სამიზნე ცნებები

გეოგრაფიული კვლევა და ანალიზი; გეოგრაფიული კონვერტი;

გეოგრაფიული მოვლენა, გეოგრაფიული პროცესი; მოსახლეობა და სოფლის
მეურნეობა, მდგრადი განვითარება

საკითხი

საქართველოს მთიანეთი

დავალების პირობა

ციურიხის (შვეიცარია) მსოფლიოში ცნობილი კარტოგრაფიული ინსტიტუტის

მონაცემებით, დედამიწის რელიეფის შემდეგი სურათი გვაქვს: ხმელეთის
თითქმის 50% ზღვის დონეზეა. 500 მ ზევით, მათ შორის 2796 – 1000 მ, 196
– 2000 მ, 5% - 3000 მ და 2% - 4000 მ.

ეს მონაცემები ადასტურებს, რომ მთის უბნებს მნიშვნელოვანი ადგილი

უჭირავს დედამიწაზე სპეციფიკური სიმძიმის მიხედვით. სავარაუდოა, რომ
მომავალში მათი როლი გაიზრდება და კაცობრიობის განვითარების ერთ-
ერთი განმსაზღვრელი პირობისა და ფაქტორის ფუნქციას შეიძენენ.

ამ ეტაპზე არ არსებობს მაღალმთიანი რეგიონების მდგრადი განვითარების

უნივერსალური, ერთიანი შაბლონი და ყველა ქვეყანა შეიმუშავებს თავისი
პრობლემების შესაბამის პოლიტიკას. მთიანი რეგიონების განვითარების
საერთაშორისო გამოცდილება არსებობს. მაგალითად, კონვენცია ალპების
დაცვის შესახებ (Convention of the Alps, 1991), გამოცდილების გაზიარებით
შეიქმნა კარპატების დაცვისა და მდგრადი განვითარების ჩარჩო კონვენცია.

წარმოიდგინეთ, რომ მიწვეული ხართ მთიანი ქვეყნების კონფერენციაზე,

როგორც საქართველოს წარმომადგენელი და მონაწილეობთ მაღალმთიანი
რეგიონების მდგრადი განვითარების ერთიანი პოლიტიკის შემუშავებაში.
თქვენი მიზანია წარმოადგინოთ კავკასიის მთიანი რეგიონის დაცვისა და
მდგრადი განვითარების ჩარჩო კონვენცია, ანუ „ალპური კონვენციის“
კავკასიური ვერსია - „კავკასიის კონვენცია“.

კონვენციაში ხაზგასმულია:

ბუნებრივი პირობების როლი მაღალმთიანი დასახლებების პრობლემებში

მაღალმთიანი დასახლებების პრობლემების გადაჭრის გზები;

მაღალმთიანი დასახლებების მნიშვნელობა ქვეყნის მდგრადი

განვითარებისთვის;

საქართველოს მაღალმთიანი რეგიონების განვითარების პერსპექტივა.

საქართველოს მთიანეთი
მთიანეთის პრობლემები ყოველთვის წარმოადგენდა სახელმწიფო
ინტერესების ერთ-ერთ სფეროს. ცენტრალიზებული სახელმწიფოების
მმართველობა, ჩვეულებრივ, ბარში იყო დაფუძნებული და, შესაბამისად, მთის
რეგიონები ტერიტორიული და ფუნქციონალური თვალსაზრისით პერიფერიის
კატეგორიას განეკუთვნებოდა. აქ, ბართან შედარებით, გვიან მოვიდა
თანამედროვე ინოვაციები - იქნება ეს რელიგიის ახალი ფორმები თუ
თანამედროვე ტექნოლოგიები. ამრიგად, ბარსა და მთას შორის
ურთიერთობა ყოველთვის წარმოადგენდა ურთიერთობას ცენტრსა და
პერიფერიას შორის ყველა სირთულეებით, წინააღმდეგობებით და არც ისე
იშვიათი დაპირისპირებით (შესაძლოა, მხოლოდ შვეიცარია შეიძლება
ჩაითვალოს რამდენიმე გამონაკლისს შორის).

