የባህልና ቱሪዝም ሚኒስቴር

የቋንቋ ፣ ስነ-ቃል እና የትርጉም ስራ ልማት ዳይሬክቶሬት

ርዕስ፡ መጠነኛ የቀቤና ቋንቋ ሰዋሰዉ

በደቡብ ክልል በጉራጌ ዞን ቀቤና ወረዳ

2012 ዓ.ም
አዲስ አበባ
 የመጀመሪያ ረቂቅ

ይህ የመጠነኛ ቀቤና ቋንቋ ሰዋሰው ስራ በባህል እና ቱሪዝም ሚኒስቴር መስሪያ ቤትአማካኝነት ነው፡፡

ቋንቋ: ቀቤኒሳ ፣ በኢትዮጵያ ፣ በደቡብ ክልል በጉራጌ ዞን ቀቤና ወረዳ የሚነገር ሲሆን

የተዘጋጀበት ዓመት -በ 2012 ዓ.ም.ነው፡፡

አዘጋጆች :
ውባለም ጌታሁን
ፀጋዬ ለማ

ርዕስ - መጠነኛ የቀቤና ቋንቋ ሰዋሰዉ

 የቀቤና ህዝብና ቋንቋ

ክፍል አንድ
መጠነኛ የቀቤና ቋንቋ ሰዋሰው
1.1 ስሞች

የቀቤና ቋንቋ ስሞች በጾታ ፣ በቁጥር እና በተለያዩ ሰዋሰዋዊ ምድቦች ቅርጻቸውን ይለውጣሉ ወይም ይረባሉ ፡፡ በሚከተሉት
ንዑስ ክፍሎች በእያንዳንዱ ሰዋሰዋዊ ምድብ ላይ መወያያዎች ቀርበዋል ፡፡
1.1.1 ጾታ
ፆታ በወንድና በሴት መካከል ያለን ሰዋሰዋዊ ልዩነት አመልካች ነው፡፡ በቀቤና ቋንቋ ስሞች የግስ እና ጾታ ስምምነትን
ያሳያል ፡፡
ምሳሌ 1
ሀ. boru ametʃo በሬ መጣ :: ቦሩ አሜቾ
sati ameto ላም መጣች። ሳቲ አሜቶ
ለ. isu ametʃo እሱ መጣ፡፡ ኢሱ አሜቾ
isə ameto እሷ መጣች፡፡ ኢሰ አሜቾ

በተለያዩ ሁኔታዎች ፆታ በቃላት የሚገለጽ ሊሆን ይችላል፡፡

ምሳሌ 2
 ሀ. holəti ameto በግ መጣ:: ሆለቲ አሜቶ
holtʃu ametʃo በግ (ወ.) መጣ :: ሀልቹ አሜቾ .
holtʃuti ameto በግ (ሴ.)መጣች። ሆልቹት አሜቶ
ለ. tʃ'ulu ametʃo ልጅ መጣ:: ጩሉ አሜቾ

tʃ'ulu ametʃo ልጅ (ወ.) መጣ። ጩሉ አሜቾ

tʃ'uliti ameto ልጅ (ሴ.) መጣች ጩሊቲ አሜቶ

ጾታ በተለያየ የቃላት ዝርዝር ይገለጻል ፡፡

ምሳሌ 3
አንስታይ ተባእታይ

məntʃut ሴትየዋ መንቹተ məntʃu ሰውዬው መንቹ

amət እናት አመት anna አባት አና
amabetuta እህት አመቤቱታ aməbetu ወንድም አመቤቱ
məntʃut ሚስት መንቹት məntʃu ባል መንቹ
satə ላም ሳተ bora በሬ ቦራ
haftut ልጃገረድ ሀፍቱት hardi ወጣት ሀርዲ
miat ሴት ሜአት ləba ወንድ ላባ

1.1.2 ቁጥር

ቁጥር በአንድ ቃል ላይ በነጠላነት እና በብዙነት መካከል ያለውን ልዩነት የሚያመለክት ነው። የሚከተሉትን ምሳሌዎች
መመልከት እንችላለን፡፡

ምሳሌ 4:
ሀ. boru amet በሬ መጣ፡፡ ቦሩ አሜት
borə-ti ametʃo በሬዎች መጡ። ቦረቲ አሜቾ
ለ. sati ameto ላም መጣች፡፡ ሳቲ አሜቶ
lələ-ti ameto ላሞች መጡ ። ለለቲ አሜቶ
ሐ. mənu ametʃo ሰው መጣ ።. መኑ አሜቾ
mənakə-ti ameto ሰዎች መጡ። መናከቲ አሜቾ
መ. tʃ'ulu ametʃo ልጅ መጣ፡፡ ጩሉ አሜቾ
tʃ'ulə-ti ameto ልጆች መጡ። ጩለቲ አሜቶ
ሠ. haftut ameto ልጃገረድ መጣች። ሀፍቱት አሜቶ
haftanu-ti ameto ልጃገረዶች መጡ:: ሀፍታኑቲ አሜቶ
ረ. holəti ameto በግ መጣ:: ሆለቲ አሜቶ
hollə-ti ameto በጎች መጡ፡፡ ሆለአቲ አሜቶ

በቀቤና ቋንቋ የብዙ ቁጥር ስሞች ውስብስ ናቸው፡፡ነገር ግን በተወሰነ ደረጃ ውስጥ በስም ላይ የሚቀጠለው
ቅጥያ ምልክት/ ድምጽ /-ti/ ነው፡፡ እንዲሁም በመጨረሻው ቃል ላይ የአናባቢ ለውጥ ይኖራል፡፡

1.1. 3 የታመረ እና ያልታመረ

በቀቤና ቋንቋ ስም የታመረ እና ያልታመረ ሊሆን ይችላል፡፡ስሙ የታመረ ስም ከሆነ /- isu / የሚለውን ቅጥያ
ይወስዳል፡፡
ምሳሌ 5
ሀ. faŋo osəyo ሌባ ተኛ፡፡ ፉንጎ ኦሰዮ
faŋetʃuisu osəyo ሌባው ተኛ፡፡ ፋነጌቹ ኢሱ ኦሰዮ
ለ. məntʃut osəyo ሴት ተኛች። መንቹት ኦሰኦ
məntʃuisə osəyo ሴትየዋ ተኛች፡፡ መንቹ ኢስ ኦሰኦ
ሐ. mənu osəyo ሰው ተኛ፡፡ መኑ ኦሰዮ
mənatʃuis osəyo ሰውዬው ተኛ። መንቹ ኢሱ
መ. holəti ameto በግ መጣ። ሆለቲ አሜቶ
holtʃtisu ameto በጉ መጣ:: ሆልቹ ኢሱ አሜቶ
ሠ. wuʃəti ameto ውሾች መጡ። ውሸቲ አሜቶ
wuʃətisə ameto ውሾቹ መጡ:: ውሸ ቲስ አሜቶ
ረ. wusitʃu ametʃo ውሻ መጣ። ውሲቹ አሜቶ
wusitʃu-isu ametʃo ውሻው መጣ:: ውሲቹ ኢሱ አሜቾ

በአንዳንድ ስሞች መጨረሻ ላይ የእምርነት አመልካቹ /-isu/isə / ተመሳሳይ ሲሆን ቅጥያ አመልካች የሌላቸው
ስሞች ደሞ ተፈጥሯዊ ትርጉም ይኖራቸዋል፡፡

ምሳሌ 6
tʃ’uulu ልጅ ጩሉ
tʃ’uuluisu ልጁ ጩሉ ኢሱ
tʃ’uulisə ልጅቷ ጩሊ ኢሱ
bora በሬ ቦራ
borisu በሬው ቦር ኢሰ
satə ላም ሳት
satisə ላሟ ሳት ኢሰ
 ክፍል ሁለት
የስማዊ ሐረግ ገላጭ

በቀቤና ቋንቋ ብዙ ነገሮች በስም ሊገለጹ ይችላሉ ፡፡ በስሙ ላይ አንዳንድ መረጃዎች ከታከሉ ውጤቱን ስማዊ ሐረግ ብለን
እንጠራዋለን። የሚከተሉት መሰረታዊ ነገሮች በስማዊ ሐረግ ውስጥ ሊታከሉ ይችላሉ ለምሳሌ አመልካቾች ፣ ቁጥሮች እና
ቅጽሎች ናቸው።በስማዊ ሀረግ ላይ ስም የሆኑ ነገሮች ከታከሉ የስማዊ ሀረግ መሪ ብለን እንጠራቸዋለን፡፡

