178

no-
Et diem sacratissimum celebrantes ascensionis in caelum Domini
stri Iesu Christi: sed et memoriam.
IN SABBATO seu IN DIE DOMINICO PENTECOSTES H 111(112),4
Et diem sacratissimum Pentecosten celebrantes, quo Spiritus sanctus

apostolis innumeris linguis apparuit: sed et memoriam.
ITEM ALIA 52224
Et diem sacratissimum Pentecosten celebrantes, quo apostoli aposto-

lorumque discipuli omnium charismatum spiritalia dona sumpserunt:
sed et memoriam.
et^ memoriam venerantes! in primis gloriosae semper virginis

Mariae genetricis Dei et Domini nostri Iesu Christi, sed et beatorum
apostolorum ac martyrum tuorum Petri?, Pauli, Andreae, Iacobi,
Ioannis, Thomae, Iacobi, Philippi, Bartholomaei, Matthaei, Simonis
et Thaddaei, Lini, Cleti, Clementis, Xysti, Cornelii, Cypriani, Laurentii,
? et] sed et Bo!

M Fr.
Ὁ et add. Sto 1482.
! Cf. OPTATUS MirEv. 2,4 (CSEL 26,38): Quam (cathedram Petri» nescio, si
vel oculis novit et ad cuius memoriam non accedit quasi scismaticus contra
apostolum faciens, qui ait: Memoriis sanctorum communicantes. Ecce praesentes
sunt ibi duorum memoriae apostolorum. Dicite, si ad has ingredi potuit aut
obtulit illic, ubi sanctorum memorias esse constat. — CvPRIiANUS, Ep. 12,2
(CSEL 3, 503): Denique et dies eorum quibus excedunt annotate, ut commemo-
rationes eorum inter memorias martyrum celebrare possimus... et celebrentur
hic a nobis oblationes et sacrificia ob commemorationes eorum, quae cito
vobiscum Domino protegente celebrabimus. — AucusriNUs, De s. virginitate 45
(CSEL 41,290): Perhibet enim praeclarissimum testimonium ecclesiastica
auctoritas, in qua fidelibus notum est, quo loco martyres et quo defunctae
sanctimoniales ad altaris sacramenta recitentur. — IDEM, Gesta collationis Car-
thag. 230 (PL 11, 1403B): In Ecclesia sumus, in qua Caecilianus episcopatum
gessit et diem obiit. Eius nomen ad altare recitamus, eius memoriae communi-
camus, tamquam memoriae fratris. — IpEM, Tract. in ev. Io. 84, 1 (CChr 36,537):
Ideo quippe ad ipsam mensam non sic eos (sc. martyres» commemoramus,
quemadmodum alios qui in pace requiescunt, ut etiam pro eis oremus, sed magis
ut ipsi pro nobis, ut eorum vestigiis adhaereamus. — IpEM, Sermo 297, 2 (PL
38,1360): Unde, quod norunt fideles, distincti a defunctis loco suo martyres
recitantur; nec pro eis oratur, sed eorum orationibus Ecclesia commendatur.
LITURGIA ROMANA 431
Chrysogoni, Ioannis et Pauli, Cosmae et Damiani? et omnium sanc-

torum tuorum, quorum meritis precibusque concedas, ut in omni-
bus protectionis tuae muniamur auxilio. Per? Christum Dominum
nostrum *.
Hanc igitur oblationem servitutis nostrae sed et cunctae familiae
tuae !, quaesumus, Domine, ut placatus accipias * diesque nostros in
tua pace disponas atque ab aeterna damnatione nos eripi et in elec-
torum tuorum iubeas grege numerari!. Per Christum Dominum
nostrum f.
IN CENA DOMINI H 77,4

Hanc igitur oblationem servitutis nostrae sed et cunctae familiae tuae,
quam tibi offerimus ob diem, in qua Dominus noster Iesus Christus
tradidit discipulis suis corporis et sanguinis sui mysteria celebranda,
quaesumus, Domine, ut placatus accipias. Qui pridie.
IN SABBATO SANCTO (usque ad Sabbatum in Albis, et in Vigilia Pente-

costes usque ad sequens Sabbatum) H 87,5
Hanc igitur oblationem servitutis nostrae sed et cunctae familiae tuae,
quam tibi offerimus pro his quoque quos regenerare dignatus es ex aqua
et Spiritu sancto, tribuens eis remissionem omnium peccatorum, quae-
sumus, Domine, ut placatus accipias.
^ Hilarii Martini add. M Fv; Hilarii Martini Augustini Gregorii Hieronymi

Benedicti add. Bo Ge; et quorum sollemnitas hodie in conspectu tuae maiestatis
celebratur domine deus noster toto in orbe terrarum add. Gvegovius III (731-747)
et multi codices posteriores ; si fuerit natale sanctorum hic dicat: sed et diem nata-
licii beati illius celebrantes add. OR VII,$.
b eundem add. 1474.
* Amen add. 1474.
4 quam tibi offerimus in honorem... add. Bo M Fv Sto.
* accipias] suscipias Bo? M Fr Sto ; Ge im propriüs.
i Amen add. 1474.
! Cf. 118. Pour. (DucBEsNE 1,312): Hic (Gregorius I» augmentavit in praedi-

cationem Canonis: Diesque nostros in tua pace dispone, et cetera. — BEDA VEN.,
Hist. eccl. 2, 1 (PL 95, 80B): Sed et in ipsa missarum celebratione tria verba
maximae perfectionis plena superadiecit: Diesque nostros in tua pace disponas,
atque ab aeterna damnatione nos eripi, et in electorum tuorum iubeas grege
numerari. — IOANNES Drac., S. Gregorii M. Vita 2, 17 (PL 75, 94A): In Canone
apposuit: Diesque nostros in tua pace dispone atque ab aeterna damnatione nos
eripi et in electorum tuorum iubeas grege numerari.
IN BENEDICTIONE EPISCOPORUM E0279
Hanc igitur oblationem servitutis nostrae sed et cunctae familiae

tuae, quam tibi offerimus etiam pro famulo tuo illo, quem ad episco-
patus ordinem promovere dignatus es, quaesumus, Domine, ut placatus
accipias et propitius in eo tua dona custodias, ut quod divino munere
consecutus est divinis effectibus exsequatur: diesque nostros in tua.
AD SPONSAS VELANDAS Ἡ 200,4
Hanc igitur oblationem famulorum tuorum, quam tibi offerunt pro

famula tua illa, quam perducere dignatus es ad statum mensurae et ad
diem nuptiarum, pro qua maiestati tuae supplices fundimus preces, ut
eam propitius cum viro suo copulare digneris, quaesumus, Domine, ut
placatus.
PRO HIS QUI AGAPE FACIUNT V 1427
Hanc igitur oblationem, Domine, famuli tui illius, quam tibi offeret
ob iustis eleemosynis suis, quod in pauperes tuos operatur, placatus
suscipias deprecamur. Pro quo maiestati tuae supplices fundimus
preces, ut adicias ei tempora vitae, ut per multa curricula annorum
laetus tibi in pauperes tuos haec operetur atque annua tibi vota persol-
vat: per Christum.
SUPER DEFUNCTOS L 1140
Hanc igitur oblationem illius famuli tui, quam tibi offeret pro ani-
mam famuli tui illius, quaesumus, Domine, propitiatus accipias, et
miserationum tuarum largitate concedas, ut quidquid terrena conversa-
tione contraxit, his sacrificiis emundetur, ac mortis vinculis absolutis
transitum mereatur ad vitam: per.
ITEM ALIA PRO EPISCOPO: T, 1158
Hanc igitur: ut qui beati Petri apostoli sedem vicario secutus officio,
tuae quoque gratiae largitate perpetuam dignitatis apostolicae perci-
piat portionem: per ὃ.
a
Inveniuntur etiam multae aliae formulae in sacramentariis, secundum
diversas necessitates.
LITURGIA ROMANA 433
Quam oblationem
IN NATALE EPISCOPORUM /ic inseritur : L 959
totius mecum gratulantis Ecclesiae. |l
tu, Deus, in omnibus, quaesumus, benedictam, ascriptam, ratam,
rationabilem acceptabilemque facere digneris, ut * nobis corpus et
sanguis fiat dilectissimi Filii tui Domini ἢ Dei? nostri Iesu Christi 1.
Qui pridie quam ? pateretur
IN CENA DOMINI GeV 372
Qui (h5ac die, antequam traderetur.
ITEM ALIA H 77,4b
Qui pridie quam pro nostra omnium salute pateretur, hoc est hodie.
accepit panem in sanctas ac venerabiles manus suas* elevatis
oculis in caelum ad te Deum Patrem suum omnipotentem tibi
gratias agens * benedixit, fregit, dedit ^ discipulis suis dicens: Accipite
et manducate ex hoc omnes. Hoc est enim corpus meum. Simili modo,
posteaquam cenatum est, accipiens * et hunc praeclarum calicem
αἰ quae Bo M Fr Sto Am.
autem add. Bo M Fr Sto Am.
dei om. O 7474.
£g
ὦo
pro (nostra) (et) omnium salute add. Go GaV Mon Am Fragmenta Hibernica.
et add. 1474.
suis add. Bo? M Fv Sto.
OQ
oc
r^ agens] egit M Fy Sto.
dedit] deditque 7474.
! posteaquam] postquam M Fr 1474.
* accipiens] accepit Bo M Fr Sto.
! Cf. GELASIUS I, Tract. 3,14 (E. Scuwanz, Publizistische Sammlungen zum
acacianischen Schisma — Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissen-
schaften, phil.-hist. Abteilung, NF 10 [1934] 94): Et certe imago et similitudo
corporis et sanguinis Christi in actione mystica celebrantur. - MoLS 627, Post
Pridie: ... Hanc quoque oblationem ut accepto habeas et benedicas supplices
exoramus, sicut habuisti accepto munera Abel pueri tui iusti, et sacrificium
patriarchae patris nostri Abrahae, et quod tibi obtulit summus sacerdos tuus
Melchisedech. Descendat hic quaeso invisibiliter benedictio tua, sicut quondam
in patrum hostiis visibiliter descendebat. Ascendat odor suavitatis in conspectu
divinae maiestatis tuae ex hoc sublimi altario tuo per manus angeli tui. Et defe-
ratur in ista solemnia Spiritus tuus sanctus, qui tam adstantis quam offerentis
populi et oblata pariter et vota sanctificet. Ut quicumque ex hoc corpore libave-
rimus, sumamus nobis medelam animae...
in sanctas ac venerabiles manus suas, item tibi gratias agens benedixit,

dedit * discipulis suis dicens: Accipite et bibite ex eo omnes. Hic est
enim calix^ sanguinis mei, novi et aeterni testamenti, mysterium
fidei?, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem pecca-
torum. Haec quotiescumque feceritis, in mei memoriam facietis. !
Unde et memores sumus ?, Domine, nos tui servi ? sed et plebs tua
sancta f Christi Filii tui Domini Dei? nostri tam ἢ beatae passionis nec
non et ab inferis resurrectionis sed et in caelos gloriosae ascensionis ?
offerimus praeclarae maiestati tuae de tuis donis ac datis hostiam
puram, hostiam sanctam, hostiam immaculatam, panem sanctum
vitae aeternae et calicém salutis perpetuae.
? dedit] deditque 7474.

P sancti add. Bo Sto Mon.
^ mysterium fidei om. Mon (Ros).
4 sumus om. O 1474.
* tui servi] servi tui 7474.
i eiusdem add. 1571.
8 dei om. Bo M Fv Sto 1474.
à admirabilis ve] venerandae vel adorandae vel beatae vel sanctae nativitatis
quam add. multi codices inde a saeculo IX.
* Cf. Ps.-GERMANUS, Expos. missae gallicanae, ep. 1 (J. QuasrEN, Expositio

antiquae liturgiae gallicanae Germano Parisiensi adscripta — Opuscula et Textus,
Ser. liturgica 3 [Münster:1934] 18): Sanguis vero Christi ideo specialiter offertur
in calice, quia in tali vaso consecratum fuit mysterium eucharistiae pridie,
quam
pateretur Dominus, ipso dicente: Hic est calix sanguinis mei, mysterium
fidei,
qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum. — AMBROSIUS
, De sacra-
mentis IV 4,14 (CSEL 73,52): Consecratio igitur quibus verbis est
et cuius ser-
monibus? Domini Iesu. Nam reliqua omnia, quae dicuntur
in superioribus, a
sacerdote dicuntur: laus Deo, defertur oratio, petitur pro populo,
pro regibus,
pro ceteris. Ubi venitur, ut conficiatur venerabile Sacramentum, iam non suis
sermonibus utitur sacerdos, sed utitur sermonibus Christi. Ergo
sermo Christi
hoc conficit sacramentum. — IpEM, De sacramentis V
4,25 (ibid. 69): Ergo tu
audis, quod, quotienscumque offertur sacrificium, mors
Domini, resurrectio
Domini, elevatio Domini significetur et remissio peccatoru
m, et panem istum
vitae non cotidianus adsumis?
? Cf. CvPnIANUS, Ep. 63,16s. (CSEL 3,714s.): Nos autem
resurrectionem Do-
mini mane celebramus. Et quia passionis eius mentionem
in sacrificiis omnibus
facimus, passio est enim Domini sacrificium quod offerimu
s, nihil aliud quam
quod ille fecit, facere debemus. Scriptura enim dicit, ut
quotienscumque calicem
in commemorationem Domini et passionis eius offerimu
s, id quod constat
Dominum fecisse faciamus. - BEDA VEN., In Luc.
ev. exp. 6,24 (PL 92, 6240):
LITURGIA ROMANA 435
Supra quae propitio ac sereno vultu respicere digneris * et accepta

habere, sicuti accepta habere dignatus es munera pueri tui iusti Abel
et sacrificium patriarchae nostri Abrahae et quod tibi obtulit summus
Sacerdos tuus Melchisedech !, sanctum sacrificium, immaculatam
hostiam 2.
Supplices te rogamus, omnipotens Deus, iube haec perferri per
manus ^ angeli tui in sublime altare tuum in conspectu divinae maie-
statis tuae, ut quotquot ex hac altaris participatione ὁ sacrosanctum
Filii tui corpus et sanguinem sumpserimus, omni benedictione caelesti
et gratia repleamur. Per? Christum Dominum nostrum *.
* Memento * etiam, Domine, et^ eorum nomina qui nos praeces-
serunt cum signo fidei et dormiunt in somno pacis.
respicere digneris] aspicere dignare Bo'M Fv Sto.
sancti add. Bo M Fy Sto O Am 1474.
hac altaris participatione] hoc altari sanctificationis M Fr Sto Am.
eundem add. 1474.
Amen add. 1474.
CO
QU
Ug)
cQ
hhi
ὦ
Hic orationes duae dicuntur una super dypticios altera post lectionem no-
minum et hoc cottidianis vel in agendis tantummodo diebus fraem. OR VII, 16.
Si fuerint nomina defunctorum recitentur dicente diacono fpvaem. P.
? Memento «sque nostrum 2» Canone om. CR Ge; sed cf. H 224,4.5 in missa
super episcobum defunctum.
Β et eorum nomina] famulorum famularumque tuarum illorum et illarum
OR? 1474.
Inter ipsa dominicae passionis mysteria celebranda, non solum eiusdem beatae
passionis, sed ab inferis resurrectionis, nec non et in caelos gloriae ascensionis
digna semper veneratione recordemur. — AmRNOBIUS IuN., Comm. in ps. 90
(PL 53, 497B): Centesimus decimus psalmus in concilio sanctorum confitetur
magna opera Domini nativitatis, passionis, resurrectionis et in caelos ascensio-
nis... Iustitia eius immutabilis perseverat in saecula saeculorum, in qua iustitia
memoriam fecit mirabilium suorum, dicens: Haec quotiescumque feceritis, in
mei memoriam facietis. — LiB. Powr. (DucuzeswE I, 127): Hic (Alexander I»
passionem Domini miscuit in praedicatione sacerdotum, quando missae cele-
brantur. — BERNOLDUS CoNsT., Micrologus 13 (PL 151, 985C): Item ibi: Unde et
memores, Domine, nos tui servi, nativitatem Domini commemorant, cum iuxta
apostolum in eiusmodi sacrificio non nativitatem Domini, sed mortem eius
annuntiare debeamus... Quapropter et nos ibi tantum passionis, resurrectionis et
ascensionis commemoramus.
! Cf. AMBROSIASTER, Quaest. Vet. et Novi Testam. 109, 21 (CSEL 50, 268):
. similiter et Spiritus sanctus missus quasi antistes sacerdos appellatus est
excelsi Dei, non summus, sicut nostri in oblatione praesumunt.
2118. PowT. (DucHEsNE I, 239): Hic (Leo I» constituit, ut intra actionem
sacrificii diceretur: sanctum sacrificium, et cetera.
Ipsis? et omnibus? in Christo quiescentibus locum refrigerii lucis et

pacis ut indulgeas deprecamur. Per? Christum Dominum nostrum ἡ5
Nobis quoque peccatoribus famulis tuis de multitudine miseratio-
num tuarum sperantibus partem aliquam et societatem ^ donare
digneris cum tuis sanctis apostolis et martyribus, cum Ioanne,
Stephano, Matthia, Barnaba, Ignatio, Alexandro, Marcellino, Petro,
Felicitatef, Perpetua, Agatha, Lucia?, Agne*, Caecilia, Anastasia et
^ domine add. M Fv 1474.

b domine add. H 224,5.
ὁ eundem add. 1474. —
4 Amen add. 1474.
* et societatem] societatis Bo Ge P.
! Pelicitate «sque Anastasia] Perpetua Agne Caecilia Felicitate Anastasia
Agatha Lucia Bo Sto (cf. Am).
8 Agne] Agnete O 7474.
1 Cf. AucusrINUS, De civ. Dei 20,9 (CChr 48, 717): Neque enim piorum ani-
mae mortuorum separantur ab Ecclesia, quae nunc etiam est regnum Christi.
Alioquin nec ad altare Dei fieret eorum memoria in communicatione corporis
Christi. — IpEM, Sermo 172,2 (PL 38, 936): Hoc enim a patribus traditum, uni-
versa observat Ecclesia, ut pro eis qui in corporis et sanguinis Christi communione
defuncti sunt, cum ad ipsum sacrificium loco suo commemorantur, oretur, ac pro
illis quoque id offerri commemoretur. — IpEM, De cura pro mortuis ger. 1,3
(CSEL 41, 623s.): Non parva est universae Ecclesiae... auctoritas, ubi in precibus
sacerdotis, quae Domino Deo ad eius altare funduntur, locum suum habet etiam
commendatio mortuorum. — 4,6 (ibid. 631): Non sunt praetermittendae supplica-
tiones pro spiritibus mortuorum, quas faciendas pro omnibus in christiana et
catholica societate defunctis etiam tacitis nominibus eorum sub generali comme-
moratione suscepit Ecclesia. -- GERONTIUS, Vita s. Melaniae iun. (M. Card. Ram-
polla del Tindaro, Santa Melania giuniore Senatrice Romana [Roma 1905] 16):
Et cum offerrem, nominavi nomen eius (sc. mulieris haereticae» inter dor-
mientes, consecrans sanctam oblationem. Haec enim mihi erat consuetudo in
terribili hora illa sanctorum martyrum nomina recitare, ut pro me Dominum
postulent; peccatores autem misericordiam consecutos, ut et ipsi pro me inter-
cedant. - BERNoLDus Cowsr., Micrologus 13 (PL 151, 985D): Sciendum est
autem quod Romana auctoritas nomina vivorum fidelium internumerare
permittit, ubi dicitur: Memento, Domine, famulorum famularumque; similiter
et defunctorum, ubi iterum dicitur: Memento etiam et eorum nomina. Aliorum
vero sanctorum nomina annumerare non debemus, nisi quos in Canone invenimus
antiquitus descriptos.
? Cf. ApRELMUS, De virginitate 42 (Monumenta Germaniae historica, Aucto-
res antiquissimi 15, 293): Mihi quoque operae pretium videtur, ut sanctae
Agathae rumores castissimae virginis Luciae praeconia subsequantur, quas
LITURGIA ROMANA 437
cum * omnibus sanctis tuis, intra quorum nos consortium non aesti-
mator meriti sed veniae, quaesumus, largitor admitte. ! Per Christum
Dominum nostrum.
IN CENA DOMINI c sequitur benedictio chrismatis Η 77,5

Emitte, Domine, Spiritum sanctum tuum paraclitum de caelis in
hanc pinguedinem olivae, quam de viridi ligno producere dignatus es ad
refectionem corporis, ut tua sancta benedictione sit omni unguenti
tangenti tutamentum mentis et corporis ad evacuandos omnes dolores
omnesque infirmitates, omnem aegritudinem corporis, unde unxisti
sacerdotes, reges, prophetas et martyres, chrisma tuum perfectum,
Domine, a te benedictum, permanens in visceribus nostris, in nomine
Domini nostri Iesu Christi: per quem haec omnia.
IN PENTECOSTEN, benedictio mellis et lactis 125205
Benedic, Domine, et has tuas creaturas fontis, mellis et lactis, et pota
famulos tuos ex hoc fonte aquae vitae perennis, qui est Spiritus veritatis,
et enutri eos de hoc lacte et melle, quemadmodum [promisisti] patribus
nostris Abraham, Isaac et Iacob introducere te eos in terram promis-
sionis, terram fluentem melle et lacte. Coniunge ergo famulos tuos,
Domine, Spiritui sancto, sicut coniunctum est hoc mel et lac, quo
caelestis terrenaeque substantiae significatur unitio in Christo Iesu
Domino nostro: per quem haec omnia.
IN NATALE SANCTI XYSTI, benedictio uvae H 138,4

Benedic, Domine, et hos fructus novos uvae, quos tu, Domine, rore
caeli et inundantia pluviarum et temporum serenitate atque tranquilli-
tate ad maturitatem perducere dignatus es, et dedisti ea ad usus nostros
cum gratiarum actione percipere, in nomine Domini nostri Iesu Christi:
per quem haec omnia.
Per quem haec omnia, Domine, semper bona creas, sanctificas,

vivificas, benedicis et praestas nobis ?.
* cum om. 1474.
praeceptor et paedagogus noster Gregorius in canone cotidiano, quando missarum

sollemnia celebrantur, pariter copulasse cognoscitur hoc modo in catalogo
martyrum ponens: Felicitate, Anastasia, Agathe, Lucia.
1 Cf. Ps.-HrERONYMuS, Brev. in ps. 72 (PL 26, 1094€): ... ad capescendam
futuram beatitudinem cum electis eius. In quorum nos consortium non merito-
rum inspector, sed veniae largitor admittat Christus Dominus. Amen.
2? Cf. AMALARIUS, Liber offic. I 12, 7 (I. M. HaANssENS, Amalarii ep. opera
Per ipsum et cum ipso et in ipso est tibi Deo Patri omnipotenti in
unitate Spiritus sancti omnis honor et gloria per omnia saecula
saeculorum.
Amen.
APPENDIX: PRAEFATIONES
DE ADVENTU DOMINI 412320931332]
UD Deus: cui proprium est ac singulare quod bonus es et nulla

umquam a te es commutatione diversus. Propitiare supplicationibus
nostris et Ecclesiae tuae misericordiam tuam quam confitetur
ostende, manifestans plebi tuae Unigeniti tui mirabile sacramentum, ut
in universitate nationum perficiatur, quod per verbi tui evangelium
promisisti, et habeat plenitudo adoptionis, quod pertulit testificatio
veritatis: per Christum Dominum.
IN VIGILIA NATALIS DOMINI V 14
UD nos sursum cordibus erectis divinum adorare mysterium, quo

humana conditio vetere terrenaque lege cessante nova caelestisque
substantia mirabiliter restaurata profertur, ut quod magno Dei mu-
nere geritur, magnis Ecclesiae gaudiis celebretur: per.
IN NATALE DOMINI L 1245

UD ecce enim, sicut per os locutus est prophetarum, virgo in utero
accepit et peperit filium, et vocamus nomen eius Emmanuel et
nobiscum Deus est: quia Verbum caro factum habitavit in nobis.
Ecce puer natus est nobis, parvulus datus est nobis; et factus est
principatus, cuius potestas super humeros eius; et vocabitur admira-
bilis, consiliarius, deus fortis, pater futuri saeculi, princeps pacis.
Multiplicabitur eius imperium, et pacis non erit finis super solium
David et super regnum eius, ut confirmet illud et corroboret amodo et
usque in semp[it]ernum. In quibus omnibus evidenter Deum hominem-
que cognoscimus, qui suscipiendo quod nostrum est, dignatus est nobis
conferre quod suum est. Unde profusis gaudiis.
liturg. omnia II — Studi e Testi 139 [Città del Vaticano 1948] 69): In eoloco, ubi
solemus uvas benedicere, ibi consecratur oleum pro infirmo concluditurque
conclusione: Per quem haec omnia, Domine, semper bona creas.
LITURGIA ROMANA 439
ITEM ALIA L 1260

CD quoniam magnificum nostrae commercium reparationis effulsit:
cum, ut de homine vetere homo novus exsisteret, curatur ! mortali-
tate mortalitas, cum humana condicio de ipsius humanae condicionis
confecta medicatione sanatur, et de obnoxia generatione peccato totius
peccati nescia proles exoritur, ac non solum nostra [a] Verbo tuo
suscepta fragilitas perpetui fit honoris, sed nos quoque mirando consor-
tio reddit aeternos: per.
IN NATALE SANCTI STEPHANI L 684

UD quoniam tu nobis non solum per Iesum Christum Dominum
contulisti, ut ille tristis aculeus saevientis ? inferni, et qui eius acceperat
potestatem diabolus calcaretur, sed ut hoc etiam in eundem Filium
tuum credentium confessione perciperet humana substantia; huiusque
muneris victoriaeque principium sanctus Stephanus novi testamenti
levita primus et martyr initiaret post Domini passionem: per.
IN NATALE SANCTI IOANNIS EVANGELISTAE L 1276
UD beati apostoli tui Ioannis evangelistae natalicia venerantes.

