IΩANNOY ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

Γ Ε Ν ΙΚ Ο Υ Α Ρ Χ ΙΑ Τ Ρ Ο Υ ΕΝ Α Π Ο Γ Τ Ρ Α Τ Ε ΙΑ ι

Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ ΕΛΛΗΣΙΝ

m

Ρ ΙΚ Η

)Θ Η Κ Κ p i
ΚΕΝΤΡΙΚΗ
.3 [ΒΛΙΟΘΗΚΗ
37 EN ΑΘΗΝΑΙΣ
17 U LIKON ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΝ NIK. Α Θ. ΧΙΩΤΗ
22.3
1
.Ρ37 1917
1917
Π Ο Λ ΙΤ Η
c. 1
.0 .

Α.Π.Θ.
<5^ r y <χον ^ r™
.y -ν' *£CTC*3
w ^ f i^ l? ./ / / ^ . «/ «£ ·-

ΙΩΑΝΝΟΥ ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
ΓΕΝΙΚΟ Υ Α Ρ Χ ΙΑ Τ ΡΟ Υ EN Α Π Ο ΣΤΡΑ ΤΕΙΑ ι

H ITPATIΩTIKH ΙΑΤΡΙΚΗ

ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ ΕΛΛΗΣΙΝ

lu
itw

J ït f . WW
EN Α Θ ΗΝΑΙΣ
ΒΑΣΙΛΙΚΟΝ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΝ NIK. A Θ. ΧΙΩΤΗ
19 I 7
ίλ£>λ

ο
ΎΧ

Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ
ΠΑΡΑ TO I Σ ΑΡΧΑΙΟΙΣ ΕΛΛΗ Σ I Ν

Ή ιδέα του έπικουρεΐν, του έπιδέειν τούς τραυματίας έν ταίς μάχαις

υπό ιατρών, παρακυλου&ούντων τούς πολεμιστάς, είναι πάντως αρχαία
ώς οι πόλεμοι, ώς οι άνθ*ρωπότης αυτή. Τα Όμν;ρικά επη άναφέρουσιν
ώς ιατρούς ή ίητήρας των περί τήν Τροία^Έλλήνων πολλούς ί , τά
μέγιστα τιμωμένους, άλλά.{Ιετάξύ πάντων έξέχοιίσιν, δνομαστί μνημο­
νευόμενοι, οι δύο υιοί τούμΑσκληπιοΰ, Μαχάων καί ΙΙοδαλείριος, θφυλη-
θ’έντες ώς πρώτοι στρατιωτικοί ιατροί12, δντες άμα καί μαχηταί 3?
οιτινες ώδήγησαν εις Τροίαν τά έκ Τρίκκης, Ίθώμης καί Οίχαλίας
στρατεύματα μετά τριάκοντα νηών.
Ό Μαχάων μαχόμενος επί κεφαλής των έαυτού άνδρών (Τλ. Δ,
200 —202), καλείται έκ τής μάχης έσπευσμένως υπό του Άγαμέμνονος
προς θεραπείαν του Μενελάου’

1 Οτι πλήν του Μαχάωνος καί Ποδαλ.ειρίου ύπήρχον έν τφ στρατοπέδου

των Ελλήνων καί άλλοι ιατροί καταοραινεται έκ των έξης χωρίων τής Ίλιάδος'
«ό δ’ (Τδομενεύς) ίητροΐς έπιτείλας
ήιεν ές κλισίην»* (Ίλιάς* Ν, 213), ένθα γίνεται λόγος περί πολλών ιατρών.
«τούς μεν τ’ ΐηιροί πολυφάρμακοι άμοριπένονται,
ελκε* άκειόμενοι*. (Ίλιάς* Π, 28 -29), ένθα άναφέρονται ιατροί (έν πληθυν-
τικω) νοσηλεύοντες συγχρόνως τον Άγαμέμνονα, τον Όδυσσέα, τον Διομήδην
καί τον Εύρύπυλον.
2 *0 Γερμανός στρατιωτικός ιατρός Fröhlich άποψαίνεται γνώμην δτι καί
ό "Ομηρος ήν καί αύιός στρατιωτικός ιατρός (Fröhlich, Die Melitarmedicin
Homers, Stuttgart, 1879).
3 Ίλιάς* B, 729-733.
 4

δν τις όϊστεύσας έβαλε τόξων ευ είδώς.