ምሳሌ 7ː
kə təʃitai bokakətə / ከ ተሸታኢ ቦካከት

እነዚህ ውብ ቤቶች

‘እነዚህ ውብ ቤቶች

2.1 አመልካቾች (ጠቋሚዎች)

አመልካቾች ወይም ጠቋሚዎች የንግግር(የቃል)ክፍሎች ሲሆኑ በስማዊ ሀረግ ላይ ከስም በፊት ወይም በኋላ የሚገቡ
ናቸው፡፡አመልካቾች ወይም ጠቋሚዎች የአንድን ነገር ንግግር ምንነት ለማብራራት፣ለመለየትና የበለጠ ግልጽ ለማድረግ
እንዲሁም ለማሳየት የሚረዱ ናቸው፡፡ቅርበትን እና ርቀትንም ያመለክታሉ፡፡አብዛኞቹ አመልካቾች(ጠቋሚዎች) ቁጥርን እና
ጾታን የሚያሳዩ ናቸው፡፡ በቀቤና ቋንቋ ጥቂት(ትንሽ) አመልካቾች(ጠቋሚዎች) ቁጥርን ያሳያሉ እንዲሁም ጾታን በተመለከተ
ለቅርብ አመልካች መለየት ይችላል፡፡ እናም አብዛኛውን ጊዜ ስምን ያስከትላሉ፡፡
2.1.1 ቅርብ አመልካቾች (ጠቋሚዎች) kə/tə
ምሳሌ 8 ː
kə kinu ይህ ድንጋይ ከ ኪኑ
kə məntʃu ይህ ሰው ከ መንቹ
kə feletʃut ይህ ፍየል ከ ፌሌቹ
kə bora ይህ በሬ ከ ቦራ
tə satə ይህች ላም ተ ሳቅ

2.1.2 ርቀትን አመልካቾች (ጠቋሚዎች) hikə /hitə

ምሳሌ ኢ 9 ː
hikə kinu ያ ድንጋይ ሂስ ኪኑ
hikə məntʃu ያ ሰው ሂከ መንቹ
hikə feletʃu ያ ፍየል ሂስ ፌሌቹ
hikə bora ያ በሬ ሂከ ፌሌቹ
hitə satə ያች ላም
ከላይ እንደምንመለከተው tə ለቅርብ ሴት አመልካች ብቻ ሲያገለግል kə ደግሞ ለቅርብ ወንድ
እና ለነገሮች አመልካች ሆኖ ያገለግላል:: ከርቀት አንጻር ደግሞ hitə ለሩቅ ሴት አመልካች ብቻ
ሲያገለግል hikə ደግሞ ለቅርብ ወንድ እና ለነገሮች አመልካች ሆኖ ያገለግላል::
2.1.3 ጾታ አመልካች (ጠቋሚ) ምልክቶች
ምሳሌ 10 ː
ቅርብ
tə məntʃuta ይች ሴት ተ መንቹተ
kə məntʃu ይህ ሰው ከ መንቹ
tə satə ይች ላም ተ ሳት
kə bora ይህ በሬ ከ ቦራ
ሩቅ
hitə məntʃuta ያች ሴት ሂተ መንቹተ
hikə məntʃu ያ ሰው ሂከ መንቹ
hitə satə ያች ላም ሂተ ሳት
hikə bora ያ በሬ ሂከ ቦራ
2.1.4 ቁጥር አመልካች (ጠቋሚ) ምልክት
ምሳሌ 11 ː
 ለቅርብ
ሀ. kə boku ይህ ቤት ከ ቦኩ
kə bokak-ətə እነዚህ ቤቶች ከ ቦካከት
ለ. kə holət ይህ በግ ከ ሆለት
kə hollə-tə እነዚህ በጎች ከ ሆለተ
ለሩቅ
ሀ. hikə boku ያ ቤት ሂከ ቦኩ
hikə bokakətə እነዚያ ቤቶች ሂከ ቦካከት
ለ. hikə holət ያ በግ ሂከ ሆለት
hikə hollətə እነዚያ በጎች ሂከ ሆለተ

ቁጥር አመልካች(ጠቋሚ) ምልክቶች በስሞች ላይ ቢታይም በአመልካች ላይ ምንም አይነት ምልክት

አይታይም፡፡

የሚከተለው ሰንጠረዥ በቀቤና ቋንቋ አመልካቾች( ጠቋሚዎች)ምን እንደሚመስሉ ያሳያል፡፡

አመልካቾች ቅርብ ሩቅ
(ጠቋሚዎች)
ለወንድ/ለሌላ ለሴት ለወንድ ለሴት
አጠቃላይ /ነጠላ kə tə hikə hitə
ብዙ kə tə hikə hitə
ሠንጠረዥ 3

2.2 ቁጥሮች
ቁጥሮች በስማዊ ሀረግ ላይ የሚጨመሩ ናቸው፡፡ቁጥሮች በስማዊ ሀረግ ላይ ሲጨመሩ የስሙን ትክክለኛ መጠን
ለማመልከት ያገለግላሉ፡፡በቀቤና ቋንቋ ሁለት አይነት ቁጥሮች አሉ፡፡ እነሱም መጣኝ ቁጥር እና ደረጃ አመልካች ቁጥር
ይባላሉ፡፡

2.2.1 መቁጠሪያ ቁጥሮች(Cardinal numbers)

መጣኝ ቁጥሮች እያንዳንዱን የስም አይነቶች የሚያብራሩ አሐዞች ናቸው፡፡
ምሳሌ 12

mətu አንድ መቱ ləmu ሁለት ለሙ səsu ሶስት

ሰሱ
ʃoolu አራት ሾሉ ontu አምስት አንቱ Lewu ስድስት
ሌኡ
ləməl ሰባት ለመላ hezətu ስምንት ሄዘቱ Honsu ዘጠኝ
ሠንጠረዥ 4 ሆንሱ
tonu አስር ቶኑ t’ibitə መቶ ጢቢተ
አብዛኛውን ጊዜ መቁጠሪያ ቁጥሮች የሚቆጠሩ ስሞችን ይጠቀማሉ፡፡በቀቤና ቋንቋ መጣኝ ቁጥሮች ከስም በፊት እየመጣ
በስማዊ ሀረግ ውስጥ የሚገኘውን የስሙን ትክክለኛ መጠን ለማመልከት ያገለግላሉ፡፡
ምሳሌ 13 ː
mətu hak’a አንድ ዛፍ መቱ ሀቃ mətu boku አንድ ቤት መቱ ቦኩ

ləmu hak’a ሁለት ዛፍ ለሙ ሀቃ ləmu boku ሁለት ቤት ለሙ ቦኩ

səsu hak’a ሶስት ዛፍ ሰሱ ሀቃ səsu boku ሶስት ቤት ሰሱ ቦኩ

ሠንጠረዥ 5 :
ləmo dima ሃያ ለሞ ዲማ
ləmodiməna mətu ሃያአንድ ለሞ ዲመና መቱ
sədʒu ሰላሳ ሰጁ
sədʒəina mətu ሰላሳ አንድ ሰጀና መቱ
ʃajlu አርባ ሻይሉ
ʃəyluəna mətu አርባ አንድ ሺሊና መቱ
ontawu ሃምሳ ኦንታው
ontaijna mətu ሃምሳአንድ ኦንታይና መቱ
leyawu ስልሳ ሌያው
leyana mətu ስልሳአንድ ሌያያና መቱ
ləmə lawu ሰባ ለመላው
ləməlaina mətu ሰባአንድ ለማላ መቱ
hezətawu ሰማንያ ሄዘታው
hezətaina mətu ሰማናአንድ ሄዘተና መቱ
onsawu ዘጠና ሆንሳው
onsaana mətu ዘጠናአንድ ሆንሳና መቱ
t’ibita mətini መቶአንድ መቲን
kumita አንድሺኛ ኩሜታ
kumita mətini አንድሺ አንድ ኩሜታ መቲኒ
tona mətu አስራአንደኛ ቶና መቱ

2.2.2 ደረጃ አመልካች ቁጥሮች (Ordinal numbers)