Qui Domini nostri Iesu Christi Filii tui vocatione suscepta, terrenum
respuit patrem, ut possit invenire caelestem; retia saeculi quibus impli-
cabatur abiecit, ut aeternitatis dona mente libera sectaretur; nutan-
tem fluctibus navem reliquit, ut in ecclesiasticae gubernationis tran-
quillitate consisteret; a piscium captione cessavit, ut animas mundanis
gurgitibus immersas calamo doctrinae salutaris abstraheret; destitit
pelagi profunda rimari, secretorum scrutator redditus divinorum eo
usque procedens, ut et in cenae mysticae sacrosancto convivio in
ipsius recumberet pectore salvatoris; et eum in cruce Dominus consti-
tutus vicarium sui matri virgini filium subrogaret; et in principio
Verbum, quod Deus erat apud Deum, ipsi prae ceteris ostenderet
praedicandum: per.
IN NATALE INNOCENTIUM L 1286 [AmB 165]
UD pretiosis enim mortibus parvulorum, quos propter Fili tui

Domini nostri et salvatoris infantiam bestiali saevitia Herodes funestus
occidit, immensa clementiae tuae dona cognoscimus. Fulget namque
magis sola gratia quam voluntas, et clara est prius confessio quam
!1 Ms: curatus, o». ut. ? Ms: euidentis.
loquela; ante passio quam membra passionis existerent; testes Christi,

qui eius nondum fuerant agnitores. O infinita benignitas, cum pro suo
[nomine] trucidatis etiam nescientibus meritum gloriae perire non
patitur, sed proprio cruore perfusis et salus regenerationis expletur, et
imputatur corona martyrii: per.
IN OCTAVAS DOMINI F 108
UD per Christum Dominum nostrum: cuius hodie circumcisionis

diem et nativitatis octavum celebrantes tua, Domine, mirabilia vene-
ramur, quia quae peperit et mater et virgo est, qui natus est et infans
et Deus est. Merito caeli locuti sunt, angeli gratulati, pastores laetati,
magi mutati, reges turbati, parvuli gloriosa passione coronati. Et ideo.
IN THEOPHANIA V 65
UD te laudare mirabilem Deum in omnibus operibus tuis, quibus

regni tui mysteria revelasti. Hancque enim festivitatem index puerpe-
race) virginalis stella praecessit, quae natum in terra caeli Dominum
magis stupentibus nuntiaret, ut manifestandus mundo Deus et caelesti
denuntiaretur indicio, et temporaliter procreatus signorum tempo-
ralium ministerio panderetur. Et ideo.
DOMINICA IV POST THEOPHANIAM S 181 [AmB 1289]
UD qui genus humanum praevaricatione sua in ipsius originis

radice damnatum, per florem virginalis uteri reddere dignatus es
absolutum, et hominem, quem per Unigenitum tuum creaveras, per
eundem Filium tuum Deum et hominem recreares, ut diabolus, qui
Adam in fragili carne devicerat, conservata iustitia a Deo carne vince-
retur assumpta [per eundem Christum Dominum nostrum].
IN SEPTUAGESIMA S 231
UD quia per ea quae conspiciuntur instruimur, quibus modis ad

invisibilia tendere debeamus. Denique commonemur anni ducente
successu de praeteritis in futura et ad novitatem vitae de vetustate
transire; ut terrenis sustentationibus expediti caelestis doni capiamus
desiderabilius ubertatem, et per eum cibum qui beneficiis praerogatur
alternis, perveniamus ad victum sine fine mansurum: per Christum
Dominum nostrum.
LITURGIA ROMANA 441
IN QUADRAGESIMA S 274
UD per Christum: qui continuatis quadraginta diebus et noctibus
hoc ieiunium non esuriens dedicavit. Postea enim esuriit non tam
cibum hominum quam salutem. Nec escarum corporalium epulas
concupivit, sed animarum desideravit potius sanctitatem. Cibus enim
eius est redemptio populorum. Cibus eius est totius bonae voluntatis
affectus. Qui nos docuit operari non cibum, qui terrenis dapibus
apparatur, sed qui divinarum scripturarum lectione percipitur. Per
quem maiestatem.
IN IEIUNIO (MENSIS SEPTIMI) L 869
UD tuum est enim omne, quod vivimus: quia licet peccati vulnere
natura nostra vitiata sit, tui tamen est operis, ut ad terrena generati
ad caelestia renascantur: per.
IN SABBATO SANCTO ν 157 [5 551]
UD adest enim nobis optatissimum tempus, et desideratae noctis

lumen advenit. Quid enim maius vel melius inveniri poterit, quam
Domini resurgentis praedicare virtutem? Hic namque inferorum clau-
stra dirumpens, carissima nobis hodie suae resurrectionis vexilla sus-
cepit atque hominem remeans invidia inimici deiectum mirantibus
intulit astris. O noctis istius mystica et veneranda commercia. O
sanctae matris Ecclesiae pia sempiterna beneficia. Non vult habere
quod perimat, sed cupit invenire quod redimat. Exsultavit Maria in
sacratissima ! puerperii, exsultat Ecclesia in filiorum suorum genera-
tionis specie?. Sic fons ille beatus qui dominico latere circumfluxit,
moles excepit vitiorum, ut his sacris altaribus vitalis? esca perpetuam
vitam * conferat renatorum. Et ideo cum angelis.
DOMINICUM PASCHAE V 466 (- GaV 198)
UD te quidem omni tempore, sed in hoc praecipue die laudare,

benedicere et praedicare, quod pascha nostrum immolatus est Christus.
Per quem in aeternam vitam filii lucis oriuntur, fidelibus regni caelestis
atria reserantur et beati lege commercii divinis humana mutantur. Quia
1-2 Ms: sacratissimam puerperi ... speciem.

*- Ms: vitales escas perpetua vita.
30
nostrorum omnium mors cruce Christi redempta est et in resurrectione

eius omnium vita resurrexit. Quem in susceptione mortalitatis Deum
maiestatis agnoscimus et in divinitatis gloria Deum et hominem confi-
temur. Qui mortem nostram moriendo destruxit et vitam resurgendo
restituit, lesus Christus Dominus noster. Et ideo cum angelis.
TEMPORE PASCHALI L 90
UD quoniam licet immensa sint omnia quae initiis humanae

sunt collata substantiae: quod eam scilicet crearis ex nihilo, quod tui
dederis cognitione pollere, quod cunctis animantibus summae rationis
participatione praetuleris, quo[d] tota mundi possessione ditaris: longe
tamen mirabiliora sunt opera, ut terrenam mortalemque materiam
non solum vivificaris extinctam, sed effeceris et divinam: per.
ITEM ALIA 12:92
UD quis enim aut possit aut audeat a tua laude cessare, perpendens
mirandae dispositionis effectus, quod de substantiae genere peccatricis
immaculata hostia gigneretur, cuius pro eiusdem reatu naturae possis
immolatione placari: per.
ITEM ALIA L 1130
UD cuius ineffabilis gratiae circa nos hoc singulare mysterium est, ut

dudum perditi atque prostrati ad eam nunc gloriam rediremus, qua per
Iesum Christum Filium tuum Dominum nostrum genus electum, rega-
le sacerdotium, populus acquisitionis et gens sancta vocaremur: per.
ITEM ALIA V 482 [AmB 596]

UD circumdantes altaria tua, [Domine] virtutum, et in ipsius agni
immaculati agnitione gloriantes, qui seipsum pro nobis obtulit immo-
landum, ut corpore eius [et] sanguine, quo a peccatis redempti sumus,
ad aeternam vitam sacrificiis caelestibus pascamur: per Christum Do-
minum.
ITEM ALIA V 492 (— AmB 619)

UD per Christum Dominum nostrum: qui secundum promissionis
suae incommutabilem veritatem caelestis pontifex factus in aeter-
num solus omnium sacerdotum peccati remissione non eguit, sed potius
peccatum mundi idem verus agnus abstersit. Et ideo cum angelis.
LITURGIA ROMANA 443
ITEM ALIA V 549 (2 GaV 250 AmB 653)
UD per Christum Dominum nostrum: qui humanis miseratus erro-

ribus per virginem nasci dignatus est, et per passionem mortis a per-
petua nos morte liberavit, ac resurrectione sua aeternam nobis contulit
vitam. Quem laudant angeli.
IN ASCENSA DOMINI L 176
UD iusta enim nobis exsultatione laetandum est inter gaudia festi-

vitatis hodiernae, quia in caelos ascensio mediatoris Dei et hominum
hominis Iesu Christi a nostra non est humilitate discessio, dum et in ea
gloria, quam tecum semper habuit, et in ea natura est, quam suam
fecit ex nobis: ac sic homo dignatus exsistere est, ut et nos divinitatis
suae tribueret esse participes. Propterea.
ITEM ALIA T8177
UD qui mirantibus angelis angelorumque principibus rex gloriae

Dominusque virtutum resurrectionis beatae primitias, throno tuae
maiestatis oblatas !, in tua secum dextera collocavit. Et ideo.
DOMINICA POST ASCENSIONEM DOMINI F 1517
UD per Christum Dominum nostrum: qui generi humano nascendo

subvenit, cum per mortem passionis mundum devicit, per gloriam
resurrectionis vitae aeternae aditum patefecit, et per ascensionem
suam ad caelos nobis spem ascendendi donavit :per quem.
IN VIGILIA PENTECOSTES V 634
UD qui sacramentum paschale consummans, quibus per Unigeniti

tui consortium filios adoptionis esse tribuisti, per sanctum Spiritum
largiris dona gratiarum, et sui coheredibus redemptoris iam nunc su-
pernae pignus hereditatis impendis, ut tanto se certius ad eam confi-
dant esse venturos, quanto in eius participatione profecerint. Prop-
terea.
1 Ms: oblatus.
DIE SANCTO PENTECOSTES F 969 [V 641]
UD aeterne Deus: qui[(a] hodie sancti Spiritus celebramus adven-

tum, qui [in] principiis nascentis Ecclesiae cunctis gentibus imbuendis
et deitatis scientiam indidit et loquelam, in diversitate donorum
mirabilis operator unitatis idemque variarum gratiarum distributor,
idem et unus effector et praedicantium dispensator linguarum: per
Christum.
ITEM ALIA ΤΙΝ
UD haec tibi nostra confessio, Pater gloriae, semper accepta sit de

cordibus filiorum promissionis emissa: quia nihil sublimius collatum
Ecclesiae tuae probamus exordiis, quam ut evangelii tui praeconia
linguis omnibus credentium ora loquerentur; ut et illa sententia, quam
superbae quondam turris exstructio meruit, solveretur, et vocum
varietas aedificationi ecclesiasticae non difficultatem faceret, sed
augeret potius unitatem: per.
HEBDOMADA XXII POST PENTECOSTEN S3£272. (CE. Go. 195)
UD aeterne Deus: qui propterea iure punis errantes et clementer

refoves castigatos, ut nos a malis operibus abstrahas et ad bona
facienda convertas, quia non vis invenire quod damnes, sed esse potius
quod corones. Qui cum pro nostris meritis iugiter mereamur affligi,
tu tamen iudicium ad correctionem temperas, non perpetuam exerces
ad poenam. Iuste enim corripis et clementer ignoscis, in utroque ve-
rax, in utroque misericors, qui nos ea lege disponis, ut coercendo in
aeternum perire non sinas, et parcendo spatium tribuas corrigendi,
quique ideo malis praesentibus nos flagellas, ut ad bona futura perdu-
cas, ideo bonis temporalibus consolaris, ut de sempiternis facias
certiores, quo te et in prosperis et in adversis pia semper confessione
laudemus: per Christum.
HEBDOMADA XXV POST PENTECOSTEN A 1461
UD per quem sanctum et benedictum nomen maiestatis tuae

in omnibus terminis creaturae tuae a solis ortu usque ad occasum in
gloria semper et laude est, per quem salus mundi, vita hominum,
resurrectio mortuorum: per quem.
LITURGIA ROMANA 445
IN NATALE SANCTI IOANNIS BAPTISTAE L 239
UD in die festivitatis hodiernae, quo beatus ille baptista Ioannes

exortus est, nondum terrena conspiciens, caelestia iam revelans; lucis
aeternae praedicator, priusquam lumen temporale sentiret; testis
veritatis, antequam visus; et ante propheta quam natus; maternis
visceribus latens, et Unigenitum Dei praescia exsultatione praenun-
tians; Christique tui nondum genitus iam praecursor. Nec mirum, si
Filium tuum, Domine, procreatus ostendit, quem adhuc utero cla[u]sus
agnovit; meritoque inter natos mulierum nullus inventus est similis,
quia nulli hominum prorsus indultum est, ut exsecutor divinitatis
exsisteret, priusquam vitam humanae conditionis hauriret; satisque
firmatum, quam esset mirabilis nuntiatus, cuius tam insignis nuntius
appareret; convenienterque pro lavacri ministerio, quod gerebat,
detulit famulatum perfecti baptismatis mysterium consecranti, et ad
remissionem peccatorum mortalibus conferendam huic iure debitam
reddidit servitutem, quem mundi tollere dixerat venisse peccatum.
Unde cum angelis.
IN NATALE APOSTOLORUM PETRI ET PAULI L 285
UD teque laudare mirabilem Deum in sanctis tuis, in quibus magni-

ficatus es vehementer, per ipsos Unigeniti tui sacrum corpus exornans,
et in ipsis Ecclesiae tuae fundamenta constituens. Quorum beatissi-
mum Petrum, gratiae tuae electionisque primitias, in apostolicae
dignitatis culmen ascitum, ita ad confitendum te Deum vivum et
Dominum nostrum Iesum Christum secreta tui revelatione docuisti, ut
in cognoscenda Unigeniti tui gloria nullis carnis et sanguinis impedi-
retur obstaculis. Pro qua magistra omnium credentium fide confesso-
rem tuum caelorum clavibus praefecisti, ut cui ad te per te fuerat
accessus, per ipsum ceteris ad regnum tuum pateret introitus. Huic
quoque beatum apostolum Paulum ad salutem gentium non impari
vocatione consocias; quem magnis laboribus praeparatum, gratia tua et
mente[m] mutavit et nomen. Huius igitur triumphi diem hodierna
devotione celebrantes hostias tibi, Domine, laudis offerimus. Cum
angelis.
ITEM ALIA L 307
UD qui ineffabili sacramento ius apostolici principatus in romani

nominis arce posuisti, unde se evangelica veritas per tota mundi regna
diffunderet, ut ! quod in orbem terrarum eorum praedicatione manas-
set, christianae devotionis sequeretur universitas, salubrique com-
pendio et hi qui ab illorum tramite deviassent, haberentur externi, et
tantummodo filii veritatis exsisterent, qui a principali nullatenus tra-
ditione discederent: per.
ITEM ALIA 1 L 319
UD qui secundum promissionis tuae inviolabile constitutum apo-

stolicae confessioni superna dignatione largiaris, ut in veritatis tuae
fundamine solidatae nulla mortiferae falsitatis iura praevaleant; et
quantalibet exsistat errantium multitudo, illi tamen redemptionis
tuae sint filii et illis Ecclesia cuncta numeretur, qui ab electorum tuo-
rum traditione non dissonant; ipsaque sit sacri corporis ubique vera
compago, quae te ? dispensante devota subsequitur quidquid sedes illa
censuerit, quam tenere voluisti totius Ecclesiae principatum: per.
IN NATALE PLURIMORUM MARTYRUM L 156
UD qui non solum debitum mortis antiquae, quo idem non tene-
batur, exsolvens pro debitoribus repensavit, sed martyribus suis
contulit, ut quod humana substantia contra voluntatem sui creatoris
agendo contraxerat et praefixa lege fuerat solutura, dum pro testi-
monio creatoris sponte susciperent, fieret eis de reatu iustitia, et poena
transiret ad gloriam: per.
ITEM ALIA (IOANNIS ET PAULI) It
UD quamvis enim tuorum merita pretiosa iustorum, quocumque

fideliter invocentur, in tua sint virtute praesentia, potenter tamen
nobis clementi providentia contulisti, ut non solum passionibus marty-
rum gloriosis urbis istius ambitum coronares, sed etiam in ipsis
visceribus civitatis sancti Ioannis et Pauli victricia membra recon-
deres, ut interius exteriusque cernentibus et exemplum piae confes-
sionis occurreret et magnificae benedictionis non deesset auxilium: per.
! Ms: et. ? Ms: et.

LITURGIA ROMANA 447
ITEM ALIA (IOANNIS ET PAULI) Ι, 273
UD fulget enim vox illa piissima Domini Iesu Christi, qua mundo
subveniens clementer praedixit: Nisi granum tritici cadens in terram
mortuum fuerit, ipsum solum manet, si autem mortuum fuerit,
multum fructum afferet. Ex quo videmus uberem pullulasse toto
terrarum orbe sationem !, et de principali cruce prodiisse gloriosarum
segetem passionum; quia pro impiis servis sanguinem suum creator
effundens, ut pro immaculato Domino famuli peccatores certatim
more[re]ntur, effecit. Propterea.
IN NATALE EPISCOPORUM L 986
UD qui singulis quibusque temporibus convenienter adhibenda

dispensas. Aptius siquidem atque decentius his diebus episcopalis
officii suscepta principia celebramus, quibus et Ecclesiae totius obser-
vantia devota concurrit, et ipsius cui sacerdotale ministerium deputa-
tum est, natalis colitur sacramenti. Dumque restrictius castigatiusque
viventes in summi pontificis proficiendo membra transferimur ?, adep-
tum temporaliter hunc honorem potius fieri speramus aeternum: per.
AD SPONSAS VELANDAS V 1446 [Η 200,3]
UD qui foedera nuptiarum blando concordiae iugo et insolubili

pacis vinculo nexuisti, ut multiplicandis adoptionum filii[s] sanctorum
conubiorum fecunditas pudica serviret. Tua enim, Domine, providen-
tia tuaque gratia ineffabilibus modis utrumque dispensat, ut quod
generatio ad mundi edit ? ornatum, regeneratio ad Ecclesiae perducat
augmentum. Et ideo.
1 Ms: sationum. ? Ms: transferimus. 3. Ms: aededit.

III. LITURGIA AMBROSIANA
(L. ErZENHÓFER - I. PAHI)
In liturgia ambrosiana seu mediolanensi — cuius origo a s. Ambrosio

longe distat — Prex eucharistica ad Precem romanam proxime accedit.
Nam est et ipsa bipartita, sc. a «Canone» distinguitur Praefatio, quae
adhuc maxima varietate gaudet sicut olim etiam in liturgia romana, quia
pro singulis fere missis habetur propria. De cuius indole ea valent quae de
Praefatione romana diximus.
Canon ipse est Canon romanus, qui interdum aliquomodo variatur.
Tamen eo praecise tempore quo potissimum traditiones antiquiores solent
conservari, sc. in Cena Domini et in Vigilia Paschae, habentur formulae
propriae (in Missali hodierno coniunctae cum textu romano), quae exhibent
indolem gallicanam, sc. orationes Post Sanctus et Post Pridie.
BIBLIOGRAPHIA: Α. WILMART, Une exposition de la messe ambrosienne,

in: Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 2 (1922) 47-67, Ambrosius 7 (1931)
185-206; P. LEJAY, Ambrosien (Rit), in: DACL 1 (1924) 1373-1442, DThC 1
(1930) 954—968; G. ZuNINI, Oblatio rationabilis, in: Ambrosius 4 (1928)
161-168; A. PAREDI, I Prefazi ambrosiani. Contributo alla storia della litur-
gia latina. Milano 1937; G. MoniN, Depuis quand un Canon fixe à Milan?
Restes de ce qu'il a remplacé, in: Revue Bénédictine 51 (1939) 101-108,
Ambrosius 17 (1941) 89-93; C. CoEeBERGH, Drie oude Anaphoren uit de
Liturgie van Milaan, in: Tijdschrift voor Liturgie 21 (1940) 219—231, Ambro-
sius 29 (1953) 219-232; InEM, De ambrosiaanse Miscanon. Een romeinse
hervorming te Milaan, in: Tijdschrift voor Liturgie 21 (1940) 287-292,
Ambrosius 31 (1955) 138-150; B. CaprELLE, Le canon romain attesté dés
359}, in: Revue d'Histoire Ecclésiastique 41 (1946) 417-421; O. HErMING,
Das Mailándische Práfationale, in: Archiv für Liturgiewissenschaft 1 (1950)
128-132; InEM, Die Mailànder MeDfeier, in: Eucharistiefeiern in der Christen-
heit. Gesammelte Aufsátze, hrsg. von ΤῊ. BocLER — Liturgie und Mónchtum.
Laacher Hefte 26 (1960) 48-57; P. BoRELLA — E. CATTANEO — E. VILLA,
Questioni e bibliografia Ambrosiane — Archivio Ambrosiano 2. Milano 1950,
summarium in: Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 2 (1952) 195-197;
P. BoRELLA, Il «Canon Missae» ambrosiano, in: Ambrosius 30 (1954)
LITURGIA AMBROSIANA 449
225-257; IDEM, La messa ambrosiana, in: M. RicnHETTI, Manuale di storia

liturgica III (Milano ?1956) 551—614; IpEM, Ambrosiaanse liturgie, in:
ΤᾺΝ 128-144; A. A. KrxG, Liturgies of the Primatial Sees (London 1957)
286-456.
1. MISSA CANONICA
Eprri0: AmD 569-572; AmB 816-821. — Quae hic sequuntur litteris

minoribus exscripta, textui Canonis romani, sicut supra restitutus est, con-
sentiunt; reliqua indoli mediolanensi eiusdem Canonis propria sunt.
Dominus vobiscum.
Et cum spiritu tuo.
Sursum corda.
Habemus ad Dominum.
Dignum et iustum est.
Vere quia dignum et iustum est aequum et salutare, nos tibi semper hic et ubi-
que gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus, per Christum
Dominum nostrum. Per quem maiestatem tuam laudant angeli, venerantur
archangeli, throni, dominationes, virtutes, principatus et potestates ado-
rant, quem Cherubim et Seraphim socia exsultatione concelebrant. Cum
quibus et nostras voces, ut admitti iubeas deprecamur, supplici confessione
dicentes:
Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus sabaoth. Pleni sunt caeli et terra
gloria tua. Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit in nomine Domini. Ho-
sanna in excelsis.
Item alia, Praefatio :

Et ideo cum angelis et archangelis, cum thronis ac dominationibus, cumque
omni militia caelestis exercitus hymnum gloriae tuae canimus sine fine dicentes:
Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus sabaoth. Pleni sunt caeli et terra
gloria.
Te igitur, clementissime Pater, per Dominum nostrum lesum Christum

Filium tuum supplices rogamus et petimus, uti accepta habeas et benedicas
T haec dona, f haec munera, T haec sancta sacrificia illibata. In primis quae
tibi offerimus pro Ecclesia tua sancta catholica, quam pacificare, custodire,
adunare et regere digneris toto orbe terrarum una cum famulo et sacerdote
tuo papa romano, seu et pontifice nostroill., et omni clero eius, et famu-
lo tuo ill. imperatore nostro cum coniuge sua et prole, sed et omni-
bus orthodoxis atque catholicae et apostolicae fidei cultoribus.
Memento, Domine, famulorum famularumque tuarum ill. et ill., et omnium

circum adstantium, quorum tibi fides cognita est et nota devotio. Pro quibus
tibi offerimus vel qui tibi offerunt hoc sacrificium laudis: pro se suisque
omnibus, pro redemptione animarum suarum, pro spe salutis et incolumitatis
suae reddunt tibi vota sua, aeterno Deo vivo et vero.
Communicantes ! et memoriam venerantes in primis gloriosae semperque
virginis Mariae genetricis Dei ac Domini nostri lesu Christi, sed et beatissi-
morum apostolorum et martyrum tuorum Petri et Pauli, Andreae, Iacobi,
Ioannis, Thomae, Iacobi, Philippi, Bartholomaei, Matthaei, Simonis et Thad-
daei, Xysti, Laurentii, Hippolyti, Vincentii, Cornelii, Cypriani, Clementis,
Chrysogoni, Ioannis et Pauli, Cosmae et Damiani, Apollinaris, Vitalis, Na-
zarii et Celsi, Protasii, Gervasii, Victoris, Naboris, Felicis, Calimerii,
Materni, Eustorgii, Dionysii, Ambrosii, Simpliciani, Martini, Eusebii,
Hilarii et Iulii atque Benedicti, et omnium sanctorum tuorum, quorum
meritis precibusque concedas, ut in omnibus protectionis tuae muniamur auxi-
lio: per Christum Dominum nostrum.
Hanc igitur? oblationem servitutis nostrae, sed et cunctae familiae tuae
quaesumus, Domine, ut placatus suscipias, diesque nostros in tua pace dispo-
nas, atque ab aeterna nos damnatione eripi, et in electorum tuorum iubeas
grege numerari: per Christum Dominum nostrum.
Quam oblationem, quam pietati tuae offerimus, tu, Deus, in omnibus
quaesumus, f benedictam, T ascriptam, f ratam, rationabilem acceptabilem-
que facere digneris, quae nobis corpus et sanguis fiat dilectissimi Filii tui Do-
mini autem Dei nostri Iesu Christi.
Qui pridie quam pro nostra et omnium salute pateretur, accipiens panem
elevavit oculos ad caelos, ad te Deum Patrem suum omnipotentem, tibi gratias
agens f benedixit, fregit deditque discipulis suis dicens ad eos: Accipite et man-
ducate ex hoc omnes. Hoc est enim corpus meum. Simili modo posteaquam ce-
natum est, accipiens calicem elevavit oculos ad caelos, ad te Deum Patrem
suum omnipotentem, item tibi gratias agens t benedixit, tradidit discipulis
suis dicens ad eos: Accipite et bibite ex eo omnes. Hic est enim calix sanguinis
mei, novi et aeterni testamenti, mysterium fidei, qui pro vobis et pro multis effun-
detur in remissionem peccatorum. Mandans quoque et dicens ad eos: Haec
quotienscumque feceritis, in meam commemorationem facietis. Mortem me-
am praedicabitis, resurrectionem meam annuntiabitis, adventum meum
sperabitis, donec iterum de caelis veniam ad vos.
Unde et memores sumus, Domine, nos tui servi sed et plebs tua sancta
Domini nostri lesu Christi passionis nec non et ab inferis mirabilis resurrec-
tionis, sed et in caelos gloriosissimae ascensionis offerimus praeclarae maiestati
tuae de tuis donis ac datis t hostiam puram, f hostiam sanctam, f hostiam
' In festivitatibus hic sequuntur embolismi, sicut in Canone romano (cf.