მაღალმთიანი რეგიონები ყველგან ეკონომიკურად დეპრესიულია. ზონა,

სადაც სოციალური ეროზია განსაკუთრებით მძაფრად იჩენს თავს. ეს
პრობლემების გააზრებისა და ზრუნვის ამოცანას ფართომასშტაბიანი ხასიათი
აქვს. ის პირველად იქნა მიღებული ამერიკის მარშალის გეგმაში მეორე
მსოფლიო ომის შემდგომ ევროპისთვის.

2012 წლის რიოში გამართულმა გაეროს კონფერენციამ კიდევ ერთხელ

დაადასტურა მთის რეგიონების განვითარების მნიშვნელობა და აღნიშნა, რომ
მკაცრი ბუნებრივი პირობების გამო მეტი ძალისხმევა უნდა იყოს მიმართული
წარმატების მისაღწევად, რადგან მთის ეკოსისტემები ძალიან
მრავალფეროვანია. ამავდროულად, მათზე დიდ გავლენას ახდენს:
კლიმატის ცვლილება, სტიქიური უბედურებები, სამრეწველო ექსპლუატაცია,
მიგრაცია (განსაკუთრებით მთიან რეგიონებში) და მასობრივი ტურიზმი.
ხშირად ეს მოვლენები საფრთხეს უქმნის მთელ მთიან რეგიონს და საფრთხეს
უქმნის მრავალი ადამიანის სიცოცხლეს. განსაკუთრებით დაზარალებულია
მაღალმთიანი რეგიონის მოსახლეობა, რომელიც დამოკიდებულია
ადგილობრივ ბუნებრივ რესურსებზე.

საქართველოში მთიანი რეგიონებიდან მიგრაცია დაიწყო 1960-იან წლებში

საბჭოთა კავშირის ინდუსტრიალიზაციის პოლიტიკის შედეგად. აღმოსავლეთ
საქართველოს მთიანი რაიონებიდან მოსახლეობა ძირითადად რუსთავში
დასახლდა და მეტალურგიულ ქარხანაში დაიწყო მუშაობა.

საქართველოს მთიანი რეგიონები ყოველთვის გამოირჩეოდა

მრავალფეროვანი ტრადიციებით. მოსახლეობის მასობრივი მიგრაციის
შემდეგ მთიდან ბარში ადათ-წესები თანდათან იკარგება. აღმოსავლეთის
მთიან კუთხეებში ხევისბერის ინსტიტუტი თითქმის მივიწყებული იყო, სვანეთში
კი - მახვშების ინსტიტუტი. ხევსურეთსა და ფშავში მხოლოდ რამდენიმე
დღესასწაულია შემორჩენილი, რომლებიც ქრისტიანული და
წინაქრისტიანული წეს-ჩვეულებების ნაზავია; მაგალითად, იკონოგრაფია,
ლომი და ა.შ

მაღალმთიანი დასახლებების უმეტესობაში შესამჩნევია მოსახლეობის

დაბერება, რისი ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ახალგაზრდა და შრომისუნარიანი
მაცხოვრებლების მიგრაციაა. მაგალითად, თუშეთში 50-ზე მეტი სოფელი და
სოფელია შემორჩენილი, მათგან მხოლოდ რამდენიმეს ჰყავს მთელი წლის
განმავლობაში მცხოვრები. ეს სოფლებია: ომალო (ადმინისტრაციული
ცენტრი), შენაკო, დართლო და დიკლო. ბევრ სოფელში ხალხი მხოლოდ
ზაფხულში დადის. მაგალითად, გირევში, ჩეშოში, ჰიხოში, ბოჭორნაში და ა.შ.

დაუსახლებელია დუშეთის მუნიციპალიტეტის სოფლებიც. 89 სოფელში

მცხოვრებთა რაოდენობა 10-10-ს არ აღემატება, დაახლოებით 39 სოფელი
კი სრულიად ცარიელია.

