GRANICA  Bohaterowie: Zenon Ziembiewicz, Elżbieta

Biecka, Justyna Bogutówna, Cecylia

 Autor utworu: Zofia Nałkowska
Kolichowska, Jasia Gołąbska, Franek Borbocki,
 Epoka literacka: Dwudziestolecie
Marian Chąśba, Tczewscy, Ziembiewiczowie
międzywojenne
 Zagadnienia: Obraz społeczeństwa polskiego,
 Rodzaj literacki: Epika
Metaforyczne znaczenie tytułu, struktura
 Gatunek literacki: Powieść
powieści
 Czas powstania utworu: Początek lat 30.
 Motyw: Starości, dworku szlacheckiego,
 Data pierwszego wydania: 1932 - 1934 w
szaleństwa, syna, przemiany wewnętrznej,
czasopismach, wydanie osobne - 1935 rok
konfliktu, mieszczaństwa, samobójstwa,
 Czas akcji: Dwudziestolecie międzywojenne
zbrodni, zdrady, domu, konfliktu pokoleń,
 Miejsce akcji: Boleborza, polskie miasto,
cierpienia, kobiety, miłości, pieniędzy,
Chązebna, Paryż
retrospekcji

1. Geneza utworu
Powieść Zofii Nałkowskiej powstała w latach 1934 – 1939. Początkowo utwór ukazywał się w odcinkach
na łamach kilku czasopism. W roku 1995 „Granica” ukazała się w wersji książkowej.

2. Znaczenie utworu
Granica jest powieścią uznawaną za najlepsze dzieło Zofii Nałkowskiej. Ukazuje bohaterów stojących w
obliczu moralnych wyborów. Utwór jest ciekawy literackim obrazem rzeczywistości lat międzywojennych.

3. Gatunek literacki
 Powieść psychologiczna
 Powieść obyczajowa
 Powieść społeczna

4. Cechy gatunku widoczne w utworze

Ważną cechą utworu jest psychologizm – skupienie uwagi przede wszystkim na sferze przeżyć
wewnętrznych postaci i analizie psychologicznej ich postępowania. Książka przedstawia życie ludzi z
różnych warstw społecznych.

5. Czas i miejsce akcji

Akcja rozgrywa się w latach trzydziestych XX wieku, okresie kryzysu gospodarczego w Polsce i na
świecie. Fabuła obejmuje także wydarzenia wcześniejsze, nawiązujące do dzieciństwa i młodości głównego
bohatera Zenona Ziembiewicza.
Autorka zastosowała inwersja czasową, dlatego wydarzenia nie są opowiadane w porządku
chronologicznym. Zostały wspomniane takie wydarzenia historyczne, jak I wojna światowa, kiedy Zenon
uczęszczał do szkoły podstawowej, czy cud nad Wisłą 1920 roku, kiedy zaczął studiować w Paryżu, co
pozwala precyzyjniej określić czas, w którym dzieje się akcja.
Większość wydarzeń rozgrywa się w prowincjonalnym miasteczku, którego nazwy czytelnik nie
poznaję – przede wszystkim w kamienicy pani Kolichowskiej przy ulicy Staszica oraz w domu Zenona.
Ponadto w Boleborzy (majątek zarządzany przez Ziembiewiczów), Chązebnej (majątek Tczewskich),
Warszawie (wizyta Elżbiety u matki), Piesznie (rezydencja Olgierdowej Tczewskiej), Paryżu (studia Zenona),
na południu Francji (podróż poślubna).

