BEŞİNCİ BÖLÜM

1 961 Anay asası

1. ANA Y A S A ' Y I H A Z I R L A Y A N O L A Y L A R
A- YENİ BİR ANAYASA HAZIRLANMASI
DÜŞÜNCESİ
27 Mayıs 1 960 tarihinde, başta bulunan D.P. iktidarı askeri
bir hareketle devrilmiştir. Bu hareketi yapanlar ordu mensu­
bu subaylar id i ve kendilerine T.C. Milli Birlik Komitesi ismi­
ni vermişlerdir. Milli Birlik Komitesi, 27 Mayıs 1 960'tan sonra
bir kanun yapmış ve 1 924 tarihli Anayasanın ehemmiyetli bazı
hükümlerini değiştirmiş ve yürürlükten kaldırmıştır. 12 Hazi­
ran 1 960 tarihli ve 1 sayılı olan bu kanunu 1 924 tarihli Anaya­
sanın yasama ve yürütme ile ilgili hükümlerini değiştirmiştir.
"Geçici Anayasa" diye de isimlendirilen bu kanunu klsaca özet­
leyecek olursak; yasama organı yerine T.C. Milli Birlik Komite­
sinin geçmiş olduğunu söyleyebiliriz. Yani 1 924 Anayasasında
yasama organı olan Türkiye Millet Meclisine ait hak ve yetkiler
bu kanundan sonra Millf Birlik Komitesine geçmiştir. Bakanlar
kurulu da Millf Birlik Komitesi tarafından seçilen kimselerden mü­
teşekkildir. Yukarıda gördük ki, bakanlar kurulu 1924 Anayasasına
göre, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilmekteydi. Bu
kanundan sonra Milli Birlik Komitesi tarafından seçilmektedir.
27 madde olan bu kanun uzunca bir müddet yürürlükte kal­
mıştır. Bu kanun yürürlükte devam ederken memleketimizd e
yeni bir Anayasa yapılması fikri doğmuştur. 27 Mayıs 1 960 dev-
 Türk Anayasa Tarilıi

rimini yapan Milli Birlik Komitesi ilk günlerde memlekette yeni

bir Anayasanın yapılacağını ve bu Anayasaya göre seçimlere
gidileceğini ve teşekkül edecek yeni meclise iktidarı devrede­
ceğini belirtmişti. Bu bakımdan 27 Mayıs 1 960'dan sonraki ilk
günlerde, üzerinde en çok konuşulan mesele yeni bir Anaya­
sa yapılması olmuştur.

B- KURULAN KOMİSYONLAR
Milli Birlik Komi tesi bazı üniversite öğretim üyelerinden
meydana gelen bir komisyonu yeni bir anayasa hazırlamak ile
vazifelend irilmişti. Bu komisyona "İstanbul Komisyonu" ismi
verebiliriz. İstanbul' da toplanan bu komisyona şu üyeler men­
suptu: Ord. Prof. Sıddık Sami Onar'ın başkanlığında İstanbul
Hukuk Fakültesinden Prof. Dr. Naci Şensoy, Prof. Dr. Hüseyin
Nail Kubalı, Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya, Prof Ragıp Sanca, Doç.
Dr. İsmet Giritli, Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, An­
kara Hukuk Fakültesinden Prof. Dr. İlhan Arsel, Ankara Siyasal
Bilgiler Fakültesinden Prof. Dr. Bahri Savcı ve Doç. Dr. Mu­
ammer Aksoy. Daha sonra bu komisyon üyelerinden Prof. Tu­
naya ile Doç. Giritli, komisyondan ilgileri kesilmiş, yerlerine İs­
tanbul Hukuk Fakültesinden, o zaman Doç. olan Dr. Vakur Ver­
san ile Dr. Lütfi Duran tayin edilmişlerdir.
Bu komisyon çalışmalarını, yabancı devlet anayasalarının bü­
yük bir kısmını önüne koyarak devam ettirmiş ve ayrıca bir an­
ket hazırlayarak çeşitli kuruluşlara göndermiş ve yeni Ana­
yasada yer alması gereken hükümlerin nelerden ibaret olma­
sı yolunda fikirlerini öğrenmek istemiştir.
Ancak İstanbul komisyonunun çalışmaları uzun zaman al­
mış ve Anayasa taslağı tamamlanamadığı için Ankara Üni­
versitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyeleri kendi ara­
larında bir Anayasa komisyonu kurarak yeni bir Anayasa ha­
zırlamaya başlamışlardır. "Ankara Komisyonu" adını verebi­
leceğimiz adını verebileceğimiz bu komisyon resmi değildir:
Yani İstanbul Komisyonu gibi Milli Birlik Komitesinin vazife­
lend irmesi şeklinde kurulmuş ve çalışmış değildir.
 1 961 A nayasası 1 37

