ΦΩΣΦΟΛΙΠΙΔΙΑ

Τα φωσφολιπίδια έχουν μεγάλη σημασία για το κύτταρο γιατί από αυτά

συντίθενται οι κυτταρικές μεμβράνες

Δομή: αποτελούνται από μία υδρόφιλη (πολική) κεφαλή

και δύο υφρόφοβες (μη πολικές) ουρές

• ΜΟΝΟ 2 λιπαρά οξέα που είναι

συνδεδεμένα με τη γλυκερόλη
• Το τρίτο –ΟΗ της γλυκερόλης
ενώνεται με μία φωσφορική ομάδα
με αρνητικό φορτίο

• Διάφορα μόρια που φέρουν

ηλεκτρικό φορτίο ή είναι πολικά,
ενώνονται με τη φωσφορική ομάδα
Φωσφατιδοχολίνη
Η μεγάλη ποικιλία φωσφολιπιδίων που
υπάρχει οφείλεται στους ποικίλους
συνδυασμούς λιπαρών οξέων στις
ουρές, αλλά και στις διάφορες ομάδες
που μπορούν να προσκολληθούν στη
φωσφορική ομάδα της κεφαλής
ΦΩΣΦΟΛΙΠΙΔΙΑ….συνέχεια
Τα δύο άκρα στα φωσφολιπίδια συμπεριφέρονται διαφορετικά παρουσία νερού:
- οι ουρές είναι υδρόφοβες και απωθούνται από αυτό
- οι κεφαλές είναι υδρόφιλες και έλκονται από αυτό

Αν βρεθούν φωσφολιπίδια σε νερό, συσσωματώνονται μόνα τους σε ένα διπλό

στρώμα (διπλοστιβάδα)
Τα φωσφολιπίδια διατάσσονται σε διπλοστιβάδες στην επιφάνεια του κυττάρου,
δημιουργώντας ένα είδος φραγμού μεταξύ αυτού και του εξωτερικού περιβάλλοντος
➔ η διπλοστιβάδα των φωσφολιπιδίων είναι ο τρόπος με τον οποίο
δομούνται όλες οι βιολογικές μεμβράνες
 ΣΤΕΡΟΕΙΔΗ
Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν πολλές ορμόνες, αλλά και η χοληστερόλη

• Ο ανθρακικός σκελετός τους

αποτελείται από 4 συγχωνευμένους
δακτυλίους
• Τα διάφορα στεροειδή λιπίδια
διαφέρουν μόνο ως προς τις
χημικές ομάδες που είναι
συνδεδεμένες με αυτούς τους 4
δακτυλίους

Χοληστερόλη: είναι ένα πολύ διαδεδομένο συστατικό των κυτταρικών

μεμβρανών, αλλά και πρόδρομο μόριο για τη σύνθεση άλλων στεροειδών (π.χ.
αναπαραγωγικές ορμόνες θηλαστικών)

Η παρουσία υψηλών συγκεντρώσεων χοληστερόλης στο αίμα μας ενδεχομένως

συμβάλλει στην ανάπτυξη της αθηροσκλήρωσης
Τόσο τα κορεσμένα λιπαρά οξέα, όσο και τα λιπίδια trans φαίνεται ότι ασκούν αρνητική
επίδραση στην υγεία αυξάνοντας τα επίπεδα της χοληστερόλης στο αίμα
Trans λιπαρά οξέα: Η ύπαρξή ενός διπλού δεσμού στην αλυσίδα ενός
λιπαρού οξέος παρέχει τη δυνατότητα σχηματισμού ισομερών λιπαρών οξέων τόσο
ως προς τη θέση όσο και ως προς τη γεωμετρία.