αύτίκα δβ έκ ζωστήρος άρηρότος έλκεν όϊστόν*

του δ’ έξερχομένοιο πάλιν άγεν όξέες όγκοι,
λύσε δ5 οί ζωστήρα παναίολον ήδ3 ύπένερΟεν
ζώμά τε καί μίτρην, την χαλκήες κάμον άνδρες.
ιιΰτάρ έπεί ΐ0εν έλκος, δθ* έμπεσε πικρός όϊστός,
αίμ* έκμυζήσας έπ3 άρ3 ήπια φάρμακα είδώς
πάσσε, τά οι ποτέ πατρί φίλα φρονέων πόρε Χείρων.
Ίλιάς· Δ, 20 4-2 19.
Ό Μαχάων τιτρώσκεται καί αυτός έν τή μάχη κατά τόν δεξιόν
ώμον διά βέλους τριγλώχινοτ υπό του Πάριδος, ό δ’ Ίδομενεύς, Γνα μή
ό τρωθείς ιατρός ζωγρηθή (Ίλιάς* Α, 50δ—509), παρακαλεΐ τόν
Νέστορα, όπως διά του οχήματος άπαγάγΥj αυτόν έξω τής μάχης*
Ώ Νέστορ Νηληιάδη. μέγα κΰδος "Αχαιών,
άγρει, σών όχέων έπιβήσεο, πάρ δέ Μαχάων
βαινέτω, ές νήας δέ τάχιστ’ έχε μώνυχας ίππους*
ίητρός γάρ ά\ήρ πολλών αντάξιος άλλων
ιούς τ’ έκτάμνειν τ’ ήπια φάρμακα πάσσει .
Ίλιάς* Λ, 511—515.
Έ κ των στίχων τούτών καταφαίνεται καί πόσον έξαιρετικώς χρή­
σιμοι έθεωροΰντο οί ιατροί παρά τοΤς άρχαίοις, πολλών αντάξιοι
νομιζόμενοι.
Καί ό Ιΐοδαλείριος: δ’ άναφέρεται (Ίλ. Λ, 836) μετέχων των μαχών,
ώς αδελφός* δ Ε^ρύΜλος, βέλει τον μηρόν τετρωμένος, λέγει προς
τόν Πάτροκλον*
άλλ3 εμέ μέν σύ σάωσον άγων επί νήα μέλαιναν,
μηροΰ δ’ έκτα μ3 όϊστόν, άπ3 αύτου δ3 αίμα κελαινόν
νίζ* ΰδατι λιαρφ, επί δ3 ήπια φάρμακα πάσσε,

ίητροί μέν γάρ ΓΙοδαλείριος ήδέ Μαχάων,

τόν μέν ένί κλισίησιν όΐομαι έλκος έχοντα,
χρηίςοντα καί αυτόν άμΰμονος ίητήρος,
κεισΟαι* ό δ’ έν πεδίο) Τρώων μένει όξύν 3Άρηα.
Ίλιάς* Λ, 8*28—836.

Ώς δ’ εξάγεται έκ πολλών χωρίων τής Ίλιάδος, οί τραυματίαι

ούδαμώς κατελείποντο επί του πεδίου τής μάχης αβοήθητοι, αλλά
τουναντίον άπετέλουν το υποκείμενον εξαιρετικών φροντίδων καί μερί­
μνων* καί δή οί μέν δυνάμενοι έξ αυτών μετέβαινον μόνοι, οί δέ μή,
διεκομίζοντο υπό τών εταίρων αυτών εις τό στρατόπεδον ή τάς ναΰς,
 δ