ደረጃ አመልካች ቁጥሮች የነገሮችን ቅደም ተከተል አንደኛ፣ሁለተኛ፣ሶስተኛ እና የመሳሰሉትን በማለት
የሚናገሩ ናቸው፡፡ አብዛኛውን ጊዜ ደረጃ አመልካች ቁጥሮች የሚቆጠሩ ስሞች ናቸው፡፡በቀቤና ቋንቋ ውስጥ
ደረጃ አመልካች ቁጥሮች የሚመሰረቱት በመጣኝ ቁጥሮች ላይ /-k’ijə/ የሚለውን በመጨመር ነው፡፡
ምሳሌ 14
mə tik’ijə አንደኛ መተቂያ
ləmik’ijə ሁለተኛ ለሚቂያ
səsik’ij ə ሦስተኛ ሰሱቂያ
ʃolik’ij ə አራተኛ ሾሊቂ
ontik’ijə አምስተኛ ኦንቲቂያ
lejik’ijə ስድስተኛ ሌይቂያ
ləmələk’ijə ሰባተኛ ለመሊቂ
hezətik’ij ə ስምንተኛ ሄዘቲቂ
onsk’ijə ዘጠነኛ ኮንሲቃ
tonk’ijə አሥረኛ ቶንቂያ
ምሳሌ 1 5
A. mətik’i hak’a የመጀመሪያው ዛፍ መቲቂ ሀቂ
ləmik’i hak’a የሁለተኛው ዛፍ ለሚቂ ሀቃ
səsk’i hak’a የሦስተኛው ዛፍ ሰሲቂ ሀቃ
B. mə tik’i boku የመጀመሪያው ቤት መቲቂ ቦኩ
ləmik’i boku የሁለተኛው ቤት ለማቂ ቦኩ
səsk’i boku የሦስተኛው ቤት ሰሲቂ ቦኩ

ደረጃ አመልካች ቁጥሮች ስምን ሲገልጹ ቅርጻቸውን ቀይረው ከስም በፊት ይመጣሉ፡፡

2.3 ቅጽሎች
ቅጽሎች በስማዊ ሀረግ ላይ የሚጨመሩ የንግግር(የቃል) ክፍሎች ሲሆኑ ስለስሙ አይነት ተጨማሪ መረጃን ይሰጣሉ፡፡
በቀቤና ቋንቋ አብዛኛውን ጊዜ ቅጽሎች ከስም በፊት ይመጣሉ፡፡
ምሳሌ 1 6
milkamu farʃu ቆንጆ ፈረስ መልካሙ ፋርሹ
gəmbəla okona/odinut ጥቁር ጨርቅ ገመበላ ኦዲኑት
wadʒu hinkuntə ነጭ ጥርስ ዋጁ ሂንኩታ
biʃə satə ቀይ ላም ቢሸ ሳተ
mədila tʃ'uulu ወፍራም ልጅ መዲላ ጫሉ
k’ətʃ'u miat ቀጭን ሴት ቀጩ ሜአት
kəmənu ʃant’a/borsa ከባድ ቦርሳ ኬመኑ

ሀ.በቅጽሎች ላይ የብዛት ምልክት ː የብዙ ቁጥር ምልክት በቅጽሎች ላይ አይታይም፡፡

ምሳሌ 1 7

milkamu farʃakətə ቆንጆ ፈረሶች ሚልካሙ ፋርሻከት

gəmbəla okonakətə ጥቁር ልብሶች ገምበላ ኦኮናከተ
wadʒu hinkuntə ነጭ ጥርሶች ዋጁ ሂንኩተ
biʃə lələtə ቀይ ላሞች ቢሻ ለለት
mədila tʃ'ulətə ወፍራም ልጆች መዲላ ጫለተ
k’ətʃ'anu meanutə ቀጭን ሴቶች ቀጫን ሜአኑት
kəmita borsakətə ከባድ ቦርሳዎች ኬሚታ ኮርሳከታ

ለ.በቅጽሎች ላይ የጾታ ምልክት ፡ ጾታ በቅጽሎች ላይ አይታይም፡፡

ምሳሌ 18
ሀ. gəbətʃu faŋa አጭር ሌባ ገበቹ ፋንጋ
gəbətʃu isa faŋa አጭሩ ሌባ ገበቹ ኢሱ ፋንጋ
ለ. gəbətʃu məntʃutə አጭር ሴት ገበቹ መንቹተ
gəbətʃu isa məntʃutə አጭሯ ሴት ገበቹ አስ መንቹት
ሐ. mədila bora ወፍራም በሬ መዲላ ቦራ
mədilisu bora ወፍራሙ በሬ መዲሉ ኢሱ ቦራ
መ. mədilə satə ወፍራም ላም መዲላ ሳት
mədiləisa bora ወፍራሟ ላም መዲላ ኢሰ ሳት

ከላይ በተጠቀሱት ምሳሌዎች ላይ እንዳየነው የጾታ ምልክቱ ከገላጩ ጋር የተቆራኘ ቢሆንም በግልጽ አይታይም፡፡

ሐ. በቅጽሎች ላይ የእምርነት ምልክት፡

ምሳሌ 1 8

milkamu farʃu ቆንጆ ፈረስ ሚልካሙ ፋርሹ

milkamu-isu farʃu ቆንጆው ፈረስ ሚልካሙ ኢሱ ፋርሹ

በቀቤና ቋንቋ በቅጽል ላይ የእምርነት ምልክት /-isu/ ይታይበታል፡፡

የስማዊ ሀረግ ቅደም ተከተል መሰረታዊ ባህርይ

በቀቤና ቋንቋ የስማዊ ሀረግ ቅደም ተከተል መሰረታዊ ባህርይ እንደሚከተለው ነው፡፡

[አመልካቾች- ቁጥር -ቅጽሎች- ስም ]

ምሳሌ 1 9
 hikə ʃolu k’iraranu k’ələt’akətə እነዚያ አራት ረጃጅም ጦርነቶች ሂከ ሾሉ ቂራራኑ ቀለታከት

ʃolk’isu k’omərə məntʃtu አራተኛው ጠንካራ ሰው ሾልቅ ኢሱ ቀመረ መንቹ

onti k’isu k’omərə məntʃtu አምስተኛው ጠንካራ ሰው ኦንቲቂ ኢሱ ቆመረ መንቹ

kə səsu gəbətʃanu hollətə እነዚህ ሶስት አጫጭር በጎች ገበቻኑ ሆለተ

በምሳሌዎቹ እንደሚታየው ስሞቹ የስማዊ ሀረጉ ቀኝ መሪ ናቸው፡፡

ክፍል ሶስት
ተዉላጠ ስም
በአንዳንድ ሁኔታዎች እስከ አሁን ያየናቸውን ስማዊ ሐረግ ምናልባት የተለዩ ሊሆኑ ይችላሉ ፡፡ ትክክለኛዉን ስም ከማሳየት
ይልቅ በተዉላጠ ስም ብቻ ተሞልተው ወይም ስያሜው በተያዙት ስሙ በአገናዛቢ ተዉላጠ ስም ወይም ተውላጠ ስም
አብሮ ሊይዝ ይችላል።

ተዉላጠ ስሞች በስሞች ቦታ የሚገቡ ቃላት ናቸው ፡፡ የአንድ ተውላጠ ስም ትርጉም ሊታወቅ የሚችለው ዐውዳዊ ፍቹን
በመመልከት ብቻ ነው ፡፡
3. 1 የግል ተውላጠ ስሞች
የግል ተውላጠ ስም ድርጊት ፈጻሚዉ ማን እንደሆነ ያሳያል ፡፡ አብዛኛውን ጊዜ ይህ የግሉ ባለቤት እንደሆነ ያመለክታል፡፡
የግል ተውላጠ ስሞ በቋንቋ ዉስጥ ጠቃሚ የሆኑትን ሁሉንም የግል ልዩነቶች በግልጽ ያሳያል፡፡ ብዙ ጊዜ ይህ
መደብ (1 ፣ 2 ፣ 3 ), ፆታ (, ወንድ፣ ሴት) እና ቁጥር (ነጠላ ቁጥር ፣የብዙ ቁጥር) ነዉ፡፡. ተናጋሪዉ 1 ኛ መደብ ፤ 2 ኛ
ኛ ኛ ኛ

መደብ ፤ 3 ኛ መደብ ይባላል፡፡

በቀቤና ቋንቋ ዉስጥ 4 ነጠላና 3 ብዙ ቁጥር በአጠቃላይ 7 የግል ተዉላጠ ስሞች አሉ፡፡
ምሳሌ 20:

ነጠላ ብዙ
አማርኛ አማርኛ
1. ani/ አኒ nəw / ነዉ እኛ
እኔ
2. ati/ አቲ አንቺ/ አንተ hanu/ ሀኑ እናንተ
3. isu/ኢሱ እሱ issə/ኢሰ
እነሱ
3. isə/ኢሰ እሷ

ሠንጠረዥ 6
3. 2 አገናዛቢ ተዉላጠ ስሞች: - አገናዛቢ ተዉላጠ ስሞች በአገናዛቢ ስሞች ቦታ ይገባሉ፡፡
ምሳሌ 2 1:
rijadi harutʃu ሪያዲ ሀሩቹ
የሪያድ አህያ
isi harutʃu
የሱ አህያ› ኢሲ ሀሩቹ

ከላይ ያሉትን ምሳሌዎች ስንመለከት አገናዛቢ ስሞች በአገናዛቢ ተዉላጠ ስም ቦታ

ይገባል፡፡. የሚከተለው የብዙ ስም እንዲሁ በአገናዛቢ ተዉላጠ ስሞች ይገለጻል ፡፡ ምሳሌዎች እንደሚከተለው
ቀርበዋል፡፡

ምሳሌ 22 :
i haritə የእኔ አህዮች ኢ ሀሪተ

ki haritə ያንተ አህዮች ኪ ሀሪተ

ki haritə ያንቺ አህዮችህ ኪ ሀሪተ

isi haritə የእሱ አህዮች ኢሲ ሀሪተ

ise haritə የእሷ አህዮች ኢሴ ሀሪተ

ni haritə የእኛ አህዮች ኒ ሀሪተ

 kine haritə የእናንተ አህዮች ኪኔ ሀሪተ

issa haritə የእነሱ አህዮች ኢሳ ሀሪተ

ክፍል አራት
ባለቤት እና ማሰሪያ አንቀጽ

በቀቤና ቋንቋ ውስጥ እያንዳንዱ ዓረፍተ ነገር ባለቤት እና ማሰሪያ አንቀጽ የያዘ ነው፡፡ባለቤት ዐረፍተ ነገሩ የሚያወራው ነገር
ወይም ሰው ነው ፡፡ ማሰሪያ አንቀጽ ባለቤቱ ምን እየሆነ እንዳለ የሚንገር ነው ፡፡ ሌሎች አካላትም የዓረፍተ ነገሩ አካል
ሊሆኑ ይችላሉ ፡፡ በባለቤት እና በማሰሪያ አንቀጽ ዙሪያ ጥቂት ምሳሌዎች እንደሚከተለው ቀርበዋል።

ምሳሌ 23 :
ባለቤት ማሰሪያ አንቀጽ
ku məntʃu ይህ ሰዉ/ ከ መንቹ gonu aburi gəlasintʃwa ጥሩ ገበሬ ነው ፡፡/ ጎኑ አቡሪ ገላሲንቿ ይህ ሰዉ ጥሩ ገበሬ ነው ፡፡

tʃ'aisa ልጅቷ/ ጫኢሳ kəbensina afo rosisa የቀቤና ቋንቋ ታስተምራለች /ቀቤንሲና ልጅቷ የቀቤና
አፎ ሮሲሳ ቋንቋ ታስተምራለች ።
i aməbetu የኔ ወንድም/ኢ አመቤቱ hunda hinkenamo በጣም ብልህ ነው/ ሁንዳ ሂንኬናሙ የኔ ወንድም በጣም ብልህ ነው፡፡
 ati i አንተ/ አቲ beʃa የእኔ ጓደኛ ነህ/ ኢ ቤሻ አንተ የእኔ ጓደኛ ነህ፡፡.

ሠንጠረዥ 7

4.1 ባለቤት
ቀቤና መሠረታዊ የቃል ቅደም ተከተል አለዉ (ባለቤት- ተሳቢ - ግስ) ፤ምንም እንኳን ትኩረት ለመሳብ አንዳንድ
ተለዋዋጭ ቢፈቅድምድ፣ ወዘተ ፡፡

ባለቤት ዓረፍተ ነገሩ የሚገልጽበት ነገር ወይም ሰው ነው። ብዙውን ጊዜ ባለቤቱ ስምዊ ሐረግ ወይም ተውላጠ ስም
ነው። አብዛኛውን ጊዜ አንድ ባለቤት በአረፍተ ነገሩ መጀመሪያ ላይ ይገኛል።

4.2 ማሰሪያ አንቀጽ

ማሰሪያ አንቀጾች በአንድ አረፍተ ነገር ውስጥ በጣም አስፈላጊ ነገር ናቸው ፡፡ማሰሪያ አንቀጽ ስለባለቤቱ እየተነገረ ያለው
ነገር ነው ፡፡ ባለቤት ድርጊት ፈጻሚ ሊሆን ይችላል ፣ የዚያ ማሰሪያ አንቀጽ (ግስ) ነው ፡፡ በኋላ ግሦችን እንመለከታለን
፡፡ በብዙ ዐረፍተ-ነገሮች ማሰሪያ አንቀጽ ግስ አይደለም። በቀቤና ቋንቋ ማሰሪያ አንቀጽ ሁለጊዜ በዓረፍተ ነገር መጨረሻ ላይ
ነው፡፡.
4.2.1 ስማዊ ሐረግ እንደማሰሪያ አንቀጽ
ብዙውን ጊዜ ተናጋሪው ባለቤት ከአንድ ነገር ወይም ከአንድ ሰው ጋር አንድ ነው ለማለት ይፈልጋል ፡፡ ከዚያ ስማዊ ሐረግ
እንደማሰሪያ አንቀጽ ጥቅም ላይ ይውላል፡፡

ምሳሌ 24 :
ባለቤት ማሰሪያ አንቀጽ
ku mətʃu ይህ ሰዉ/ ኩ መቹ gonu aburi gəlasintʃwa ጥሩ ገበሬ ነው ፡፡/ ጎኑ አቡሪ ይህ ሰዉ ጥሩ ገበሬ ነው
ገላሲንቿ ፡፡
ati i አንተ/ አቲ beʃa የእኔ ጓደኛ ነህ/ ኢ ቤሻ አንተ የእኔ ጓደኛ ነህ፡፡.
ሠንጠረዥ 8
ከላይ በተጠቀሰው መሠረት ስማዊ ሐረግ እንደማሰሪያ አንቀጽ ጥቅም ላይ ይውላል፡፡ብዙውን ጊዜ እንደዚህ በግልጽ
ይታያል። ይህ መሰረታዊ ነገር ለእያንዳንዱ የባለቤት ሰው ለውጥ አይደለም፡፡ ባለቤት እየተናገረ ያለው ሰው፤ሲነገርለት
የነበረ፤ የሚነገርለት ሊሆን ይችላል ፡፡

ምሳሌ 2 5 :
ani aburi gəlasintʃwa ' እኔ ገበሬ ነኝ ፡፡ አኒ አቡሪ ገላሲንቿ
ati aburi gəlasintʃotə ' አንቺ ገበሬ ነሽ ፡፡ ፡፡ አቲ አቡሪ ገላሲንቿ
ati aburi gəlasintʃotə 'አንተ ገበሬ ነህ ፡፡ አቲ አቡሪ ገላሲንቿ
isu aburi gəlasintʃwa 'እሱ ገበሬ ነው። ፡፡ ኢሱ አቡሪ ገላሲንቿ
isa aburi gəlasintʃotə 'እርሷ ገበሬ ናት ፡፡ ፡፡ ኢሳ አቡሪ ገላሲንቿ
nəw aburi gəlasinwa 'እኛ ገበሬ ነን። ፡፡ አኑ አቡሪ ገላሲንቿ
hanu aburi gəlasinwa ‘እናንተ ገበሬዎች ናችሁ ፡፡ ሀኑ አቡሪ ገላሲንቿ
 issa aburi gəlasinwa 'እነሱ ገበሬዎች ናቸው። ኢሰ አቡሪ ገላሲንቿ

4.2.2 ገላጭ እንደማሰሪያ አንቀጽ

ባለቤቱ ስለተወሰነ መጠን የሚያወራ ከሆን የስም ገላጭ እንደ ማሰሪያ አንቀጽ ሊ ያገለግል ይችላል።

ምሳሌ 2 6 :

ባለቤት ማሰሪያ አንቀጽ

ku habəru ይህ ቅጠል / ኩ ሀበሩ biʃə ቀይ ነው /ቢሻ
ku habəru ይህ ቅጠል /ከ ሀበሩ bololok’wa ቢጫ ነው /ቡሎሎቋ
hiku məntʃu ያ ሰዉ /ሂኩ መንቹ hundə hilə በጣም መጥፎ ነው / ሁንዳ ሁላ
hiti məntʃut ያች ሴት/ ሂቲ መንቹ hilət በጣም መጥፎ ናት /ሁንዳ ሂለት

ሠንጠረዥ 9
ቀደም ብለን እንደተመለከትነው ቅጽሎች ዓረፍተ ነገር ውስጥ ማሰሪያ አንቀጽ ሆና ጥቅም ላይ ይውላሉ፡፡.