Τα γεωμετρικά ισομερή προκύπτουν από τη θέση που cis μορφή

έχουν μεταξύ τους τα δύο άτομα Η του διπλού δεσμού:
Α) στην περίπτωση που βρίσκονται στην ίδια πλευρά
της αλυσίδας προκύπτει η cis μορφή
Β) στην περίπτωση που τα γεωμετρικά ισομερή είναι
το ένα απέναντι στο άλλο προκύπτει η trans μορφή

Τα trans ισομερή των μονοακόρεστων και των trans μορφή

πολυακόρεστων λιπαρών οξέων προκύπτουν
κυρίως από τη μερική υδρογόνωση που
χρησιμοποιούν οι εταιρείες τροφίμων κατά τη
διάρκεια της επεξεργασίας των φυτικών λιπών

Τα trans λιπαρά οξέα ενδέχεται να συμβάλλουν

περισσότερο από τα κορεσμένα λίπη στην
εμφάνιση της αθηροσκλήρωσης
 Αθηροσκλήρωση
- Με τον όρο «αθηροσκλήρωση» αναφερόμαστε στις βλάβες μεγάλων ή μεσαίου μεγέθους
αρτηριών από την ύπαρξη LDL χοληστερόλης στα τοιχώματά τους.
- Το αθήρωμα που συγκεντρώνεται μοιάζει με ένα κίτρινο υλικό και αποτελεί μία πλάκα
πλούσια σε χοληστερόλη. Με τον καιρό, αυτή η «πλάκα» μειώνει την διάμετρο των αρτηριών
και των αγγείων και τους προκαλεί «στένωση» ➔ εμφράγματα ή ισχαιμικά εγκεφαλικά

Παράγοντες κινδύνου:
Ιστορικό οικογενείας - Διατροφή πλούσια σε ζωικά λίπη -
Παχυσαρκία - Αυξημένη «κακή» χοληστερόλη και
ελαττωμένη «καλή» (HDL) - Αυξημένα τριγλυκερίδια -
Σακχαρώδης διαβήτης - Καθιστική ζωή, κάπνισμα,
έλλειψη άσκησης
 ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ
(παίζουν καθοριστικό ρόλο σε πληθώρα λειτουργιών για τη ζωή του οργανισμού)

Αμινοξέα: είναι τα δομικά στοιχεία

των πρωτεϊνών. Έχουν την ίδια δομή:

(κολλαγόνο, κερατίνη)
Αμινομάδα

(οβαλβουμίνη, καζεΐνη)

(αιμοσφαιρίνη)

(ινσουλίνη)
Καρβοξυλομάδα
Πλευρική
αλυσίδα

Η πλευρική αλυσίδα διαφέρει από αμινοξύ σε

(ακτίνη, μυοσίνη) αμινοξύ και μπορεί να είναι απλώς ένα άτομο
Η (γλυκίνη), είτε ένας ανθρακικός σκελετός με
συνδεδεμένες διάφορες λειτουργικές ομάδες
(αντισώματα)
 ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ (συνέχεια…)
Αμινοξέα
• Οι φυσικές και χημικές ιδιότητες της πλευρικής ομάδας καθορίζουν
τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και το λειτουργικό ρόλο του αμινοξέως
• Υπάρχουν 20 αμινοξέα
• Τα πολυμερή των αμινοξέων ονομάζονται πολυπεπτίδια
• Κάθε πρωτεΐνη αποτελείται από πολυπεπτίδια (1 ή περισσότερα)

Μη Γλυκίνη Αλανίνη Βαλίνη Λευκίνη

πολικά Ισολευκίνη Μεθειονίνη Προλίνη = Υδρόφοβα
αμινοξέα Φαινυλαλανίνη Τρυπτοφάνη

Πολικά Σερίνη Θρεονίνη Κυστεΐνη Τυροσίνη = Υδρόφιλα

αμινοξέα Ασπαραγίνη Γλουταμίνη

Ηλεκτρικώς ΟΞΙΝΑ: Ασπαρτικό οξύ Γλουταμινικό οξύ = Υδρόφιλα

φορτισμένα ΒΑΣΙΚΑ: Λυσίνη Αργινίνη Ιστιδίνη
 Πολυμερή αμινοξέων

• Τα αμινοξέα συνδέονται μεταξύ

τους με την καρβοξυλομάδα του
ενός και την αμινομάδα του άλλου

• Η αντίδραση αφυδάτωσης
οδηγεί στη δημιουργία ενός
πεπτιδικού δεσμού

• Στο ένα άκρο κάθε πολυπεπτι-

δικής αλυσίδας υπάρχει μία
ελεύθερη αμινομάδα (αμινοτελικό
άκρο Ν) και στο άλλο άκρο μία
ελεύθερη καρβοξυλομάδα
(καρβοξυτελικό άκρο C)