έν&α έν τή οικεία έκάστου των τραυματιών κλισία 1 έγίγνετο ή δέουσα

περιποίησις καί νοσηλεία υπό ίατρών ή καί υπό άλλων ειδημόνων, οΐοι
μάλιστα ήσαν οι ή'ρωες ή οι ήγήτορες του στρατού, οιτινες έν απουσία
των ιατρών άνεπλήρουν αυτούς, άποσπώντες τα βέλη, πλύνοντες και
έπιδέοντες τάς πληγάς. Μετεφέροντο δ’ οι τρωθ-έντες, εί μεν μικρά ή
άπόστασις, διά τών χειρών και τών βραχιόνων, βοη&ούμενοι κατά τήν
βάδισιν, ή έπι της ράχεως ετέρου πολεμιστοϋ, εί δέ μακρά, διά τών τότε
οχημάτων, τών έν πολέμοις χρησίμων (αρμάτων, δίφρων), ως καταδεί-
κνυται έκ χωρίων της Ίλιάδος, οια τά έξης*
ή, και υπό στέρνοιο λαβών άγε ποιμένα λαών
ec κλισίην*
Ίλιάς* Λ, 842-843.
Ένθ*α δ Πάτροκλος διακομίζει τον Εύρύπυλον, περιβάλλων τον
κορμόν τούτου διά του βραχίονος και της χειρός ή, κατ’ άλλην ερμη­
νείαν, ύπεισερχόμενος υπό το στερνόν (στηθ-ος) του τραυματίου και
αΐρων αυτόν έπι της ράχεως.
..............................τον δέ Πολίτης
αύτοκασίγνητος περ' μέσσω χεΐρε τιτήνας,
έξήγεν πολέμοιο δυοηχέος, όφρ3 ΐκεθ* ίππους
ώκέας, οΐ οί δπισϋέ»ιάχης ήδέ πτολέμοιο
έστασαν ηνίοχόν τε καί άρματα ποικίλ3 έχοντες*
οΐ ΐΘνγε προτί άστυ ψέρον βαρέα στενάχοντα,
■ φ Ίλιάς· Ν, 533-538.
Ένταΰθ’α ή διακομιδή έγένετο έν πρώτοις μεν διά τών χειρών, μικράς
-ούσης τής άποστάσεω:, ειτα δ’, ένεκα τής μεγάλης άποστάσεως, διά
του άρματος, ίσταμένου όπισθεν τής έν μάχη τάξεως.
. . . . ό δ3 (Διομήδης τετρωμένος) δπισθε καΟεζόμενος βέλος ώκύ
έκ ποδός έλκ3. οδύνη δέ (τρανθέντος) διά χροός ήλθ* άλεγεινή.
ές δίφρον δ’ άνόρουσε, καί ήνιόχφ έπέτελλεν
νηυσίν έπι γλαφυρήσιν έλαυνέμεν
Ίλιάς· Λ, 397—400.

Ένταυθ-α ό τρωθ-είς έξελκύσας αυτός τό βέλος έκ του ποδός άνεπή-

δησε μόνος έπι του δίφρου καί απήλθ-εν.

1 Αί κλισίαι, καλύβαι ξύλιναι (Ίλιάς* I, 663.—Κ, 566.—Ω, 448 κέξ.), ήσαν

οίονεί νοσοκομεία εκστρατείας, ένθα οί τραυματίαι ένοσηλεύοντο (Fröhlich,
Baracken im trojanichen Kriege, in Wircliows’ Archiv für pathol. Ana­
tomie, t, LXXI, p. 509, 1877).
 6

αύτίκα δ’ ών όχέων έπιβήσετο, πάρ δέ Μαχάων

βαΐν’, ’Ασκληπιού υιός άμύμονος ιητήρος*
μάστιξεν δ123ίππους, τώ δ3 ούκ άκοντε πετέσθην
νήας έπι γλαφυράς*
Ίλιάς* Λ, 517—520.
Έ νθα ή διακομιδή γίνεται απ’ ευθείας διά του άρματος.
τον μέν (Άρπαλίωνα βαρέως τρωθέντα) Παφλαγόνες
ές δίφρον δ3 άνέσαντες άγον προτί ’Ίλιον ίρήν.
3Ιλιάς· Λ, 517-52 0.

Και ένταΰθα δμοίως ή διακομιδή ένεργειται διά του δίφρου.

Τον τραυματίαν δέ διακομισθέντα εις τήν έαυτου κλισίαν κατέ-
κλινον επί στρωμνής έκ βοείων δερμάτων
............... θεράπων δέ ίδών ύπέχευε βοείας.
Ίλιάς' Λ, 843.