6. Bohaterowie
 Zenon Ziembiewicz - syn zubożałego szlachcica Waleriana i szlachcianki Joanny z Niemierów.
Ukończył w Paryżu Szkołę Nauk Socjalnych i Politycznych. W młodości był ambitny, pracowity,
krytyczny, chcący „żyć uczciwie”. Z biegiem czasu, marząc o zrobieniu kariery, stał się konformistą,
człowiekiem egocentrycznym, słabym, żyjącym wiecznymi złudzeniami. Widząc niemoralność jakiejś
1
 sytuacji, starał się znaleźć usprawiedliwienie swego postępowania. Oszukiwał siebie, twierdząc, że
każda historia ma drugie, to lepsze, dno. W jakimkolwiek miejscu zastawał samego siebie, zawsze
tuż w pobliżu leżało coś gorszego, czemu się nie można było w najlepszej wierze przeciwstawić.
Jednakże granica ostateczna tych przeciwstawień - granica odporności moralnej - odsuwała się
niepostrzeżenie coraz dalej - mówi narrator o Zenonie. To człowiek o dwóch obliczach: z natury
zamknięty i ponury, w towarzystwie uchodził za dowcipnego i elokwentnego człowieka. Zenon
jest postacią tragiczną.
 Elżbieta Biecka - córka pani Niewieskiej, bratanica Cecylii Kolichowskej. Poznajemy ją jako
piętnastoletnią dziewczynę, która jest nieszczęśliwie zakochana w dużo starszym od siebie
rotmistrzu Awaczewiczu. Przez ludzi była postrzegana jako osoba życzliwa, wrażliwa na niedole
ludzkiego człowieka. Była rozsądna, niezwykle opanowana, wręcz oschła. Od dzieciństwa
znajdowała się pod opieką ciotki Cecylii Kolichowskiej. Jej piękna matka, przebywając za granicą, nie
interesowała się dziewczyną, o co córka miała zawsze żal. Elżbieta powoli przejmowała po ciotce
obowiązek zarządzania kamienicą. Dostrzegała sprawy lokatorów kamienicy, ich trudne losy i
sytuację, w jakiej się znaleźli. Pomagała im. Marzyła o szczęśliwej rodzinie. To pragnienie powracało
w symbolicznej wizji rodziny zgromadzonej wokół stołu, oświetlonego naftową lampą. W życiu tylko
przez chwilę miała to szczęście. Mimo, że zawsze wspierała Zenona, wybaczyła mu, jej małżeństwo
nie przetrwało.
 Justyna Bogutówna - córka Karoliny Bogutowej, kucharki. Była wychowywana tylko przez matkę,
ponieważ pochodziła z nieślubnego związku kucharki i z nieznanego zamożnego panicza. Poznajemy
ją jako 19-letnią dziewczynę, bardzo ładną, o naturalnej urodzie. Swą prostotą wzbudzała sympatia
otoczenia, które odbierało ją jako grzeczną i łagodną. Dzięki kontaktom z hrabianką Tczewską
nabrała nieco towarzyskich manier. Zaintrygowała Zenona Ziembiewicza, który dostrzegł w niej
subtelność i naturalność. Dla niego skłonna była do największych poświęceń. Justyna to postać
tragiczna. Była osobą wrażliwą o kruchej konstrukcji psychicznej. Wzrastała pod troskliwą opieką
matki, później także potrzebowała miłości i opieki. Została skrzywdzona, nie umiała sobie
poradzić z tragedią.
 Cecylia Kolichowska - wdowa, ciotka Elżbiety Bieckiej, właścicielka kamienicy przy ulicy Staszica.
Poznajemy ją jako 50-letnia kobietę, która dwukrotnie wychodziła nieszczęśliwie za mąż. W
ostatnich latach życia największym wsparciem okazała się bratanice Elżbieta, która mieszkała wraz z
nią. Syn przebywał przez wiele lat za granicą, wrócił dopiero przed śmiercią matki. Dlatego życie
Cecylii było samotne. Kilka ostatnich miesięcy spędziła schorowana w łóżku. Kolichowska jako
przedstawicielka mieszczaństwa uosabia małostkowość, zawężenie horyzontów myśliwych,
malkontenctwo tej grupy społecznej. Jest osobą rozczarowana życiem, wiecznie niezadowoloną,
cierpiącą, źle traktującą lokatorów. Swoim zgorzknieniem, niechęcią do mężczyzn i lękiem przed
starością zaraziła Elżbietę.