4.2.3 ቁጥሮች እንደማሰሪያ አንቀጽ፡ ባለቤቱ ስለትክክለኛዉ ቁጥር ወይም ስለትክክለኛዉ ቅደም
ተከተል መናገር ከፈለገ ቁጥሮች እንደማሰሪያ አንቀጽ ሊያገለግሉ ይችላሉ።
ምሳሌ 2 7:
ባለቤት ማሰሪያ አንቀጽ
issə እነሱ/ ኢሰ səsawa ሶስት ናቸው/ሰሱዋ
issə እነሱ/ ኢሰ ontwa አምስት ናቸው /አንቱዋ
isu እሱ/ ኢሱ mət’ik’iyə መጀመሪያ ነው / መቲቂያ
isu እሱ/ ኢሱ mətik’iyəe hak’ መጀመሪያ ነበር / መቲቂያ
ሀቂ
ሠንጠረዥ 10
በሰንጠረዥ 10 ላይ በአረፍተ ነገሩ ውስጥ ያሉት ቁጥሮች እንደማሰሪያ አንቀጽ ያገለግላሉ ፡፡

4.2.4 ባለንብረትነት እንደማሰሪያ አንቀጽ

ባለቤቱ ስለአንድ ሰው የሚያወራ ከሆነ ፣ ማሰሪያ አንቀጹ አገናዛቢ ተዉላጠ ስም ወይም አገናዛቢ ስም ይሆናል።

ምሳሌ 2 8:

ባለቤት ማሰሪያ አንቀጽ

kun ይህ/ ኩን kinə የእርስዎ ነው/ ኪነ
hikun ያ/ ሂኩን kinə የእርስዎ ነው/ ኪነ
ku ይህ / ኩ harutʃ kih አህያ የአናንተ ነው / ሀሩቹ ኪሸ
hiku ይህ/ ሂኩ harutʃ kih አህያ የአናንተ ነው / ሀሩች ኪሻ
ku ይህ / ኩ harutʃu aburi gəlasintʃisisə አህያ የገበሬው ነው/ ሀሩች ገላሲንቺስ
hiku ያ/ ሂኩ harutʃ aburi gəlasintʃisisə አህያ የገበሬው ነው /ሀሩች ሀቡሪ
ገላሲንቺስ
 ሠንጠረዥ 11
ከላይ እንዳየነዉ ባለቤትነትም እንደዚሁ የአረፍተ ነገሩ ማሰሪያ አንቀጽ መሆን እንደሚችል ያሳያል፡፡

4.2.5 ገላጮች እንደማሰሪያ አንቀጽ

በቀቤና ቋንቋ ማሰሪያ አንቀጽ አዎንታዊ ወይም አሉታዊ ሊሆን ይችላል፡፡.
ምሳሌ 29 :
ባለቤት ማሰሪያ አንቀጽ
isu እሱ/ ኢሱ faŋetʃwa ሌባ ነው/ ፋንጌቾአ
isu እሱ/ ኢሱ faŋa haba ሌባ አይደለም/ ፋንጋ ሀባ
boru isu በሬው/ ቦሩ ኢሳ biʃa ቀይ ነው/ ቢሻ
boru isu በሬው/ ቦሩ ኢሳ biʃa haba ቀይ አይደለም/ ቢሻ ሀባ
isa እሷ/ ኢሳ gəbətʃotə አጭር ናት/ ገበቾተ
isa እሷ/ ኢሳ gəbətʃo təba አጭር አይደለችም/ ገበቾ ተባ

ሠንጠረዥ 12
አወንታዊ እና አሉታዊ ደግሞ ዓረፍተ ነገር ውስጥ ማሰሪያ አንቀጽ ሆኖ ጥቅም ላይ ይውላል፡፡ ዓረፍተ ነገሩ አሉታዊ
ሲሆን haba ብለን እንጠቀማለን፡;
ጊዜን በተመለከተ ማሰሪያ አንቀጽ በተለያዩ ጊዜያት ሊያገለግል ይችላል ፡፡
ምሳሌ 3 0:
ባለቤት ማሰሪያ አንቀጽ
isu እሱ /ኢሱ faŋetʃwa ሌባ ነው / ፋንጋ
isu እሱ/ ኢሱ fanga hak’e ሌባ ነበር / ፋንጋ ሀቂ
harutʃ isu አህያዉ/ ሀሩቹ ኢሱ biʃ a ቀይ ነው /ቢሻ
harutʃ isu አህያዉ / ሀሩቹ ኢሱ biʃa hak’e ቀይ ነበር/ ቢሻ ሀቂ
ሠንጠረዥ
ማሰሪያ አንቀጹ በኀላፊ ጊዜ ከተቀመጠ hak’e እንጠቀማለን፡፡

ክፍል አምስት
ግሶች

ግስ በቀቤና ቋንቋ ውስጥ ለአብዛኞቹ ዓረፍተ ነገሮች የማዕዘን ድንጋይ ነው ፡፡በብዙ ዓረፍተ ነገሮች ፣ ማሰሪያ አንቀጽ ግስ ነው
፡፡ ግስ ብዙውን ጊዜ የአንድን ድርጊት ሲፈጸም ጥቅም ላይ ይውላል። ግሶች ክስተቶችን ፣ ሂደቶችን ፣ ሀሳቦችን ወይም
ድርጊቶችን ይገልፃሉ ፡፡ ግሱ በቅርጾቹ ዉስጥ በጣም ልዩነት ያሳያል፡፡

ምሳሌ 3 1

ባለቤት ማሰሪያ አንቀጽ

wu isu /ዉ ኢሱ ውሃው zazənu/ዛዘኑ ይፈሳል
tʃ’aisa / ጫ ኢሳ ልጅቷ osəo/ኦሰዎ ተኛታለች
i amaosit / ኢ ኢመኢ ኦሱት የኔ ወንድሞች bitənta/ቢተንታ ይጣላሉ
ki anu / ኪ አኑ ያንተ አባት Reyo/ሪዮ ሞተ
i amaosit /ኢ አመኦ ኦሲት የኔ ወንድሞች bitənto/ቢተንቶ ተጣሉ
ሠንጠረዥ 14
5.1 ግስ ላይ መደብ አመልካች

በቀቤና ቋንቋ ዉስጥ ግሱ ከባለቤቱ ጋር ይስማማል፡፡ በ 1 ኛ ቁጥር ነጠላ መደብ ያለዉ ባለቤት 1 ኛ ቁጥር ነጠላ
መደብ ግስ ይፈልጋል፡፡ የሚከተሉት ግሶች ሁሉንም መደቦች ያሳያሉ፡፡
ምሳሌ 3 2:
ani dəgudam 'እኔ እሮጣለሁ።' አኒ ደጉዳም
ati dəgudanti 'አንተ ትሮጣለህ፡፡ አቲ ደጉደንቲ
ati dəgudanti 'አንቺ ትሮጫለሽ አቲ ደጉደንቲ
isu dəgudanu 'እሱ ይሮጣል ኢሱ ደጉደኑ
isa dəguda 'እሷ ትሮጣለች ኢሰ ደጉዳ
nəu dəgundam 'እኛ እንሮጣለን ነኡ ደጉደም
hanu dəgudenəti 'እናንተ ትሮጣለችሁ' ሁኑ ደጉዴነንቲ
issa dəguda 'እነሱ ይሮጣሉ።' ኢሳ ደጉዳ