Μετά δέ προηγουμένων έξέτασιν τής -πληγής ένηργεΐτο έξελκυσμός

του τυχόν εμπεπαρμένου εν αυτή βέλους (οϊστόυ, ίοί^η θραύσματος,
δπλου τινός, άπόμαξις ή κάθαρσις τής τραυματικής^πιφανείας, έκπλυσις
δι’ υδατος χλιαρού (λιαρου), έπίσχεσις αιμορραγίας, έκμύζησις του
αίματος (βρότου, λύθρου) και έπίπασις τής πληγής διά φαρμάκων
όδυνηφάτων, άτινα ήσαν ρίζαι τετριμμέναι* μεθ’ 8 έπίδεσις αυτής διά.
σφενδόνης έξ αώτου (μαλλού) οίος έϋστρόφου.
Οι ίατρι ι μετά τήν έπι βοείων δερμάτων κατάκλισιν έσχημάτιζον
καταλλήλως τούς τετρωμένους προς έξέτασιν και χειρουργίαν*
Έλκος δι3 ίητήρ έπιμάσσεται *,
ήτοι διά τής ψηλαφήσεως 6 ιατρός θά έξετάση το τραύμα, δπερ
δ "Ομηρος καλει έλκος 2.
ένθα μιν έκτανύσας (Πάτροκλος) έκ μηρού τάμνε μαχαίρι
οξύ βέλος περιπευκές 3*

1 Ίλιάς, Δ, 190.
2 Ό καθηγητής Μαγγίνας φρονεί δτι τό εηιμαίομαι (οΰ μέλλων έπιμάσ-
σομαι) σημαίνει μάλλον κα&αίρειν δι3 υφάσματος ή παραπλήσιου τίνος μέσον,,
κυρουμένης τής ερμηνείας ταύτης, ώς έλλόγως προβάλλει, διά τής αμέσους
έπακολουθοΰσης πράξεως, τής έπιθέσεως φαρμάκων, άτινα πάντως έπι καθαρού
τραύματος επιτίθενται* «ήδ’ έπιθήσει φάρμακα ά κεν παύσησι μελαινάων όδυ-
νάων» (Ίλ. Δ, 190—191). Σ. Μαγγίνας’ ή αρχαία Ιατρική Πρακτικά Πανελ­
ληνίου ιατρικού συνεδρίου, 1901, σελ. 786.
3 Ίλιάς* Λ, 844—845.
 7

■ο έστιν δ Πάτροκλος διευρύνας το τραύμα μαχαιρίω έξάγει τδ βέλος.

Τήν βελουλκίαυ δέ ή τον έξελκυσμδν των βελών καί τώνέν τω τραύ-
ματι έμπεπαρμένων άποθφαυσμάτων του δπλου έποίουν κυρίως οι ιατροί*,
συχνάκις δ1 έν έπειγούση ανάγκη καί αυτοί οΕ τραυματία:, ως εϊδομεν
ανωτέρω δτι έπραξε τρωθ·εΙς δ Διομήδης 12, ή των πολεμιστών τις και
δή ήρως ή ήγήτωρ του στρατού* «άλλ’ έμέ μεν σύ (Πάτροκλε) σάωσον...,
μηρού δ’ έκτα μ’ δϊστόν» 3. Ή βελουλκία ένηργεΐτο διά τών χειρών*
ούδαμου τής Ίλιάδος δηλουται άν έγίγνετο χρήσις λαβίδων ή άλλου
τίνος παρεμφερούς δργάνου* ένηργεΐτο δ’ έν ταΐς κλισίαις, αλλά και έπί
του πεδίου τής μάχης. Όσάκις δ’ δ έξελκυσμος καθίστατο ανέφικτος
ή δυσχερής, διηυρύνετο το τραύμα διά τομής μαχαιριού, ως δηλουται
•διά τών φράσεων οιαι αι εξής* «μηρού δ’ έκταμ3 δϊστδν» (Ίλιάς* Λ,
■829) καί «έκ μηρού τάμνε μαχαίρη οξύ βέλος περιπευκές» (3Ιλ. Λ,
844 — 845), Ούδεμία δ’ άλλη εΰρηται παρ' Όμήρψ λεπτομέρεια περί
τής βελουλκίας.
Μετά τον έξελκυσμδν του βέλους έπήρχετο συνήθως αιμορραγία ή
έπετείνετο αυτή, κωλυομένη ή περιοριζομένη '·πρότερσν υπ3 αύτου*
ώς είπών ( . δβριμον έγχος
έξω τε χροός έλκε
αίμα δέ οί σπασΟέντος Ιέσοσυτο,
Ίλιάς* Λ, 456—458.
Έν γένει I έ το έπί του τραύματος ή το έν τω τραύματι αιμα άφη-
ρεΐτο είτε διά πλύσεως ή διά διακλύσεως υδατι χλιαρω* « . . . άπ3 αύτου
(τραύματος) δ5 αίμα κελαινον νίζ3 υδατι λιαρω» 4, ε’ίτε δι3έκμυζήσεως*
«αύτάρ έπεί ΐδεν (ίατρος) έλκος αΐμ5 έκμυζήσας .. .. » 5* ή έκμύζησις
ένηργεΐτο διά τών χειλέων του στόματος, ώσπερ και νυν ποιοϋσιν οί
έμπειρικοί. Πλήν δε του ύδατος ούδαμου τών Όμηρικών έπών άναφέ-
ρεται δτι και δ οίνος έχρησίμευε προς πλύσιν τών τραυμάτων* μνεία δε
μόνον γίγνεται υπό Διονυσίου, δτι δ Μαχάων έθ*εράπευσε τον έκ Λήμνου
εις Τροίαν άχθέντα Φιλοκτήτην, αφελών άπδ τής πληγής αύτου τδ
σεσηπός κρέας καί έκπλύνας αύτήν δ ι° οίνον και έπιθ*ε'ις βότανον. Προς