7. Bohaterowie drugoplanowi
 Walerian Ziembiewicz - mąż Joanny z Niemierów Ziembiewiczowej, ojciec Zenona. Po stracie
majątku swojego i żony, wskutek nieumiejętnego gospodarowania nim, zostało zarządcą majątku w
Boleborzy, należącego do państwa Tczewskich. Chlubił się swoim szlachectwem. Niewykształcony,
niefrasobliwy, ulegał emocjom, popędom. Nadrabiał urokiem osobistym i tworzoną na potrzeby
chwili ideologią. Najwięcej uwagi poświęcał zaspokojeniu własnych przyjemności: piciu alkoholu,
romansom, z młodymi dziewczętami, polowaniom. Swoje obowiązki cedował na żonę, która
zajmowała się prowadzeniem rachunków. Pod koniec życia cierpiał na rozległym bronchit i
rozedmę, co uniemożliwiało mu sprawne funkcjonowanie. Znalazł sobie wówczas nową pasję, jaką
było jedzenie po pańsku i bardzo się roztył. Miał fałszywy obraz samego siebie.
 Joanna z Niemirów Ziembiewiczowa (zwana Żancią) - żona Waleriana, matka Zenona. W domu
zajmowała się głównie rządzeniem służbą, muzyką i kwiatami. Łagodna, wyrozumiała, na tyle była
tolerancyjna, że zatrudniała w majątku młode służące, które później stawały się kochankami męża.