supra, pp. 429s.), sc. AmB 119, 200, 489, 562, 684, 774.
? Haec formula mutari potest: secundum necessitates diversas, sicut in
Canone romano (cf. supra, pp. 431s.), sed aliis formulis adhibitis: ex. gr. AmB
490, 759, 1264, 1295, 1422, 1432, 1437.
immaculatam, hunc panem sanctum vitae aeternae, et calicem salutis per-

petuae.
Supra quae propitio ac sereno vultu tuo respicere digneris et accepta habere,
Sicuti accepta habere dignatus es munera iusti pueri tui Abel et sacrificium
patriarchae nostri Abrahae et quod tibi obtulit summus sacerdos tuus Melchi-
sedech, sanctum sacrificium, immaculatam hostiam.
Supplices te rogamus, omnipotens Deus, iube haec perferri per manus sancti
angeli tui in sublime altare tuum ante conspectum tremendae maiestatis tuae,
ut quotquot ex hoc altari sanctificationis sacrosanctum corpus et sanguinem
Domini nostri Iesu Christi sumpserimus, omni benedictione caelesti et gratia
repleamur: per Christum Dominum nostrum.
Memento etiam, Domine, famulorum tuorum, qui nos praecesserunt cum
signo fidei et dormiunt in somno pacis. Ipsis, Domine, et omnibus in Christo
quiescentibus locum refrigerii lucis et pacis ut indulgeas deprecamur: per Chri-
stum Dominum nostrum.
Nobis quoque minimis et peccatoribus famulis tuis de multitudine miseri-
cordiae tuae sperantibus partem aliquam et societatem donare digneris cum
tuis sanctis apostolis et martyribus, cum Ioanne et Ioanne, Stephano, AÀn-
drea, Petro, Marcellino, Agnete, Caecilia, Felicitate, Perpetua, Anastasia, Aga-
tha, Euphemia, Lucia, Thecla, Iustina et Pelagia, Sabina et cum omnibus
sanctis tuis. Intra quorum nos consortium non aestimator meriti sed veniae
quaesumus largitor admitte: per Christum Dominum nostrum.
Per quem haec omnia, Domine, semper bona creas, 1 sanctificas, 1 vivificas,
1 benedicis et nobis famulis tuis largiter praestas ad augmentum fidei, ad
remissionem omnium peccatorum nostrorum.
Et est tibi Deo Patri omnipotenti ex 1pso et per ipsum et in ipso omnis
honor, virtus, laus, gloria, imperium, perpetuitas et potestas in unitate
Spiritus sancti per infinita saecula saeculorum. Amen.
2. FERIA V IN AUTHENTICA
«seu in Cena Domini»?
EnprTIO: AmB 488-492.
Dominus vobiscum. :
Et cum spiritu tuo.
Sursum corda.
Habemus ad Dominum.
(PRAEFATIO»
Vere quia dignum et iustum est, aequum et salutare, nos tibi semper
hic et ubique gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne
Deus, per Christum Dominum nostrum. Qui cum Deus esset in caelis, ad
delenda hominum peccata descendit in terras. Et qui humanum genus
venerat liberare, tamquam obnoxius debitor illicito pretio Dominus a
servo distrahitur. Et qui angelos iudicat, in hominis est iudicio consti-
tutus, ut hominem quem ipse fecerat, de morte liberaret. Et ideo cum
angelis et archangelis.
(POST SANCTUS»
Communicantes et diem sacratissimum celebrantes, quo traditus est Domi-

nus lesus Christus: ! Tu nos, Domine, participes Filii tui, tu consortes
regni tui, tu incolas paradisi, tu angelorum comites esse iussisti, si
tamen illaesa et intemerata fide caelestis militiae sacramenta serve-
mus. Haud quid desperare de tua misericordia possumus, qui tantum
munus accepimus, ut talem tibi hostiam offerre mereremur, corpus
scilicet et sanguinem Domini nostri lesu Christi, qui se pro mundi
redemptione piae illi ac venerandae tradidit passioni. Qui formam
! Oratio Post Sanctus hic inserta est formulae Canonis romani Communi-
cantes.
sacrificii salutis perennis instituens hostiam se primus obtulit, et pri-

mus docuit offerri. Sed et memoriam venerantes, efc. (cf. supra, b. 4505.
Hanc igitur oblationem, quam tibi offerimus ob diem ieiunii cenae
dominicae, in qua Dominus noster Iesus Christus Filius tuus in novo
testamento sacrificandi ritum instituit, dum panem ac vinum, quod
Melchisedech in praefiguratione mysterii futuri sacerdos obtulerat,
in sacramentum sui corporis et sanguinis transformavit, celebrandam
quaesumus, Domine, placatus intende, ut per multa curricula annorum
salvi et incolumes munera nostra tibi Domino mereamur offerre, dies-
que nostros, efc. (cf. ?bid.».
Quam oblationem, efc. (cf. ibid.».
Qui pridie quam pro nostra et omnium salute pateretur, hodierna
die discumbens in medio discipulorum suorum, et accipiens panem,
elo. «Cf. 101d.».
(POST PRIDIE»
Haec facimus, haec celebramus tua, Domine, praecepta servantes,

et ad communionem inviolabilem, hoc ipso! quod corpus Domini
sumimus, mortem dominicam nuntiamus. Tuum vero est, omnipotens
Pater, mittere nunc nobis unigenitum Filium tuum, quem non quaeren-
tibus sponte misisti. Qui cum sis ipse immensus et inaestimabilis,
Deum quoque ex te immensum et inaestimabilem genuisti: ut cuius
passione redemptionem humani generis tribuisti, eius nunc corpus
tribuas ad salutem: per eundem Christum Dominum nostrum.
Per quem haec omnia, efc. (cf. supra, $. 451.5.
! Ms: ipsum.
3. IN VIGILIIS PASCHAE
EnpriTIo: AmB 546-547 [AmD 430-431].
PRAEFATIO
UD aequum et salutare: nos te quidem, Domine, omni tempore be-

nedicere, sed in hac potissimum nocte profusius exsultantibus animis
praedicare, cum pascha nostrum immolatus est Christus. Ille est enim
verus agnus, qui abstulit peccata mundi. Qui mortem nostram morien-
do destruxit et vitam nobis resurgendo reparavit. Unde profusis gau-
diis totus in orbe terrarum mundus exsultat. Sed et supernae virtu-
tes et angelicae concinunt potestates hymnum gloriae tuae sine fine
dicentes: Sanctus.
POST SANCTUS
Vere sanctus, vere benedictus Dominus noster Iesus Christus Filius

tuus, qui cum Dominus esset maiestatis, descendit de caelo, formam
servi qui primus perierat suscepit et sponte pati dignatus est, ut eum
quem ipse fecerat de morte liberaret. Unde et hoc paschale sacrifi-
cium tibi offerimus pro his quos ex aqua et Spiritu sancto regenerare
dignatus es dans eis remissionem omnium peccatorum, ut invenires eos
in Christo Iesu Domino nostro. Pro quibus tibi, Domine, supplices
fundimus preces, ut nomina eorum pariterque famuli tui ill. [impri-
mis]! scripta habeas in libro viventium: per Christum Dominum no-
strum. Qui pridie quam pro nostra et omnium salute pateretur, acci-
piens panem, elevavit oculos ad caelos.
! Ms: imperatoris.
APPENDIX: PRAEFATIONES
DOMINICA III DE ADVENTU AmB 65

UD per Christum Dominum nostrum, cuius praestolamur adventum.
Qui causa salutis humanae sic est dignatus uterum virginis introire,
ut et nobis viam salutis tribueret et a tuae maiestate deitatis num-
quam deesset, idem Iesus Christus Dominus noster: quem una tecum.
DOMINICA VI DE ADVENTU AmB 85
UD aequum et salutare: nos tibi, Domine Deus omnipotens, gratias

agere et cum tuae invocatione virtutis beatae Mariae virginis festa
celebrare. De cuius ventre fructus effloruit, qui panis angelici munere
nos replevit. Quod Eva voravit in crimine, Maria restituit in salute.
Distat opus serpentis et virginis. Inde fusa sunt venena discriminis,
hinc egressa mysteria salvatoris. Inde se praebuit temptantis iniqui-
tas, hinc redemptoris opitulata maiestas. Inde partus occubuit, hinc
conditor resurrexit. A quo humana natura non iam captiva, sed libera
restituitur, quod Adam perdidit in parente, Christo recepit auctore:
quem una tecum.
NATALE SANCTI STEPHANI AmB 144
UD aeterne Deus: qui levitarum praeconem vocasti Stephanum.

Hic tibi primus dedicavit martyrii nomen. Hic tibi inchoavit primus
effundere sanguinem. Hic meruit videre apertos caelos, Filium stantem
ad dexteram Patris. In terris hominem adorabat, et in caelo Filium
Patris esse clamabat. Hic magistri verba referebat, quia quod Christus
dixit in cruce, hoc Stephanus docuit in sanguinis sui morte. Christus
in cruce indulgentiam seminabat, et Stephanus pro suis lapidatoribus
Dominum supplicabat. Propterea cum.
NATALE SANCTI IOANNIS EVANGELISTAE AmB 157
UD aeterne Deus: beati Ioannis evangelistae merita recolentes,

quem Dominus Iesus Christus non solum peculiari semper decore
ornavit, sed et in cruce positus tamquam hereditario munere prose-
cutus, vicarium pro se matri fiium clementer attribuit, quem in
tantum benignitas indulta praefecit, ut et factus ex piscatore disci-

pulus et humanae dispensationis modum excedens, ipsam Verbi tui sine
initio deitatem prae ceteris et mente conspiceret et voce proferret.
Propterea.
OCTAVA DOMINI AmB 184 [F 196]
UD per Christum Dominum nostrum: qui ut nos a gravi servitute

legis redimeret, circumcisionis legalis purgationem accepit, in qua et
observationis antiquae probator exsisteret, et humanam in se naturam
vetustate expolians innovaret, praeteriti sacramentorum consummator
mysterii, idem legislator et custos, praecipiens et oboediens, dives in suo,
pauper in nostro. Par turturum vel duos pullos columbarum sacrificio
vix [offerre] sufficit caeli terraeque possessor. Grandaevi Simeonis in-
validis gestatur manibus, a quo mundi rector et Dominus praedicatur.
Accedit etiam testificantis oraculum viduae, quoniam decebat ut ab
utroque annuntiaretur sexu utriusque salvator: quem laudant.
SABBATUM I HEBDOMADAE I DE QUADRAGESIMA AmB 312
UD aeterne Deus: qui misisti nobis de caelo Dominum nostrum

Iesum Christum Filium tuum, ut qui per escam praesumptam de
paradiso deiecti fuerant, per eius ieiunium in paradisum revertendi
facultatem acciperent. Et quadraginta dierum totidemque noctium
celebrato ieiunio temptatorem hominum excluderet et se redemptorem
omnium credentium demonstraret, idem Iesus Christus Dominus no-
ster: quem una tecum, omnipotens Pater.
DOMINICA II: DE ABRAHAM AmB 356
UD aeterne Deus: tu es enim, Domine, mitissimus Pater, qui

ante multa tempora Abrahae in semine Christi tui Deique natique
adventum clamasti. Iam iamque tenemus, quod olim patribus promit-
tebas. Nam quod Abrahae sancto gentium populus pollicetur, veris-
sime ex omni gente, tribu et lingua christiana religio congregatur.
O quam perfida pertinax gens Iudaeorum iniqua, qui caelestem Patrem
recognoscere nolunt et in semine gloriantur. O ingrata gens multis
perculsa vicibus, qui respuunt praesentem nec valent tenere absentem.
Nos vero magnis vocibus exsultemus, qui et locum pariter et regnum
accepimus Iudaeorum: per eundem.
FERIA IV HEBDOMADAE V (DE QUADRAGESIMA)» AmB 440
UD aeterne Deus: per haec sacrosancta mysteria, quae in nostro

ieiunio iubente te sollemniter celebramus, tribue quaesumus propitia-
tus, ut uberior tuae pietatis gratia redundet in nobis, ut sicut speramus
animabus simul et corporibus tribuas aeternae vitae salutem: per
Christum Dominum nostrum.
DOMINICA IN RAMIS OLIVARUM AmB 465
UD per Christum Dominum nostrum: quem ad hoc humanam for-

mam assumere voluisti, ut quidquid prophetales seu sanctae clamavere
scripturae, bethlehemitica rura seu Ierosolymam adveniens consum-
maret. Dignum est ut, sicut puerili voce turba praeeunte laudatio
insonabat, ita omni amore repleti Domino Christo modulatis vocibus
decantemus. Sternentes denique vestimenta Christo Domino in itinere
occurramus. Aligeri nobiscum ter sanctum hymnum honorifice procla-
mant ! dicentes: Sanctus, sanctus, sanctus.
MANE DIE SANCTO PASCHAE IN ECCLESIA MINORI AmB 556
UD aeterne Deus: et pro humani generis mirabili reparatione exsul-

tantibus te gaudiis hac die laudare, quae omnibus diebus tempori-
busque praecellens et suae crucis interitu et beatae resurrectionis est
clara primatu. In hac enim Unigenitus tuus, ut primogenitus esset ex
mortuis, ad glorificandam in se carnis nostrae animaeque naturam, qua
potestate occubuit, eadem resurrexit. Unde profusis gaudiis totus in
orbe terrarum mundus exsultat. Sed et supernae virtutes et angelicae
concinunt potestates, hymnum gloriae tuae canunt sine fine dicentes.
ITEM ALIA MISSA IN ECCLESIA MAIORI AmB 561
Vere quia dignum et iustum est, aequum et salutare, nos tibi, sancte
Deus omnipotens, gratias agere, nos devotas laudes referre, Pater
inclyte, omnium auctor et conditor. Quia cum Dominus esset maiestatis
Christus Iesus Filius tuus, ob liberationem humani generis crucem
subire dignatus est. Ouem dudum Abraham praefigurabat in filio, turba
mosaica immaculati agni immolatione signabat. Ipse est enim quem
! Ms: proclamemus.
31
sacra tuba cecinerat prophetarum, qui omnium peccata portare|t],

aboleret et crimina. Hoc est illud pascha Christi nobilitatum cruore,
in quo fidelis populus praecipua devotione resultat. O mysterium gratia
plenum. O ineffabile divini muneris sacramentum. O sollemnitatum
omnium honoranda sollemnitas. In qua ut servos redimeret, mortalibus
se praebuit occidendum. Quam utique beata mors, quae mortis nodos
resolvit. Iam nunc sentiat se tartareus princeps attritum, et nos de
profundi labe eductos ad caeleste regnum conscendisse gratulemur. Et
ideo cum angelis et archangelis.
FERIA V IN ALBIS — AmB 609

UD per Christum Dominum nostrum: de cuius morte vita surrexit,
de passione salus ascendit, de poena crucis remedium pietatis, gloria de
damnatione, medicina de vulnere. Unus namque mori voluit, ne omnes
moreremur. Immo unus mori dignatus est, ut omnes nos perpetuo
viveremus. Propterea profusis.
DIE SABBATO ALBIS DEPOSITIS AmB 636
UD aeterne Deus: et nunc maxime gratulari, quando dies salutis

nostrae et tuae erga nos pietatis mysterium sollemniter celebratur, quo
de tenebris captivitatis antiquae filii lucis et libertatis efficimur, et
terrenis exuti ad caelestia regna transimus. Propterea profusis gaudiis
totus in orbe mundus exsultat.
ORDINATIO BEATI AMBROSII AmB 50
UD aeterne Deus: qui in Ecclesia tua sancta catholica ita sacerdotes

disponis et ordinas, ut efficias tibi Ecclesiam non habentem maculam
neque rugam. Qui olim diei huius sollemnitate alumni tui Ambrosii
confessoris et sacerdotis sublimare dignatus es cathedram, ut fasce
saeculari deposito et publico honore abiecto doctorem et iudicem
gregis tui efficeres et pastorem Ecclesiae praefirmares. Pro quo preca-
mur subiecti, ut qui eum extemplo ovibus tuis sublimasti pontificem
et ex voce plebis gregi tuo praeelegisti pastorem, nos eius precibus
explosis piaculis efficias sanctiores, et plebem tuam huius diei sollem-
nia celebrantem efficias iustiorem. Ut pastor cum ovibus eius sequendo
vestigia, simul mereamur pervenire ad caelestia regna: per Christum
Dominum nostrum.
NATALE SANCTAE AGATHAE AmB 263
UD aequum et salutare: nos te in hoc praecipue die digna laude

praeconii canere, in quo triumphalis hostia tuae maiestati oblata est.
Cui tantam contulisti victoriam, ut ipsa saeva et aspera victricem
tremerent tormenta. Cuius lampas coruscis emicat fulgoribus, ut
reseratas poli ingredi valeat ianuas. O felix et inclyta virgo, quae
meruit Domini pro laude fidelis martyrium sanguine clarificare suum.
O illustris et gloriosa gemino illustrata decore, quae inter tormenta
aspera cunctis praelata miraculis et mystico pollens suffragio apostoli
tui meruit visitatione curari, et te verum summumque Deum sacro
carmine concinere. Sic nuptam Christo susceperunt aethera, sic
humandi artus gloriosa fulgent obsequia, ubi angelorum chorus
sanctitatem mentis et patriae indicant liberationem: per Christum
Dominum nostrum.
TRANSLATIO SANCTI NAZARII AmB 921
UD aequum et salutare: nos tibi reddere grates, vis trina Deus sator
optime rerum. Qui cuncta propriis animata figuris artifici sermone facis,
quique facta conservas. Qui dudum multo latitantem pulvere drach-
mam invenis accensa verbi virtute lucerna, ut pateant cunctis tua
munera saeclis. Reddens Ecclesiae secundum certaminis palmam.
Angelicos ut cernant humana lumina vultus, micent et splendida
tumuli membra loco. lamiamque repertus olim absconditus agro
rutilat thesaurus, evangelicis praesignatus figuris. En superexsultat
intemerata Ecclesiae fides, dum sacrum mercatum margaritae lucrum
capessat. In qua martyr, sancte, tuus inclytus martyr geminam
insignem Nazarius gestat coronam. Qui meruit Domini pro laude
fidelis sanguine martyrium clarificare suum. O nimium dilecta Dei
membra Christi servata promisso. O testis flagrantissime nitore caeli
fulgide, cuius inaestimabilis odor, sabaeicis praepollet aromatibus.
Quem pius Ambrosius, sacrum locans Ecclesiae munus, perennem
reperiens patronum dedit et medicum, propugnatorem fidei, sacri
proelii bellatorem. Propterea.
UNIUS APOSTOLI AmB 1152

IN NATALE
UD aeterne Deus: et in huius diei festivitate devotionis nostrae

vota persolvere, in qua beatus apostolus tuus ill. gloriosum Filii tui
Domini nostri Iesu Christi et sui magistri secutus exemplum, suum
pro eius amore non dubitavit effundere sanguinem. Unde et mirificam
de hoste prostrato palmam adeptus, nobis non minimam vincendi
fiduciam tribuit. Hinc est quod hodierna die fidelis per orbem populi
coetus tibi Deo laudes annua sollemnitate concelebrat. Tuam namque,
pastor mitissime, ineffabilem clementiam eius suffragiis absque dubio
credimus implorandam: per eundem.
IN DEDICATIONE ECCLESIAE AmB 1234
UD per Christum Dominum nostrum: qui eminentiam potestatis

acceptae Ecclesiae tradidit, quam pro honore percepto et reginam
constituit et sponsam. Cuius sublimitati universa subiecit, ad cuius
iudicium consentire iussit e caelo. Haec est mater omnium viventium
filiorum numero facta sublimior, quae per Spiritum sanctum cotidie
Deo filios procreat, cuius palmitibus mundus omnis impletus est.
Quae propagines suas ligno baiulante suspensas erigit ad regna caelo-
rum. Haec est civitas illa sublimis iugo montis erecta, perspicua cunc-
tis et omnibus clara. Cuius conditor et inhabitator est idem Dominus
noster Iesus Christus Filius tuus: quem una tecum.
MISSA UNIUS DEFUNCTI AmB 1410
UD aeterne Deus: hostiasque placationis et laudis offerre, ut per-

petuae misericordiae largitate animam famuli tui ill. in lucis aeternae
facias regione gaudere: per Christum.
PUCCLEITURGIA'GADBLICANA-ET CELTICA
(L. ErIZENHÓFER - I. PAHI)
Liturgia gallicana est ea quae per regiones septentrionales Europae a

Gallia usque ad Pannoniam valebat multis quidem variationibus, donec
saeculo fere VIII a liturgia romana sensim superata est.
Liturgia celtica, quae sc. per Hiberniam et Britanniam frequentabatur,
ab ea quandoque distinguitur; sed cum vix non omnia a liturgia gallicana
vel etiam mozarabica mutuaverit, distinctio parum iustificatur. Unicum
huius liturgiae documentum integrum saeculi VIII/IX, quod praeter alia
parva fragmenta servatum est, sc. Missale de Stowe, etiam Canonem:
romanum continet cum non paucis immutationibus. Alia formularia autem
indolem gallicanam habent.
Notae specificae hae fere inveniuntur:

1. Canonem fixum non habet, nisi quod omnibus missis commune est
Sanctus et Narratio institutionis (Secreta), cuius formam ex uno tantum
libro novimus. Canonis locum obtinet series orationum uniuscuiusque missae
propria, quibus inscribitur: Contestatio (aut Immolatio), Post Sanctus, Post
Secreta (aut Post Mysterium).
2. Intercessio non inseritur ipsi Canoni, sed eum praecedit. Nam legun-
tur nomina «offerentium», inter quos etiam defuncti censentur pro quibus
fit oblatio, et sequitur Collectio Post Nomina, quae habet indolem interces-
sionis. Deinde ad Collectionem Ad Pacem datur Pax, et post acclamatio-
nes sequitur Prex eucharistica, i.e. series orationum de qua supra.
Ad indolem theologicam huius liturgiae quod attinet, notandae sunt incu-

ria quaedam et licentia nimia: a) In multis formulariis desunt elementa
traditione consecrata, ut est anamnesis vel ipsa oblationis expressio. b) Pas-
sim negligitur ordo christologicus; nam promiscue et sine norma evidenti
oratio modo dirigitur ad Patrem modo ad Christum, ita sc. ut quandoque
etiam canticum Sanctus, imo ipsum sacrificium Christo offeratur. — Atta-
men, cum libri alii alium aspectum praebent, etiam textus optimae tra-
ditionis inveniuntur, in quibus Deus pro creatione et redemptione lau-
datur.
BIBLIOGRAPHIA
a) De liturgia gallicana
L. DUCHESNE, Sur l'origine de la liturgie gallicane, in: Revue d'Histoire et

de Littérature religieuse 5 (1900) 31-47; IpEM, Origines du culte chrétien.
Étude sur la liturgie latine avant Charlemagne. Paris ?1925; H. LIETZMANN,
Ordo missae romanus et gallicanus - Kleine Texte für Vorlesungen und
Übungen 19. Liturgische Texte 2. Bonn ?1923; H. LEcLERQ, Gallicane
(Liturgie), in: DACL 6 (1924) 473—593; J. B. TurBavT, L'ancienne liturgie
gallicane. Son origine et sa formation en Provence aux V* et VIe siécles
sous l'influence de Cassien et de Saint Césaire d' Arles. Paris 1929; F. CABROL,
Les origines de la liturgie gallicane, in: Revue d'Histoire Ecclésiastique 26
(1930) 951-962; 1. QUASTEN, Oriental Influence in the Gallican Liturgy, in:
Traditio 1 (1943) 55-78; M. RicHETII, Manuale di storia liturgica I
(Milano ?1950) 127-139; E. GRIFFE, Aux origines de la liturgie gallicane, in:
Bulletin de Littérature Ecclésiastique 52 (1951) 17-43; E. KovALEvskY, Le
Canon eucharistique de l'ancien rite des Gaules. Paris 1957; A.-G. Manrr-
MORT, La liturgie de la messe en Gaule, in: Bulletin du Comité des Études 3
(1958) 204—222, Ephemerides Liturgicae 72 (1958) 446—448 (bibliographia);
W.S. PonTER, The Gallican Rite - Studies in Eucharistic Faith and Practice
(4). London 1958; A. A. KiNG, Liturgies of the Past (London 1959) 77-185;
K. GAMBER, Ordo antiquus gallicanus. Der gallikanische MeDritus des
6. Jahrhunderts -- Textus patristici et liturgici 3. Regensburg 1965.
b) De liturgia celtica
F. E. WARREN, The Liturgy and Ritual of the Celtic Church. Oxford 1881;
E. ΒΙΒΗΟΡ, «Spanish Symptoms», in: The Journal of Theological Studies 8
(1907) 278-294, Liturgica historica. Papers on the Liturgy and Religious
Life of the Western Church (Oxford 1918, repr. London 1962) 165-210;
L. Govcavup, Celtiques (Liturgies), in: DACL 2 (1924) 2969-3032; ΙΡῈΜ,
Christianity in Celtic Lands. A History of the Churches of the Celts, their
Origin, their Development, Influence, and Mutual Relations. London
1932; P. Powzn, The Mass in the Early Irish Church, in: The Irish Eccle-
siastical Record 60 (1942) 197-206; J. HENNIG, Studies in the Liturgy
of the Early Irish Church, in: The Irish Ecclesiastical Record 75 (1951) 318—
333; A. A. Κινα, Liturgies of the Past (London 1959) 186-275; J. RvaAN, The
Mass in the Early Irish Church, in: Studies 50 (1961) 371—384; ΤῊ. A. Vits-
MANS, Keltische liturgie, in: LW 1261-1263.
LITURGIA GALLICANA ET CELTICA 463
1. CANON DOMINICUS PAPAE GELASII
EprT10: Sto 9-16. — Quae hic sequuntur litteris minoribus exscripta,

textui Canonis romani, sicut supra restitutus est, consentiunt; reliqua in-
doli celticae eiusdem Canonis propria sunt.
Sussum ! corda.
Habemus ad Dominum.
Vere dignum et iustum est, aequum et salutare est, nos tibi hic semper et
ubique gratias agere, Domine sancte, omnipotens aeterne Deus, per Christum
Dominum nostrum: qui cum Unigenito tuo et Spiritu sancto Deus es unus
et immortalis, Deus incorruptibilis et immutabilis, Deus invisibilis et
fidelis, Deus mirabilis et laudabilis, Deus honorabilis et fortis, Deus
altissimus et magnificus, Deus vivus et verus, Deus sapiens et potens,
Deus sanctus et speciosus, Deus magnus et bonus, Deus terribilis et
pacificus, Deus pulcher et rectus, Deus purus et benignus, Deus beatus
et iustus, Deus pius et sanctus, non unius singulariter personae, sed
unius trinitatis substantiae. Te credimus, te benedicimus, te adora-
mus et laudamus nomen tuum in aeternum et in saeculum saeculi.
Per quem salus mundi, per quem vita hominum, per quem resurrectio
mortuorum.
Per quem maiestatem tuam laudant angeli, adorant dominationes, tremunt
potestates, caeli caelorumque virtutes ac beata Seraphim socia exsultatione
concelebrant. Cum quibus et nostras voces uti admitti iubeas deprecamur
supplici confessione dicentes:
Sanctus, sanctus, sanctus, Dominus Deus sabaoth. Pleni sunt caeli et uni-
versa terra gloria tua. Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit in nomine
Domini. Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit de caelis, ut conver-
saretur in terris, homo factus est, ut delicta carnis deleret, hostia
factus est, ut per passionem suam vitam aeternam credentibus daret:
per Dominum.
? Te igitur, clementissime Pater, per Iesum Christum Filium tuum Dominum
nostrum supplices te rogamus et petimus, uti acceptu habeas et benedicas haec
! Sussum- sursum.
? In Ms hic praecedit titulus: «Canon dominicus papae gilasi.»
dona, haec munera, haec sancta sacrificia illibata. In primis quae tibi offerimus
pro tua sancta Ecclesia catholica, quam pacificare, custodire et unare et regere
digneris toto orbe terrarum, una cum beatissimo famulo tuo N. papa nostro
episcopo sedis apostolicae, et omnibus orthodoxis atque apostolicae
fidei cultoribus, et abbate nostro N. episcopo.
Hic vecitantur nomina vivorum.
Memento etiam, Domine, famulorum tuorum N. famularumque tuarum et

omnium circum adstantium, quorum tibi fides cognita est et nota devotio, qui
tibi offerunt hoc sacrificium laudis: pro se suisque omnibus, pro redemptione
animarum suarum, pro statu ' seniorum suorum et ministrorum omnium
puritate, pro integritate virginum et continentia viduarum, pro aeris
temperie et fructuum fecunditate terrarum, pro pacis reditu et fine
discriminum, pro incolumitate regum et pace populorum ac reditu
captivorum, pro votis adstantium, pro memoria martyrum, pro re-
missione peccatorum nostrorum et actuum emendatione eorum ac
requie defunctorum et prosperitate itineris nostri, pro domino papa
episcopo et omnibus episcopis et presbyteris et omni ecclesiastico
ordine, pro imperio romano et omnibus regibus christianis, pro fra-
tribus et sororibus nostris, pro fratribus in via directis, pro fratribus
quos de caliginosis mundi huius tenebris Dominus arcessire dignatus
est, uti eos in aeterna summae lucis quiete pietas divina suscipiat,
pro fratribus qui variis dolorum generibus affliguntur, uti eos divina
pietas curare dignetur, pro spe salutis et incolumitatis suae tibi reddunt
vota sua aeterno Deo vivo et vero communicantes
In Natale Domini
Et diem sacratissimam celebrantes, in quo incontaminata virgi-
nitas huic mundo edidit salvatorem.
Kalendis (Ianuarity
Et diem sacratissimam celebrantes circumcisionis Domini nostri
Iesu Christi.
(Cena Domini» ?
Et diem sacratissimam celebrantes natalis calicis Domini nostri
Iesu Christi.
Pascha
Et noctem vel diem sacratissimam écelebrantes» resurrectionis

Domini nostri Iesu Christi.
! Ms: stratu.
^ Ms: stellae, i.e. Epiphania. Sed neglegentia amanuensis formula hanc
inscriptionem sequens non Epiphaniam respicit sed Cenam Domini.
In clausula Paschae)
Et diem sacratissimam celebrantes clausulae Pascae Domini
nostri Iesu Christi.
Ascensio
Et diem sacratissimam celebrantes ascensionis Domini nostri
Iesu Christi ad caelum.
Pentecosten
Et diem sacratissimam celebrantes quinquagesimae Domini
nostri lesu Christi, in qua Spiritus sanctus super apostolos de-
scendit.
et memoriam venerantes in primis gloriosae semper virginis Mariae gene-

tricis Dei et Domini nostri Iesu Christi, sed et beatorum apostolorum ac mar-
tyrum tuorum Petri et Pauli, Andreae, Iacobi, Ioannis, Thomae, Iacobi, Phi-
lippi, Bartholomaei, Matthaei, Simonis et Thaddaei, Lini, Ancleti, Clementis,
Xysti, Cornelii, Cypriani, Laurentii, Chrysogoni, Ioannis et Pauli, Cosmae et
Damiani et omnium sanctorum tuorum, quorum meritis precibusque concedas,
ut in omnibus protectionis tuae muniamur auxilio: per.
Hanc igitur oblationem servitutis nostrae, sed et cunctae familiae tuae,
quam tibi offerimus in honorem Domini nostri Iesu Christi et in com-
memorationem beatorum martyrum tuorum, in hac ecclesia, quam
famulus tuus ad honorem nominis gloriae tuae aedificavit, quaesumus,
Domine, ut placatus suscipias, eumque atque omnem populum ab idolo-
rum cultura eripias, et ad te Deum verum Patrem omnipotentem con-
vertas. Dies quoque nostros in tua pace disponas atque ab aeterna damnatione
nos eripias et in electorum tuorum iubeas grege numerari: per Dominum no-
strum.
Quam oblationem te, Deus, in omnibus quaesumus benedictam, t ascriptam,
ratam, rationabilem acceptabilemque facere dignare, quae nobis corpus et
sanguis fiat dilectissimi Filii tui Domini nostri Iesu Christi.
Qui pridie quam pateretur, accepit panem in sanctas ac venerabiles manus
suas, elevatis oculis suls ad caelum et ad te Deum Patrem suum omnipotentem,
tibi gratias egit, benedixit, fregit, dedit discipulis suis dicens: Accipite et
manducate ex hoc omnes. Hoc est enim corpus meum. Simili modo posteaquam
cenatum, accepit et hunc praeclarum calicem in sanctas ac venerabiles manus
suas, item tibi gratias agens benedixit, dedit discipulis suis dicens: Accipite et
bibite ex hoc omnes. Hic est enim calix sancti sanguinis mei, novi et aeterni
testamenti, mysterium fidei, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissio-
nem peccatorum. Haec quotienscumque feceritis, in mei memoriam faciatis,
passionem meam praedicabitis, resurrectionem meam annuntiabitis,
adventum meum sperabitis, donec iterum veniam ad vos de caelis.
Unde et memores sumus, Domine, nos tui servi sed et plebs tua sancta
Christi Filii tui Domini nostri tam beatae passionis, nec non et ab inferis resurrec-
tionis, sed et in caelos gloriosae ascensionis, offerimus praeclarae maiestati tuae

de tuis donis ac datis hostiam puram, hostiam sanctam, hostiam immaculatam,
panem sanctum vitae aeternae et calicem salutis perpetuae.
Supra quae propitioac sereno vultu aspicere dignare et acceptu habere,
sicuti accepto habere dignatus es munera pueri tui iusti Abel et sacrificium
patriarchae nostri Abrahae et quod tibi obtulit summus sacerdos tuus Melchise-
dech, sanctum sacrificium, immaculatam hostiam supplices te rogamus et pe-
timus, omnipotens Deus, iube perferri per manus sancti angeli tui in sublimi
altari tuo, in conspectu divinae maiestatis tuae, ut quotquot ex hoc altari
sanctificationis sacrosanctum Filii tui corpus et sanguinem sumpserimus,
omni benedictione et gratia reple(a»mur.
Memento etiam, Domine, et eorum nomina qui nos praecesserunt cum signo
fidei et dormiunt in somno pacis. Cum omnibus in toto mundo offerentibus
sacrificium spiritale Deo Patri et Filio et Spiritui sancto sanctis ac
venerabi[li]bus sacerdotibus offert senior noster N. presbyter pro se et
pro suis et pro totius Ecclesiae coetu catholicae; et pro commemorando
anathletico gradu venerabilium patriarcharum, prophetarum, apo-
stolorum et martyrum et omniumque sanctorum, ut pro nobis Domi-
num Deum nostrum exorare dignentur.
(Εἰ sequuntur post litanias et preces mulia nomina, post quae? Et omnium
pausantium, qui nos in dominica pace praecesserunt ab Adam usque
in hodiernum diem, quorum Deus nomina nominavit et novit. Ipsis
et omnibus in Christo quiescentibus locum refrigerii lucis et pacis ut indulgeas
deprecamur.
Nobis quoque peccatoribus famulis tuis de multitudine miserationum tuarum
sperantibus partem aliquam et societatem donare dignare cum tuis sanctis
apostolis et martyribus, cum Petro, Paulo, Patricio, cum Ioanne, Stephano,
Matthia, Barnaba, Ignatio, Alexandro, Marcellino, Petro, Perpetua, Agna,
Caecilia, Felicitate, Anastasia, Agatha, Lucia et cum omnibus sanctis tuis. Intra
quorum nos consortia non aestimatis meritis sed veniam quaesumus largitor
admitte: per.
Per quem haec omnia, Domine, semper bona creas, 1 sanctificas, | vivificas,
T benedicis 1 et praestas nobis.
Per ipsum et cum ipso et in ipso est tibi Deo Patri omnipotenti in unitate
Spiritus sancti omnis honor et gloria per omnia saecula saeculorum.
2. MISSA DOMINICALIS
Eprr10: Mone 16-19. — Haec missa ut exemplaris pro liturgia gallicana

hic proposita est. Qua de causa ei inserimus, semel pro toto, narrationem
institutionis gallicanam, i. e. Secretam ex codice Monacensi 14429, sc. Mon
15. Complemus etiam conclusionem finalem secundum formulam Mone 46.
CONTESTATIO
Dignum et iustum est, aequum et iustum est hic et ubique tibi

gratias agere, Domine, sancte Pater, aeterne Deus: qui nos ex morte
perpetua atque ultimis inferorum tenebris evulsisti, materiamque
mortalem luto solubili congregatam Filio tuo aeternitatique donasti.
Quis in laudibus tuis gratus relator, quis operum tuorum copiosus
assertor? Te omnis lingua miratur, tuam cuncti extollunt gloriam
sacerdotes. Tu chao! confusisque principiis et nantum rerum caligi-
ne? superata ?, admirabiles formas elementis stupentibus addidisti,
cum solis ignibus tener mundus erubuit et lunare commercium rudis
terra mirata est. Ac * ne haec omnia nullus habitator ornaret solisque
rebus vacuis orbis intenderet, facta est de limo manibus tuis figura
praestantior: quam sacer ignis intus animaret pigrasque per partes
agilis anima. vivesceret. Scrutari non licet, Pater, interiora mysteria.
Tibi soli operis tui nota maiestas, quid illud in homine, quod pavidos
artus terramque viventem clausus in venis sanguis interluit, quod
solutae corporum species nervis rigentibus colliguntur et internis ?
sola visceribus ossa redolescunt. Sed unde tantum miseris bonum,
ut Filio tuo tibique similes fingeremur et aliquid de terra esse[t] ae-
ternum? Beatae maiestatis tuae praecepta perdidimus mortalesque
rursum in terram, ex qua veneramus, immersi deflebamus aeterna
doni tui amissa solacia. Sed tua multiplex bonitas inaestimataque
! Ms: chaos. ? Ms: caliginem. * Ms: sempiternam.

^ Ms: Hac. 5 Ms: in terris.
maiestas salutare Verbum misit e caelo, quod humani corporis immix-

tione concretum perditas saeculi partes et vulnera antiqua curaret.
Ipsum igitur omnes angeli cum multiplici turba sanctorum incessabili
voce collaudant dicentes:
Sanctus, sanctus.
POST SANCTUS
Hanc in excelsis gloriae tuae laudem supernarum creaturarum voce

resonante nobis quoque famulis tuis cognitam fieri pietas tua voluit,
et haec praeconia sedibus celebrata sidereis magnificentiae tuae do-
no ! non solum noscenda ? famulis tuis sed etiam imitanda ? patuerunt.
SECRETA
Qui pridie quam pro nostra omnium salute pateretur, stans in medio
discipulorum suorum apostolorum ... Accipiens panem in suis sanctis
manibus respexit in caelum ad te Deum Patrem omnipotentem, gra-
tias agens benedixit ac fregit tradiditque apostolis suis dicens: Accipi-
te, edite de hoc omnes. Hoc est enim corpus meum, quod confringetur
pro saeculi vita. Similiter postquam cenatum est, calicem manibus
accipiens, respexit in caelum ad te Deum Patrem omnipotentem, gra-
tias «tibi» agens benedixit et tradidit apostolis suis dicens: Accipite,
bibite ex hoc omnes. Hic est enim calix sancti sanguinis mei, novi et
aeterni testamenti, qui pro multis ac pro vobis effunditur in remissione
peccatorum. Addens ad suum dictum dicens eis: Quotienscumque de
hoc pane edeatis et ex hoc calice bibitis, ad memoriam meam faciatis
passionem meam, omnibus indicens, adventum meum sperabitis, do-
nec (iterum? adveniam.
POST SECRETA
Respice igitur, clementissime Pater, Filii instituta, Ecclesiae my-

steria, credentibus munera, a supplicantibus oblata et eroganda sup-
plicantibus: per [Iesum Christum Filium tuum Deum ac Dominum
conservatoremque nostrum, cui est apud te, Domine, cum Spiritu
sancto regnum sempiternum, perpetua divinitas in saecula saeculo-
rum. Amen.]
! Ms: donum. ?-3 Ms: noscendam ... himetandam.

3. MISSA DE ADVENTU DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI
EpnrrIo: GaV 43 (43a -- AmB 70), 44-46.
IMMOLATIO
Vere dignum et iustum est nos tibi hic et ubique semper gratias
agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus: cui proprium
est veniam delictis impendere quam poenaliter imminere, qui fabricam
tui operis per eundem rursus lapidem es dignatu[s] erigere. Ne ima-
go, quae ad similitudinem tui facta fuerat vivens, dissimilis haberetur
ex morte, munus venialis indulgentiae praestitisti, ut unde morte[m]
peccat[um] contraxerat, inde vitam pietas repararet immensa. Haec
postquam prophetica saepius vox praedixit et Gabriel angelus Mariae
iam praesentiam nuntiavit, mox puellae credentis in utero fidelis Ver-
bi mansit aspirata conceptio; et illa proles nascendi sub lege latuit,
quae cuncta suo nasci nutu concessit. Tumebatur virginis sinus, et
fecunditate suorum viscerum corpus mirabatur intactum. Grande
mundo spondebatur auxilium feminae partus sine viro mysterium,
quando nullius maculae nebula fuscata tenso nutriebat ventre prae-
cordia mox futura sui genetrix genitoris: per quem omnes angeli.
COLLECTIO POST SANCTUS
Vere sanctus, vere benedictus, Domine Deus Pater omnipotens, salus

credentium et omnium redemptor in Christo. Per quem te deprecamur
et quaesumus, uti hanc oblationem gratam atque acceptabilem sus-
cipere, benedicere ac sanctificare digneris. Quam tibi offerimus pro
pace Ecclesiae tuae, pro sacerdotum tuorum et ministrorum omnium
puritate, pro statu loci huius atque omnium habitantium in eo, pro
votis adstantium et omnium commemoratione sanctorum, ac pro re-
quie defunctorum: per ipsum Dominum nostrum.
Qui pridie quam pro nostra et omnium salute pati dignaretur.
COLLECTIO POST SECRETA
Descendat, precamur, omnipotens Deus, super haec quae tibi of-

ferimus Verbum tuum sanctum, descendat in(aejstimabilis gloriae
tuae Spiritus, descendat antiquae indulgentiae tuae donum, ut fiat
oblatio haec hostia spiritalis in odorem suavitatis accepta; etiam nos
famulos tuos per sanguinem Christi tua manus [dextera] invicta
custodiat: per Dominum.
4. MISSA IN VIGILIA NATIVITATIS

DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI
ΕΡΙΤΙΟ: Go 3 (3b - AmB 106), 4—5.
IMMOLATIO MISSAE
Dignum et iustum est, vere dignum et iustum est nos tibi gratias
agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus, amanda pietas,
tremenda virtus, veneranda maiestas. Qui hanc noctem venturam, toto
orbe venerandam, caelorum gratulatione et terrarum remuneratione
angelica exsultatione ditasti, ut nascente in carne Domino nostro
Iesu Christo Filio tuo superiora pariter et inferiora gauderent. Aspice
nunc familiam tibi supplicem, conserva populum tuis laudibus perso-
nantem et superventurae noctis sollemnitate ita pervigiles redde, ut
sinceris mentibus Domini nostri percipere mereamur natalem ventu-
rum. In quo invisibilis ex substantia tua, visibilis per carnem apparuit
in nostra tecumque unus, non tempore genitus, non natura inferior,
ad nos venit ex tempore natus. Per cuius nativitatem indulgentia
criminum conceditur et resurrectio non negatur. Merito itaque omnis
terra adorat te et confitetur tibi, sed et caeli caelorum et angelicae
potestates non cessant laudare dicentes:
Sanctus, sanctus, sanctus.

tuus, manens in caelis, manifestatus in terris.
Ipse enim pridie quam pateretur.
POST MYSTERIUM
Haec facimus, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus,

commemorantes et celebrantes passionem unici Filii tui Iesu Christi
Domini nostri, qui tecum vivit et regnat cum Spiritu sancto in saecula
saeculorum.
5. MISSA IN DIE NATIVITATIS DOMINI NOSTRI

IESU CHRISTI
Enrr10o: Go 17-19.
IMMOLATIO MISSAE
Vere dignum et iustum est, aequum et salutare est nos tibi gratias
agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus: quia hodie
Dominus noster Iesus Christus dignatus est visitare mundum. Processit
de sacrario corporis virginalis et descendit pietate de caelis. Cecinerunt
angeli: Gloria in excelsis, cum humanitas claruit salvatoris. Omnis
denique turba exsultabat angelorum, quia terra regem suscepit aeter-
num. Maria beata facta est templum pretiosum, portans Dominum
dominorum. Genuit enim pro nostris delictis vitam praeclaram, ut
mors pelleretur amara. Illa enim viscera, quae humanam non noverant
maculam, Deum portare meruerunt. Natus est in mundo, qui semper
vixit et vivit in caelo, Iesus Christus Filius tuus Dominus noster: per
quem maiestatem tuam laudant angeli.
POST SANCTUS
Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis:

quia appropinquavit redemptio nostra. Venit antiqua exspectatio
gentium, adest promissa resurrectio mortuorum, iamque praefulget
aeterna exspectatio beatorum: per Christum Dominum nostrum.
Qui pridie quam pro nostra omnium salute.
POST SECRETA
Credimus, Domine, adventum tuum, recolimus passionem tuam.

Corpus tuum in peccatorum nostrorum remissione confractum, san-
guis sanctus tuus in pretium nostrae redemptionis effusus est: qui cum
Patre et Spiritu sancto vivis et regnas in saecula.
6. MISSA IN DIEM SANCTUM EPIPHANIAE
Eprr10: Go 86 (- AmB 199 4 198), 87 (- AmB 189), 88 (cf. AmB 188,

LM 193, H 17,2).
CONTESTATIO
Vere dignum et iustum est, aequum et iustum est nos tibi semper
et ubique gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne
Deus: qui nobis super Iordanis alveum de caelis vocem in modum
tonitrui praebuisti: ut salvatorem saeculi demonstrares et patrem
luminis aeterni ostenderes, caelos aperuisti, aerem benedixisti, fontem
purificasti et tuum unicum per columbam sancti Spiritus demonstrasti.
Susceperunt fontes hodie benedictionem tuam et tulerunt maledictio-
nem nostram, ita ut credentibus purificationem omnium delictorum
exhibeant et Deo filios regenerando faciant ad vitam aeternam, quos
ad temporalem vitam carnalis nativitas fuderat. Nam quos mors
per praevaricationem ceperat, hos ! vita aeterna a morte recipiens ad
! Ms: hoc.
caelorum regna revocat. Unde debita exsultatione voces nostras

iungimus confessionibus angelorum, qui gloriam tuam mirabili sacra-
mento hodierna sollemnitate venerantes pro apparitione Iesu Christi
Domini nostri et pro nostrae vocationis exordio !, sacrificium tibi
laudis offerimus: per ipsum Dominum nostrum, per quem maiestatem
tuam laudant angeli.

tuus, qui ad puerperii caelestis indicium haec hodie contulit mundo
suae ? miracula maiestatis, ut adorandam magis ostenderet stellam et
transacto temporis intervallo aquas in vina ? mutaret suoque baptis-
mate sanctificaret fluenta Iordanis, Iesus Christus Dominus noster.
Qui pridie quam pateretur.
POST MYSTERIUM
Sacrificiis praesentibus, Domine, quaesumus intende placatus,

quibus non iam aurum, thus et myrra profertur, sed (quod) eisdem
muneribus declaratur, offertur, immolatur, sumitur: per Dominum
nostrum lesum Christum Filium tuum, qui tecum et cum Spiritu
sancto vivit.
1 Ms: exordium. ? Ms: sui. 3 Ms: vino.