1 Ίλιάς* Δ, 213—214.—Λ, 515.

2 "Ορα καί Ίλ. Λ, 856— 857, ένθα ό Όδυσσεύς τρωθείς εξάγει τό έγχος
έκ τών εαυτού πλευρών.
3 Ίλ. Λ, 829, 844-845.
4 Ίλ. Λ, 829—830 καί 845—846.
5 Ίλ. Δ, 217.
πλύσιν καί κάθαρσιν των τραυμάτων αναφαίνεται ό οίνος έν τοίς:
Ίπποκρατείοις εργο-ις.
Μετά δέ τήν δπωσδήποτε κάθαρσιν του τραύματος έπεπάσσετο
τούτο διά κόνεως ρίζης πίκρας άκεσωδύνου (όδυνηφάτου), ή'τις είχε
πιθανώς έπισχετικήν του αίματος ιδιότητα ως στυπτική, ή απλώς
ένήργει μηχανικώς ως σκεπαστική και ξηραντική* εΰρηται γάρ έν Ίλ.
Λ, 846-848* ^
...................επί δέ ρίξαν βάλε πικρήν
χερσί διατρίψας, δδυνήφατον, ή οι άπάσας
έσχ9δδύνας* τδ μεν έλκος (τραΰμα) έτερσευο, παύσατο δ’ αίμα.
("Ορα καί Ίλ. Δ, 218—219.—Ε. 401,900.—Λ, 515).

Καί τέλος τδ τραύμα έπ^δέετο διά σφενδόνης (έπιμήκους ταινίας)

πεποιημένης έκ καλώς συνεστραμμένου λεπτότατου μαλλοΰ (άωτου)
προβάτου*
αυτήν δέ (τήν χειρα) ξυνέδησεν έϋστρόψω οίρς άώτφ,
σφενδόνϊ], ήν άρα οι θεράπων έχε ποιμένι λαών. ^
Τλιάς* Ν, 599—600.