თიანეთის მუნიციპალიტეტის 13 სოფელში მოსახლეობა 10-10 ადამიანს არ

აღემატება, აქედან 3-ში 2-2 კაცი ცხოვრობს. ამავე ტერიტორიულ ერთეულში
14 სოფელი დაუსახლებელია.

რაც შეეხება ყაზბეგის მუნიციპალიტეტს, 21 სოფელი უკვე მთლიანად

დუსახლებელია, 5 სოფელში მცხოვრებთა რაოდენობა ძალიან მცირეა, სამში
კი 2-2-ს არ აღემატება.

განვიხილოთ მიგრაციის რამდენიმე მიზეზი

ურბანიზაცია. 2014 წლის საყოველთაო აღწერის მიხედვით სოფლად

მოსახლეობა 7,1%-ით შემცირდა. 2002 წლის მონაცემებთან შედარებით
ქალაქისა და სოფლის მოსახლეობის თანაფარდობა მნიშვნელოვნად არ
შეცვლილა, კალაკის მოსახლეობის წილი გაიზარდა 4696-ით და შეადგინა
57,2%.

გაუმართავი ინფრასტრუქტურა. 1990-იანი წლებიდან, სამოქალაქო ომისა

და ეკონომიკური კრიზისის ფონზე, ინფრასტრუქტურული პროექტები საკმაოდ
ნელი ტემპით მიმდინარეობს არა მხოლოდ მთიან დასახლებებში, არამედ
რაიონულ ცენტრებსა და დედაქალაქში. დაზიანდა საბჭოთა პერიოდში
დაგებული ასფალტი, ჩამოინგრა ხიდები, ჩამოირეცხა გზები. თუშეთის გზა
ერთ-ერთი ყველაზე საშიში გზაა საქართველოში, თუმცა სოფელ ფშაველიდან
ომალომდე 72 კილომეტრია, მანქანით მანძილის გავლას რამდენიმე საათი
სჭირდება, გზა მეწყერსაშიშ ზონაში გადის და ასევე. დახურულია მაისიდან
ოქტომბრამდე, დარჩენილი 6 თვე, ასევე გვიან შემოდგომაზე და მთელი
ზამთრის განმავლობაში. სვანეთის, რაჭა-ლეჩხუმის და ფშავ-ხევსურეთის
დასახლებები მოწყვეტილია გარესამყაროს.

მაღალმთიან დასახლებებში ელექტროენერგიასთან და ბუნებრივ

აირთან დაკავშირებული პრობლემები. მაღალმთიან სოფლებში
მცხოვრები მოსახლეობისთვის ელექტროენერგიის საფასურზე ფასდაკლება
2017 წლის 1 იანვრიდან ამოქმედდა. აბონენტს 100 კვტ/სთ-ზე მეტის
დახარჯვის შემთხვევაში მოხმარებული ელექტროენერგიის 50%
აუნაზღაურდება. თუმცა ბევრ რეგიონში ელექტროენერგიის და
გაზიფიცირების პრობლემა ჯერ კიდევ არ არის მოგვარებული.
მიწის ნაკლებობა. მაღალმთიან რეგიონებში მცხოვრებ მოსახლეობას მიწის
მცირე რაოდენობა აქვს, რაც, უმეტესწილად, გამოწვეულია ბუნებრივი
პირობებით (მთის ფერდობი, უხვი ნალექი, მკაცრი ჰავა). მეცხოველეობა
თავიდანვე ითვლებოდა მთაში მცხოვრები ადამიანის უპირველეს
საქმიანობად, მეცხვარეობა ფართოდაა გავრცელებული საქართველოს მთიან
რაიონებში, თუმცა სათანადო ბაზრის არარსებობის გამო ეს დარგი არც თუ
ისე მომგებიანია მწყემსებისთვის. მწყემსები ხშირად უჩივიან საძოვრების
პრივატიზების შედეგად შექმნილ პრობლემებს.