7. MISSA IN CENA DOMINI
Enrrio: Go 209-211.
IMMOLATIO MISSAE
Dignum et iustum est: per Iesum Christum Filium tuum Dominum

nostrum, qui suorum pedes discipulorum linteo praecinctus abluit et
humilitatis exemplum transiturus eisdem de mundo reliquit. Magister
quippe verissimus factis informat, quos monitis salutaribus frequenter
instruxerat. Sed quidni mirum, si praecinxit se linteo, qui formam servi
accipiens habitu est inventus ut homo, aut quidni mirum, si misit
aquam in pelvem, ut lavaret pedes discipulorum, qui in terra sanguinem
fudit, ut immunditiam delueret peccatorum? Ille itaque linteo quo
erat praecinctus pedes quos laverat tersit, qui carne qua erat indu-
tus, evangelistarum vestigia confirmavit. Lavit ergo pedes discipulo-
rum Dominus, quorum autem pedes extrinsecus abluebat, ipsorum
animas indulgentiae hysopo intrinsecus expiabat. O admirabile sacra-
mentum, grande mysterium. Turbatur Petrus cernens exemplum
tantae humilitatis in rege tantae maiestatis. Tremiscit pavens huma-
nitas, quia ad eius vestigia sese inclinare dignatur divinitas. Sed
nisi Deus ad hominem humiliatus inclinaretur, ad Deum homo erectus
numquam levaretur. Ex tunc enim homo viventium terras coepit
appetere, ex quo Deus in regione mortalium humanitatis est dignatus
lumen ostendere. Ante cuius.
POST SANCTUS
Vere sanctus et iustus es, Domine, vere magnus et pius es, qui
Filium tuum Dominum nostrum Iesum Christum nobis lumen ad terras
ex summa caeli arce misisti captivorum corporum redemptorem.
Ipse enim qui.
POST SECRETA
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, respice in nos et miserere nobis.
Factus nobis ipse hostia, qui sacerdos, ipse praemium, qui redemptor,
a malis omnibus quos redemisti custodi, salvator.
8. MISSA IN VIGILIIS SANCTAE PASCHAE
EpnrrIo: Go 270-271.
IMMOLATIO
Dignum et iustum est, aequum et iustum est nos tibi hic et ubique
gratias agere, tibi laudes dicere et hostias immolare et confiteri
misericordias tuas, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus.
Quoniam magnus es tu et faciens mirabilia, tu es Deus solus. Tu fecisti
caelos in intellectu, tu formasti terram super aquas, tu fecisti luminaria
magna, solem in potestatem diei, lunam et stellas in potestatem noctis.
Tu fecisti nos et non ipsi nos, opera manuum tuarum non omittas. Tuus
est dies et tua est nox, in die enim mandasti misericordiam tuam et in
nocte declarasti, quam hodiernis vigiliis in luminis huius festivitate
celebramus. Haec est enim nox, salutarium conscia sacramentorum, .
nox in qua veniam peccatoribus praestas, de veteribus hominibus
novos efficis, de senibus effetis ! maturos reddis infantes, quos in
novam creaturam renatos de sacro fonte producis. Hac nocte in
aeternum diem renascentes populi procreantur, regni caelestis atria
reserantur et beata lege commercii ? divinis humana mutantur. Haec
est enim nox illa quae facta est in deliciis, in qua maxime delectasti
nos, Domine, in factura tua. Nox in qua inferna patuerunt, nox in qua
absolutus est Adam, nox in qua inventa est drachma quae perierat,
nox in qua boni pastoris humeris reportata est ovis perdita, nox in
qua. diabolus occubuit et sol iustitiae Christus exortus est et solutis
inferni nexibus claustrisque perfractis multa sanctorum corpora de
sepulcris erumpentia intraverunt in sanctam civitatem. O vere beata
nox, quae sola meruit scire tempus et horam qua Christus resurrexit,
de qua iam in psalmo fuerat prophetatum: Quia nox ut dies illumina-
bitur. Nox in qua exorta est resurrectio in aeternum. Te enim, omnipo-
tens Deus, creaturarum caelestium multitudo et innumerabiles ange-
lorum chori sine cessatione proclamant dicentes: Sanctus.
! Ms: effectis. ? Ms: conmerciis.

POST SANCTUS
Tuo iussu, Domine, condita sunt universa in caelo et in terra, in mari

et in omnibus abyssis. Tibi patriarchae, prophetae, apostoli, martyres,
confessores atque omnes sancti gratias agunt. Quod et nos facientes
has hostias spiritales et sincera libamina ut libens exaudias deprecamur.
Te oramus, uti hoc sacrificium tua benedictione benedicas et Spiritus
sancti tui rore perfundas, ut sit omnibus legitima eucharistia: per
Christum Dominum nostrum.
Qui pridie.
9. MISSA PRIMA DIE SANCTO PASCHAE
EnrrIo: Go 280, 281 [LM 644].
CONTESTATIO
Dignum et iustum est, aequum et salutare est nos tibi hic et ubique
semper gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus,
sed in hac die resurrectionis Domini nostri Iesu Christi Filii tui gratu-
latio maior exsultat in cordibus nostris. Hic est enim dies in quo nobis
exorta est perpetuae causa laetitiae, hic est dies resurrectionis huma-
nae et vitae natalis aeternae. Hic est dies in quo satiati sumus mane
misericordia tua, quo nobis ille benedictus qui venit in nomine Domini,
Deus noster, illuxit nobis. Hic enim Dominus noster Iesus Christus
Filius tuus adimplens prophetias temporibus ! praestitutis visitavit nos
post biduum, die tertia resurrexit. Hic est enim dies tanti muneris
benedictione signatus, qui hodierna festivitate gaudentibus in toto
orbe mortalibus frequentatur, quia omnium mors perempta est in
cruce Christi, et in resurrectione eius omnium vita surrexit. Et nunc,
Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus, supplices deprecamur,
uti hanc oblationem benedicere et sanctificare digneris: per Christum
Dominum nostrum.
! Ms: temporum.
POST SANCTUS
Haec te vox, Domine, mystica luce comitatur, quae cum in supernis

dominicae perennitatem laudis exerceat, celebrationem tanti nominis
invexit et terris, ut huiusmodi [praeconia] !, si homines tacerent, saxa
clamarent. Viderunt te inferi, Deus, viderunt et timuerunt a voce
tonitrui tui dicentes: Absorpta est mors in victoria tua. Ubi est, mors,
aculeus tuus? Attonita paululum miserorum stetere supplicia, nec ha-
buerunt tormenta cruciatum, et iudicem suum ipsa etiam poena con-
tremuit, quia natura terribilium tenebrarum, praesentia tui fulgoris
[hebetata] ?, iam tunc timuit iudicari. Exsultaverunt sancti in gloria
laetantes in cubilibus suis, quod auctorem promissae sibi lucis agnos-
cerent. Quorum tu, Domine, stipatus agminibus et tibi tantum noto ?
splendore perfusus, sacrificia per te instituta sanctifica, non invitantis
merito, sed sanctificantis exemplo, ut cunctis rite perfectis salvatore
nostro ab inferis iam reverso, et mors se intellegat victam et vita *
revocatam: per Christum Dominum nostrum.
Qui pridie quam pateretur.
10. MISSA APOSTOLORUM ET MARTYRUM ET SANCTORUM

ET SANCTARUM VIRGINUM
Enrrio: Sto 20s.
IMMOLATIO
Dignum et iustum, aequum et iustum et gloriosum est nos tibi sem-

per gratias agere omnibus diebus vitae nostrae, Domine, Deus omni-
potens, sed in hac die gratius? et abundantius debemus gratulari cum
gaudio Spiritus sancti sollemnitatem apostolorum N. sive sanctorum
vel sanctarum N. Praesta ergo nobis, omnipotens Deus, fidem, spem et
caritatem et catholicum finem ac pacificum per merita ac commemora-
tionem sanctorum tuorum N., in quorum honorem haec oblatio hodie
! Ms: personas. ? Ms: habita. * Ms: noti.
^ Ms: vitam. 5 Ms: gratias.
offertur, ut cunctis proficiat ad salutem: per Dominum nostrum Iesum

Christum, cui omnes angeli et archangeli, prophetae et apostoli,
martyres et confessores, virgines et omnes sancti hymno ! perpetuo et
indefessis laudibus cum quattuor animalibus viginti ? quattuor seniori-
bus concinunt ? dicentes:
Sanctus *.
POST SANCTUS
Vere sanctus, vere benedictus, vere mirabilis in sanctis suis, Deus
noster Iesus Christus; ipse dabit virtutem et fortitudinem plebi? suae;
benedictus Deus quem: benedicimus in apostolis et in omnibus sanctis
suis, qui placuerunt ei ab initio saeculi, per eundem Dominum nostrum
Iesum Christum.
Qui pridie.
11. MISSA DOMINICALIS
Enririo: Go 492-494.
IMMOLATIO
Dignum et iustum est, maiestatis tuae, sancte Pater, omnipotens

aeterne Deus, laudes pio honore deferre et mirabilium tuorum inenar-
rabilia praeconia devotae mentis veneratione celebrare. Te namque
incomprehensibilem atque ineffabilem Dominum et creatorem omnium
semper tremendum per Iesum Christum Filium tuum, Deum ac Domi-
num salvatoremque nostrum sentimus, credimus, sequimur et oramus.
Tibique purum hoc sacrificium offerimus gloriae tuae cum angelis
et archangelis et innumera multitudine nuntiorum nostris laudibus
prosequentes, qui in conspectu maiestatis tuae sine cessatione procla-
mant dicentes.
POST SANCTUS
Vere sanctus, vere in excelsis Dominus Deus noster, Filius tuus, rex
Israel.
Qui pridie.
! Ms: immo. ? Ms: uenti. 3 Ms: concindunt.

^ Ms: per. * Ms: plebis.
POST SECRETA
Per hunc te, Deus, Pater omnipotens, deprecamur,ut sicut sacri

mysterii oboeditione retinemus, ita ad tutelam nostram caelestis vir-
tus operetur: per.
12. ITEM ALIA
EnprrIO: Go 525—527.
IMMOLATIO
semper gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus.
Qui nobis pietate pater es, cum dominus potestate permaneas, quoniam
quos origo fecerat servos, adoptare dignatus es in filios, et quos gene-
ratio terrena demerserat in mortem, regeneratio caelestis erexit ad
vitam. Te enim, omnipotens Deus, omnes angeli.
POST SANCTUS
Vere sanctus, vere in excelsis benedictus Dominus Deus noster, per

quem te supplices deprecamur, uti hanc oblationem, quam tibi offeri-
mus pro Ecclesiae tuae catholicae fide, stabilitate, concordia, pro
emundatione vitiorum et remissione peccatorum, pro gloria martyrum
et requie defunctorum, propitiatus aspicias, aspiciendo sanctifices,
sanctificando benedicas: per sanctum et benedictum Iesum Christum
Filium tuum Dominum nostrum.
Qui pridie.
POST SECRETA
Memores gloriosissimi Domini passionis et ab inferis resurrectionis
offerimus tibi, Domine, hanc immaculatam hostiam, rationalem ho-
stiam, incruentam hostiam, hunc panem sanctum et calicem salutarem
obsecrantes, ut infundere digneris Spiritum tuum sanctum, edentibus
nobis vitam aeternam regnumque perpetuum collatura potantibus: per.
480 IEXTUS LITURGIARUM OCCIDENTALIUM
13. ITEM ALIA
EpnrrIo: Mone 61, 63-65.
CONTESTATIO
Dignum et iustum est, omnipotens Pater, tibi semper gratias agere,

te super omnia diligere, pro omnibus te laudare, cuius munere cunc-
tis hominibus imaginis tuae dignitas conceditur in natura, aeternitatis
facultas dignatur in anima, libertas arbitrii praestatur in vita, felicitas
baptismi offertur in gratia, hereditas caeli promittitur in innocentia,
utilitas remedii servatur in paenitentia, bonitatis venia in ? iniquitatis
poena proponitur: ut abundantius in omnes homines Dei pietas nec
in malitia? velit degener[ar]e quos condidit, nec in ignorantia perire quos
docuit, nec in supplicio permanere quos diligit, s(ed) nec a regno disce-
dere quos redemit. Ante cuius conspectum omnes angeli non cessant
clamare dicentes:
POST SANCTUS
Deus, qui nos caelestium numquid hymnum tibi vis offerri sed
meritum et sanctorum angelorum tam loca tenere quam carmina,
dona, qui supernarum virtutum concentum in tua praedicatione su-
mimus, etiam superioris vitae affectum ex correctione sumamus, illa
Domini nostri Iesu Christi quae in memoriam passionis suae tradidit
verba dicturi: per Dominum.
Qui pridie.
COLLECTIO (POST SECRETA»
Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob, Deus et Pater Domini

nostri Iesu Christi: tu de caelis tuis propitius affavens hoc sacrificium
nostrum indulgentissima pietate prosequere. Descendat, Domine,
plenitudo maiestatis, divinitatis, pietatis, virtutis, benedictionis * et
gloriae tuae super hunc panem et super hunc calicem et fiat nobis
legitima eucharistia in transformatione corporis et sanguinis Domini:
! Ms: munera. ? Ms: ueniam. 5 Ms: militia.
^ Ms: benedictionibus.
ut quicumque et quotienscumque ex hoc pane et ex hoc calice libaveri-

mus, sumamus nobis munimentum fidei, sinceritatem dilectionis !,
tranquillam spem resurrectionis atque immortalitatis aeternae in tuo
Filiique tui ac Spiritus sancti ? nomine, in communione omnium sancto-
rum, remissionem omnium nostrorum criminum. Credimus, Domine,
quod haec nobis fixa? credulitate poscentibus praestabis: per Dominum.
APPENDIX A: CONTESTATIONES SEU IMMOLATIONES
MISSA NATALIS DOMINI Mon 14
Dignum et iustum, aequum et iustum est, nos [tibi hic et ubique]

semper gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus,
teque laudare mirabilem in omnibus operibus atque muneribus tuis,
Domine, quibus sacratissima regni tui mysteria revelasti, ac sollemniter
recolenda nobis vota signasti, et iugiter excolendam beneficiorum tuo-
rum memoriam condidisti. Unde laetantes inter altaria tua, Domine
virtutum, immolamus tibi hodie hostiam laudis in die insigni sollemni-
tatis hodiernae, qua Deus et rex noster, ante saecula Verbum tuum et
sapientia tua aedificavit sibi domum in matre sine patre, sicut natus ex
Patre sine matre, ut nobis angelo praedicante caelestis exercitus nun-
tiavit, quia natus est hodie salvator Dominus Iesus ... Deus de Patre,
homo de matre; de Patre sine tempore, de matre sine semine * pro
tempore; de Patre principium vitae, de matre finis mortis; de Patre
ordinans omnem diem, de matre consecrans istum diem; a te na-
tus ineffabiliter sine die, per quem factus est omnis dies, voluit in
terrena huius saeculi vita carnaliter 5 habere natalem diem suum,
quem hodierna sollemnitate celebramus ... Qui conceptus fecunditatis
munus contulit virgini, et natus virginitatis decus non abstulit
matri; qui priusquam nasceretur, et diem et uterum de quo nascere-
tur elegit, et ipse condidit quod elegit, et ipse hominum creator
et temporum, filius virginis, dominus genetricis, virginum sponsus et
virgo perpetuus. Merito in eius exortu caeli locuti sunt, angeli gratulati,
! Ms: sincerem dilectiones. ? Ms: spirito sancto.
* Ms: fessa. ^ Ms: de matris semine.
5 Ms add.: et?
pastores laetati, magi mutati, reges turbati et parvuli coronati sunt.

Exortum est in tenebris lumen omnibus rectis corde, Deus et Dominus
illuxit nobis ... sicut locutus est per os omnium prophetarum suorum:
Virgo pariet et natus Emanuel, Dominus virtutum nobiscum, susceptor
noster Deus Iacob. Veniunt legati ex Aegypto, magi ab oriente ... reges
Tharsis et insulae offerunt munera, reges Arabum et Saba dona addu-
cunt. Resultat in auribus nostris illa vox evangeli(ca) exsultante angelo
pastoribus nuntiata. (Qua»cum! sancta altaria tua, Domine, (circum-
dat» caelestis exercitus et cum populo tuo concinens dicit 5: Gloria in
excelsis Deo, in terra pax hominibus bonae voluntatis. Te enim, omni-
potens Deus, creaturarum caelestium multitudo et innumerabiles an-
gelorum chori sine cessatione proclamant dicentes:
Sanctus, sanctus.
MISSA IN NATALE SANCTORUM INFANTUM Go 49
Dignum et iustum est, vere dignum et iustum est nos tibi semper et
ubique gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus:
pro his praecipue, quorum hodierno die annua festivitate recolentes
memoriam passionis celebramus, quos Herodianus satelles lactantum
matrum uberibus abstraxit. Qui iure dicuntur martyrum flores, quos? in
medio frigore infidelitatis exortos * velut primas erumpentes Ecclesiae
gemmas quaedam persecutionis pruina discussit, rutilante fonte in
Bethlehem civitate. Infantes enim qui aetate loqui non poterant,
laudem Domini cum gaudio resonabant. Occisi praedicant, quod vivi
non poterant. Loquuntur sanguine, quod lingua nequiverunt. Contulit
his martyrium laudem, quibus abnegaverat lingua sermonem. Praemit-
tit infantes infans Christus ad caelos; transmittit nova exenia Patri;
primitias exhibet genitori parvulorum prima martyria Herodis scelere
perpetrata; praestat hostis corpori, dum nocet ;beneficium tribuit, dum
occidit; moriendo vivitur, cadendo resurgitur, victoria per interitum
comprobatur. Pro his ergo beneficiis et pro praesenti sollemnitate
immensas pietati tuae gratias referentes potius quam rependentes,
cum sanctis angelis et archangelis, qui unum te Deum dominantem,
distinctum nec divisum, trinum nec triplicem, solum nec solitarium,
consona laudamus voce dicentes:
! Ms: cui cum. ? Ms: dicens. 3-* Ms: qui... exorti.

MISSA PASCHALIS IV FERIA GaV 214

Dignum et iustum est nos tibi semper laudes et gratias agere, omni-
potens sempiterne Deus, per Iesum Christum Filium tuum Dominum
nostrum. Qui sicut ovis ad occisionem pro nobis ductus est et ut agnus
coram tondente sic non aperuit os suum. Hic enim est agnus Dei,
unigenitus Filius tuus, qui tollit peccatum mundi; qui se pro nobis
offerendo non desinit nosque apud te perpetua advocatione defendit,
quia numquam moritur immolatus, sed semper vivit occisus. Pascha
enim nostrum immolatus est Christus; ut iam non in fermento vetere
neque in carnalium sanguine victimarum, sed in azymis sinceritatis et
corporis veritatis immolemus: per Christum Dominum nostrum, per
quem maiestatem tuam laudant.
MISSA DIEI V (PASCHAE Mon 77
Dignum et iustum est nos tibi, Domine Deus noster, ubique ore et
corde benedicere. Quid enim est, in quo non aut virtutis tuae opere
gloriemur, aut pietatis tuae munificentiam sentiamus? Nam cum in
omnibus alis creationibus excitandis potentiam divinae maiestatis
exerceas, in solo homine curam paternae pietatis assumis... Tanta est
cura pro nobis: de Filio servus, de Deo homo, de aeterno mortalis
efficitur, ut per hanc assumptae carnis novitatem divinae virtutis
operatione de servis amicos, de impiis filios, de hominibus deos, de
mortalibus pararet aeternos. Sumit igitur omne quod nostrum est,
daturus omne quod suum est, humiliatur ut sublevet, vulneratur ut
sanet, moritur ut vivificet, resurgit ut suscitet, assumptum hominem
reponit in caelo, ut humano generi caeli repandat ingressum... Cum
sanctis angelis et archangelis tuis ... proclamant dicentes:
MISSA PASCHALIS VI FERIA GaV 227
Dignum et iustum est, vere dignum et iustum est nos tibi gratias
agere, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus, rex omnium, sanctifi-
cator et conditor generis humani. Qui Filio tecum aeterna claritate
regnante, cum de nullis exstantibus cuncta protulisses, hominem limo-
si pulveris initiis inchoatum ad speciem tui decoris animasti eumque
credula persuasione deceptum reparare voluisti, spiritalis gratiae
aeterna suffragia mitte[ns] nobis, lesum Christum Filium tuum Domi-

num nostrum. Qui mortuus est propter peccata nostra et resurrexit
propter iustificationem nostram. Propterea cum angelis et archangelis
non cessant clamare.
MISSA DIE SABBATO OCTAVA PASCHAE Go 311 [GaV 241]
Dignum et iustum est, necessarium et salutare est, ut te Dominum

ac Deum totis visceribus humana conditio veneretur, rex mirabilis,
Christe, cuius condemnatione tartareis vinculis absoluta credentium
turba libertatis insignia gratulatur. Oui vere ut leo de tribu Iuda
mundo ostensus, animarum devoratorem extinctum leonem diabolum
omnis terra laetatur. Permittis te clavorum nexibus alligatum ad
stipitem crucis teneri!, ut non sit parva, quem impius quondam
expavescat, potentia. Ad cuius vocem emitten[ti]s spiritum terra
tremuit, caelum expavit, dies fugit, sol obscuratus est, astra abscon-
dentes radios suos, simul omnia nigraverunt 2. Cuius descensu confrac-
tis portis luget infernu[s], quo resurgente laetantur angeli, exsultat
terra cum habitatoribus suis. In quo triumpho conspicitur commi[n]a-
tio illa prophetico ore promissa: Ero mors tua, o inferne. Ubi est ergo
victoria tua? Nec enim ab alio poterat nisi a vita mors devorari. Qui
descensu suo eos qui tenebantur a morte, superis reddidit resurgendo,
ut eius resurrectio vivorum vel mortuorum testimonio f[i]rmaretur.
Unde, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus, per Iesum Christum
Filium tuum Dominum nostrum gloria tibi semper, qui in te et ex te
et tecum semper est: per quem te laudant.
MISSA CLAUSAE PASCHAE GaV 245 [Go 316]
Dignum et iustum est, necessarium et salutare est nos tibi gratias

agere, omnipotens Deus, licet gloriae tuae mortalium membra non
congruant redemptionis nostrae praeferre praeconia. Dum homi-
num genus mancipatum morte [in] inferorum sedibus tenebrarum
vincla restringerent, spiritale Verbum, per quod in principio omnia
fuerant constituta, descendit in Mariam. Quae dum partum suum virgo
miratur, inclausum hominem edidit Deum; quae? tamen tuum esse,
summe omnipotens, antequam nasceretur, cognoverat, quippe quae ?
! Mss: tereri. ? Mss: migrauerunt. ? Sic Mss loco: quem?

sciebat mundi esse principium. Is namque crucem spontanea devotione

propter redemptionem humani generis de inimico tyranno triumpha-
turus ascendit, et relicto paulisper corporis templo inferorum claustra
confringens pristinae, ut ante fuerat, vitae restituit. Nec suffecerat
solum hominis emendasse peccatum, sed per ablutionem caelestem
renatos redivivo ac novo nativitatis genere remeans ad originem suam
nos ad caelestia regna perduxit. O consilium] divinae providentiae,
o in[ae]stimandum reparationis auxilium. Per virginem nobis gloriosa
vita restituitur, quae per ligni inoboedientiam credebatur exstincta.
Per aquam mundi peccata diluuntur, per quam ante senserat mundus
ipse naufragium. Tibi ergo, summe genitor, pura devotione immacula-
tum munus offerimus, et elevatione manuum nostrarum iu[x]ta Filii
tui Iesu Christi dispositione[m] pium sacrificium celebramus: per quem
te laudant angeli et archangeli dicentes.
MISSA IN DIE SANCTO PENTECOSTES Go 362 (cf. AmB 773)
Vere dignum et iustum est nos tibi semper hic et ubique grati[as]
agere et gloriari in operibus tuis, Domine, sancte Pater, omnipotens
aeterne Deus: in hoc praecipue die in quo sacratissimum pascha quin-
quaginta dierum mysteriis tegitur et per sua vestigia recursantibus
dierum spatiis colliguntur !, et dispersio linguarum, quae in confusione
facta fuerat, per Spiritum sanctum adunatur. Hodie enim de caelis
repente sonum audientes apostoli unius fidei symbolum exceperunt et
linguis variis evangelii tui gloriam gentibus tradiderunt: per Christum
Dominum nostrum.
MISSA MARTYRUM Go 456 (cf. AmB 1189)
Vere dignum et iustum est nos tibi gratias agere, omnipotens aeterne
Deus, per Christum Dominum nostrum: qui glorificaris in concilio
sanctorum tuorum martyrum, magnus et terribilis super omnes, qui in
circuitu tuo sunt. Tibi enim serviunt omnes creaturae tuae, quia te
solum auctorem et dominum recognoscunt, et in omni factura eorum
te collaudant et benedicunt omnes sancti tui. Qui magnum illud Uni-
geniti tui nomen, quod est super omne nomen, coram regibus et pote-
statibus saeculi huius voce libera confitentes de persecutoribus suis?
! Sc. mysteria quinquaginta dierum. ? Ms: tuis.

et diabolo triumpharunt et pretiosum tibi sanguinem gloriosa morte

fuderunt. Unde benedicimus te, Domine, in operibus tuis teque in
sanctorum tuorum martyrum illius et illius commemoratione lauda-
mus, cum angelis et archangelis, thronis et dominationibus, Cherubim
quoque et Seraphim, qui gloriam tuam non cessant clamare dicentes:
MISSA DOMINICALIS Go 536
semper gratias agere, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus:
qui nos a morte perpetua atque ab ultimis inferni sedibus liberasti.
Venerat quidem mors per mulierem, sed venit vita per virginem; interi-
tus per lignum, sed in ligno salus. In Iesu Christo facta est finis mo-
riendi, qui perennitatem vitae suae corpori restituit. Cui omnes caelo-
rum cum multiplici virtute militiae hymnum debitum et gloria tua!
sine cessatione proclamant dicentes.
ITEM ALIA Mone 28
Dignum et iustum est, aequum et iustum est nos tibi gratias agere,
sancte Pater, omnipotens Deus: qui quamvis magnitudinis tuae meri-
tum digno sermone non valemus attingere, laudis tamen debitum liben-
tissime confitemur. Cuius nomen invictum regit caelum, terram, maria ;
et cum ex te omnia, tu in omnibus inveniris. Es enim tam excellens, ut
celsa possideas; tam dignabilis, ut terrena non deseras; sic etiam pius,
ut nec inferis desis. Namque cum totus semper et ubique sis, clementia
maiestatis tuae nota sideribus, patefacta terrenis, apud inferos mani-
festata perclaruit. Quia miseratione, qua polles, sic fidem credentium
pascis, ut hoc tam copioso prophetarum numero? Spiritus sanctus
semper operatus sit; nec discrepans alter ab alio, sed potius Deum
unum et Dei dona omnis prophetia consona voce testetur; ut eo
sit nobis manifesta fides, quae? abundantius prophetarum numero
et testimonio perhibetur; incrementum maius habitura credulitatis
intentio, cum collatis hinc et inde fidei membris plenitudo corporis
invenitur; nec frustra in nobis per saecula nuntiantur, videlicet ne
inopinantibus accederet caeleste beneficium et difficile ignorantia
! Sic Ms loco: gloriam tuam awf gloriae tuae? ?^ Ms: numerum.