Τά όπλα, οΐς έχρωντο'6ι Όμηρικοί πολεμισταί ήσαν αμυντικά μεν

ή άσπίς, ή κόρυς (κράνος, περικεφαλαία), ό θώραξ καί αί κνημίδες,
επιθετικά δέ τδ (βέλη, όϊστούς, ίούς βάλλον) τόξον, τδ έγχος (δόρυ,,
άκόντιον), τδ ξίφος, ή μάχαιρα, ό λίθος.
Τδ βέλος (ιός, όϊστδς) ήν κυρίως τδ έκ του τόξου έκπεμπόμενον
βλήμα. Άπετελεΐτο δ’ έκ ράβδου λεπτοτάτης έχούσης έπί μέν τής
κορυφής προσηλωμένην αιχμήν μεταλλίνην, έπί δέ του ετέρου άκρου
πτέρωμα χρησιμευον πρδς κατεύθυνσιν του βέλους έν τω αέρι. Τδ
μήκος των βελών είναι άγνωστον. Ή μετάλλινη αίχμή ήν τριχλώχιν^
φυλλοειδής συνήθως, ένίοτε δέ κατά τδ πέρας αυτής είχε καί άγκιστρον,
όπως μή άποσπάται ευκόλως έκ τής πληγής* «του δ5 (δϊστού) έξελκο-
μένοιο πάλιν άγεν όξέες δγκοι» (Ίλ. Δ, 214). Όγκοι δ’ είναι τά κατά
τήν αιχμήν του βέλους άγκιστρα, άτινα ένταυθα έπί τω έξελκυσμω
έθραύσθησαν.
Τδ δ’ έγχος ή δόρυ συνίστατο α') έκ τής χαλκής ή σιδηράς αιχμής
ή άκωκής ή λόγχης* β') έκ του κοντού ή του κάμακος, δστις συνήθως
ήν έκ ξύλου μελιάς καί έκαλειτο ίδίως δόρυ, έφ5 ού προσηλοΰτο
ή αιχμή* καί γ') έκ του σαυρωτήρος ή ούοιάχου (σίδηρου ή χάλκινου
θηκαρίου), έν ω ένετίθετο τδ έτερον άκρον του κοντού καί δι’ ού εις
δξύ άπολήγοντος ένεπήγνυτο εις τήν γήν δρθδν τδ δόρυ έν καιρω άνα-
 9

παύσεως ί . Τό μήκος του έγχους ήν τουλάχιστον εξ ποδών (2 περίπου

μέτρων), τδ δε του Έκτορος δολιχόσκιον (Ίλ. Ζ, 319) ένδεκάπηχυ
(περί τά 5 μ).
Τό εγχος κατά τούς ήρωϊκούς χρόνους έχρησίμευεν ού μόνον ώς
άγχέμαχον δπλον, άλλα καί έξηκοντίζετο μακρόθεν* διό καί οί "Ομη­
ρικοί ήρωες έφερον αεί έν τη μάχη δύο έγχεα (Ίλ. Γ, 18, 43.—Κ,
76.—Μ, 298. — llevo.- Πύθ\ Δ, 139)· γενόμενοι δ’ εγγύς των πολεμίων
προί'εντο πρώτον τό έτερον (Ίλ. Γ, 346, 355— Γ, 259, 273—274) καί
αν τούτο μάτην έξακοντισθέν ή συντριβέν άπέβαινεν άχρηστον, ειχον
έν χρήσει τό έτερον, δπερ έβαλλον ή έχρησιμοποίουν εκ χειρος ώς
άγχέμαχον έτι μάλλον πλησιάζοντες, δτε καί του ξίφους χρησιν
έποιουντο (Ίλ. Γ, 361, 530.—Γ, 284). Κατά τούς ιστορικούς δ’ δμως
χρόνους τό δόρυ (εγχος) σπανιώτατα καί δη έν έσχατη ανάγκη έξη­
κοντίζετο πόρρωθεν.
Τά δε τραύματα ήσαν πολυειδη, τά μέν, απλά καί έπιπόλαια, τά
πλείονα δ5δμως βαρέα, λίαν έπιπιπλεγμένα, βαρύτατα καί θανατηφόρα,
οιον τραύματα μετά θλάσεως, 'τυντρίψεως, τομ^ζ και έντομαί μάλλον
η ήττον μακραί καί βαθειαι, διατρήσεις ή διακεντήσεις, αί πλεΐσται
βαθειαι ή διαμπερείς, μετά ή άνευ έμμονης, έν τω τραύματι του τρώ-
σαντος δπλου ή άποθραύσματος αυτού “, τραύματα διά βέλους (δϊστοϋ,
ίου), δι’ έγχουςγ ξίφους κλπ.
Έ κ των άνωτέρω δήλον καθίσταται δτι έπί τού Τρωικού πολέμου
έλειτούργεΐ τακτική
τακα· τις υγειονομική υπηρεσία, οΓα περίπου έν τοΐς12

1 Ίλιάς* Κ, 15 2 -15 8 —X, 225.