በቀቤና ቋንቋ ዉስጥ ግሱ ግላዊ ተዉላጠ ስምን ይከተላል፡፡

5.2 ግስ ላይ አመልካች ሁኔታ

በቀቤና ቋንቋ ግሱ የሚያሳየዉ የባለቤቱን መደብ ብቻ አይደለም፤ ስለዓረፍተ ነገሩ የሚከናወንበትን ሁኔታ በተመለከተ
መረጃ ይሰጣል፡፡. ይህ ማለት በቀቤና ቋንቋ የታየው የአንድ የተወሰነ ክስተት (የአሁኑ ፣ ያለፈው ወይም የወደፊቱ) ጊዜ በጣም
ብዙ አይደለም ፤ ነገር ግን አንድ ክስተት እንዴት እንደተፀነሰበት ማወቅ በጣም አስፈላጊ ነው ፡፡ በርከት ያሉ የተለያዩ የግስ
ገጽታዎች አሉ ፡፡ ይህ በአጭሩ የሰዋስውን በግልጽ ለማሳየት በጣም የተወሳሰበ ገጽታዎች አሉት ፡፡ በዚህ መሰረት ጥቂት
ምሳሌዎችን ቀርቧል ፡፡

የጊዜ አጠቃቀምን (የአሁኑን ፣ ያለፈውን ወይንም የወደፊቱን) ግንኙነት ለማመልከት በቀቤና ቋንቋ የምልክት አጠቃቀምን
እንጠቀማለን፡፡

ምሳሌ 3 3:
‘ትናንት እሷ ሮጣለች፡፡
Isə bereta dəgudo ኢሰ ቤሬታ ደጉዶ
isə tesu dəguda‘አሁን እሷ ትሮጣለች፡፡ ኢሰ ቴሉ ደጉዳ
isə gəat dəguda 'ነገ እሷ ትሮጣለች። ' ኢሰ ገአት ደጉዳ
ከላይ የተሰመረባቸው ቃላቶች ጊዜ ማጣቀሻዎች እንዲሁም ሌሎች ልዩነቶች ናቸው፡፡
ምሳሌ 3 4:
 ror woktetʃ birit isə dəgudok’i 'ከረጅም ጊዜ በፊት እሷ ሮጣ ነበር ።' ሮር ዎክቴች ቢሪት ኢሰ ደጉዶቂ

አንድ ነጠላ ሂደት ወይም ተደጋጋሚ ድርጊት ወይም ክስተት በሚገልጹበት ጊዜ የመጀመሪያው ግስ መደቡን ጠቋሚ በትረካ
ግሱ ግንድ ላይ ይይዛል ። የተሰመረባቸዉ ተዉሳከ ግሶች ተደጋጋሚ ወይም ቀጣይነት ያለዉ ዐ.ነገር ስንሰራ የምንጠቀምበት
ነዉ፡፡
ምሳሌ 35 :
isu mismaras fənk’elansi wok’əro 'እሱ ሚስማሩን ደጋግሞ መታ፡፡' ኢሱ ሚስማሮስ ፈቀራንሲ
isə dəgudənə-jo 'እሷ እየሮጠች ነው፡፡' ኢሰ ደጉደነንዮ
isə gumər dəguda 'እሷ ሁልጊዜ ትሮጣለች ።' ኢሰ ጉመረ ደጉዳ

5.3 አዎንታዊ እና አሉታዊ ዓረፍተ ነገሮች

ልክ እንደሌሎች ማሰሪያ አንቀጾች በቀቤና ቋንቋ ግሶች ድርጊቱ እንደተከናወነ ወይም እንዳልተከናወነ ሊታይ ይችላል ፡፡

ምሳሌ; 36
ani fəŋa እኔ ሌባ ነኝ። አኒ ፋንጋ
ani fəŋa haba እኔ ሌባ አይደለሁም። አኒ ፋንጋ ሀባ
ani dəgudam እኔ እሮጣለሁ፡፡ አኒ ደጉዳ
ani dəgudam ba እኔ አልሮጥም፡፡ አኒ ደጉዳምባ
ani aburi gəlasintʃwa እኔ ገበሬ ነኝ። አኒ አቡሪ ገላሲንቸአ
ani aburi gəlasintʃwa haba እኔ ገበሬ አይደለሁም። አኒ አቡሪ ገላሲንቾ ሀባ
በአረፍተ ነገሩ ውስጥ የተሰመረበት ቃል -haba/ba አሉታዊ ይዘት ያለው ነው ።

ክፍል ስድስት
ተሻጋሪ ግሶች

6.1 ተሻጋሪና የማይሻገሩ ግሶች

እስካሁን ድረስ እንደተመለከትን ከባለቤት ጋር መያያዝ የሚያስፈልጉትን ማሰሪያ አንቀጾች ብቻ ተመልክተናል ፡፡ አንዳንድ
ማሰሪያ አንቀጾች ለማሟላትሌሎች ስማዊ ሀረጎችን ይፈልጋሉ፡፡እንደእነዚህ አይነት ግሶች ተሻጋሪ ግሶች ይባላሉ፡፡ባለቤት
ብቻ የሚፈልጉ ግሶች የማያሻገሩ ግሶች ተብለው ይጠራሉ ፡፡

በቀቤና ቋንቋ የሚሻገሩና የማይሻገሩ ግሦች አንዳንድ ምሳሌዎች በዚህ መልኩ ተቀምተዋል፡፡ ።

ምሳሌ 3 7:
muru dəgudu dəgu motʃ’otʃ’u
 መቁረጥ/ ሙሩ መሮጥ/ደጉዱ ማወቅ/ደጉ ማዳመጥ/
ሞጨጩ
ተሸጋሪ የማይሻገር ተሻጋሪ ተሻጋሪ
ubu assu t’izu rewu
መዉደቅ/ኡቡ መስጠት/አሱ መታመም/ መሞት/ሬው
ጢዙ
የማይሻገር ተሻጋሪ የማይሻር የማይሻገር

ሠንጠረዥ 15

አንዳንድ ግሶች በግልጽ ተሻጋሪ ፣ አንዳንዶቹ በግልፅ የማይሻገር ናቸው። አንዳንድ ግሶች ግን በሁለቱም መንገዶች ሊያገለግሉ
ይችላሉ ፡፡

የዓረፍተ ነገሩ ባለቤት ብዙውን ጊዜ ድርጊቱን እያደረገ ያለው ሰው ነው;፡ እንዲሁም ተሳቢዉ ብዙ ጊዜ ሰዉ ወይም
እቃ ሆኖ በድርጊቱ ላይ ተጽዕኖ የሚያሳድር ነዉ፡፡ስለባለቤቱ ማን ነው ? ብለን እንጠይቃለን፡፡ ስለተሳቢዉ
ማንን? ብለን እንጠይቃለን፡፡
በሚቀጥሉት ምሳሌዎች ውስጥ ባለቤቱ ሁል ጊዜ በአረፍተ ነገሩ የመጀመሪያ ምርጫ ሲሆን ተሳቢዉ ደግሞ ሁል ጊዜ
ባለቤቱን ይከተላል ፡፡ ስለዚህ ባለቤት ብዙውን ጊዜ በግልጽ ላይታይ ይችላል።
ምሳሌ 3 8:

ሀ. wusitʃu-isu adəntʃuisə-ta gəmito ዉሻዋ ድመቷን ነከሰች፡፡ ውሹቹ ኢሱ አደንቹ ኢሴታ

ገሚቶ
ለ. adəntʃu-isə wusitʃu-isu gəmito ድመቷዉ ሻዋን ነከሰች፡፡ አደንቹ ኢሱ ኡሲች
ኢሴታገሚቶ
በእነዚህ አጋጣሚዎች ባለቤት እና ተሳቢ ቦታዎችን ሊቀያይሩ ይችላሉ ፣ ስለዚህ ተሳቢዉ ከባለቤቱ በፊት ቢመጣም ተሳቢን
ባህሪ ማየት አልተቻለም::
ምሳሌ 39:
abədi kitabə-isu k'ərəjo አብዲ መጽሐፉን አነበበ። አብዲ ኪታበ ኢሱ ቀረዮ
isu holtʃu-isu gorətʃ’o እሱ በጉን አረደ ፡፡ ኢሱ ሆልቹ ኢሱ ጎረጨ
isə boku-isu idʒarto እሷ ቤቱን ሠራች' ኢሰ ቦኩ ኢሱ
isə bek’olo-isu hirio እሷ በቆሎውን ገዛች።

6.2 የነገር ተዉላጠ ስሞች

የነገር ተውላጠ ስም እንተሳቢ በስም ቦታ ይገባሉ። በቀቤና ቋንቋ የተነገረው ነገር ተውላጠ ስምች ከግል ተዉላጠ ስሞች ላይ
ምንም አይነት ቅጥያ ባይጨመርም ቃሉ ቅርጹን የመቀየር ባህርይ ያሳያል ።