2
 Dbanie o męża, dogadzanie mu, sprawiało jej wielką przyjemność. Była zadowolona z życia, lubiła
w sobie wszystko, wierzyła w opiekę boską. Jako naiwna i dobroduszna kobieta nie umiała
odróżnić wartości prawdziwych od pozornych. Cieszyła się drobiazgami - sterty bielizny w szafie, a
nie widziała problemów istotnych, na przykład z wychowaniem syna.
 Karolina Bogutówna - matka Justyny, kucharka. To kobieta uboga, pracowita, pogodzona ze swoim
życiem. Pracodawcy określali ją jako lepszą od niejednego kucharza, jej potrawy były arcydziełami
sztuki kulinarnej. Mimo talentu była skromna, jej świat ograniczał się do przestrzeni kuchni.
Bardzo kochała swoją córkę.
 Jasia Gołąbska - córka Borbockiego, ogrodnika w majątku państwa Tczewskich. Była przyjaciółką
Justyny. Po ślubie słuch o jej mężu zaginął (mężczyzna nie mógł znaleźć pracy, bo miał przestrzelone
płuco, rozpił się, został potem prawdopodobnie zamordowany). Samotnie wychowywała
gromadkę dzieci. Mieszkała w kamienicy przy ulicy Staszica. Nie mogąc płacić czynszu,
przeprowadzała się do coraz mniejszych pomieszczeń, aż trafiła do piwnicy. Z powodu
niedożywienia i fatalnych warunków życia straciła kolejne dzieci, które umierałem na różne
choroby. Jej pierwszy synek Stefanek zmarł na zapalenie mózgu. Umierał w straszliwych
męczarniach na oczach matki: z bólu całą noc wył, jak pies. Drugi synek urodził się słaby i od
początku matka wiedziała, że go straci. Wraz z nią mieszkała schorowana matka i brat Franek. Jasia
zmarła na gruźlicę, zaraz po śmierci najmłodszej córki - tracącej wzrok Jadwigi. Jasia była kobietą
zamkniętą w sobie, nieufną wobec otoczenia, z pokorą przyjmującą swój straszny los. Jej życie jest
symbolem losu wielu ludzi z nizin: niemożności podjęcia pracy z powodu choroby, wielodzietna
rodzina, zapomoga, która nie pozwalała przetrwać (jeden obiad na trzy osoby).
 Adolf Czerlon - proboszcz w Chązebnej. Posądzany był o liczne romanse, między innymi z
Weroniką z Gwareckiego Folwarku, siostrzenicą organisty, a nawet hrabiną Tczewską. Studiował
na Sorbonie, podróżował po Europie. Jak podkreślał, pozwoliło mu to poznać różne aspekty życia,
także biedotę. Mawiał, że w powołaniu odnalazł spokój i sens życia. To człowiek o silnej
osobowości i niespożytej energii.
 Czechliński - pełnomocnik Tczewskich, który zajmował się ich folwarkiem. Szybko zrobił karierę,
dzięki znajomościom, bezkompromisowości i manipulowaniu innymi. Był redaktorem „Niwy”,
potem starostą. Miał ironiczne usposobienie, drwił właściwe ze wszystkiego.
 Karol Wąbowski - jedyny syn Cecylii i Konstantego Wąbrowskiego. Od najmłodszych lat chorował
na gruźlicę, miał trudności w poruszaniu się, nosił gorset ortopedyczny. Kochał matkę, ale zły na nią
za kolejne małżeństwo, nie utrzymywał się kontaktów. Wrócił przed jej śmiercią, godząc się z nią.
Przeciwnik ideowy Czerlona, racjonalista.
 Tczewscy - właściciele majątku w Chązebnej, Popłoszy, Gwareckieo Folwarku, Pieszni, Boleborzy,
lasów Bramińskich i tartaków, młynów, gorzelni. Żyją wygodnie, lubią dobrze zjeść, spędzają czas na
rozrywkach. Mają 9 dzieci. Hrabina przyjmuje postawę filantropki, osoby pobożnej, a Hrabia
(Wojciech) ulega słabostkom - nie jest wzorem wierności małżeńskiej.
 Hrabina Olgierdowi Tczewska z Pieszni - bratowa Wojciechowej. Kobieta energiczna, znana z
licznych romansów, nazywana „demonem powiatu”. Tczewscy to ludzie konserwatywni,
utrzymujący pozory zamożności, wykorzystujący pracę innych, prowadzący lekki tryb życia. Są
podporą systemu sanacyjnego, decydują o stanowiskach, podporządkowują sobie prasę.
 Niewiescy - matka Elżbiety i jej kolejne mąż finansista, minister Niebieski. Pani Biecka oddała
Elżbietą na wychowanie krewnym, rozwiodła się z pierwszym mężem i wyjechała za granicę, gdzie
otaczała się licznymi wielbicielami. Przez wiele lat była kochanką Niewieskiego, potem żoną.
Prowadziła życie salonowe, zawsze piękna, oderwane od rzeczywistości egocentryczna.
 Łucja i Maurycy Posztrascy - kobieta była przyjaciółką pani Kolichowskiej, którą opiekowała się, gdy
ta była już mocno schorowana. Mieszkała w kamienicy Cecylii, gdzie nie płaciła czynszu, ponieważ
wraz z mężem żyła w nędzy. Była pracowita, schludna, zawsze wesoła, przejęta nowymi plotkami.
Wiecznie usprawiedliwiała męża pijaka, człowieka lekkomyślnego, który nie potrafi utrzymać
posady, ale był powszechnie lubiany za towarzyski i szczery charakter.

3
  Awaczewicz - pierwszy ukochany Elżbiety Bieckiej, był rotmistrzem, który zrezygnował z kariery
wojskowej. Był żonaty i nawiązywał liczne romanse, między innymi z Julią w Wagner, nauczycielką
Elżbiety. Miał skromną posadę, ale żył ponad stan, bywają w salonach i na polowaniach.
 Adela - kochanka Zenona z czasów jego pobytu za granicą. Mimo świadomości, że Ziembiewicz nie
darzył ją miłością, godziła się na związek z nim. Zmarła w samotności, po ciężkiej chorobie, o czym
Zenon dowiedział się z listu od Karola Wąbrowskiego.
 Marian Chąśba - 20-letni mężczyzna, mieszkał wraz z żoną w kamienicy przy ulicy Staszica. Pracował
w fabryce Hefnera, a także przez jakiś czas w „Niwie”. Sam się uczył, zdał maturę. Miał lewicowe
poglądy, ale rozczarowała go interesowna postawa przywódców ruchu robotniczego.

