Prof. Dr.

Faruk Önder Aytekin İş Hijyeni

7. Hafta
Asbest ve Sağlık

Asbest lifleri fizikokimyasal özelliklerine bağlı olarak kolayca ufalanıp, toz haline gelebilir ve lifler
çoğunlukla gözle görülmez.

Her hangi bir ortamda asbest miktarı, ortamda metreküp başına düşen lif sayısı olarak ölçülür.

Asbest lifleri havalandıklarında hava akımı az olsa bile günlerce havada asılı kalabilir.

Asbestin lifli yapısı solunumdan sonra AKCİĞERLERDE, ALVEOLLERDE takılıp kalmasını

sağlamaktadır.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 2

Kimyasal etkilere ve mikro organizmalara dayanıklı olma özelliği ise, vücudun savunma sistemi
tarafından elimine edilmesini imkansız hale getirmektedir.

Soluma yoluyla vücuda girip akciğerlere yerleşen mikron boyutunda asbest lifleri, kimyasal
bileşimlerine ve fiziksel özelliklerine bağlı olarak zaman içinde enflamasyona neden olabilmektedir.

Böylece akciğerleri yerleşen asbest lifleri hiçbir şekilde dışarıya atılamayarak, zamanla kanserli
hücrelere dönüşecek olan yapılar oluşturmaktadır.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 3

Asbeste maruziyeti sadece endüstriyel kullanımı sırasında ve sonrasında olmaz.
Aynı zamanda asbestin doğal olarak içinde bulunduğu kaya ve topraklar da kullanılarak maruziyet
oluşturabilirler.
- rengi,
- yumuşaklığı,
- hafifliği,
- suya karşı yalıtım özellikleri
İnşaatlarda; çatı kaplama, sıva ve boya malzemesi olarak,
Pekmez imalatında
Bebeklerin kundaklanmasında (höllük toprağı) kullanımıyla da maruziyet gerçekleşebilir.
Asbest mineralleri, oluştukları jeolojik ortam ve süreçlerin benzer olması nedeniyle talk cevheri içinde de
bulunabilir. Dolayısıyla bilimsel olarak yeterince araştırılmadan üretilen talk ürünlerinin kullanımıyla da
asbeste maruziyeti gerçekleşebilir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 4

Asbestli ürünlerinin imhası da çevresel bir etkiye sahiptir. Yanlış bertaraf ve imha faaliyetleri (İstanbul’da
süren kentsel dönüşüm sürecinde olduğu gibi) asbestin bulunduğu yerde kalmasından daha fazla lifin
çevreye salınabilmesine neden olmaktadır.
Asbest ile günlük yaşantıda insan teması; (Türkiye Asbest Kontrolü Strateji Planı, 2013 )
1- Mesleksel temas (endüstri nedenli temas)
- Birinci derecede: Asbest madenleri çalışanları
- İkinci derecede: Asbest içeren madde ile çalışan iş yerleri, örneğin eternit, tekstil sanayi.
- Üçüncü derecede: Meslek ortamından çevresel temas:
- Domestik temas: İş yerlerinde çalışanların eve getirdikleri elbiseler nedeniyle temas,
- Yerleşim: Komşuluk yoluyla temas,
- Çevresel temas: Yaşam ortamlarında kullanılan bazı malzemelerdeki asbest kontaminasyonu
nedeniyle genel popülasyonun teması.

2- Kırsal alanda asbest teması: Kırsal alanda yaşayan köylülerde gerçekleşen temas.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 5

Asbest maruziyetinin sonuçları

Asbestosis (Akciğer pnömokonyozu): Hava yoluyla taşınan fiberlere uzun süreli, yüksek seviyeli maruz kalmalardan
kaynaklanan bir akciğer fibrozudur.
İlk olarak tersane işlerinde çalışanlarda tespit edilmiştir.
Alveollere ulaşan bu lifler inflamasyon yaratmaktadır. Sonuç olarak fibrozis gelişmektedir.

Bu hastalığın kendini göstermesi 10-20 yılı bulmaktadır.

Akciğer kanseri: Asbest akciğer, gırtlak ve sindirim sistemi kanserlerine yol açmaktadır; bunlar içinde en yaygını akciğer
kanseridir; genellikle uzun vadeli yüksek seviyeli maruz kalmalardan kaynaklanır ve çoğunlukla asbestosis ile korele edilir.

Pleura: Akciğer zarı (pleura) kalınlaşması.