სოფლის მეურნეობაში თანამედროვე ტექნოლოგიების არარსებობა. ამ

სფეროში საქმიანობა ჯერ კიდევ უძველესი მეთოდებით მიმდინარეობს. არ
არის სათანადო სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკა. ათასწლეულების
განმავლობაში გამოცდილი მეთოდებით მოყვანილი კულტურები მცირე და
კონკურენტუნარიანია. მთის არცერთ სოფელში არ არის აგროინდუსტრიული
პუნქტი, სადაც მოსახლეობა სასუქისთვის და მოსავლისთვის საჭირო შხამების
შეძენას შეძლებს.

სამედიცინო პუნქტების და მედიკამენტების სიმცირე. საქართველოში

დაცარიელებული სოფლების რაოდენობა 233-ია, 152 სოფელში 1-დან 10-
მდე, 169-ში კი 11-დან 25-მდე. ამ მცირერიცხოვანი მოსახლეობის
უმრავლესობაც მოხუცები არიან, მათ მუდმივად სჭირდებათ სამედიცინო
დახმარება და მედიკამენტები, რაც მაღალმთიან სოფლებში თითქმის
მიუწვდომელია. 65 წელს გადაცილებულთა რიცხვი ყოველწლიურად
მცირდება, რაც იმას ნიშნავს, რომ უახლოეს წლებში მთის სოფლები უფრო
დაცარიელდება.

საკვები პროდუქტების ხელმისაწვდომობის პრობლემა. შემოდგომაზე და

ზამთარში, მძიმე კლიმატურ პირობებში, როცა მაღალმთიან სოფლებში
(ომალოდან აჭარის მაღალმთიანამდე) დიდთოვლობაა, გზები რამდენიმე
თვით იკეტება. არის დასახლებები, სადაც ძლიერი წვიმის შემდეგ თემი ან
მუნიციპალური ცენტრი რამდენიმე დღით მოწყვეტილია საქართველოს
დანარჩენ ნაწილს, ჩნდება სურსათის მიწოდების პრობლემა, რადგან
ადგილობრივ დასახლებებში არ არის საკვებით მომარაგების ობიექტები,
რომლებიც საჭირო დახმარებას გაუწევენ. მოსახლეობა კრიტიკულ
სიტუაციებში.

ტრანსპორტის ნაკლებობა. მთის დასახლებებში ერთ-ერთი მთავარი

პრობლემა ტრანსპორტის ნაკლებობაა. გაუმართავი ინფრასტრუქტურის გამო
თემებსა და სოფლად არ ფუნქციონირებს საქალაქთაშორისო ტრანსპორტი,
შემოდგომა-ზამთრის პერიოდში კი ზოგან ავტომობილებითა და
მიკროავტობუსებით გადაადგილება შეუძლებელია. წლების განმავლობაში
ვერტმფრენი იყო ერთადერთი სატრანსპორტო საშუალება და მისი არსებობა
ინდივიდის განწყობასა და კეთილ ნებაზე იყო დამოკიდებული. მხოლოდ
2017 წლის 30 მარტიდან იყო შესაძლებელი ყოველკვირეული ფრენების
დაგეგმვა ომალოში.
 გარემოსდაცვითი საფრთხეები. 2006 წლის მონაცემებით, ურბანიზებული
ტერიტორიებისა და სასოფლო-სამეურნეო ტერიტორიების მეწყერსაშიშ
ზონაში საქართველოში 53 000 მეწყრული სხეულია, რომლის ფართობი 1,5
მილიონი ჰექტარია. მიწის 70%. ამავე ტერიტორიაზე 3000-მდე დასახლება
და 400000 ოჯახია. მეწყერსაშიშ რეგიონებში ყველაზე დიდი წილი
მაღალმთიან დასახლებებზე მოდის. არ არსებობს ძლიერი ინსტიტუტი და ეს
ფაქტი საფრთხეს უქმნის უნიკალური მწვანე საფარის შენარჩუნებას. დიდი
ჰიდროელექტროსადგურების და მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზების
მშენებლობა არღვევს ბუნებრივ წონასწორობას და საფრთხეს უქმნის
უნიკალურ ეკოსისტემას.