Ankara Komisyonu, İstanbul Komisyonundan daha önce ta­

sarısını bitirmiş ve Milli' Birlik Komitesine takdim etmiştir.
İstanbul Komisyonu henüz tasarısını bitirmediği bu günlerde;
Memleketimiz fikir hayatında "Kurucu Meclis" diye bir mecli­
sin kumlması ve Anayasayı bu meclisin yapması fikri ortaya atıl­
mıştır. Bu fikir Milli Birlik Komitesi tarafından da benimsenmiş
ve nihayet bir kurucu meclisin teşkili ve Anayasanın ve seçim
kanununun bu meclisçe yapılması kararlaştırılmıştır. 1 3 Aralık
1 960 tarihli ve 157 sayılı Kurucu Meclis Teşkili hakkında kanun1
çıkarılmıştır. Şunu belirtelim ki, Kurucu Meclis iki meclisten mey­
dana gelmiştir; birinci meclis, Milli Birik Komitesidir. Bu komite
27 M ayıs 1960 devrimini yapan subaylardan meydana gelmiş­
tir. Ancak daha sonraki bir tarihte bu komitenin içinden 14 üye
uzaklaştırıldığı ve 1 kişi de vefat ettiği için 23 kişiden meyda­
na gelmiş, bir heyet idi. İkinci meclis Temsilciler Meclisi" adı al­
tında kurulacak meclis olmuştur. Bu meclisin teşekkülü 1 3 Ara­
lık 1 960 tarih ve 1 58 s. 'Temsilciler Meclisi Seçimi Kanunu"2 na
göre yapılmıştır. Temsilciler meclisi, halk tarafından seçilen kim­
selerden değil, sadece bazı kuruluşların gönderdikleri temsil­
cilerden meydana gelen bir meclistir. O zaman, memlekette şart­
ların, yeni bir seçim yapılmasına uygun olmadığı belirtildiği için,
nonnal şekilde seçmen olan herkesin sandık başına gidip rey ver­
diği bir meclis seçimi yapılamamıştır. Sadece bazı kuruluşların
temsilciler meclisine üye göndermesi sağlanmıştır.
1 3 Aralık 1 960 tarihli ve 1 58 sayılı Temsilciler Meclisi seçi­
mi kanunu bu durumu tanzim etmiştir. Bu kanunun 2. mad­
desine göre temsilciler meclisi şu üyelerden meydana gel­
mektedir: Devlet başkanı 1 0 üye seçecek; Milli Birlik Komite­
si 18 üye; Bakanlar Kurulu üyeleri olduğu gibi Temsilciler Mec­
lisine üye olacak; iller temsilcisi 75; siyasi partiler temsilcileri,
Mesela Cumhuriyet Halk Partisi 49 üye, Cumhuriyet Köylü Mil­
let Partisi 25 üye; diğer teşkül ve kurumlar temsilcileri ise; ba­
rolar temsilcileri 6, basın temsilcileri 1 2, eski Muharibler Birli-