Mezotelyoma: Akciğer zarının nadir görülen kanser formudur (mezotelyum); Mezotelyoma genellikle göğüs boşluğuna su
birikmesi ile bulgu veren bir hastalık olup en sık rastlanan yakınmalar, ağrı ve ilerleyici nefes darlığıdır.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 6

Asbest maruziyetinin zararlı etkileri;

- Lifin çapı (Havada asılı kalma süresi, alveollere inme miktarı)

- Lifin uzunluğu (5 mikrometreden büyük )
- Lifin dayanıklılığı (biyodayanım) Krizotil asbest, amfibol asbestten daha fazla çözünür
- Lifin konsantrasyonu
- Maruziyet süresi
- Asbestin türü (Her bileşenin fagosite edilebilirliği farklıdır. Krizotil ve Krokidolit en aktif)
- Fe+2 içerenlerin daha toksik olma özelliği fazladır.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 7

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 8
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 9
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 10
 Asbest (ya da asbestos), uzun süreli
solunumu sonucunda akciğer kanseri,
mezotelyoma (akciğer veya karın zarı
kanseri), asbestoz (akciğerde asbest
birikimine bağlı doku hasarı) gibi hastalıklara
neden olan son derece tehlikeli bir
maddedir. Eski binalarda izolasyon amacıyla
kullanılan bu malzemenin sağlığa olan
zararlarından ötürü ve teknolojik gelişimler
sonucunda kullanımı durdurulmuştur.
Ancak eski binalarda halen bulunmaktadır.
Bu nedenle bu zehirli kimyasalın bulunduğu
binaların yıkımı sırasında aşırı katı güvenlik
önlemleri alınması şarttır. Aksi takdirde koca
bir şehirde yüz binlerce insan bu
kimyasaldan olumsuz etkilenebilir.

Ankara'nın kalbinde bulunan bu fabrikada

350 ton asbestin bulunduğu raporlanmıştır.
Yıkımı sırasında alınan önlem miktarı ise en
basit ifadesiyle "korkutucu"dur. Kıyas olması
bakımından, yurtdışında nasıl bir önlem
alındığı örnek olarak verilebilir.
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
 Tehlikeli Endüstriyel Tozların Temel Sınıflandırması
Tozun Çeşidi En Sık Oluştuğu İş Kodu Reaksiyon Çeşidi
I. KUARTZ VE KUARTZ İÇEREN KARIŞIMLAR
Kömür, maden cevherleri, Madencilik, metalürji Noduler Fibrozis
fluorspar (mermer gibi bir mühendisliği, inşaat
çeşit taş), kaya, kum malzemeleri ve inşaat, taş
kesme, döküm işleri, kum
püskürtme.
Kaolin Seramik endüstrisi (porselen, Noduler Fibrozis
çömlekçilik, toprak işi, sıhhi
tesisat, elektrik teçhizatı.
Kuvarsit Ateşe dayanıklı malzemeler Noduler Fibrozis
(tuğlalar)
Kuartz tozu , Kizelgur (yanmış) Filtre ve izolasyon malzemesi Noduler Fibrozis
üretimi
II. ASBEST VE ASBEST İÇEREN KARIŞIMLAR
Ham asbest, krizotil, amfibol Asbest madeni, üretimi, çeşitli Difuz Fibrozis, Kanser
malzeme yapımı (izolasyon,
tekstil, sürtünme malzemesi-
balata, yangın önleme). 3000
den fazla asbest içeren ürün
vardır.
Asbestli çimento inşaat endüstrisi ve bina Difuz Fibrozis, Kanser
malzemesi
Talk Kauçuk endüstrisi, eczacılık, Difuz fibrozis, Nadir olarak
kozmetik, boya, kağıt ve baskı, nodular fibrozis, kanser
tekstil
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
 Tozun Çeşidi
III. METALLER VE METAL BİLEŞİKLERİ
Alüminyum, alüminyum oksit
Berilyum, berilyum oksit
Kadmiyum, kadmiyum oksit
Krom, krom oksit, kromatlar
Sert metaller Demir
demir oksit
Kurşun, kurşun oksit
Manganez, manganez oksitleri
Nikel, nikel oksitleri, nikel tuzları
Vanadyum pentoksit
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
En Sık Oluştuğu İş Kodu Reaksiyon Çeşidi
Fişekçilik sanayi (alüminyum tozları), Fibrozis
zımpara maddesi üretimi, boksitin
eritilmesi sonrasında çıkan alüminyum
dumanı, hafif metal endüstrisi (kaynak
ve alevle kesme),
Metalürji, ışık tüpleri üretimi Granuloma
Metalürji, elektro kaplama, boya Tahriş, sistemik zehir
endüstrisi (pigment-boyar madde)
Metalürji, elektro-kaplama, kaynak ve Tahriş, kanser (+6 değerli krom
alevle kesme, pigment bileşikleri kanserojendir. Örneğin:
Alkali kromat, kromik oksit).
Sinterleme Fibrozis
Metalürji, metal işleri (kaynak, alevle Fibrozis, Birikme (akciğerlerde)
kesme, taşlama), boya endüstrisi
(pigmentler- boyarmadde)
Metalürji, akü üretimi, silah sanayinde Sistemik zehir etkileri (anemi, kolik,
mermi üretimi, boya endüstrisi, nörolojik semptomlar)
kurşunlu boyalarla boyanmış
malzemenin alevle kesilmesi (geri
sökülmesi gibi)
Metalürji, metal işleri (manganez içeren Tahriş, sistematik zehir.
elektrotla kaynak), manganez
cevherlerinin hazırlanması ve
kullanılması.
Metalürji, elektro-kaplama, kimya Tahriş, kanser, nikel karbonilin sistemik
endüstrisi zehir etkisi vardır
Kuvvet santrallerinde (yağ yakan Tahriş
fırınlarda tortu temizlenmesi), kimya
endüstrisi (vanadyum katalistlerinin
üretimi)
 IV. BİTKİ VE HAYVAN TOZLARI (ORGANİK)
Öğütülmüş ve ezilmiş hububat Hububat öğütülmesi ve Tahriş, allerji
ve kepek depolanması, fırınlar