ტურისტული პოტენციალის გამოუყენებლობა. საქართველოს მთიანი

რეგიონი გამოირჩევა განსაკუთრებით მდიდარი ტურისტული პოტენციალით,
თუმცა ნაკლებად არის ექსპლუატირებული. ზემოთ ჩამოთვლილი პრობლემის
გამო ტურისტული კომპანიები თავს არიდებენ მარშრუტების შექმნას,
რომელიც უფრო საინტერესო იქნება ადგილობრივი თუ უცხოელი
ვიზიტორებისთვის. მიმზიდველ ბუნებრივ პირობებთან ერთად, მთიან
რეგიონში ტურისტული პოტენციალის გაზრდას ხელს უწყობს
ინფრასტრუქტურის განვითარება, განვითარებული სოფლის მეურნეობა,
სისუფთავე, წესრიგი, სპორტული ობიექტები, დასასვენებელი ცენტრები და
მობილური მანქანები. სამწუხაროდ, მაღალმთიანი რეგიონების უმრავლესობა
არ აკმაყოფილებს ზემოთ ჩამოთვლილ აუცილებელ პირობებს.

ძალიან ეფექტური იყო შვეიცარიის და იაპონიის გამოცდილება რომელზეც

მეტს ვისაუბრებ.

შვეიცარია: გასაგები მიზეზების გამო, შვეიცარია არის ქვეყანა, სადაც

ტრადიციულად და წარმატებით ხორციელდება მთიანი რეგიონის მდგრადი
განვითარების ეროვნული პოლიტიკა. თავდაპირველად, მეორე მსოფლიო
ომის შემდეგ, ამ ქვეყანაში სახელმწიფო პოლიტიკა გამოიხატა მთიანეთის
ფერმერებისა და მეტყევეებისთვის სუბსიდიების და ინფრასტრუქტურული
პროექტების გამოყოფის სახით. 1954 წლიდან მთიანეში (გლეხური,
ფერმერული კომლები), რომელთა შემოსავალიც გარკვეულ ზღვარზე
ნაკლებია, სახელმწიფოსგან იღებენ სუბსიდიებს, აგრეთვე სხვადასხვა
არაპირდაპირ სუბსიდიებს (გლეხების პენსიები, ბავშვთა პანსიონის მოვლა და
სხვ.).

შვეიცარია კვლავ ლიდერობდა მთის განვითარების სფეროში. აქ

ძალისხმევა გაკეთდა შემდეგი ძირითადი მიმართულებებით: სოფლის
მეურნეობის ხელშეწყობა; სატრანსპორტო პოლიტიკა; შერჩევითი,
მიზნობრივი დაფინანსება; საგადასახადო შეღავათები, მაგრამ ყველა ამ
ღონისძიებას ლოკალური ხასიათი ჰქონდა, ამიტომ სპეციალისტებს
დაევალათ მთიანეთის განვითარების ფედერალური კონცეფციის შემუშავება.
1971 წელს ფედერალურმა საბჭომ მოისმინა კონცეფციის ავტორების
მოხსენება, ხოლო 1974 წელს მიღებულ იქნა ფედერალური კანონი მთის
რეგიონების ინვესტიციების ხელშეწყობის შესახებ. ამ კანონის საფუძველზე
შემუშავდა შვეიცარიის 50 რეგიონის (საზოგადოების) საერთო ეკონომიკური
განვითარების კონცეფციები. ამ პროგრამების დაფინანსების 21% მოდის
წყალმომარაგება-კანალიზაციისა და ნარჩენების გატანაზე; 20,8% –
საგანმანათლებლო ღონისძიებებზე, 17 296 – დასვენებასა და სპორტთან
დაკავშირებულ პროექტებზე.