Το μήκος ενός πολυπεπτιδίου

μπορεί να ξεκινάει από λίγα
μονομερή και να φτάνει σε
περισσότερα από χίλια

Τεράστια ποικιλία
πολυπεπτιδίων
 Δομή & λειτουργία πρωτεϊνών
Η εξειδικευμένη δράση κάθε πρωτεΐνης προκύπτει από τις λεπτομέρειες
της τρισδιάστατης δομής της (στερεοδομή)

Ο όρος πολυπεπτίδιο δεν είναι συνώνυμος με τον όρο πρωτεΐνη

Σε μία λειτουργική πρωτεΐνη τα πολυπεπτίδια αναδιπλώνονται, συστρέφονται

και διατάσσονται στο χώρο σχηματίζοντας ένα μόριο με συγκεκριμένη δομή

Όταν ένα κύτταρο συνθέτει ένα πολυπεπτίδιο, η αλυσίδα των αμινοξέων

αναδιπλώνεται αυθόρμητα και παίρνει τη λειτουργική δομή που αντιστοιχεί στη
συγκεκριμένη πρωτεΐνη …… Δημιουργούνται πολλοί δεσμοί υδρογόνου

Σφαιρίνες: το σχήμα τους είναι περίπου σφαιρικό

Ινώδεις πρωτεΐνες: το σχήμα τους είναι επίμηκες

Η λειτουργία μιας πρωτεΐνης εξαρτάται από την

ικανότητά της να αναγνωρίζει και να δεσμεύει κάποιο
άλλο μόριο
Η συμπληρωματικότητα σε ένα
τμήμα ενός αντισώματος του
επιτρέπει τη δέσμευσή του σε μία
πρωτεΐνη του ιού της γρίπης που θα
οδηγήσει τελικά στην καταστροφή της

Η ομοιότητα που έχουν κάποια σημεία

του μορίου των ενδορφινών και
κάποιων οπιούχων ουσιών (ηρωίνη,
μορφίνη) οδηγούν σε δέσμευση αυτών
των ουσιών στους ίδιους υποδοχείς των
εγκεφαλικών κυττάρων
 Τα 4 επίπεδα στη δομή μιας πρωτεΐνης
Όλες οι πρωτεΐνες διαθέτουν τρία διαδοχικά επίπεδα οργάνωσης στη δομή
τους: πρωτοταγής, δευτεροταγής και τριτοταγής δομή.
➔ Υπάρχει και τεταρτοταγής δομή μόνο σε όσες πρωτεΐνες αποτελούνται
από 2 ή περισσότερες πολυπεπτιδικές αλυσίδες

Πρωτοταγής δομή

• Είναι η ακολουθία των

αμινοξέων που την αποτελούν
και είναι μοναδική για κάθε
πρωτεΐνη (π.χ. τα γράμματα σε
μία λέξη)

• Η σειρά (αλληλουχία) των

αμινοξέων είναι αυτή που
καθορίζει και τις ιδιότητες της
πρωτεΐνης
 Δευτεροταγής δομή

• Τμήματα στην πολυπεπτιδική

αλυσίδα μιας πρωτεΐνης μπορεί
να σχηματίζουν επαναλαμβανό-
μενες πτυχές ή έλικες. Αυτές
διαμορφώνουν την τελική
μορφή της πρωτεΐνης και
συνιστούν τη δευτεροταγή δομή
της

• Οι δυνάμεις που συμμετέχουν

στις αναδιπλώσεις αυτές είναι
δεσμοί υδρογόνου που
αναπτύσσονται ανάμεσα στα
σταθερά τμήματα των
αμινοξέων, ενώ υπάρχουν και
ηλεκτροστατικές
αλληλεπιδράσεις.