 Franek Borbocki - brat Jasi Gołąbskiej, syn ogrodnika z Chązebnej. Niegdyś zakochany w Justynie,
przeprowadził się do miasta, gdzie zajmował to samo mieszkanie, którym mieszkała siostra z matką
i gromadą dzieci. Przez długi czas nie mógł zdobyć w pracy, zatrudnił się na krótki okres w fabryce,
ale go zwolniono. Świadomy tragicznej sytuacji biedoty próbował się buntować. Trafił do
więzienia. Został śmiertelnie postrzelony podczas manifestacji robotników.

8. Problematyka utworu
Początkowo powieść miała nosić tytuł „Schematy”, gdyż jej fabuła została oparta na powszechnie
znanych schematach – romans „panicza” z wiejską dziewczyną, zemsta porzuconej kochanki, małżeński
trójkąt, uwarunkowania rodzinne, czyli powielanie negatywnych wzorców z przeszłości: Justyna –
nieślubne dziecko (jak matka), Zenon – zdradzanie żony (jak ojciec), Elżbieta – porzucenie dziecka (jak
matka).
Problematyka utworu jest też wynikiem zainteresowania autorki ludzką psychiką – uczuciami,
emocjami i zachowaniami człowieka uwikłanego w różne sytuacje życiowe. Powieść zawiera przy okazji
oskarżenie społeczeństwa zbudowanego na niesprawiedliwości, krzywdzie i podziałach klasowych.

9. Symbole, słowa klucze

Granica – tytuł utworu należy odczytywać w sposób metaforyczny. Znaczenie odnosi się do:
 Granicy moralnej - wielokrotne przekraczanej przez Zenona, zarówno w jego decyzjach osobistych
(zdrada żony, sfinansowanie zabiegu przerwania ciąży przez Justynę), jak również zawodowych
(bierna postawa jako prezydenta wobec strzelania do robotników); przekraczającej przez Waleriana
Ziębiewicza (zdradzanie żony), rotmistrza Awaczewicza (zdradzanie żony)
 Granicy obyczajowej - która nie dopuszczała do mezaliansu panicza i panny służącej.
 Granicy społecznej - oznaczającej bariery pomiędzy grupami społecznymi. Poszczególne warstwy
dzielą znaczne różnice majątkowe. Stanowią one o pozycji w społeczeństwie i postawie, jaką
człowiek w nim przyjmuje (bogaty - wywiera wpływ na otoczenie, biedny - jest bierny, przyjmuje
postawę pasywną). Kamienica Cecylii Kolichowskiej jest symbolem podziału społeczeństwa, na
piętrze znajdowało się mieszkanie zamożnej pani Kolichowskiej, natomiast w suterenie mieszkali
najbiedniejsi bohaterowie powieści.
 Granicy odporności psychologicznej - wskazuje, że każdy człowiek posiada wewnętrzną granicę, po
przekroczeniu której przestaje być sobą, gubi się, staje się zdolny do czynów sprzecznych z
wyznawanym systemem wartości (np. Justyna nie może znieść traumy po dokonaniu aborcji,
Zenon popełnia samobójstwo, Elżbieta porzuca syna, którego kocha).
 Granicy psychologicznej - czyli granicy poznania siebie, samoświadomości, zrozumienia innych.
 Granicy przestrzeni (wieś - miasto, stolica - prowincja, kraj - zagranica), poza którą - jeśli ją się
przekroczy - człowiek staje się obcy.

10. Kompleks Boleborzański

Oznacza zespół utartych schematów postępowania. Zenon chciał za wszelką cenę uchronić się
przed schematami zachowania ojca, którego potępiał. W rzeczywistości powielił taki sam model,
4
nawiązując romans z Justyną Bogutówną. Inny przykład powielania schematu „odziedziczonego” po
rodzicach to Elżbieta – choć w dzieciństwie zaznała dramatu opuszczenia przez matkę, tak jak ona
wyjeżdża za granicę, pozostawiając własne dziecko; oraz Justyna, która tak jak jej matka angażuje się w
romans z mężczyzną z wyższej sfery.