ምሳሌ 4 0:
sitina esa-leohə ሲቲና እኔን አየችኝ፡፡
 sitina kesa leo ሲቲና አንተን አየችህ፡፡

sitina kesa leohə ሲቲና አንችን አየችሽ፡፡

sitina isu leo ሲቲና እሱን አየችዉ።

sitina iset leosə ሲቲና እሷን አየቻት ።

sitina nesa leonə ሲቲና እኛን አየችን።

sitina kineta leohajin ሲቲና እናንተን አየቻችሁ፡፡

sitina isət leosə ሲቲና እነሱን አየቻቸዉ፡፡

ክፍል ሰባት
ድርብ ግሶችና እና ዉልድ ግሶች
7.1. በአረፍተ ነገር ላይ የሚጨመሩ ግሶች
ሁለት ዓይነት ግሶች አሉ፡፡በራሳቸዉ ዓረፍተ ነገር የሚመሰርቱ እና ከሌሎች ዓረፍተ ነገሮች ጋር
የሚጨመሩ ናቸዉ፡፡ የመጀመሪያው ዓይነት ግሶች ሁል ጊዜ ከባለቤት እና ጊዜ ከማጣቀሻ ጋር ሙሉ ለሙሉ በግልጽ
ይታያሉ፡፡ ሁለተኛው ግሦች ብዙውን ጊዜ በመጨረሻው ግስ ከመገለጹ በፊት የሆነውን ድርጊትን ይገልፃሉ ፡፡ ምሳሌዎች
በቀቤና ቋንቋ እንደሚከተለዉ ቀርበዋል፡፡

ምሳሌ 41:
ሀ. i anu geba oreoj muzitə hirjo

የኔ አባቴ ወደ ገበያዉ ሄዶ ሙዞቹን ገዛ፡፡

ለ. i anu geba oreoj muzitə hirən

የኔ አባቴ ወደ ገበያ ሄዶ ሙዝ እየገዛ ነዉ፡፡

በቀቤና ቋንቋ እነዚህ ድርብ ግሶች የግስ ሥር ናቸው፡፡

 ሌሎች ድርብ ግሶች ድርጊቶች በተመሳሳይ ጊዜ እየተከናወኑ መሆናቸውን ለማሳየት ያገለግላሉ ፡፡

ምሳሌ 42:
ise digudənən hiwok’ isu ametʃo

እሷ እየሮጠች እያለ እሱ መጣ ፡፡

ሌላ የድርብ ግሶች ቅርጽ መደብ ወይም ጊዜ ላይ መረጃ ሳይሰጡ ስለ ድርጊቱ ለመናገር ጥቅም ላይ ይውላሉ።
ምሳሌ 43:

ሀ. agu tʃ’uliha hundə diglələnu

መጠጣት ለሕፃን በጣም አስፈላጊ ነው ፡፡

ለ. azut agu tʃ’uliha hundə diglələnu
ወተት መጠጣት ለህጻን በጣም አስፈላጊ ነው ፡፡
ይህ ቅጽ ግሱን እንደ ስም ወደ አንድ ነገር ይለውጠዋል ፤እንዲሁም ማለቂያ የሌለዉ ተብሎ ይጠራል።

7.2 ቃላዊ ዉልድ ግሶች

ግሶች በሁለት መንገዶች ይመጣሉ ፡፡ ጥቂቶቹ መደብ እና የጊዜን አመልካቾችን ስርዎ ቃል ጋር የያዘ ነው ፡፡ ሌሎች ዉልድ
ግሶች ተብለው ይጠራሉ ፡፡ እነሱ የተመሰረቱት ስርዎ ቃላትን በመውሰድ እና ሌሎች ነገሮችን በእነሱ ላይ በመጨመር ነው
፡፡ የሚቀጥሉት ክፍሎች የቀቤና ቋንቋ ግሦች እንዴት እንደወጡ ያሳያል ፡፡

7.2.1 መንስኤ /Causative

የመንስኤ ግሶች አንድ ሰው በሌላ ሰው አንድ ነገር እንዲያደርግ ከተደረገ ድርጊትን ያሳያል። ከእነዚህ መካከል አንዳንዶቹ
የተለያዩ ቃላት ናቸው፡፡

ምሳሌ 4 4 :
rewu → ʃu መሞት–መግደል
ሌሎች የመንስኤ ግሶች የሚመሰረቱት ቅጥያዎች በመጠቀም ስርዎ ቃሉን በመከተል/ ቀድመው እንዲመጡ በማድረግ
ነው።
ምሳሌ 4 5 :
rosu → rosisu መማር–ማስተማር
wəmahu → wəmasu ንጉሥ መሆን →ንጉሥ እንዲሆን ማድረግ
itu → itisu መብላት –መመገብ(እንዲመገቡ ማድረግ)
dəgudu → dəgusisu መሮጥ →ማስሮጥ
orisəmu → orisu መቸገር → አስቸጋሪ እንዲሆን ማድረግ
afulu → afaʃu መቀመጥ → ማስቀመጥ
መንስኤዉን ለማሳወቅ የቃላት አገባብ ላይ በመመርኮዝ አንዳንድ ዓይነት (-su) ወደ ግስ ስር በማከል በቀቤና ቋንቋ ምልክት
የተደረገበት ይመስላል ።
7.2.2 ተለዋዋጭ
ተለዋዋጭ ባለቤቱ እርስ በርሱ ድርጊቱን የሚፈጽምበት የግስ ዉልድ ነዉ ፡፡ባለቤቱ ሁልዚዜ ብዙ ቁጥር ነዉ፡፡ በቀቤና
ቋንቋ ዉስጥ /- k’-amu/ የዋና ቃሉ ቅጥያ ነዉ ወይም ግሱ በማይሻገር ግስ መካተት አለበት፡፡
ምሳሌ 4 6 :
wək’əro → wək’ərə-k’amu መምታት → መመታታት
leu → lea-k’amu ማየት → መተያየት
abisu → abisə-k’amu ማክበር → መከባበር
bitəmu → bitə-k’amu መጣላት → መጠላላት
haisu→ haiso-k’amu ማግባት → መጋባት

7.2.3 ድርጊት ተቀባይ

ድርጊት ተቀባይ ግሶች:- ብዙውን ጊዜ ባለቤቱ የድርጊቱ አስፈላጊ ነገር ነው። በድርጊት ተቀባይ ግሶች በቀቤና
ቋንቋ ፤እንደገና አንድ ባለቤት በአንድ ዓይነት ሁኔታ ድርጊት እየፈጸመ መሆኑን ለመግለጽ ሁለት መንገዶች
አሉ፡፡ ከትክክለኛዉ ግስ ጋር /-m-/ ን እናያይዛለን፤እንዲሁም እንደማይሻገር ግስ እናደርጋለን፡፡
ምሳሌ 4 7 :
tʃo → itə-mo በላ → ተበላ
wək’əro → wək’ərə-mo መታ → ተመታ
fəɳo → feɳə-mo ከፈተ → ተከፈተ
t’ufo → t’ufə-mo ዘጋ → ተዘጋ
ʃio → ʃiə-mo ገደለ → ተገደለ
kətəbo → kətəbə-mo ፃፈ – ተፃፈ
asio → asə-mo ሰራ–ተሰራ
ክፍል ስምንት

ሥማዊ ሀረጎችን የምንጠቀምባቸዉ ሌሎች መንገዶች

እስካሁን ድረስ የስም ሀረጎችን በሦስት ተግባራት አይተናል፡-እንደ ማሰሪያ አንቀጽ ፣ ባለቤትና እና ተሳቢ፡፡ ብዙውን
ጊዜ በሌሎች መንገድ ጥቅም ላይ ሊውሉ ይችላሉ ።
 8.1 ተሳቢ ስም/Dative/
ተሳቢ ስማዊ ሐረግ ማለት አንድ ሰዉ የሆነ ነገር ሲቀበል ወይም በሆነ ነገር ሲጠቀም የሚያሳይ ነገር ነው፡፡ በቀቤና ቋንቋ
ተሳቢ ስማዊ ሃረግ በስም ላይ /-i/e/ በመጨመር ይገለጻል፡፡
ምሳሌ 4 8 ː
i anu wutʃu isi kəwmalə asijosi 'የኔ አባት ለውሻዉ ትንሽ ስጋ ሰጠው’
i aməti iseje okona atosə 'የኔ እናት ለሷ ልብሷን ሰጠቻት፡፡
rijad-i ‘ለሪያድ’
hajat-e ‘ለሀያት’
hanan-e ‘ ‘ለሀናን’
8.2 ባለቤት /Agentive
በቀቤና ቋንቋ ባለቤትነትን የሚገልጸዉ ስም ዋና ስሙን ይከተላል:: ይህም ድህረ ቅጥያ /-isi/ ዋና ስም ተከትሎ
ይቀመጣል፡፡