1 Bkz. RG. 1 6 / 1 2 / 1 960 - 1 0.682

2 Bkz. RG. 1 6 / 1 2 /1 960 - 1 0.682
 Tiirk A nayasa Tarihi

ği temsilcileri 2, esnaf teşekkü l leri temsilcileri 6, gençlik tem­

silcisi 1 , İşçi sendika temsilcileri 6, tarım teşekkülleri temsilci­
leri 6, üniversite teşekkülleri temsilcileri 1 2, Yargı organları tem­
silcileri 1 2, üye göndermiştir.
Bu şekilde teşekkül eden Temsilciler Meclisi 6 Ocak 1 961 ta­
rihinde Ankara' da toplanmış ve çalışmalarına başlamıştır.
Temsilciler Meclisi kendi içinden bir Anayasa komisyonu
seçmiştir. Temsilciler Meclisi'nin seçmiş olduğu komisyon baş­
kanı Ord. Prof. Enver Ziya Karcı\, Başkan Vekili Eınin Paksüt,
Sözcüler, Muammer Aksoy, Turan Güneş, Tarık Zafer Tunaya,
Katip Coşkun Kırca olnmştur. Üyeler şunlardır: Sadık Aldoğan,
Nurettin Ardıçoğlu, Amil Artus, Doğan Avcıoğlu, Hazını
Dağlı, Münci Kapani, Muin Küley, Ragıp Sarıca, Bahri Savcı, Ce­
lal Sait Sine, Mümtaz Soysal, Cafer Tüzel, Hıfzı Velidedeoğlu
ve Abdülhak Kemal Yörük.
Bu üyelerin teşkil ettiği komisyon bir Anayasa tasarısı ha­
zırlanmış ve Temsilciler M eclisind e müzarekeye başlanmıştır.
Şunu da belirtelim ki, Anayasa tasarısı ve ayrıca hazırlanan se­
çim kanunu tasarısı evvela Temsilciler Meclisinde müzakere edil­
mekte, daha sonra M illf Birlik Komitesine gönderilmekte idi.
Her iki meclis kabul ed erse mad d eler kesinleşiyord u. Anaya­
sının çeşitli maddeleri Millf Birlik Komitesi tarafından kabul edil­
mediğinden geri gelmiş ve neticede 4 Nisan 1 961 tarihinde ke­
sin şekline ulaşmıştır.
Bu tasarı 9 Temmuz 1 961 tarihinde halkın oyuna, yani re­
ferand uma sunulmuş ve halkın % 61 .S'i tarafından kabul edil­
miştir. Bu metin daha sonra 20 Temmuz 1 961 tarihli Resmi Ga­
zetede 9 Temmuz 1 96 1 t. ve 334s. "Türkiye Cumhuriyeti Ana­
yasası" ismiyle yayınla nmış ve hemen yürürlüğe girmiştir.3
Kurucu M eclis Anayasadan başka seçim işleriyle ilgili ka­
nun tasarılarını da müzakere ve kabul ile bu konuda 26 Nisan

3 Bkz.: Özçelik, A. Selçuk: Estıs frşkilat Hrıkrıkrı Derslai, c: il, s.: 1 1 1 -1 26, ! . Ü . Hu­
kuk Fak. Y., Isı., 1976; Arma�an, Servet: Tı'irk Esas Teşkilat Hıık11k11, s.: 31 -34, l. Ü .
Hukuk Fak. Y., Ank., 1 979; Aldıkaçtı, Orhan: A11111ıasa H11kııkıı11111zıı11 Gelişmesi
ve 1 961 Anayasası, s.: 1 27-148. t.ü. Hukuk Fak.Y., İst., 197
 1 9 6 1 Anayasası 139

1 961 tarih ve 298 sayılı "Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seç­

men Kütükleri Hakkında Kanun", 24 Mayıs 1 9961 tarih ve 304
sayılı "Cumhuriyet Senatosu Üyelerinin Seçimi Kanunu" ve 25
M ayıs 1 961 tarih ve 306 sayılı "Milletvekili Seçimi Kanun" annı
meydana getirıniştir.4