? Ms: qui.
crederet, quod statim deberet fides illuminata suscipere. Traditis itaque

legis ordinibus et inspiratis prophetarum vocibus indicia cucurrerunt,
ut cum caelesti beneficio gratularemur, beneficiorum etiam confitere-
mur auctorem, qui Dei clementia munerati praecolorata singula videre-
mus in Christo, qualiter signa praemissa indicium mox futurae passio-
nis ostenderent, ut captivitatem generis humani triumphus passionis
evinceret, cum Deus noster adversarium mortis destruxerit, qui mortis
obtinuerat potestatem. Cui merito.
ITEM ALIA Mone 43
Dignum et iustum est nos tibi gratias agere, Domine Deus, per
Christum Iesum Filium tuum. Qui cum Deus esset aeternus, homo fieri
pro nostra salute dignatus est. O unice singulare et multiplex salvatoris
nostri mysterium. Nam unus idemque et Deus summus et homo per-
fectus, et pontifex maximus et sacrificium ! sacratissimum. Secundum
divinam potentiam creavit omnia, secundum humanam conditionem
liberavit hominem, secundum vim sacrificii expiavit commaculatos,
secundum ius sacerdotii reconciliavit offensos. O unice redemptionis
mysterium singulare, in quo vetusta illa vulnera nova Domini ? medi-
cina sanavit et primi hominis praeiudicia salutaris nostri privilegia
resciderunt. Ille concupiscentiae exagitatus stimulis, hic oboedientiae
confixus est clavis; ille ad arborem manus incontinenter extendit,
iste ad crucem patienter aptavit; ille voluptate illicitus gustus exple-
vit, iste cruciatu indebiti doloris afflictus est. Ideo merito poena inno-
centiae facta est absolutio debitoris: iure etenim obnoxii dimittuntur
debita, quae pro eis ille qui nihil habebat absolvit. Quod singulare
mysterium non solum homines in terris, verum etiam angeli venerantur
in caelis. Cui merito.
ITEM ALIA Mone 51
Dignum et iustum est, vere aequum et iustum est nos tibi gratias
agere, omnipotens aeterne Deus, Pater, Unigenite, Spiritus sancte,
ex Patre et Filio mystica processione subsistens. Una eademque in
sancta trinitate trium personarum substantia coaeterna essent[ia] et
non discreta concordia, aequalis potentia, voluntas unita, ipsa apud
1 Ms: sacrificii. ? Ms: domino.

se permanens ante tempora universa vel saecula, nihil ultra se habens,

s,
nihil intra se nesciens, cuncta supereminens et se cunctis infunden
loca continens et locis excedens, nullius indigens et omnia complens,
sermone ineffabilis, virtute efficax, etsi voce non capax, solo praecepto
potentiae caelum, terram, maria cum suis formis in generibus pro-
creasti. Sed inter reliquas animantium creaturas, ut ! peculiarius in
tua laude viverent, hominem ad imaginem et ? similitudinem beatis-
simae) Trinitatis condidisti, ut collocatus in suavitate paradisi creatori
serviens creaturis reliquis imperaret et tibi fideliter famulando haberet
in aliis generibus dominatum. Sed culpa praevaricatione admissa,
homine proiecto de vità paradisi, successit mors de poena peccati, et
iacebat in tenebris tuae lucis iussa contemnens. Inter hoc nullus erat,
qui caeco lumen ostenderet, prostra[to] manum porrigeret, exuli
patriam redderet, sepulto vitae munera reformaret. Tu autem cle-
mens et conditor condolens tuo homini praevaluisse culpam peccati, ut
iacens potuisset erigi, ad illum inclinata potentia descendisti. In hoc
enim persona ? unigeniti Filii humana carnis * absolvit, et quod omni-
potens dedit per pietatem, humilis reformavit formis. Igitur digne
proferat quod indignis praestitit divina clementia?, ut Deo? admi-
rabiliter uniretur humanitas, et homini per Deum ? tribueretur '?
aeternitas. Cui merito.
APPENDIX B: POST SANCTUS
MISSA IN NATALE SANCTI STEPHANI PROTOMARTYRIS Go 30
Vere sanctus, vere benedictus Dominus noster Iesus Christus, Uni-

genitus tuus, qui martyrem suum Stephanum caelestis aulae collegio
muneravit, qui corporis nostri infirmitatem suscepit [et qui) priusquam
pium sanguinem pro humana salute funderet, mysterium sacrae sol-
lemnitatis instituit.
n1 Ms: . et. ? Ms: in.

Β
5. Ms: personam.
humana carnis, i. e. delicta vel peccata carnis?
? Ms: diuinae clementiae. $ Ms: et. 7 Ms: deum.
8
Ms: diuinitas. ? Ms: deo. 10 Ms: trebuetur.
MISSA INFANTUM Mon 31 (- LM 215)
Benedictus es, Nazarene, qui laude ex ore infantium et lactentium

perfecisti laudem, ut non humana sed divina confessio nasceretur, et
immatura loquendi aetas agnosceret, quem periti lege nescirent.
Qui pridie quam.
MISSA IN CIRCUMCISIONE DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI Go 56

tuus, qui venit quaerere et salvum facere, quod perierat.
Ipse enim pridie quam.
MISSA IN SYMBOLI TRADITIONE Go 201
Haec est sine fine felicitas, haec est beatitudo sine termino, sic Deo
indesinenter haerere, ut ipse sit spes, ipse sit requies, in ipso vigilet
negotium, in ipso otium conquiescat. Sic nobis cibum praebendum vel
poculum, ut quidquid praefiguravit in mysteriis, reddat in praemiis:
per Christum Dominum nostrum.
Qui pridie.
MISSA DIEI IV (PASCHAE» Mon 74
Vere benedictus Dominus Deus noster Iesus Christus Filius tuus,

qui cum humanum genus ab exitiabilis damnatione peccati terrenae
carnis assumptione revocasset et per gratiam, quae ducit ad vitam, tua
hostia in interitum legis vincula laxasset, ut aeternam vivificatis salu-
tem etiam sacrificii permutatione sanciret, dum conversatione terrena
et doctrina ! caelesti hominem quem assumpserat dignatus est insti-
tuere, per has principales tuorum munerum creaturas mysterii ordinem,
quo te veneremur instituit.
Ipse enim pridie quam.
! Ms: doctrinae.
MISSA IN DIE SANCTO PENTECOSTES Mon 98
Hosanna in excelsis. Haec, Domine, maiestatis tuae iugis et superex-

celsa laudatio est, quam ex huius terrenae sedis habitaculo suppliciter
audemus imitari, habentes tuto hanc fiduciam per Dominum nostrum
Iesum Christum, qui nos impios perpetui celebrandi praeconii tui
vocare dignatus est.
Ipse enim pridie.
MISSA IN ASSUMPTIONE SANCTAE MARIAE Go 99
Vere sanctus, vere gloriosus Unigenitus tuus, Dominus noster Iesus

Christus. Qui cum de suo genitori esset aequalis, de nostro! factus est
minor ab angelis, et ex Patre habens immortalitatem, ex matre quod
moreretur assumpsit, ut in se liberaret genus humanum de tartaro,
dum ipsum mors non tenuit in sepulcro.
MISSA MARTINI Mon 140
Vere sanctus, vere benedictus Dominus Deus noster Iesus Christus

Filius tuus, omniumque sanctorum laude merito celebrandus.
Qui pridie quam pro nostra.
Vere sanctus, vere benedictus in excelsis Dominus Deus noster Iesus

Christus Filius tuus, rex Israel, qui sicut ovis ad occisionem ductus et
sicut agnus coram tondente se sine voce, sic non aperuit os suum.
Ipse enim qui pridie.
ITEM ALIA 6ο 515
Sanctus in sanctis, benedictus in terris Dominus noster lesus

Christus.
Qui pridie.
1 Ms: nostra.
APPENDIX C: POST SECRETA SEU POST MYSTERIUM
MISSA IN NATALE SANCTI STEPHANI PROTOMARTYRIS Go 31
Hoc ergo facimus, Domine, haec praecepta servamus, hanc ! sacri

corporis passionem sacris sollemnibus praedicamus. Quaesumus,
omnipotens Deus, ut sicut veritatem nunc sacramenti caelestis
exsequimur, ipsi veritati dominici corporis ac sanguinis haereamus:
per Dominum nostrum Iesum Christum Filium tuum.
MISSA CIRCUMCISIONIS (DOMINI, Mon 38
€...» ? Ecce audemus accedere ad tuam eucharistiam et nomen tuum

invocare. Veni ergo, communica nobiscum. Veni, viscera perfecta. Veni,
communio viri?. Veni, qui nosti sacramenta electa. Veni, qui socius
fuisti in omnibus certaminibus, forti similis propugnatoris. Veni,
amabilis caritas electi. Veni, taciturnitas, qui revelas totius magnitu-
dinis mysteria atque magnalia. Veni, qui secreta revelas et palam facis
quae sunt occulta. Columba, qui geminos pullos genuisti. Veni, qui
occultus quidem «vivificas?», (manifestus vero in suis operibus. Qui
praestas laetitiam et pacem * omnibus tibi cohaerentibus. Veni,
communica nobiscum in tua eucharistia, quam facimus in tuo nomine
et caritate, qui ad tuam vocem sumus congregati. Tibi est omnis honor
et gloria in saecula (...5.
MISSA IN SYMBOLI TRADITIONE GaV 18
Aspice sincero vultu, pie miserator, haec munera, qui semper

es propensus ad dona, ut ipsa contemplatione oblata sanctifices
naturali maiestate, qui perpetue sanctus es et sancta largiris: per
Dominum nostrum Iesum Christum Filium tuum.
! Ms: haec.
? Haec formula exscripta est ex Actis Thomae apostoli apocryphis (49s. — cf.
supra, pp. 76—79). Quoad initium orationis cf. ibid.
5 Ms: ueri. ^ Ms: panem.
MISSA IN ASSUMPTIONE SANCTAE MARIAE Go 100
Descendat, Domine, in his sacrificiis tuae benedictionis coaeternus et

cooperator paraclitus Spiritus, ut oblationem, quam tibi de tua terra
fructificante porrigimus, caelesti permutatione !, te sanctificante,
sumamus. Ut translata fruge in corpore, calice in cruore, proficiat
meritis, quod obtulimus pro delictis, praesta, omnipotens Deus:
qui vivis et regnas in saecula.
MISSA IN CATHEDRA SANCTI PETRI APOSTOLI Go 154 (cf. LM 854)
Haec igitur praecepta servantes sacrosancta munera nostrae salutis

offerimus obsecrantes, ut immiscere digneris Spiritum tuum sanctum
supra haec sollemnia, ut fiat nobis legitima eucharistia in tuo Filiique
tui nomine et Spiritus sancti 2, in transformatione corporis ac sanguinis
Domini nostri Iesu Christi Unigeniti tui edentibus nobis vitam aeter-
nam regnumque perpetuum collatura bibituris: per ipsum Dominum.
MISSA PRO DEFUNCTIS Gates
Fiat nunc quaesumus, indulgentissime Pater, per invocationem

nominis tui atque infusionem Spiritus tui sancti creaturis omnibus
haec cre[atura panis et vini corpus et sanguis Domini nostri Iesu
Christi].
Magnum hoc munus misericordiae est, qui nobis docuit redemptionis

nostrae sacrificia celebrare, sicut obtulit Dominus noster Iesus Christus
in terris. Per quem te, Pater omnipotens, deprecamur, ut supraposita ?
altario tuo munera laetus aspicias atque haec omnia obumbres sancti
Filii tui Spiritu *, ut quod ex hac tua benedictione acceperimus, aeterni-
tatis gloriam consequamur: per.
! Ms: per munerationem. ? Ms: sanctus.

* Ms: supraposito. ^ Ms: spiritus.
ITEM ALIA Mone 31
Addit etiam istud edictum, ut quotienscumque corpus ipsius

sumeretur et sanguis, commemoratio fieret dominicae passionis. Quod
nos facientes Iesu Christi Filii tui Domini ac Dei nostri semper gloriam
praedicamus. Rogamus, uti hoc sacrificium tua benedictione benedicas
et sancti Spiritus rore perfundas, ut accipientibus universis sit euchari-
stia pura, vera, legitima: per Iesum Christum Filium tuum Dominum
ac Deum nostrum, qui vivit et regnat tecum cum Spiritu sancto in
aeterna saecula saeculorum. Amen.
ITEM ALIA Mone 55
Recolentes igitur et servantes praecepta Unigeniti deprecamur,

Pater omnipotens, ut his creaturis altario tuo superpositis Spiritum !
sanctificationis infundas, ut per transfusionem caelestis atque invisi-
bilis sacramenti panis hic mutatus? in carne et calix translatus in
sanguine sit totis ? gratia, sit sumentibus medicina: per Dominum.
! Ms: spiritus. ? Ms: mutatur. ? Ms: totius.

V. LITURGIA. HISPANICA
(J. PINELL)
In liturgia hispanica seu «mozarabica» — sic dicta quia etiam post eius
suppressionem (a.1080) per privilegium observari potuit a Christianis
«mozarabicis» civitatis Toletanae — Prex eucharistica eandem structuram
eandemque variabilitatem exhibet ac gallicana.
Fundamentalis structura missae in ritu hispanico, in iis quae communia
habet cum aliis ritibus occidentalibus, ex Africa latina advenisse videtur.
Formularia primaeva, ad missae celebrationem necessaria, probabiliter
minus copiosa fuerunt quam ea quae inde a saeculo VII exarata sunt.
Sed iam saeculo VI variabiles erant partes magnae Precis eucharisticae,
uti epistola papae Vigilii respondentis ad Profuturum Bracharensem
(a. 538, PL 69,15—19) indirecte demonstrat.
Maiores scholae euchologicae Hispaniae, usque ad medium saeculi VII,
fuerunt Tarraconensis et Hispalensis. Deinde primatum assumpsit schola
Toletana, usque ad finem ipsius saeculi VII.
Notae characteristicae: YNTERCESSIO hic quoque praecedit. Introducitur

ORATIONE ADMONITIONIS; post diptychum pro Ecclesia dicitur ALIA ORATIO;
post reliqua diptycha ORATIO POST NOMINA.
Post Pacem, cum sua oratione, sequitur Praefatio, quae hic venit sub
nomine IrLATIONIS. In hymno SaNwcrUs textus aliquantulum auctus est.
In oratione Posr SANCTUS, qua brevi tractu fit transitus ad narrationem
institutionis, et quidem generatim ita ut incipiatur a verbis «Vere sanctus»,
continuatur thema Illationis; quandoque autem in epiclesim quandam,
immo in anamnesim declinat.
NARRATIO INSTITUTIONIS alta voce profertur; populus post verba super
panem et super calicem prolata respondet «Amen», sicut in aliquibus
ritibus orientalibus. Huius narrationis eucharisticae codices solummodo
initium tradunt, verbis nempe «Ipse Dominus ac redemptor aeternus»,
vel similibus. Sequebatur, certe, descriptio in 1 Cor 11, 23-26 tradita, sed
in fine adiungebatur «in claritate de caelis». Textus autem narrationis
servatur integer solummodo in nota quadam marginali codicis T6, in
missa sic dicta «omnimoda», quae habetur in Libro Ordinis, et in ordinario
Missalis mixti. Sed tres istae recensiones minime concordant in verbis quibus
enarratio incipit: «Quoniam Dominus lesus» vel «Dominus noster lesus
LITURGIA HISPANICA 495
Christus». Initia vero, quae in manuscriptis Libri missarum indicantur,

post orationem Post Sanctus - «Ipse Dominus ac redemptor aeternus» -,
exigunt pronomen «qui». Procul dubio illa connectebantur cum textu
paulino mediante locutione «qui pridie quam pateretur». Ita iustificaretur
titulus orationis Post Pridie.
In oratione Posr ΡΕΙΡΙΕ, qua concluditur Canon, semper petitur sancti-
ficatio oblationis et offerentium, idque plerumque ita ut rogetur adventus
Spiritus sancti. Attamen anamnesis saepe non exprimitur neque actus
offerendi.
Ad indolem theologicam quod attinet, in hac quoque liturgia themata

principalia magna cum libertate adhibentur et omittuntur. Item oratio,
absque regula perspicua, modo dirigitur ad Patrem, modo ad Christum.
Sed nec in hac liturgia desunt specimina antiquioris cuiusdam euchologiae,
in qua communior et strictior orandi modus servatur.
BiBLIOGRAPHIA: G. MERCATI, More Spanish Symptons, in: The Journal

of Theological Studies 8 (1907) 423-430, etiam in: E. BrsHoP, Liturgica
historica (Oxford 1918, repr. London 1962) 203-210; W. C. Brsgop, The
Mozarabic and Ambrosian Rite. London 1924; G. Pmapo, Historia del
Rito Mozárabe y Toledano. Silos 1928; F. CABROL, Mozarabe (Messe), in:
DThC 10 (1929) 2518-2543; IpEM, Mozarabe (La Liturgie), in: DACL 12
(1935) 390-491; A. A. KiNG, Notes on the Catholic Liturgies (London 1930)
249-321; IpEM, Liturgies of the Primatial Sees (London 1957) 457-631;
C. CoEBERGH, De westgotische of mozarabische ritus, in: Tijdschrift voor
Liturgie 12 (1931) 129-145; H. EwcsBERDING, Die spanisch-westgotische
Liturgie, in: Liturgische Zeitschrift 4 (1931) 155-166; 5 (1932) 241-249;
A. CoLuNcA, La Epiclesis en la Liturgia Mozárabe, in: La Ciencia Tomista
47 (1933) 145-161, 289-306; IpEM, La cuestión de la Epiclesis a la luz de la
liturgia mozárabe, in: La Ciencia Tomista 55 (1936) 57-62, 145-168; W. S.
PORTER, The mozarabic « Post pridie», in: The Journal of Theological Studies
44 (1943) 182-194; L. BRov, Bulletin de liturgie mozarabe (1936-1948), in:
Hispania Sacra 2 (1949) 459—484; 7. PINELL, Boletín de la liturgia hispano-
visigótica (1949-1956), in: Hispania Sacra 9 (1956) 405—428; IpEM, Mozara-
bische liturgie, in: LW 1796-1825, bibliographia: 1822-1825 ; A. FRANQUESA,
Die mozarabische Messe, in: Eucharistiefeiern in der Christenheit. Gesam-
melte Aufsátze, hrsg. von ΤῊ. BocLER — Liturgie und Mónchtum. Laacher
Hefte 26 (1960) 58-70; M. RaAwos, La gran oración eucarística en la antigua
misa espafiola. Granada 1963; J. JANINI, «Sacramentorum prefationes» y
liturgia visigótica, in: Miscellánea en memoria de Dom Mario M. Férotin
(1914-1964) — Hispania Sacra 17 (1964) 141—172; J. M. MoRA ONTALBA,
Bibliografía general de la liturgia mozárabe, in: Estudios sobre la liturgia
mozárabe (Toledo 1965) 165-187.
FONTES
a) Editiones
MM - Missale mixtum secundum regulam beati Isidori, dictum
mozarabes. Toleti 1500, ed. A. OnmrIiz; deinde A. LEsrEYv,
Romae anno 1775, eundem textum evulgabat, illi adiungens
propria commentaria. Editionem LresrLEv reproduxit MIGNE,
Patrologia Latina 85. Indicantur columnae in editione Patro-
logiae Latinae (CLLA p. 196).
Lor - F. ΡῈ LoRENZANA, Missale Gothicum secundum regulam beati
Isidori. Madrid 1804. Auctor multis correctionibus textum
missalis Ortiz et Lesley emendavit. Indicantur columnae
editionis. :
LO - M. FÉnorIN, Le Liber Ordinum en usage dans l'Église wisigo-
thique et mozarabe d'Espagne du cinquiéme au onziéme
siécle - Monumenta Ecclesiae Liturgica 5. Paris 1904. Indi-
cantur columnae editionis (CLLA 390).
LM - M. FÉRoTIN, Le Liber Mozarabicus Sacramentorum et les
manuscrits mozarabes - Monumenta Ecclesiae Liturgica 6.
Paris 1912 (CLLA 301).
A. DoLp, Das Sakramentar im Schabcodex M 12 sup. der
Bibliotheca Ambrosiana - Texte und Arbeiten 43. Beuron
1952 (CLLA 205).
I. FERNANDEZ DE LA CuEsTA, El Breviarium Gothicum de
Silos: Archivo monástico, ms. 6, in: Miscelánea en memoria
de Dom Mario Férotin (1914-1964), Consejo Superior de
Investigaciones Científicas, Instituto E. Flóres (Madrid - Barce-
lona 1966) 393-494.
b) Codices
L4 - London, British Museum, add. 30.844 (proveniens e mona-
sterio Silensi: liber misticus, s. X) (CLLA 305).
L6 * London, British Museum, add. 30. 846 (proveniens e mona-
sterio Silensi: liber misticus, s. X) (CLLA 307).
Mi2-) ἃ Milano, Bibl. Ambr., cod. M 12 sup. (palimpsestus: liber
missarum seu manuale, s. VIII). — Editio: M.
S3 " Silos, Archivo del monasterio, cod. 3 [olim cod. B] (liber ordi-
num sacerdotalis vel minor, a. 1039). — Editio: LO.
S4 εἶ Silos, Archivo del monasterio, cod.4 [olim cod. A] (liber
ordinum episcopalis vel maior, a. 1052). — Editio: LO.
56 - Silos, Archivo del monasterio, cod. 6 [olim cod. E] (liber
misticus, s. XI). -- Editio: Si.
13 - Toledo, Bibl Capitular, cod. 35.3 (proveniens de Ecclesia

Toletana s. Eulaliae: liber missarum seu manuale, s. XI-XII).
- Editio: LM.
T4 - Toledo, Bibl. Capitular, cod. 35. 4 (proveniens de Ecclesia To-
letana s. Eulaliae: liber misticus, s. XII fin.) (CLLA 311).
42 - Toledo, Bibl. Capitular, cod 35. 5 (probabiliter proveniens de
Ecclesia Toletana ss. Iustae et Rufinae: liber misticus, s. XIII
med.) (CLLA 312).
ΤΟ - Toledo, Bibl. Capitular, cod. 35. 6 (liber misticus, s. X-XI)
(CLLA 313).
E. - Toledo, Bibl. Capitular, cod.35. 7 (proveniens de Ecclesia
Toletana s. Eulaliae: liber misticus, s. XI-XII) (CLLA 314).
1. DOMINICO DE QUOTIDIANO
FowTEs: T4 137, S6 123v, MM 633, Lor 665, LM 1402-1404.
ILLATIO
Dignum et iustum est, omnipotens Pater, nos tibi gratias agere

per Iesum Christum Filium tuum, verum aeternumque pontificem
et solum sine peccati macula sacerdotem; cuius sanguine omnium
corda mundante, placationis tibi hostiam, non solum pro delictis
populi, sed etiam pro nostris offensionibus immolamus; ut omne
peccatum, quod carnis fragilitate contrahitur, summo interpellante
pro nobis antistite absolvatur; cui merito omnes angeli non cessant
clamare, ita dicentes:
(SANCTUS?
Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus sabaoth. Pleni sunt caeli

et terra gloria maiestatis tuae. Hosanna Filio David. Benedictus qui
venit in nomine Domini. Hosanna in excelsis.
POST SANCTUS
Vere sanctus, vere benedictus Dominus noster lesus Christus