Δομή α-έλικας Δομή β-πτυχωτής επιφάνειας

 Τριτοταγής δομή

• Είναι η συνολική τρισδιάστατη μορφή

ενός πολυπεπτιδίου που προκύπτει
από τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα
στις πλευρικές αλυσίδες των
διαφόρων αμινοξέων.

• Στην τριτοταγή της δομή μία

πρωτεΐνη είναι πλέον λειτουργική

• Στην τριτοταγή δομή συμβάλλουν

διάφοροι δεσμοί όπως:
α) Δεσμοί υδρογόνου
β) Ηλεκτροστατική έλξη μεταξύ
αντίθετα φορτισμένων ομάδων
γ) Υδρόφοβοι δεσμοί μεταξύ
υδρόφοβων ομάδων όταν πλησιάζουν
μεταξύ τους
δ) Δυνάμεις Van der Waals
ε) Ομοιοπολικοί δισουλφιδικοί δεσμοί
(μεταξύ ατόμων S)
 Αλυσίδες β

Τεταρτοταγής δομή

• Μερικές πρωτεΐνες αποτελούνται

από 2 ή περισσότερες
πολυπεπτιδικές αλυσίδες που
μαζί σχηματίζουν ένα ενιαίο
λειτουργικό μόριο.

• Οι ανεξάρτητες πεπτιδικές
αλυσίδες που συνθέτουν το
πρωτεϊνικό σύμπλοκο αποτελούν
τις υπομονάδες.

• Τεταρτοταγής δομή είναι το τελικό

σχήμα που προκύπτει από τη
συνάθροιση αυτών των
πολυπεπτιδικών υπομονάδων

Αιμοσφαιρίνη Αλυσίδες α
ΔΟΜΗ ΠΡΩΤΕΪΝΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Η δομή μιας πρωτεΐνης εξαρτάται από τις συνθήκες που επικρατούν στο
κυτταρικό περιβάλλον
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ: θερμοκρασία, pH, συγκέντρωση αλάτων, άλλες ουσίες κ.λ.π.

Η πρωτεΐνη χάνει το σχήμα της

ή
ΜΕΤΟΥΣΙΩΣΗ

Αποδιάταξη ή Η πρωτεΐνη χάνει τη φυσιολογική της στερεοδιάταξη και

μετουσίωση επομένως και τις ιδιότητές της

Σε κάποιες περιπτώσεις η αποδιάταξη δεν είναι μόνιμη και

Επαναδιάταξη μπορεί να ανακτήσει ξανά το λειτουργικό της σχήμα
 Πρωτεΐνες και διατροφή
Το 78% του ιστών του ανθρώπου
αποτελούνται από νερό.
Από το 22% που μένει, το 85% Ζωικές πηγές πρωτεϊνών Φυτικοί συνδυασμοί
είναι ουσίες πρωτεϊνικής φύσεως.
Αυτές τις ουσίες ο οργανισμός θα
τις πάρει από την τροφή του

Τροφή πλούσια σε πρωτεΐνες

ΖΩΙΚΑ ΤΡΟΦΙΜΑ ➔ έχουν

μεγαλύτερη βιολογική αξία από τα φυτικά
γιατί οι πρωτεΐνες τους περιέχουν
απαραίτητα αμινοξέα σε πολύ μεγαλύτερο
ποσοστό από ότι οι πρωτεΐνες των φυτών

ΦΥΤΙΚΑ ΤΡΟΦΙΜΑ ➔ οι φυτικές

πρωτεΐνες περιέχουν κάποια από τα
απαραίτητα αμινοξέα σε μικρότερη
ποσότητα από ότι οι ζωικές, όμως αυτό
μπορεί να καλυφθεί με πρόσληψη
κατάλληλου συνδυασμού φυτικών
τροφίμων ……. Vegan διατροφή
Τρόφιμα πλούσια σε πρωτεΐνες
 ΝΟΥΚΛΕΪΚΑ ΟΞΕΑ
(αποθηκεύουν και μεταβιβάζουν κληρονομικές πληροφορίες του οργανισμού)
DNA (δεοξυριβονουκλεϊκό οξύ) RNA (ριβονουκλεϊκό οξύ)
• Αζωτούχος βάση
ΠΟΥΡΙΝΕΣ: αδενίνη (Α), γουανίνη (G)
ΠΥΡΙΜΙΔΙΝΕΣ: κυττοσίνη (C), θυμίνη (T)*,
ουρακίλη (U)*