I I . 1 9 6 1 A N A Y A S A S I ' NI N ÖZ E L L İ K L E R İ
A- GENEL BAKIŞ:
1 961 Anayasası 6 kısım, 1 57 asıl ve 22 geçici maddeden mey­
dana gelmiştir. Asıl ve geçici maddelerin manası şudur: Asıl
maddeler, devamlı olarak yürürlükte ola n maddelerdir. Ger­
çi Anayasa "asıl madde" tabirini ku llanmamış, sadece geçici
madde tabirini kullanmışhr. Biz geçicinin karşıtı olarak asıl mad­
de tabirini kullanıyoruz ve bu da yerindedir. Bundan maksat,
devamlı olarak yürürlükte kalan, uygulanan maddelerdir.
Geçici maddeler ise, bir defa tatbik edilmesiyle birlikte yürür­
lükten kalkan maddelerdir. Mesela örnek verecek olursak; ge­
çici 5. maddeye göre, "T.B .M.M. üyelerinin a nd içtikleri top­
lantının ertesi günü Cumhurbaşkanı seçimi yapılır. Cumhur­
başkanın seçilmesiyle 12 Haziran 1 960 tarihli ve 1 sayılı kanunla
kabul edilmiş olup devlet başkanlığı görevi kendiliğinden sona
erer." 1 961 Anayasası yürürlüğe girdikten sonra seçimler ya­
pılmış ve 25 Ekim 1 961 tarihinde T.B . M . M . üyeleri andiçmiş­
ler ve arkasından geçici 5. madde hükmü gereğince Cumhur­
başkanı seçimi yapılmıştır. İşte, bu şekilde yapılan Cumhur­
başkanı seçimiyle, 5. maddenin yürürlüğü sona ermiştir. Bu se­
beple buna geçici madde diyoruz. Geçici maddeler Anayasa­
nın ilk şeklinde 1 1 taneydi, fakat daha sonra yapılan değişik­
liklerle ilaveler yapılmış 22 geçici madd eye ulaşmıştır.5
Anayasanın kısımlarının isimlerini belirtecek olursak; birinci
kısım: Genel esaslar, ikinci kısım:Temel Haklar ve Ödevler, üçün-

4 Özçelik, A .s.e., s.: 1 26

5 Armağan, A.g.e., s.: 35-36
 Türk Anayasa Tarilıi

cü kısım: Cumhuriyetin Temel Kuruluşu, dördüncü kısım: Çe­

şitli hükümler, beşinci kısım: Geçici hükümler, altıncı kısım: Son
hükümler, başlığını taşımaktadır.
Bir ara iki tane md. Anayasa' da yer almış, ancak daha son­
ra bu duruma son veri lmiştir. (Bkz. Ek: l , Geçici md . 1 1)
Anayasanın uzunluk ve kısalığı konusunda, herhalde fazla ten­
ki t yapılamaz. 1 57 asıl ve 22 geçici mad deden meydana gelen bir
Anayasa uzun değildir; kısa da sayılmaz. 1 921 tarihli Anayasa,
hatırlanacağı üzere 23 asıl madde ve 1 . madde-i münferiden mey­
dana geliyordu. 1 876 tarihli Anayasa 1 1 9 madde idi, 1 924 tarihlf
Anayasa ise 1 05 maddeden meydana geliyordu. Demek ki, bu
uzunluktaki bir Anayasa kısa sayılmaz, uzun da değildir. Dün­
yanın en uzun anayasalarından biri olan Hindistan Anayasası­
nın 395 madde olduğunu bilmek, bu konuda fikir verebilir.

B- BÖLÜMLER
1961 Anayasası kısımlara kısımlar bölümlere ayrılmış, bö­
lümler de daha tali taksimata tabi tutulmuştur.
Birinci kısım "Genel Esaslar" başlığını taşımaktadır. Bu kı­
sımda Devletin şekli, Cumhuriyetin nitelikleri, devletin bü­
tünlüğü, resmi dil, başkent, egemenlik, yasama yetkisi, yürütme
görevi, yargı yetkisi, Anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı, Dev­
let şeklinin değişmezliği gibi hususlara taallük eden esaslar ve
prensipler belirti lmiştir.
Birinci kısım dokuz maddeden ibaret bulunmaktadır.
İkinci kısım, "Temel Haklar ve Ödevler"başlığını taşımak­
ta ve onuncudan al tmış ikinciye kadar olan maddeleri ihtiva ey­
lemekted ir. Bu ikinci kısım d ört bölüme ayrılmıştır. Birinci bö­
lüm, bu hususta temel hükümleri muhtevi bulunmaktadır. İkin­
ci Bölüm, "Kişinin hakları ve ödevleri" başlığını taşımaktadır.
Bu bölümde, kişi dokunamazlığı, özel hayatın korunması, ko­
nut dokunulmazlığı, haberleşme hürriyeti, vicdan, din düşünce,
basın hürriyetleri, gazete ve dergi çıkarma hakkı, kitap ve bro­
şür ç ıkarma hakkı, düzeltme ve cevap hakkı, toplantı ve gös-