Filius tuus, in cuius nomine etiam tibi, Domine, haec sacra libamina
libamus, orantes ut quod offerimus, libers suscipias, et Spiritus tui
sancti infusione benedicas.
Deus, Dominus ac redemptor aeternus, qui pridie quam pateretur,

accepit panem, et gratias agens, benedixit ac fregit, deditque disci-
pulis suis, dicens: Accipite et manducate. Hoc est corpus meum, quod
pro vobis tradetur. Quotiescumque manducaveritis, hoc facite in
meam commemorationem. -
g Amen.
Similiter et calicem, postquam cenavit, dicens: Hic est calix novi
testamenti in meo sanguine, qui pro vobis et pro multis effundetur in
remissionem peccatorum. Quotiescumque biberitis, hoc facite in
meam commemorationem.
yg Amen.
Quotiescumque manducaveritis panem hunc et calicem istum
biberitis, mortem Domini annuntiabitis, donec veniat in claritate de
caelis.
& Sic credimus, Domine Iesu.
POST PRIDIE
Benedic, Domine, huic hostiae in honorem tui nominis tibi oblatae,

et sumentium ex ea sanctifica mentem et purifica voluntatem.
Eg Amen.
Te praestante, sancte Domine, quia tu haec omnia nobis indignis
servis tuis valde bona creas, sanctificas, vivificas, benedicis ac praestas
nobis, ut sint benedicta a te Deo nostro in saecula saeculorum.
Eg Amen.
FowrEs: T3 228v, MM 249-251, Lor 170-171, LM 1126-1129.
ILLATIO
Dignum et iustum est, vere aequum et salutare est nos tuae pietati
semper gratias agere, omnipotens Deus, et omnium solemnitatum in
tuo nomine mysteria celebrare, et offerre tibi hoc sacrificium, quod
nulla possunt digne praeconia collaudare: ad offerendum populo
facile, delectabile ad sumendum; non hic balatus ovium, non mugitus
bovum, non volatilium vox sub ictu mortis dolorem incurrit; non
horror est sanguinis, non fastidii cruditas; sed tam mirabilis atque
stupenda est hostia, ut incruenta sit, cum viva sumatur; nam, licet
verum corpus edatur et sanguis manifestissimus hauriatur, nullus
tamen horror incutitur, cum salus animarum in spiritali cibo et poculo
ministratur. Benedictus enim Dominus noster lesus Christus Filius
tuus, in nomine tuo veniens, haec tibi sacrificia deferri mandavit,
cuius nos praecepta tenentes, et iussa meminimus, et gesta memora-
mus. Quem merito tecum et cum Spiritu sancto laudant caelestia
pariter ac terrena, Cherubim quoque ac Seraphim incessabili voce
proclamant, ita dicentes: Sanctus, efc.
POST SANCTUS

tuus; ille patriarcharum fides, ille plenitudo legis, ille umbra veritatis,
ille praedicatio prophetarum, ille apostolorum magister, ille omnium
credentium pater; ille debilium firmamentum, ille infirmantium virtus,
ille redemptio captivorum, ille hereditas redemptorum, ille viventium
salus, ille morientium vita; qui sacrificandi novam legem sacerdos Dei
verus instituit, hostiam se tibi placitam et ipse obtulit, et a nobis
iussit offerri. Christus Dominus ac redemptor aeternus, ec.
j POST PRIDIE
Vitam nostram, Domine, Unigeniti tui mortem votiva confessione

promerentes, in resurrectionem eius et ascensionem in caelis fide
indubitata fatemur; venturum quoque rureum ac pro meritis singulos
iudicaturum, reatu licet trepidi, sed tua freti misericordia, praesto-
lamus; ob hoc ergo quaesumus famulantes, ut oblationem hanc
Spiritus tui sancti permixtione sanctifices, et corporis ac sanguinis Filü
tui, Domini nostri plena transfiguratione conformes; ut hostia, qua
nos redemptos esse meminimus, mundari a sordibus facinorum merea-
mur, nec nos transfixos vulnere a tua reprobes curatione ;. medicus es,
aegri sumus; misericors es, nos miseri; ergo, quia tibi nostra non
abscondimus vulnera, per ista, quibus placaris, sana nos sacrificia.
Praesta, Pater ingenite, per Unigenitum Dominum nostrum Iesum
Christum, per quem tu haec omnia nobis indignis servis tuis valde
bona creas, efc.
FoNwrEs: T4 121-121v, MM 266-267, Lor 190-191, LM 1162-1164.
ILLATIO
Dignum et iustum est, omnipotens Deus, nos tibi gratias agere per
Iesum Christum Filium tuum Dominum nostrum; qui homo factus,
quod homo deliquerat, amputavit, et in deitate paterna indemutabilis
mansit; qui novissimus Adam effectus, in Spiritu vivificavit quos
Adam primus mortificaverat damnatione peccati; denique et per
oboedientiam aeterno Deo nos reconciliavit et Patri, quos a consortio
beatitudinis transgressio terreni removerat genitoris; atque illo singu-
lari remedio incarnationis suae passionisque sanguine innovatam
reddidit creaturam, unde nos debilis vetustas expulerat; peregit haec
omnia humiliatus in homine, qui numquam probatur a paterna dege-
nerasse virtute; sic homo factus est, ut hominibus subveniret, et a
paterna substantia numquam recederet; permansit in divinitatis

natura, cum homines reconciliaret ex gratia ; similis effectus est nobis,
qui numquam est a paterna potestate dissimilis; ac sic praefuit
hominibus assumens humanitatem, ut numquam naturalem amitteret
deitatem. Cui merito omnes angeli laudare non cessant, ita dicentes:
Sanctus, eic.
POST SANCTUS
Vere sanctus, vere benedictus Dominus noster lesus Christus,
Unigenitus tuus, primogenitus noster; primogenitus in gratia, unige-
nitus in natura; primogenitus, quia nemo ante ipsum, unigenitus, quia
nemo post ipsum; qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus
est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinanivit, formam servi
accipiens, perfectus in tuis, et verus in nostris. Ipse Dominus ac
redemptor aeternus, etc.
POST PRIDIE
Facientes commemorationem passionis et mortis et resurrectionis
Domini nostri Iesu Christi Filii tui, precamur, omnipotens Pater, ut
has hostias sancto altario tuo superpositas intendas propitius, sanc-
tifices et benedicas, ac sumentibus ad salutem pertingere concedas.
Praesta, Pater sancte, per quem tu haec omnia nobis indignis, efc.
4. IN ADVENTU DOMINI
FoNTEs: T3 4-4v, MM 124, Lor 24-25, LM 14-16.
ILLATIO
Dignum et iustum est, vere aequum et salutare est Domini nostri

Iesu Christi adventum in mirabilibus praedicare, quem inter homines
et propter homines nasciturum caelestis nuntius nuntiavit; virgo
terrena, dum salutaretur, audivit; Spiritus sanctus in utero, dum
veniret, creavit; ut Gabriele pollicente, Maria credente, Dei Verbo
Spiritu cooperante, sequeretur salutationem angelicam securitas,
promissionem perficeret veritas, et Altissimi obumbrante virtute

disceret se esse foecunda. virginitas. Ecce concipies in utero et paries
filium, angelus praedicavit; et Quomodo fiet istud, Maria respondit;
sed quia hoc credendo, non dubitando respondit, implevit Spiritus
sanctus quod angelus spopondit; virgo ante conceptum, virgo semper
futura post partum, Deum suum prius mente, dehinc ventre concepit ;
salutem mundi prima suscepit virgo plena gratia Dei, et ideo vera
mater Filii Dei; quem adorant angeli, throni, dominationes, et pote-
states, ita dicentes: Sanctus, ec.
POST SANCTUS

tuus, qui cum in forma Dei esset, semetipsum exinanivit, formam
accipiens servi, cum incarnatus in utero virginis, abscondens divini-
tatem suam, suscepit infirmitatem nostram, Christus Dominus ac
redemptor aeternus, eic.
POST PRIDIE
Deus, qui sic dilexisti mundum, ut Filium tuum unigenitum dares

pro mundo: tu haec libamina tibi benedicenda assume, et nobis tuae
benedictionis dona largire; ut qui ob mysterium incarnationis tuae hic
tibi sacrificia veneranda litamus, horum sacrificiorum propitiatione
ab omnibus criminibus expiemur. y Amen.
Te praestante, sancte Domine, quia, efc.
5. IN NATIVITATE DOMINI
ἘΌΝΤΕΒ: T3 26-27, T7 71-72v, MM 188-189, Lor 99-101, LM 114-116.
ILLATIO
Dignum et iustum est nos omnipotentiae tuae et pietati referre,

quas posse donaveris, laudes, clementissime Pater; quia, post multa
tempora, in hac die, ante non multa tempora, qui tibi vel sibi semper
erat, nobis est natus Christus Iesus, Unigenitus tuus. Factus est
ancillae suae filius Dominus matris suae. Partus Mariae, fructus
Ecclesiae: qui ab illa editur, ab ista suscipitur; qui per illam pusillus
egreditur, per istam mirificus dilatatur; illa salutem populis creavit,
haec populos; illa utero vitam portavit, haec lavacro; in illius membris
Christus infusus est, in istius aquis Christus indutus est; per illam qui
erat nascitur, per istam qui perierat invenitur; in illa redemptor
gentium vivificatur, in ista gentes vivificantur; per illam venit ut
peccata tolleret, per istam tulit peccata propter quae venit; per illam
nos ploravit, per istam nos curavit; in illa infans, in ista gigans; ibi
eiulat, hic triumphat; per illam crepundia gestavit, per istam regna
subiecit; illam parvuli iucunditate demulsit, istam sponsi credulitate
despondit. Extant denique pretiosi amoris incorrupta commercia:
dedit sponsus sponsae suae munera aquas vivas, id est Christus Eccle-
siae, e quibus semel ad placendi meritum lavaretur; dedit oleum laeti-
tiae pro odorifero unguento chrismatis, quo ungeretur. Vocavit eam
ad mensam suam: adipe frumenti satiavit illam, vino suavitatis imple-
vit; iustitiae imposuit ornamentum, donavit deauratum virtutum
varietate vestitum ;animam suam pro illa posuit ;susceptae et calcatae
mortis spolia in dotem illi regnaturus victor exhibuit; seipsum illi in
cibo ac potu indumentoque concessit. Promisit ei se illi daturum
regnum aeternum, ipsam pollicitus est statuendam in dexterae suae
parte reginam; concessit et ipsi, quod concessum est genetrici: impleri,
non violari; parere, non corrumpl; illi semel, et isti semper; sedere
tamquam sponsam in thalamo pulchritudinis, et multiplicare filios
gremio pletatis; foetosam esse prole, non faetidam voluptate. Sic et
ipsa, in ipso, per ipsum dives effecta, sponso ac Domino suo humilia
refert munera: hoc ei de proprio suo offerendo, quod credidit; hoc de
exemplo, quo eum redamavit; hoc de dono ipsius, id ipsam potuisse
quod voluit, id ipsam voluisse quod potuit; dedit illi tamquam rosas
martyres, velut lilia virgines, quasi violas continentes; haec ad illam
per ministros voluntatis eius apostolos confecta, operis sui impensa
transmisit. Unde nunc a dextris eius, felici et gloriosa perennitate
consistens, eum tecum, omnipotens Pater, et cum Spiritu sancto
regnantem, cum omnibus angelis confitendo collaudat et dicit:
Sanctus, e£c.
POST SANCTUS

tuus, qui venit e caelis ut conversaretur in terris, caro factus est ut
habitaret in nobis. Christus Dominus ac redemptor aeternus, ec.
POST PRIDIE
Haec, Domine, dona tua et praecepta servantes, in altare tuum

panis ac vini holocausta proponimus; rogantes profusissimam tuae
misericordiae pietatem, ut eodem Spiritu, quo te in carne virginitas
incorrupta concepit, has hostias Trinitas indivisa sanctificet; ut cum
a nobis fuerint non minori trepidatione quam veneratione perceptae,
quidquid contra animam male vivit, intereat, et quidquid interierit,
nullatenus reviviscat.
6. IN VIGILIA PASCHALI
FowrEs: M 30* (M12 pp. 227s., 231s), T3 118-118v, T5 181v-182v,

MM 473-474, Lor 462-464, LM 605-607.
ILLATIO
Dignum et iustum est, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus,

pietatem tuam omni quidem tempore, sed in hac nocte, vel die, profu-
sius exsultantibus animis collaudare. Nox enim ista, non tenebrarum,
sed luminis mater est, in qua exortus est in aeternum dies resurrec-
tionis nostrae, Dominus Iesus Christus. Ille verus agnus, qui abstulit
peccatum mundi; qui non figura venturi alio offerente mactatus est,
sed in corpore veritatis adveniens, adimplevit figuras carnalium sacri-
ficiorum; approbavit et prophetias oraculorum caelestium, seque
vivam et veram hostiam novissimis saeculorum temporibus idem
sacerdos et sacer agnus exhibuit; elevatisque in cruce manibus, et
sacrificium vespertinum pependit in ligno, et beneficium matutinum
resurrexit a mortuis. Magna opera Domini, exquisita in omnes volun-
tates eius; quia opus confessionis salutifera passione perfunctus est,
et de crucis morte magnificentiam resurrectionis operatus est; unde
venerandi sacra aemulatione mysterii, in aeternam modo vitam filii
lucis oriuntur, quos matutino partu gratia spiritalis hac nocte proge-
nuit; sine dolore parturiens et cum gaudio pariens, ut exprimeret in

se utique formam virginis genetricis, absque ullo humanae contagionis
foecunda conceptu; in cuius matutinis resurgente Christo mors occidit
delictorum, et exorta est vita credentium. Propter quod ei caelestia
atque terrestria cantant canticum novum, cum omni exercitu angelo-
rum, et cum Cherubim ac Seraphim sine cessatione sic dicunt: Sanctus,
sanctus, sanctus, eic.
POST SANCTUS
Vere sanctus et verus lesus Filius Dei, qui ascendit patibulum

crucis, ut omnes vires suas mors in sua perderet morte; descendit ad
inferos, ut hominem vetere errore deceptum et regno peccati servien-
tem victor abstraheret, serasque portarum potenti manu frangeret,
et secuturis gloriam suae resurrectionis aperiret. Ipse Dominus ac
redemptor aeternus, qui pridie, efc.
POST PRIDIE
Habentes igitur ante oculos, omnipotens Pater, tantae passionis

triumphos, supplices exoramus, ut Pascha hoc, quod Dominus noster
Iesus Christus Filius tuus hostiam vivam constituit atque complevit,
fiat nobis in protectionem salutis et vitae; ut sanctificatus his solem-
nitatibus populus, altaribus tuis oblationis suae munera placitura
consignet ;fiat nobis eucharistia pura atque legitima in nomine Unige-
niti tui; ut cum nostris fuerit recepta pectoribus, fidem nutriat, mentem
sanctificet atque confirmet. y Amen.
94
7. IN DIE PASCHATIS, MISSA ANTIQUA
FoNurEs: T3 147-148, T6 63v-64v, T4 41-41v, MM 596—597, Lor 608-610,

LM 725-727.
ILLATIO
Dignum et iustum est nos dominicae potestatis praeferre virtutem,

et in Filio paternae plenitudinis agnoscere maiestatem; per quem
cuncta restituis et universa restauras; quem in hominis effigie misisti
in saeculo, ut amares in nobis quod diligebas in Filio. Impleta sunt
quae propheticis vocibus ante mandaveras, perfecta sunt cuncta quae
de adventu eius ipse praedixeras. Hic namque est leo de tribu Iuda
fortis in proelio, hic catulus leonis victor resurgens a mortuis, hic
agnus immaculatus diu quaesitus ad victimam; hic lapis ab aedifican-
tibus spretus, postmodum admirabilis factus et in Ecclesiae capite
constitutus ;hic dux militiae caelestis et princeps, hic Ecclesiae sponsus
et Dominus; hic in Noe non solum arcae, sed et Ecclesiae gubernator;
in Abraham fidelissimum patriarchalis privilegii fastigium, in Isaac
gloriosae hostiae sacramentum, in Iacob summum patientiae docu-
mentum, in sanctis omnibus totius iustitiae plenitudo. Cui merito
omnes angeli et archangeli non cessant clamare quotidie una voce
dicentes: Sanctus, efc.
POST SANCTUS

tuus, in quo crucifixo vera fuit infirmitas carnis, et in quo vivente
virtus vera latuit deitatis; quod humanum est habens in veritate
humanae naturae, et quod divinum est habens in veritate divinae
substantiae; hic comprehensibilis in vulnere, hic impassibilis in
virtute, immortalis praedicatur in morte; qui sic potuit moriendo
mortem vincere, ut mortem sentiret, sed patiendo et a mortuis resur-
gendo vitam fidelibus condonaret. Christus Dominus ac redemptor
aeternus, efc.
POST PRIDIE
Haec est pia et salutaris hostia, Deus Pater, qua. tibi reconciliatus
est mundus; hoc est corpus illud, quod pependit in cruce; hic etiam
sanguis, qui sacro profluxit ex latere. Pietati tuae proinde gratias
agentes, ex hoc quod nos Filii tui morte redemeris et resurrectione
salvaveris, acclines mente te Deum pietatis oramus, ut haec libamina
Spiritus tui sancti benedictione respergens, sumentium visceribus
sanctificationem accommodes; quo purificati a criminum labe, plenis-
sime iucundemur in hoc resurrectionis dominicae die. y Amen.
8. IN CENA DOMINI
S. Eugenii Toletani (646-657)
ἘΌΝΤΕΘ: T3 112v-114, LM 577-579.
ILLATIO
A
Dignum et iustum est nos tibi gratias agere, Domine, sancte Pater,
aeterne omnipotens Deus, qui ab illa super caelos eminentium digni-
tate caelorum in hanc Filium tuum mittere dignatus es humilium
utilitatem terrarum; ipsum nobis redemptionem, ipsum faciens
redemptorem; in eo nobis summum et satisfactionis reparans et salutis;
ipso tibi sacerdotium, in ipso statuens holocaustum; ipsum eligens
quod offerat offerendus; per eum sanctificationem, per eum sanciens
sanctitatem, eum volens virtutum esse virtutem ;in earum admiratione
et materia futurus et opera. Qui per adoptionem nativitatis suae, dum
suo non indulsit corpori, nostro demum non pepercit; qui per patien-
tiam venalitatis suae diabolum, dum locupletat, evacuat; qui dum
proditioni quaestus cupiditatis impendit, proditori pondus mortis
imponit; qui dum venditionis sustentat iniuriam, venditori praeparat
poenam; qui dum assimulati notum acquiescit osculum, gehennam
statuit osculanti; qui dum suscipit ludibria persecutionis, prospicit
supplicia persequentis; qui dum permittit innocentiam conteri, iubet
malitiam vindicari. O admirabile tuum, Christe, commercium, cuius

dextera, et ultionis stateram temperans et salutis, eo suspendit tempore
diabolum, quo et metallum. O bene incauta cupiditas, quae dum rei
pretiositatem compendio vilitatis affectat, suum perdidit, se peremit,
et consummato impietatis suae negotio, possedit pecunia venditorem.
O punita distrahentis iniquitas. O glorificata redimentis humanitas.
Diabolus deficit in nummis, et Christus proficit in populis. O quam
bene adversarium ambitio effrenata iactavit, cui dum parvi argenti
attulit commodum, mundi intulit detrimentum. Libet paulum,
Domine, tuum attonitos stupere miraculum, quod tam celerem de
Iudaico scelere ipsa sumis mercede vindictam, dum te praematurato
exitu sese intellectu suae calamitatis interficit. Quid hoc argentum
annumerat? Collum ligat, et nulla avaritiae suae usura functurus, et
pretium portat et laqueum. Magnum valde mysterium, quod ad hoc
tibi in contumacem mentem membrum tuae operationis obsequitur,
et cum animi rebellent potestati, digiti serviant ultioni. Quod in se
recurrit, ut vindex futura pars corporis, quod in sceleratum hominem
manum cernimus innocentem, dum iniquo ruinam faciunt pondera
levitatis, dum graviora esse incipiunt crimina quam metalla. His igitur
tremebundi iudicis, ad hoc tibi, quae tua sunt ingerimus, ut solius
misericordie tuae fiducia freti, sacrificiorum tuorum suffragia merea-
mur, cum caelestibus sine cessatione dicentes: Sanctus, efc.
POST SANCTUS

tuus, qui veridicam humilitatem generi humano demonstrans, surgens
a cenae convivio, aqua in pelve missa, suorum laverit pedes discipu-
lorum magister et Dominus; et linteo, quo erat praecinctus exterserit ;
atque, ut totius mundi mortis chirographum deleret, nullius peccati
conscius, omnium pro delictis hominum voluntarie adstitit immolan-
dus. Christus Dominus ac redemptor aeternus, efc.
POST PRIDIE
Adesto, quaesumus, Domine Iesu Christe, medius inter servulos

huius cenae convivii editor, et illa ineffabili pietate, qua olim passionis
tuae tempore cenam cum discipulis convivatus, panem benedicens
ac frangens, corporis tui sacramenta in memoriam tui per saecula
faciendam discipulis dedisti mandatum: hos super sacratissimam
mensam propositionum panes, eadem qua tunc benedictione perlustra,
atque hunc vini hauriendum salutaris calicem, velut illum in tempore

a discipulis haustum, novi testamenti tuum sanctificatione efficito
sanguinem; fiat libantibus mentium indefessa custodia, per quam
digni stabilitatem, indigni veniam gratiamque perpetuam mereantur.
9. IN ASCENSIONE DOMINI
S. Ildephonsi Toletani (657-667)
FowrEs: T3 152v-154, L4 165-166v, L6 118-121, T4 64-65v, T6 95-97v,

MM 603-605, Lor 619-622, LM 752-754.
ILLATIO
Dignum et iustum est, omnipotens Pater, nos tibi agere gratias per
Iesum Christum Filium tuum Dominum nostrum; qui post secundae
nativitatis verissimum sacramentum, post humanae passionis glorio-
sum triumphum, post dignabilem susceptae mortis ad inferna descen-
sum, post vivificantem resumptae resurrectionis ad superna regressum,
post manifestatam mirabilium virtute potentiam, post immensam
infitmantium medicinam, post celebratam in apostolorum commu-
nione doctrinam, ad illam aequalem sibi maiestatis tuae sedem erep-
tam de inimici faucibus praedam reportans, captivum diaboli suum
socium tuum hospitem fecit, dignum caeli habitatione constituit, qui
perfrui paradisi iucunditate non meruit; opus tuum onus suum est,
cum nec illa labori, nec ista sint ponderi; qui inter profunda tenebra-
rum debitum alienae corruptionis exsolvit, inter excelsa nubium
praemia servandae incorruptionis indulsit. Tantis erga nos beneficiis
suae pietatis crescentibus, ut parum putaret hominem terram recepisse
quam perdidit, nisi et caelum, quod non habuerat, accepisset, multi-
plicatoque fenore interceptum usum beatius compensaret augmen-
tum. Non sufficit abundantissimae bonitati, quod ad cruciandam
spoliati hostis invidiam, faciendis virtutibus potestate permissa, venire
ad se super aquas discipulo cupienti famulantia contra naturam
elementa subiecit, dum gravem gradientis corporei ponderis molem,

nequaquam cedentium undarum dorsa portarent; cum ad imperantis
obsequium fieret itineris soliditas, non liquoris, et aequor iussione
libratum non mutaret cursum, sed mutaret officium ;atque ad vocantis
edictum euntes viae currerent, et progredientis vestigia freta insignita
sorberent, immersumque pelagus accedentis limitem inviolata aequa-
litate nesciret, et figentis pedem plenitudine in se manente non merge-
ret. Non in aliquam ratem materia gelu stricta concreverat, nec flumi-
num more superiecta fluentis frigore tegumenta pendebant, cum
natalis illa mobilitas pervia et velis pateret et plantis; inaestimataque
profunditas simul et viatorem ferret et remigem, maiore miraculo
hominem pati iussa quam navem, uberiori Dei laude gressibus adita
quam ratibus. Ac nisi fides paululum pavefacta nutasset, reversa in
ipsum ad legem suam natura aequoris non fuisset; qua credulitatis
constantia recedente diffidentia dubitantis minis appropinquantis
periculi castigaret; et circa praesumptae spei defectum verberan-
tium pedagogo fluctuum quasi mersura distringeret; Domini tamen
auxilium metu discriminis invocantem tangeret tempestas magistra,
non tegeret. Fuerint licet magna ista vel grandia, cedant tamen his
beneficiis illa miracula; quod invisibili Deo homo visibilis corporatus
aerium iter non gradu superat, sed volatu; et Deus in carne manens
per creaturam suam ventorum pinnis evehitur, non membrorum;
nullus euntem conatus fatigat, cui aura pro via est; quem tamen non
fert levitas, sed potestas; deficit nisus, et currit ascensus. Ille cepit
huius altitudinis gloriam, qui crucis portavit iniuriam; ille intravit in
regnum, qui pependit in ligno; ille consedit ad dexteram Patris, qui
causa nobis factus est pacis; ipse illo ascendenti secum homini caelos
aperuit, quos, ut propter hominem descederet, inclinavit. Cui merito
omnes angeli et archangeli, throni et dominationes, non cessant cla-
mare atque ita dicere: Sanctus, efc.
POST SANCTUS
Vere sanctus, vere benedictus Iesus Christus Filius tuus Dominus

noster, qui, sub hodiernae expectatione virtutis redeundi ad te, homini
viam praestitit, ipse dum via est; qui indemutabili divinitatis suae in
se manente substantia, peracto incarnationis, nativitatis, passionis,
resurrectionis, ascensionis officio, eum in caelis regnaturus imponit,
quem in infernum liberaturus intravit; nihil dubitationis volens relin-
quere, nihil erroris, si cum eo visibiliter ascenderet, pro quo invisibiliter
descendisset; ut incredula plebs iudaicae multitudinis esset confusa

dum reverteretur, quae non fuerat confessa dum nasceretur; et quae
non meruit credere dum venisset, posset erubescere dum rediret, ut
videret in Deo hominem, quae Deum in homine non vidisset; non
quod paeniteret dum ostenditur, sed ut erubesceret dum miratur.
Per ipsum Dominum redemptoremque nostrum, efc.
POST PRIDIE
Indicabimus plane, nec unquam tacebimus passum te, Christe, pro

redemptione miserorum, resurrexisse pro salute felicium, caelos ascen-
disse pro virtute meritorum, venturum te esse iudicem mortuorum
atque viventium. Quod scientes, Domine, ut nobis dies illa terribilis
aliquantulum ex tua propitiatione mitior adveniat, haec munera
offerimus; quae ut nobis in salutem percepta contingant, visitet ea
Spiritus tuus sanctus, qui in similitudine flammae Manue dona susce-
pit; visitet et vivificet ea Spiritus tuus sanctus, qui per vaporem
incendii Eliae prophetae holocaustum assumpsit; visitet et vivificet
ea Spiritus sanctus, qui ignearum divisione linguarum in apostolorum
tuorum cordibus commeavit ;ut recepta in visceribus nostris, et prae-
sentem nobis et aeternam praestent salutem. Per gratiam Christi, etc.
10. MISSA GENERALIS DEFUNCTORUM