ምሳሌ 49 :
fangetʃi-isi borsa የሌባው ቦርሳ
zəzəlasintʃ-isi giza የነጋዴው ገንዘብ
anii boku የአባቴ ቤት
abanii boku የወንድ አያቴ ቤት
harut ʃu-isi dubu የአህያ ጅራት
haburi gəlasintʃ-isi tʃ’ulu የገበሬው ልጅ
የተጸዎ ስም ባለቤትነትን በሚገልጽበት ጊዜ ባለቤትነትን በግልጽ ባያሳይም በስም መጨረሻ ላይ በአናባቢ /-
i/ ይቋጫል፡፡

ምሳሌ 50

kədir-i harutʃu የከድር አህያ

kədir-i haritə የከድር አህዮች
rəmzija harutʃu የረምዚያ አህያ‘
rəmzija haritə የረምዚያ አህዮች

8.3 ቦታ/locative/
ቦታ አጠቃላይ አካባቢን ያሳያል ፡፡ በቀቤና ቋንቋ ዉስጥ ስማዊ ሀረግ ቦታ አመልካቹ በስም በመጨመር /-n/
በማሳየት መግለጽ ይቻላል፡፡ ለማመልከት ‹የት?› ብለን እንጠይቃለን፡፡
ምሳሌ 5 1
gebo gira-n bubo 'ገበያ በእሳት ወደመ።'
 i anu tʃambulakaisət hakan hiro 'የኔ አባቴ ቲማቲሞችን የት ሸጠ?
i anu tʃambulakaisət geba-n hiro 'የኔ አባቴ ቲማቲሞችን ገበያ ላይ ሸጠ፡፡'
odinut t’ərəbezi alen afolijo ‘ልብስ ጠረጴዛ ላይ ተቀመጠ፡፡.
8.4 አቅጣጫ
አቅጣጫ ወደ አንድ አካባቢ እንቅስቃሴ ይገልጻል ፡፡ በአቅጣጫ ጉዳይ ላይ ያለው ስማዊ ሐረግ በስም ላይ /-ba/
በመጨመር እናመለክታለን፡፡ ስለአቅጣጫ ወዴት? ብለን እንጠይቃለን፡፡
ምሳሌ 5 2 :
i amət uftuta gəjto 'የእኔ እናት ልጃገረድ ጠራች፡፡.
haftu hakə-ba oroto? ‘ልጃገረድዋ ወዴት ሄደች?'
haftu aməi-ba oroto ‘ልጃገረድዋ ወደ እናቴ ሄደች።’
gebe-ba walti ‘ወደ ገበያ’
wəlk’ɨt’e-tə walti ‘ወደ ወልቅጤ’
roʃa mini-ba walti ‘ወደ ትምህርት ቤት’
8.5 ከየት/Ablative/
ከአንድ ሥፍራ ወዲህ የሚያሳይ/የሚመጣ አቅጣጫ ጠቋሚ የስም ጥገኛ ነው ፡፡ በቀቤና ቋንቋ ከየት የሚለው
በስማዊ ሀረግ ውስጥ ከስም በስተመጨረሻ ላይ /-tsi/ ያሳያል፡፡ ስለ ከየት የሚለውን ጥያቄ ለመመለስ 'ከየት ነው?'
ብለን እንጠይቃለን፡፡
ምሳሌ 5 3 :
haftu ise ameto hakam bi-t ʃet? 'ልጅአገረድ የመጣቸው ከየት ነበር?'
haftu gəbe-tʃ ameto 'ልጃገረድ ከገበያ መጣች፡፡ '
haftu amaibito ameto 'ልጃገረድ ከእናቴ መጣች። '
8.6 መሳሪያዊ/ Instrument
መሣሪያ አንድን ድርጊት ለመፈፀም ያገለገለውን መሣሪያ ወይም ዘዴ ያመለክታል ፡፡ በመሣሪያ ላይ ያለው ስማዊ ሐረግ በስም
በመጨመር ላይ -n ይገለጻል፡፡ ስለ መሣሪያው 'ከምን ጋር?' ብለን እንጠይቃለን፡፡
ምሳሌ 5 4 :
gebo mi-n bəjo? ' ገበያው በምን ጠፋ?
gebo gira-n bəjo ' ገበያ በእሳት ወድሟል።'
i anu uruiset k’ulfi-n fəɳo 'የኔ አባት በሩን በቁልፍ ከፈተ ፡፡

8.7 ተዉሳከ ግስ
እስካሁን ድረስ የተገለጹት ሁሉም ዓይነት ቃላት አንድ ላይ በመሆናቸው በተለያዩ መንገዶች ሊመረመሩ ይችላሉ
፡፡ ሆኖም በቀቤና ቋንቋ ያልተመረጡ ቃላት አሉ ፡፡ ከእንደዚህ ዓይነት ቃላት አንዱ ክፍል ተዉሳከ ግሶች ናቸዉ፡፡
 ተውሳከ ግስ ሰለግሱ ተጨማሪ መረጃ ይሰጣል፡፡ ተዉሳከ ግስ የት ፣ መቼ ፣ እንዴት ወይም ምን ያህል የሚሉትን ጥያቄዎች
ይመልሳል፡፡ ተዉሳከ ግስ ብዙ ቅርጾች አሉት፤ እንዲሁም ብዙ ጊዜ ከሌሎች የንግግር ክፍሎች ይመሰረታል፡-
ከስም፤ገልጭ፤አገናዛቢ ይመሰረታል፡፡ከነዚህም መካከል የተወሰኑትን እንደሚከተለው ለማቅረብ ተችሏል፡፡

8.7.1 የቦታ ተዉሳከ ግሶች

በቀቤና ቋንቋ ብዙ የተለመዱ ተዉሳከ ግሶች አሉት ፡፡ የተወሰኑት ጥቅም ላይ ያልዋሉ ናቸው ፡፡ አንዳንዶቹ የተመሰረቱት
ከስሞች ወይም ገላጮች ነዉ።
ምሳሌ 55
kəba እዚህ
hikəba እዚያ
k’eraʃəba ሩቅ
woro wali ታች’
ali ላይ
adə ቀጥታ
gurətə 'ግራ'
məkitə ቀኝ
səmon አናት ላይ'
gidənu ቅርብ
tesu አሁን'
etəru በኋላ
tesuni ወዲያዉኑ
የቦታ ተዉሳከ ግሶች “የት?”የሚለውን ጥያቄ ይጠይቃሉ::
8.7.2 ጊዜ አመልካች ተዉሳከ ግሶች
ጊዜ አመልካች ተዉሳከ ግሶች ː የሁኔታዉን ጊዜ የሚያመለክቱ ጊዜ ተዉሳከ ግሶች ናቸው፡፡

ምሳሌ 56
biritə በፊት '
itəron በስተመጨረሻ '
mətorə አንድ ጊዜ '
kəbəri 'ዛሬ'
gəatə 'ነገ'
beretə 'ትላንት'
kəzəmani/kəbira 'በዚህ ዓመት'
ametə zəməni 'በሚቀጥለው ዓመት'
ለጊዜ አመልካች ተዉሳከ ግስ “መቼ?”የሚለውን ጥያቄ ይጠይቃል፡፡

8.7.3 ሁኔታዊ (ባህራዊ) ተዉሳከ ግስ

ሁኔታዊ(ባህራዊ)ተዉሳከ ግስ ː አንድን ነገር የማድረግን ሁኔታ የሚገልፅ ነው፡፡
 ምሳሌ 57
ʃəf əti 'በፍጥነት'
leləni 'በዝግታ
guːmər 'ሁል ጊዜ'
mətumətor 'አንዳንድ ጊዜ
k’ədireni 'በኃይል'
k’orəp’iʃani ‘በጥንቃቄ’
hunda 'በጣም'
ሁኔታዊ ተዉሳከ ግሶች “እንዴት?” የሚለውን ጥያቄ ይጠይቃሉ፡፡