1975 წელს მიღებულ იქნა კანონი, რომელიც ითვალისწინებდა შეღავათიან

სესხებს მცირე პროექტებისთვის; სესხები მიმართული იყო მთიანეთის
თემების განვითარებაზე. ასეთი სესხების მიღების პირობა იყო მთიანეთის,
ე.წ. განვითარების რეგიონების თემების თვითორგანიზება და განვითარების
პრიორიტეტებზე კონსენსუსის მიღწევა. სესხები გასცა შვეიცარიის
საინვესტიციო ფონდმა (I), რომელმაც 1991 წლისთვის დააფინანსა 3078
განვითარების პროექტი. შედეგად, შემცირდა დრამატული გარღვევა
მთიანეთისა და ბარის ინფრასტრუქტურებს შორის. გაძლიერდა ქვეყნის
მთიანეთის დასახლების სისტემა და 1970-1990 წლებში მთიანეთის
მოსახლეობა 109%-ით გაიზარდა.

იაპონია: მაღალტექნოლოგიურ წარმოებაში მსოფლიო ლიდერის როლთან

ერთად იაპონია გამოირჩევა გონივრული, მიზანმიმართული და ეფექტური
პოლიტიკით მაღალმთიანი რეგიონების მიმართ. 1965 წელს მაღალმთიანი
რეგიონების დასახლების პრობლემით შეწუხებულმა მთავრობამ დაამტკიცა
მთიანეთის განვითარების აქტი, რომლის ერთ-ერთი მთავარი მიზანი
მთიანეთსა და ბარს შორის არსებითი სოციალურ-ეკონომიკური განსხვავების
ხაზგასმა იყო.

აქტის მოთხოვნების მიხედვით, იაპონიის 12 სამინისტრომ ან სახელმწიფო

უწყებამ შეიმუშავა და განახორციელა კონკრეტული პოლიტიკა და
პროგრამები, რომლებიც ორიენტირებულია მთიანი რაიონების მდგრად
განვითარებაზე. მთიანეთის მდგრადობის იდეოლოგია აისახა სხვა
საკანონმდებლო აქტებშიც; ისეთებში, როგორიცაა: ბუნების დაცვის კანონი,
ეროვნული პარკების კანონი, ტყის კანონი, კულტურული მემკვიდრეობისა და
დაცვის კანონი. აღიარებულია, რომ პასუხისმგებელი სახელმწიფო უწყებების
მჭიდროდ კოორდინირებული საქმიანობა გადამწყვეტია მთიანეთის დაცვაში.

ჩვენი ქვეყნის მაღალმთიანი, სუსტად განვითარებული რეგიონებიდან

მიგრაციის ნაკადის შემცირების მიზნით, 2016 წლის 1 იანვარს ამოქმედდა
კანონი „მთიანი რეგიონების განვითარების შესახებ“ (მთის კანონი), რომელიც
ითვალისწინებს მთაში მცხოვრებ მოსახლეობას. დამატებითი სოციალური,
ეკონომიკური და კომერციული შეღავათებით. კანონი ითვალისწინებს
შვილობილ ოჯახებს ფინანსურ დახმარებას, მასწავლებლებს, ექიმებს და
ექთნებს სახელფასო დანამატებს. კანონის მიხედვით, მაღალმთიან
დასახლებებში მუდმივად მცხოვრები პირები სარგებლობენ საგადასახადო
შეღავათებით, ბიზნეს სუბიექტები კი მთლიანად თავისუფლდებიან
გადასახადისგან. საგადასახადო შეღავათები გაგრძელდება 2026 წლამდე.
სახელმწიფოს მიერ მაღალმთიანი რეგიონების მიმართ განხორციელებული
პოლიტიკა ქვეყნის რეგიონალურ განვითარების პოლიტიკის ნაწილია და
მიზნად ისახავს საქართველოს მთელი ტერიტორიის თანაბარი სოციალურ-
ეკონომიკური განვითარების უზრუნველყოფას და სოციალური და
ეკონომიკური პრობლემების გადაჭრას. მთიან რეგიონებში მცხოვრები
ხალხის. ამ კანონის მიზანია საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებული
მაღალმთიანი რეგიონების სოციალურ-ეკონომიკური წინსვლის
სტიმულირების შეღავათების განსაზღვრა, რაც უზრუნველყოფს მაღალმთიან
რეგიონებში მცხოვრებთა კეთილდღეობას, ცხოვრების დონის ამაღლებას,
დასაქმების ხელშეწყობას. და სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობის
გაუმჯობესება.