S. Iuliani Toletani (679-690)
FoNTEs: S3 103-106, S4 320—323, LO 420-422.
ILLATIO
Dignum et iustum est, omnipotens Deus, nos tibi pro nostra et pro
conviventium temporali vita, atque illa quae defunctis aeterna est,
mixtas gratiarum actiones cum laudibus exhibere, et illam ineffabilem
in omni opere vel iudicio tuo gloriosae sapientiae potestatem, in quan-
tum accipientibus datur, effari; quia cum hominem ex finito et infi-
nito constare feceris, apud te procul dubio servantur in perpetuo, qui

migrantur e saeculo; nobis sublati, in se translati, ad te prolati, tuo
iure vivunt, qui nostro tempore defecerunt; sed quoniam iusti iudicis
aequitate decretum est, ut qui non moriuntur crimini, moriantur in
crimine, si tamen non liceat non esse, quibus sit gravius semper esse,
ne habeant finem poenae, qui non habuerunt finem luxuriae, nescituri
in suppliciis terminum, qui peccatis terminum non dederunt; ergo,
quia propheta dicente omnes mortui non laudabunt, neque hii qui in
infernum descendunt dabunt gloriam nomini tuo, qui perdiderunt
causas peccato suo, ob hoc te, Domine, pro defunctis fidelibus patribus
vel fratribus nostris postulamus prostrati, ac nimium supplices depre-
camur, ut animas famulorum tuorum, qui te, per baptismum renati,
agnoverunt; qui corpus Filii tui et sanguinem, cum pro hoc remis-
sionem sperarent, acceperunt; qui Ecclesiam tuam catholicam, cum
in te crederent, non reliquerunt ;qui tibi, cum peccarent, ingemuerunt ;
qui sibi, ut parcerentur, orarunt, de resurrectione non dubii, de iudicio
non securi, de conscientia trepidi, de misericordia non diffisi; qui
quotiens victi, totiens fortasse conpuncti, conscium pectus manibus
illiserunt, et voce cordis miseros se clamaverunt, fragilitate obnoxii,
non fide; his tu, Domine, mediatoris tui ac nostri miserere per gratiam;
ut liberati a culpa, laetificati a venia, inter creaturae prioris nobilita-
tem et sequentis indulgentiae libertatem, plus te laudent, quod
evaserint, quam possent laudare quod fuerint. Te praestate, cui
merito, eic.
POST SANCTUS
Vere sanctus, vere benedictus es, Domine Deus noster, auctor vitae
et conditor, qui futurae resurrectionis es redditor et indultor, qui
promissae immortalitatis dispensator es atque largitor, qui posuisti
praesentis vitae terminum, ut aeternitatis reserares introitum, et per
finem praesentium principia panderes futurorum; qui necessitatem
dissolutionis .animarum recedentium a corporibus non interitum
voluisti esse, sed somnium; et dissolutio dormiendi roboraret fiduciam
resurgendi, dum in te credentium vivendi usus non amittitur, sed
transfertur, et fidelium tuorum mutatur vita, non tollitur; cuius insti-
tutionem nulla diversitas mortis, nullum indicium indictae mortali-
tatis illudit, et ita opera tuorum digitorum perire non pateris; ut
quidquid hominum per mortis varietatem tempus labefecerit, aura
dissolverit, ignis consumpserit, avis rapuerit, fera discerpserit, terra
obsorbuerit, pulvis involverit, gurgis immerserit, piscis excesserit, vel

quidquid in vetustissimum mare fuerit redactum, te iubente, terra
redivivum restituat, induatque incorruptionem deposita corruptione.
Te exoramus ac supplices petimus, ne spiritus fidelium sepultorum, aut
tristibus abyssi tenebris, aut ignitis gehennae caminis, aut perpetuis
tartari frigoribus deputatos, poenalis locus ad habitandum accipiat;
sed in sinu Abrahae, et in gremio patriarcharum requiescentes, tempus
resurrectionis diemque iudicii cum gaudio secuturae immortalitatis
expectent. Per Christum Dominum ac redemptorem aeternum, eic.
POST PRIDIE
Domine Iesu Christe, qui vera es vita credentium, tibi pro defunctis
fidelibus patribus vel fratribus nostris, seu amicis, sacrificium istud
offerimus, obsecrantes ut regenerationis fonte purgatos, et tempta-
tionibus mundi exemptos, beatorum numero inserere digneris; et
quos fecisti esse adoptionis participes, iubeas hereditatis tuae esse
consortes.
pom anb: Mid x
2 Wetowpcnt peintre
ΝΟ Ert Put denvrida
p thirty τ ρκῦ icidiPu em ig ἢ m
᾿ difti sc fuc altre Durrisdhoabii
^ fide rotor PD mel:
erE n diio aimes ci arti icit 2
sijaliti precor. estilos» ipebeste Da
pudpictinpuluQn inanb Vini M jar nds
idis percato enc οἷν Ang Eu. Tiene, por defunctis ΠΡ ΡΥ ΠῚ es
xdi rief ceéb D iot ,IMi ἀρᾶς, p6 nin. "a ied degrés
ὦ.ἢ
ΠῚ «Dixie RP imitoindireried pido ases tient
bigkr vuresibonk ῥένδρθα dés: isteoh ud PEUT ietim |
raSite T —
-pepnes 49 testing stre edat
EX t deed xri
simsyro m -aye diced μα δύνα εξ,
AN". El institut:ti cq isttig ρων seii
' ciet) Xe uHABWETREQOPONE κει.
Ab wgmR, εἰ 06e ordi shjerus cor Casabeenank, (raumcditabs:

ἃ : T - ?
deci mGu: 2M τὸ sS used Som iU πὶ ueeTEDISTEDPTOFAEDD
Ab 1 Sab AM ἢ. τς Vr cuta Srl

Wars Eo WEG χὰ. à a iH toas .Ξ "ab ma ἢ ΩΤ t
un E M
o L X p * x 4 i e.
L1 - A Tr! B
" NK
Tang 5 εἰπε τέρα (0 Lond Lie ate owe
X
) E ἀνὰ h di 4 ue E
y
X T Ue Cro ὩΣ ΕΣ ΟΣ RERUTSUS p
Uum ὦ h tmd oxee "eder os. utum 5105: 459
ΠΟ ἮΤΑΝ r wh -— Ἢ cat t "^ In.
iacit esor, Wer wont) giet? wisi NN Pom το"
ραν έοκι, ihr: ire CODES pede Ἢ “νῶν ei Ἐπ
να j MN 1 ! H*bs Ll 5" M24, 0ἢ onidiliterzid us qm
ον aria. divisa y cripta em can 3etioua.

TN UIT ΄ H A , aane) ,
aas dT E A3. egens TA dtes "T
MO PRU ἢ ui '
v3 N yt τὴ ten i4
1.V
)
t ἐν σὴ
INDEX AUCTORUM
Aalen S. 25 Cagin P. XXI 424

Aland K. 62 Callewaert C. 421 425
Albeck Ch. 25 Capelle B. 124 125 128 347 425 448
Al-Doensi St. 315 Cattaneo E. 448
Amadouni G. 320 Chaine M. 134 143
Andrieu M. XXII 116 Chavoutier L. 427
Assaf S. 10 44 Codrington H. W. 264 281
Aucher G. 319 - Coebergh C. 448 495
Audet J.-P. 4 66 67 Collomp P. 116
Colunga A. 495
Bacht H. 303 Connolly R. H. 80 264 397
Baér $. 4 5 7 8 11 28 Cooper J. 219
Bar Salibi D. 264 Crum W. E. 141
Baumstark A. XXII 35 99 100 134
223 281 342 387 425
Dalmais I. H. 100
Beaurecueil S. de, 347 358
Davidson I. 10 44
Bihlmeyer K. 67
Del Alamo M. 425
Billerbeck P. 4 14 41
Dérenbourg J. 56
Bishop E. 424 462 495
Devreesse R. 214
Bishop W. C. 495
Dib P. 310
Bonnet M. 75
Dinessen P. 100
Borella P. 426 448
Dix G. 8 81 375 424
Botte B. 81 128 219 310 375 387 424
Dold A. X X 496
Boularand E. 210
Doresse J. 347
Boulet R. 100
Duchesne L. 427 431 435 462
Bourque E. 424
Dugmore C. W. 4
Bouyer L. 4 8 41 100 420 426
Box G. H. 453541
Brightman F. E. XIX 101 137 206 Eizenhófer E. XX XXI 424 425
210 223 231 320 375 381 397 Elbogen I. 4 5 35 41 55
Brinktrine J. X XII 425 Ellard G. 425
Brou L. 495 Engberding H. 99 101 120 134 135 150
Bruylants P. 426 219 223 230 231 262 265 276 319
Bryennios Ph. 66 347 359 375 410 495
Bugnini A. 124 125 Epstein I. 30
Euringer S. 143 153 160 168 175 184
Cabrol F. 99 424 462 495 189 193 198
516 INDEX AUCTORUM
Faller O. 421 Jong J. P. de, 264 426

Ferhat P. 327 332 Jugie M. 230
Fernandez de la Cuesta I. 496 jungmann J. A. 420 425
Férotin M. XXI 496 Kelaita J. E. Y. 375 381 387
Finkelstein L. 8 9 14 41 Kennedy V. L. 425
Fischer B. 420 Khouri-Sarkis G. 223 265 269
Flusser D. 36 King A. A. 449 462 495
Fraigneau-Julien B. 8 Kohler K. 41
Frank H. 425 Kosmala H. 14 29
Franquesa A. 495 Kovalevsky E. 462
Frere W. H. 99 Kretschmar G. 206
Frumkin L. 47 51 53 Kropp A. M. 134
Fuchs H. 264 Kuk A. 1.459
Funk F. X. 82 83 128
Labourt H. 264
Gamber K. XIX 116 125 420 462 Lanne E. 134 292 347
Gandz S. 35 Leclerq H. 462
Garitte G. 262 Lécuyer J. 100
Gassner J. 425 Le Déaut R. 14
Gelsinger M. G. H. 231 Lefort L. Th. 140
Giamberardini G. 134 Lejay P. 448
Goar J. 223 231 Lengeling E. 426
Goldschmidt E. D. 4 14 34 Lesley A. XXI 496
Goodspeed E. J. 69 Liber M. 35 41
Gordon A. Leib N. S. 7 28 Liebreich L. J. 35 36 41
Gougaud L. 462 Lietzmann H. XXII 100 135 214 358
Grant F. C. 41 462
Griffe E. 426 462 Ligier L. XIX 8 11 14 31 55 100 120
Grillmeier A. 303 140 141 375
Lippe R. XXII
Hadji-Burmester O. H. E. 134 143 Lipsius R. A. 75
Hamm F. 99 Lófgren O. 193 198
Hammerschmidt E. 143 144 150 358 Lorenzana F. de, XXI 496
Hanssens J. M. 143 319 437 Lowe E. A. XX 422
Hauler E. 80 81 Lubatschiwskyj M. J. 230
Hayek M. 310 410 Lucchesi G. 426
Hedegáàrd D. 10 44 Ludolf I. 150
Heiming O. 269 448
Heinemann J.4 8 36 41 Maclean A. J. 219
Hennig J. 4 462 Macomber W. 375
Hruby K. 55 Maertens Th. 426
Mai A. 422
Inglissian V. 319 Mansi J. D. XIX 427
Marmorstein A. 41
Janini J. 495 Martimort A.-G. 426 462
Jeremias J. 5 14 Mateos J. 223
Joel B. I. 10 44 Maurice-Denis N. 100
INDEX AUCTORUM 517
Maximilianus Sax. 320 Renaudot E. XX 101 135 144 288 292

Meester P. de, 223 298 303 306.310 347 359 381 387
Mercati S. G. 116 422 495 Richter G. XXII
Mercier B.-Ch. 244 Righetti M. 426 449 462
Migne J.-P. XIX 496 Rittangel St. 14
Mirsky A. 36 Roberts C. H. 120 124 125
Mohlberg L. K. XX XXI XXII 422 Rodopoulos P. E. 128
Mohrmann Ch. 421 424 Roth C. 55
Mora Ontalba J. M. 495 Rücker A. 99 214 264. 269 276 337
Moreau 1. 100 Ryan 1. 462
Morin G. 448
Sab J. 320
Nestle E. 62 Salaville S. 100 124 223 231 319
Nock A. D. 101 Sauget J. M. 410
Schónfelder A. X XII
Oesterley W. O. E. 453541 Schürer E. 4
Opfermann B. 425 Schwarz E. 80
Orlov M. 230 Semharay Selim T. M. 143 200
Ortiz A. 496 Siffrin P. XX XXI
Staerk D. W. 36 41
Paredi A. XXI 448 Stein S. 14
Paris P. 206 Strack H. L. 4 14 41
Pascher J. 425 Strittmatter A. 223
Pautrel R. 55 Stuiber A. 424 426
Perler O. 69
Peterson E. 230 244 Thibaut J. B. 462
Piédaguel A. 206 Thiel A. 429
Pinell J. 426 495 'Tonneau R. 214
Placid of S. Joseph 405 Trempelas P. N. 223 230
Porter W. S. 462 495
Power P. 462 Vagaggini C. 426
Prado G. 495 Vetter P. 319
Price C. P. 36 Villa E. 448
Vismans Th. A. 462
Quasten J. XIX 61 67 69 74 75 81 83
116 124 128 206 210 219 421 434 462 Wallace-Hadrill D. S. 206
Warner G. F. XXI
Raes A. XIX 223 231 264 265 269 Warren F. E. 462
276 281 285 347 375 Webb D. 405
RahmaniI. E. 219 Werner E. 4 35
Rajji M. 410 White H. G. E. 347
Ramos M. 495 Wilmart A. 448
Rankin O. S. 4
Ratcliff E. C. 100 375 426 Yaari Α. 14
Rauschen G. 68
Reine F. 214 Zeitlin S. 41
Renaudin P. 347 Zunini G. 448
SPICILEGII FRIBURGENSIS SUBSIDIA
PUBLICI IURIS FACTI A G. G. MEERSSEMAN — A. HÁNGGI
Vol. 1: K. GAuszn: Codices Liturgici Latini Antiquiores. (Reliquiae liturgicae afri-

canae, Libri Liturgici celtici, gallicani, mozatabici, campani et beneventani,
ambrosiani. Sacramentaria, Capitularia, Lectionatia, Antiphonaria, Missalia,
Collectaria, Pontificalia, Ritualia.)
Zweite durchgesehene und stark vermehrte Auflage (secunda editio aucta).
ca 650 S. 1968. Fr. |DM ca 65.—
Vol. 2: BÉuÉp1cTINs pu Bouvxnzr: Colophons de manuscrits occidentaux des ori-

gines au XVIe siecle. :
Tome I: Colophons signés A-D. (1-3561)
xxxIx-443 p. 1965. Fr. / D M. 43.20
Vol. 3: BÉNÉprCTINS pu BouvznzETr: Colophons de manuscrits occidentaux des oti-

gines au XVIe siécle.
Tome II: Colophons signés E-H. (3562-7391)
VIII-480p. 1967 Fr. /DM. 48.—
En préparation:
BÉNÉpiCTINS bu BouvenET: Colophons de manusctits occidentaux des oti-

gines au XVI€ siécle.
'Tomes III à VIII.
K. GAwszn: Codices Liturgici Latini Antiquiores. Tafelband
ITER HELVETICUM. Verzeichnis der aix Handschtiften und

Fragmente der Schweiz.

SPICILEGIUM FRIBURGENSE
PUBLICI IURIS FACTI A G. G. MEERSSEMAN — A. HANGGI
Pour paraítre prochainement :
A. HáwcGr: Sacramentarium Rhenaugiense (Zürich Rh 30, saec. VIII ex.).
M.-T. CASELLA - G. Pozzr: Lettere spirituali di Giovanni Dominici O.P. ( 4-1419).
J. DEsnusses O. S. B.: Le Sacramentaire Grégorien dans ses principales recensions.
S. J. P. vau Drj& O. F. M.: The Office Ordinal of the Papal Court from Innocent III
to Boniface VIII (Paris BN. lat. 41622).
W. νον Anx: Das Klosterrituale von Biburg (Budapest, Cod. 330, 12. Jh.).
En préparation
E. Ecrorr: Det Zütcher Liber Ordinarius (1260) des Conrad von Mure. Die Gottes-
dienstordnung des GroBmünsters im Mittelalter.
B. ΒΙΒΟΒΟΕΕ: Tractatus Iohannis Mantuani in Cantica Canticorum ad sempet felicem

Matildam.
G. HazsNNwI O. S. B.: Dacheriana Excetpta Canonum. Collection canonique en trois

livtes, des VIII*-IXe siécles.
E. ApDa: Il Collectarium dell atcidiacono Pacifico di Verona (t 844).
G. G. MzznssEMAN O. P.: Il Catpsum ossia Ordinatium Veronense del Cantore Ste-

fano (saec. XI med.)
H. ScuurpiNGER: Liber dialogorum hierarchiae subcaelestis. Eine Reformschrift aus

der Zeit des abendlándischen Schismas.
D. PLANzER O.P. — P. KüuzrsE O. P.: Horologium sapientiae des H. Suso O. P.

SPICILEGIUM FRIBURGENSE
PUBLICI IURIS FACTI A G. 6. MEERSSEMAN — A. HÀNGGI
Vol. : A. Ηλνοοι; Der Rheinauet Liber Ordinarius (Zürich Rh 80, Anfang 12. Jh.;.
Lv111-222 S. 1957. Fr. |DM 29.—
Vol. : G. G. MeERssEMAN O.P.: Der Hymnos Akathistos im Abendland. I.
Akathistos-Akoluthie und GruBhymnen. x11-288 $. 1958. — Fr. /DM 20.—
Vol. : G. G. ΜΕΕΒΒΒΕΜΑΝ Ὁ. P.: Der Hymnos Akathistos im Abendland. II.
Gruf-Psalter, GruB-Orationen, Gaude-Andachten und Litaneien.
xv1-392 S. 1960. Fr. /DM 35.—
Vol. : M.-A. VAN DEN OUDENRIJN O. P.: Gamaliel. Áthiopische Texte zur Pilatus-
literatur. Lx-188 S. 1959, Fr. /DM 30.—
Vol. : G. HüRLIMANN: Das Rheinauer Rituale (Zürich Rh 114, Anfang 12. Jh.).
xv1-179 S. 1959, Fr. /DM 18.—
Vol. : Jouu C. GonMau S. M.: William of Newburgh's Explanatio Sacri Epitha-
lamii in Matrem Sponsi. A Commentary on the Canticle of Canticles
(12th-C.).
x-370 p. 1960. Fr. /DM 28.—
Vol. : G. G. MzznssEMAN O. P.: Dossier de l'Ordre de la Pénitence au XIIIe sié-
cle.
xv1-246 p. 1961. Fr. /DM 25.—
Vol. : FR. UnrERKIRCHER: Das Kollektar-Pontifikale des Bischofs Baturich von
Regensburg (817-848). Cod. Vindob. ser. n. 2762.
x-194 S. 1962. Fr. /DM 28.—
Vol. ; A. RresERGER: Der Pseudo-Hieronymus-Brief IX Cogizis ze. Ein erster
marianischer Traktat des Mittelalters von Paschasius Radbertt.
xv-150 S. 1962. Fr. /DM 20.—
Vol. 10: J. Srecwanr O. P.: Die Consuetudines des Augustiner-Chorherrenstiftes
Matbach im Elsass (12. Jahrh.).
xxi-418 S. 1965 Fr. /DM 38.—
Vol. 11: R. Quapnr O. F. M. Cap.: I Collectanea di Eitico di Auxette.
Xv1-172 p., 1966. Fr./ DM. 20.—
Vol. 12: A. Ηᾶνοοι - I. PAur: Prex Euchatistica. Textus e vatiis liturgiis antiquio-
tibus selecti.
xxiv-520 S. 1968. Fr. |DM 55.—
^ €
) (* €)
2 20
ACTUS
ΒΥ͂ Háünggi, Anton, comp.
185 Prex eucharistica; textus e variis liturgiis antiquioribus
selecti, — Singularum partium textus paraverunt —[ouis
H2T Ligier jet 41. Fribourg, Éditions universitaires, 1968.
^]
xxiv, 517 p. 26 cm. (Spicilegium Friburgense, v. 12) 55.00

At head of title: Anton Hünggi, Irmgard Pnhl.
"Text in Latin or in Greek and Latin.
"The work presents a collection of anaphoras
— canons for the
Mass in the orlental Churches—and of canons for the Mass in the
western Church, completed by texts of the Jewish liturgy In which
specialists recognize sources for the eucharistic prayer."
Includes bibliographies.
. |. Liturgles, Early Christian. 2. Lord's Bupper (Liturgy)
t. l'ahl, Irmgard, Jolnt comp. tr. Title. ( Series)
BV185.H3 19-400714
2 CCSC/mm
yi
A166?
ἦν αν
το SAECCUT Dio. b
a bes ri e RT
Eig t avri npaτς Me uina"
aY
fM
d

Prex Eucharistica Textus e Variis Liturgi - Hanggi, Anton, Compiler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prex Eucharistica Textus e Variis Liturgi - Hanggi, Anton, Compiler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

School of Theology at C

' WEST FOOTHILL AT COLLEGE AVENUE

PUBLICI IURIS FACTI

G. G. MzEnRssEMAN O.P. Avr. HáNGGI

Singularum partium textus paraverunt

ÉDITIONS UNIVERSITAIRES FRIBOURG SUISSE

, Tous droits réservés

QUI TRIGINTA FERE ABHINC ANNOS MUNERE

QUI IN COMMISSIONEM PRAEPARATORIAM

DIE V MENSIS FEBRUARII A. D. MCMLXVIII

SEXAGESIMUM DIEM NATALEM CELEBRANTI

Louis LiGIER SI, professor in Universitate Pontificia Gregoriana et

textus «ad usum privatum auditorum » edidit; multa cura et eru-

jJosEPH A. JUNGMANN SI, professor em. in Universitate Oenipon-

ALPHONSE RaEs SI, Bibliothecae Vaticanae praefectus doctissimus,

LEo EIZENHÓFER OSB, nunc in monasterio Neuburg prope Heidel-

JoRD1 PiNELL OSB, ex monasterio Monserratensi, professor in Pon-

IRMGARD ΡΑΗ͂Ι, praeter labores supra indicatos, partem habuit non

Unicuique horum in parando et perficiendo opere sociorum et co-

Sed et IOANNI WAGNER grates agimus atque servamus pro suo ac

Omnibus insuper, qui verbis vel scriptis animum nobis ad opus

Centrum et cor vitae christianae id est, quod Christus Dominus in

Friburgi Helvetiorum, die 15 octobris 1967.

Pontes hturmapum occidentalium solers eme devs Wes ee Vs dia

TEXTUS LITURGIAE IUDAEORUM

I Oiddus sabbati et dietum desttvitatis o. eeeuit p ardt ee d sens

II. Birkat ha-mazon seu gratiarum actio post σθῆθ. .. «Ὁ Ὁ ν τε ννννον

a) Textus qui à Louis Finkelstein ut pristinus propositus est ..

. Additamenta ad MidraS .... eee rese

G"Sédérseu Ordostertius 4-9 II EEUU 26

IV. Sema Israel eiusque. benedictióbes 2...

V. Semonéh-'essréh seu decem et octo benedictiones 9 9 »9 € e ew es w. ww» e 40

VI. Ex «Sédér 'abhodah» diei Expiationis err] m | |! | | |)| | s ] οἱ ἃ ||] m t t] t] |» n. 55

TEXTUS ECCLESIAE ANTIQUAE

I. Textus sacrae Scripturae wage. 9e ec» S^n ^w à eV qe wi V 9 RV 9S 'w νον νὰ V ue 62

VE Hippolytus, Prex eucharistica in «Traditione Apostolica» 80

T: Anaphorae secundum typum alexandrinum .................... 101

iBSInstbcclesiaxcoODtICad eT caet od M aae rone feidregetekefeeiiege Ue celeet 134

C NInrEcclesiazaethitopicaw d n Een asserere cerodelest s elogegele eleg eesins 142

5. Anaphora CCCXVIII Patrum Orthodoxorum .............. 168

II. Anaphorae secundum typum antiochenum ................

3AmaphotresIsaaciseusabeg e eS ESIτὸς doe 332

ΠΥ Anaphorae secundum typum syro-orientalem .... . Οὐ Ὁ Ὁ νον ν κεν sese 374

B. In Ecclesia syro-malabarica- ....... eee eee τ|7ὺὔὖὕὔτοὔτ το hmm 405

Ὁ ΕΟ ΘΙ ΠΟ ΘΠ M e 2. esee esr ieoeis e sU rteeriedss eres opere 410

TEXTUS LITURGIARUM OCCIDENTALIUM

1. Ambrosius, De sacramentis IV 5,21s.; 6,265. ....... eee 421

JE Liturgia romana (L. Eizenhófer -I. Pall) ......... enn n 423

[n OctavasuDomanu( Bios) eT 440

IV. Liturgia gallicana et celtica (L. Eizenhófer — I. Pahl) ............ 461

Appendix B: Post Sanctus ......eeeeeeeeee nn n] 488

Missa; diei ΤΥ Pascbae:(Mong4) t o EISE EE 489

Vs Liturgia hispanica-( T. Psuell)* o8 odas tos TEE JAEN 494

BRIGHTMAN E F. E. BRiGHTMAN, Liturgies Eastern and Western. Being the

ἘΔΕ5 A. Razs, Anaphorae Syriacae. Quotquot in codicibus adhuc

FONTES LITURGIARUM OCCIDENTALIUM

Verona, Bibl. Capit., cod. LX XXV; ed. L. C. MourBERG —

Roma, Bibl. Vat., cod. Palat. lat. 493; ed. L. C. MonrzBERG-

Gal St. Gallen, Stiftsbibl., cod. 908; ed. A. Dorp, Palimpsest-

LM "Toledo, Bibl. Capitular, cod. 35.3; ed M. FÉnRorIN, Le Liber

Additiones et lectiones variantes non e fonte principali, sed

Ad formam textuum quod attinet, non in nova editione critica

Cum oratio eucharistica, in cenaculo a Christo prolata, «gratias agens