• Σάκχαρο
Ριβόζη (στο RNA) Δεοξυριβόζη (στο DNA)

• Φωσφορική
ομάδα

Νουκλεοτίδιο
 Η πρωτοταγής δομή των νουκλεϊκών οξέων
Τα νουκλεοτίδια συνδέονται μεταξύ τους → πολυνουκλεοτίδιο

ΦΩΣΦΟΔΙΕΣΤΕΡΙΚΟΣ
ΔΕΣΜΟΣ
Το –ΟΗ του 3ου άνθρακα του
σακχάρου του πρώτου
νουκλεοτιδίου ενώνεται με τη
φωσφορική ομάδα του 5ου
ατόμου άνθρακα του σακχάρου
του δεύτερου νουκλεοτιδίου

Ο σκελετός μιας πολυνουκλεοτιδικής

αλυσίδας έχει συγκεκριμένη φορά:
από το άκρο 5’ προς το άκρο 3’

Η αλληλουχία των βάσεων κατά

μήκος ενός πολυμερούς DNA είναι
μοναδική για κάθε γονίδιο και φέρει
μια πολύ συγκεκριμένη πληροφορία
για το κύτταρο
 Η δευτεροταγής δομή του DNA
Τα νουκλεοτίδια σε δύο πολυνουκλεοτιδικές
αλυσίδες συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς
υδρογόνου μεταξύ αδενίνης (Α) – θυμίνης (Τ)
και γουανίνης (G) – κυτοσίνης (C)

Σε ένα μόριο DNA οι δύο

αλυσίδες είναι
αντιπαράλληλες και
συμπληρωματικές μεταξύ
τους. Σχηματίζουν μία
διπλή έλικα της οποίας
κάθε περιστροφή
περιλαμβάνει 10 ζεύγη
νουκλεοτιδίων.

Οι σακχαροφωσφορικοί
σκελετοί βρίσκονται στην
εξωτερική πλευρά της
έλικας, ενώ οι αζωτούχες
βάσεις είναι στραμμένες
προς το εσωτερικό της
 Ο ρόλος του DNA είναι να αποθηκεύει όλες τις γενετικές
DNA πληροφορίες του οργανισμού

RNA Ο ρόλος του RNA είναι να μεταφέρει τις οδηγίες σύνθεσης των
πρωτεϊνών από το DNA στο μηχανισμό της πρωτεϊνοσύνθεσης

Είδη του RNA

m-RNA είναι μονόκλωνο και ο ρόλος του είναι να μεταφέρει τη γενετική
πληροφορία που υπάρχει στο DNA από τον πυρήνα στο κυτταρόπλασμα
και συγκεκριμένα στα ριβοσώματα όπου γίνεται η σύνθεση των πρωτεϊνών

r-RNA είναι το ριβοσωμικό RNA το οποίο είναι επίσης μονόκλωνο και

ενώνεται με πρωτεΐνες για να σχηματίσει τα ριβοσώματα

t-RNA είναι το μεταφορικό RNA το οποίο μεταφέρει αμινοξέα στη θέση

της πρωτεϊνοσύνθεσης, εκεί δηλαδή που είναι το m-RNA δεσμευμένο στα
ριβοσώματα
Τρόπος δράσης των
νουκλεϊκών οξέων
στο κύτταρο

Το DNA που βρίσκεται στον

πυρήνα του κυττάρου
διπλασιάζεται και μεταγράφεται
σε ένα άλλο μόριο το mRNA
(αγγελιοφόρο) μεταφέροντάς του
μία πληροφορία.

Το mRNA μεταφέρεται έξω από

τον πυρήνα και μεταβιβάζει την
πληροφορία στα ριβοσώματα
όπου θα αναλάβουν τη σύνθεση
των πρωτεϊνών σύμφωνα με το
αρχικό μήνυμα.