Kereste Ağaç kaplama, mobilya Tahriş, allerji

endüstrisi (parlatma)

Hayvan derisi, tüyü , kılı ve Tarım, hayvanat bahçesi Tahriş, allerji

pulu bakıcılığı, laboratuvar, hayvan
bakıcılığı, kürkçülük

Enzimler İlaç endüstrisi, temizlik tozu Tahriş, allerji (dermatitler)

üretimi, yiyecek ve içecek
endüstrisi

Küflü saman, ot, tahıl ve kamış Tarım, tahıl siloları Allerjik alveolitis, difuz fibrozis
Tavuk, güvercin, muhabbet Kümes hayvanları bakıcılığı ve Allerjik alveolitis, difuz fibrozis
kuşu pisliği hayvanat bahçeleri

Pamuk, keten, kenevir, jüt Pamuk tarama, pamuk ve keten Tahriş, bronkospazm
bükümü- taranması

(Kaynak : Parmeggiani Dr. L. (Ed), Encylopaedia of Occupational Health and Safety,

International Labour Office, Voluıme I. Third Ed., Ceneva 1983, s.681-683)

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği

 KİMYASAL RİSK ETMENLERİNE MARUZİYETİN YÜKSEK OLDUĞU İŞ KOLLARI

MESLEK GRUPLARI ŞÜPHELİ KİMYASALLAR

İlaç ve kimyasal
Eczacılık sanayinde çalışanlar
maddeler
Narkozcular ve yoğun bakım çalışanları (sağlık bakımı
Sıvı narkoz ve ilaçlar
ve tıbbi bakım)

Tümör oluşumuna
Kanser tedavisinde çalışanlar neden olan ilaçlar
(özellikle sitostatikler)

Çeşitli sanayi ve laboratuvar işleri Organik çözücüler

Kauçuk sanayii Kauçuk kimyasallar

Zararlı otları yok eden

Diğer
ilaçlar ve böcek ilaçları

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği

Solunum yoluyla etkilenmede dikkat edilecek hususlar
1. Tehlikeleri Tanımlamak
:
Öncelikle işyeri ortamında çalışanların sağlığını ve güvenliğini tehlikeye sokabilecek riskler belirlenir. (Tozlar,
gaz ve buharlar, asitler vb)

2. Risk seviyesini değerlendirmek

Mesleki maruz kalma sınırı belirlenir.

3. Uygun Solunum Koruyucu Donanımı seçilir: (yüz büyüklüğü, şekli, yüz özellikleri )
Çalışma hızı ve çalışma ortamı
Kullanım zamanı
Görünürlük
İletişim
Hareketlilik
Terleme ve ısıdan bunalma
Diğer Kişisel Koruyucu Ekipmanlarla uyumluluk (gözlük, kafa koruma).

4. Solunum cihazı kullanımı ve bakımı konusunda kullanıcıları eğitmek.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 16

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 17
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 18
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 19
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 20
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
 Filtrelerin etki alanları ve renk kodları

NO2

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 26
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
P. POLAT
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
P. POLAT
2. DERİ VE GÖZLERDEN ABSORPSİYON YOLU:

Deri yolu ile absorplanma genellikle sıvı haldeki kimyasallar

için geçerli ise de, tozlar da eğer ter ile ıslatılırsa deriden
emilebilir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 31
Toluen, seyreltik soda vb. maddeler tarafından derinin koruyucu dış tabakası zarar görebilir .
Benzen, anilin, fenol gibi kimyasallar, solventler, yağ çözen özellikleri nedeniyle derinin koruyucu
etkisini azaltırlar, deriden rahatlıkla emilerek kana karışırlar.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 32