11. Charakterystyczne motywy

Utwór wprowadza motyw konformizmu, kariery, małżeństwa, zdrady, zemsty kobiet, rodziny,
starości, szlacheckiego dworku.

12. Problematyka i główne przesłanie

Powieść Zofii Nałkowskiej podejmuje problematykę społeczną (obraz ziemiaństwa, inteligencji,
mieszczaństwa i ludu; problem nierówności społecznej, bezrobocia, wykorzystywania warstw niższych,
demoralizacji); polityczną (kształtowanie się władzy sanacyjnej w prowincjonalnym miasteczku, klasy
rządzącej o wąskim programie politycznym, powiązania między kapitałem a polityką, bunty robotnicze,
aresztowania); obyczajową (konformizm bohaterów), etyczną (ocena czynów postaci, ale też zmiany w
ocenie norm moralnych w XX wieku – zacieranie się granic między dobrem a złem) i filozoficzną (człowiek,
jego natura i egzystencja; metafizyka a materializm i racjonalizm). Bohaterowie „Granicy” zostali ukazani
jako jednostki biologiczne, psychologiczne i społeczne. Człowiek, według Nałkowskiej, jest w pewnej
mierze zdeterminowany, ale wolny i odpowiedzialny.
Nałkowska uświadamia czytelników, jaki wpływ na postępowanie jednostki mają powszechnie
funkcjonujące stereotypy oraz konwenanse (strach przed rozpowszechnieniem prawdy o romansie i
utratą pozycji społecznej sprawił, że Zenon nie wziął odpowiedzialności za ciążę Justyny, wolał pozbyć się
problemu, finansując aborcję).

13. Budowa utworu, język, środki stylistyczne

Układ zdarzeń w powieści ma charakter retrospektywny – czytelnik na samym początku poznaje
zakończenie fabuły; do tego samego zdarzenia wraca się w zakończeniu – jest to więc zarazem
kompozycja klamrowa. Wątki nie zostały przedstawione chronologicznie. Narrator selektywnie wybiera
informacje, prowadząc narrację z perspektywy bohaterów (technika punktu widzenia), stosuje też mowę
pozornie zależną. W utworze mamy do czynienia z zastosowaniem dwóch technik pisarskich: realistycznej
(przedstawienie fabuły w sposób obiektywny) oraz nowatorskiej, wzorowanej na nowych technikach
pisarskich wprowadzonych przez prozę XX wieku (psychoanaliza postaci – czytelnik musi odejść od
tradycyjnego „co dalej?” do poznawania motywacji psychologicznej bohaterów). Ważnym aspektem
kompozycje jest paralelizm wątków oraz motywów (powtarzalność losów postać, np. schemat działania
Waleriana Ziembiewicza i powielanie go przez jego syna Zenona).
Język powieści jest zindywidualizowany pod kątem bohaterów (np. niewykształcona Justyna mówi
językiem prostym, często kolokwialnym, Elżbieta i Cecylia posługują się językiem wskazujące na
pochodzenie z wyższych sfer). Opisy są z reguły drobiazgowe i plastyczne (np. opis salonu pani Cecylii).

14. Konteksty i nawiązania

 „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego - ukazanie sytuacji polskiej w dwudziestoleciu
międzywojennym
 „Cudzoziemka” Marii Kuncewiczowej - 1935 rok.
 „Anna Karenina” Lwa Tołstoja (1875 - 1877)
 „Pani Dolloway” Wirginii Woolf - 1925 rok.
 „W poszukiwaniu straconego czasu” Marcela Prousta opublikowane 1911 - 1922 rok, jako
przykłady powieści psychologicznej.
 Ekranizacja powieści: pierwsza w reżyserii Józefa Lejtesa - 1938 rok.
 Druga adaptacja w reżyserii Jana Rybkowskiego 1977 rok.