 Ayrıca gözler de sıçrama yoluyla veya buhar şeklinde bulunan
maddeleri absorbe ederler.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 34
3. SİNDİRİM YOLU

Solunan havada bulunan tozların yutulması,

Kimyasal bulaşmış ellerin temizlenmeden yemek yenilmesi,
Sigara içilmesi veya
yanlışlıkla yutma yoluyla,
gaz, toz, buhar, duman, sıvı veya katı maddeler vücuda sindirim yoluyla da
girebilir

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 35

 Kaynak ya da taşlama yaparken ortama yayılan metal
tozlarının yutulması

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği

 HEDEF ORGANLAR

Kimyasalların zehir etkisi

gösterebilmesi için

Kimyasalın yeterli miktarının etki

yerine (hedef organa) ulaşması
Belirli süre etki ettiği yerde
bulunması (burada kalma süresi)

Vücuttan atılma hızı

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
KİMYASALLAR TARAFINDAN EN FAZLA HEDEF ALINAN ORGANLAR

- Deri
- Merkezi sinir sistemi
- Kan dolaşım sistemi
- Karaciğer
- Böbrek
- Akciğer
- Kas
- Kemik iliği

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği

 Bazı kimyasalların yoğunlaştığı
organ ile toksik etkisini
gösterdiği organ farklı olabilir.

Ancak toksik etkilerini kanda

Örneğin klorlu hidrokarbon
gösterirler. Bu nedenle
yapısındaki DDT, aldrin,
dieldrin, lindan gibi
vücuttaki yağ oranı fazla
insektisitler lipitte çözünen olan kişilerde daha yüksek
maddeler olduğundan doğal konsantrasyonda biriken bu
olarak yağ dokusunda maddeler enerji ihtiyacı
birikirler. halinde yağın kullanılması
sırasında kana geçerek
toksik etkileri ortaya çıkar.
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
 Asitlerden en yaygın olanları
‒ hidroklorik asit,
‒ sülfürik asit,
‒ nitrik asit,
‒ kromik asit,
‒ asetik asit ve
‒ hidroflorik asit,
•Bazlardan en yaygın olanları ise
• amonyum hidroksit,
• potasyum hidroksit ve
• sodyum hidroksit (kostik soda) olarak bilinir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 41
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 42
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 43
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 44
Asit ve Bazlardan kaynaklanan kimyasal yanıklarda:

Hemen etkilenen bölgedeki giysiler çıkarılır ve etkilenen alan

su ile en az 10 dakika (ağrı dinene kadar) yıkanır.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 45

Kronik tahriş ediciler geniş bir gruptur; yaygın mesleki örnekleri:

- zayıf asitler ve alkaliler (fosforik asit, asetik asit, amonyak)

- sabunlar,
- deterjanlar,
- organik çözücüler,
- çözünebilir yağlar,
- seyreltici ve oksitleyici maddeler.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 46

Kimyasal yanıklara neden olanlar
Dokuya kısa süreli temas ettiklerinde yanık meydana getiren kimyasallardır.
Genellikle tek bir temas yeterlidir.
- Karbon disülfür (CS2),
- petrol damıtma ürünleri (benzin, kerosen),
- kömür katran çözücüleri (ksilol, toluol, benzen),
- klorlu hidrokarbonlar (metilen klorit (boya ve cila soyucu ve yağ giderici),
- trikloretilen, freon- CHCIF2 (temas ettiği metalleri paslandırmaz),
- alkoller (metilalkol, etilalkol) vb
kimyasal yanıklara neden olabilen kimyasallara örnektir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 47

 Duyarlılaştırıcılar
Solunduğunda, deri yoluyla alındığında aşırı derecede hassasiyet meydana
getirme özelliği olan ve daha fazla maruz kalınması durumunda karakteristik
olumsuz etkilerin ortaya çıkmasına neden olabilen maddelerdir.
- Krom tuzları ( deri boyama) Kromatlar,
- Epoksi reçineler (yapıştırıcı) ve reçinelerin sertleştirilmesi,
- Akrilik reçineler (Kalıplanmış yapı malzemeleri, optik gereçler, mücevherat,
yapıştırıcılar, kaplama malzemeleri ve dokuma elyafı gibi çeşitli bileşiklerin
hammaddesi),
- Formaldehit,
- Sert keresteler ve bitkiler (krizantem gibi) yaygın mesleki örneklerdir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 48

Renk değişimi ve lekelere neden olanlar

Kronik maruziyet sonucu deride renk değişimi oluşturabilen maddelerdir .

Ağır metallerden (civa, arsenik gibi) kaynaklanan kronik zehirlenmeler de deride renk değişimi
oluşturabilir. (gümüş; koyu mavi- gri)

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 49