2 Αί μετ’ απαράμιλλου τέχνης καί θαυμαστής ακρίβειας γινόμεναι λεπτο­
μερείς περιγραφαί πολλών καί παντοίων έκάστοτε τραυμάτων των διαφόρων
μερών του σώματος καί ή εφαρμοζόμενη θεραπεία αυτών έμφανίζουσι τον θειον
"Ομηρον άν μή ιατρόν, άνήκοντα τω γένει τών Άσκληπιαδών, κάτοχον δμως
Ιατρικών γνώσεων, μάλιστα δε ανατομικών, ώς δΰναταί τις νά κατίδη τούτο έκ
τών εφεξής υποδεικνυόμενων χωρίων τής Ίλιάδος καί ’Οδύσσειας, τώ>ν τραυ­
μάτων καταγραφομένων κατά χώρας'
Κεφαλή : Ίλιάς* Δ, 501—503.—Ε, 73—75, 290—293, 584.—Λ, 95—98.—Ν, 614
—618. —Ξ, 465—466, 493—499.—Π, 345-350.
Λαιμός : Ίλιάς* X, 326—327.—’Οδύσσεια* χ, 15—16.
Αύχήν : Ίλιάς· Κ. 455—457.
Κορμός : Ίλιάς* Δ, 525—526, 527—531. — Ε, 40—42, 66—68.—Θ, 121,
258—260, 313.—Λ, 447—448.—Π, 481.—’Οδύσσεια· χ, 82.
’Ά κρα: Ίλιάς* Ε, 66—68, 144-147, 579.—Ν, 651-652.
 10

έγγυτάτω ήμΐν χρόνοις. Ιατροί παρήσαν πολλοί· έκ δέ των τραυματι­

ζόμενων όσοι μέν ήδύναντο, άπήρχοντο μόνοι πεζή από του πεδίου
της μάχης εις τό στρατόπεδον ή τάς ναΰς, δσοι δέ ου, διεκομίζοντο*
καί εί μέν ή άπόστασις ήν μικρά, ή διακομιδή ένηργείτο διά των χειρών
ή επί τής ράχεως έτέρου πολεμιστοΰ, εί δέ μακρά, διά των τότε δχη-
μάτων, των έν πολέμοις χρησίμων (αρμάτων, δίφρων), άτινα παρέ-
μενον όπισθεν τής τάξεως των μαχομένων, Γνα .έκεΐ έν ασφαλεία ώσι*
πόρρω μέν τής συρράξεως, άλλ’ ούχί καί λίαν μακράν, δπως άποβαίνη
εύκολος και ταχεία ως οΐόν τε ή των τραυματιζόμενων μεταφορά είς
τό στρατόπεδον. Ενταύθα δ’ έν ταις κλισίαις, ως σχεδόν είπεΐν έν τοΐς.
νοσοκομείοις έκστρατείας τής σήμερον, έγίνετο ή δέουσα θεραπεία,
έξελκυομένου πρώτον του έν τω τραύματι τυχόν έμπεπαρμένου βέλους
ή άλλου τινός βλήματος, άν μή τούτο είχεν έξελκυσθή προηγουμένως.

’Αλλά και έφ’ όλων έν ^'ένει των μετέπειτα πολέμων των αρχαίων
Ελλήνων, των τε πρός άλλήλους και των προς τούς Πέρσας, ως καί
των έπι τής Μακεδονικής ήγεμονίας, μετά των στρατευμάτων συνε-
στράτευον πάντοτε και ιατροί, χάριν των τραυματιών και τών καμνον-
των, ή κατά τον Ξενοφώντα οί στρατηγοί έξερχόμενοι είς πόλεμον
συμπαρελάμβανο'· και Κίτρους «τών στρατιωτών ένεκεν» ΊΗσαν δέ
οί συστρατεύοντες ιατροί γενικώς ούχί ¿λίγοι.
Ό Ξενοφών έν τή Λακεδαιμονίων πολιτεία, άναφερόμενος είς την
νομοθεσίαν του Λυκούργου (9°ζ αιών), ιστορεί δτι οί ίατροί παρηκο-
λούθουν κατά τάς έκστρατείας τούς στρατούς τών Λακεδαιμονίων τεταγ-
μένοι παρά τώ βασιλεΐ, συμμετέχοντες τής δαμοσίας, ήτοι τής έν πολέμω
ακολουθίας (έπιτελείου) του βασιλέως, ήν άπετέλουν οί έξ Πολέμαρ­
χοι, οί δύο Έφοροι, τρεις άνδρες έκ τών όμοιων 2, οί ίατροί καί άλλοι 123.
Έν τώ «περί ίητροϋ» βιβλίω τής Ίπποκρατείου συλλογής τά συν-

1 Ξενοφώντος Κ ύ ρ ο υ Π α ι δ ε ί α 1, 6, 15.
2 "Ομοιοι εκαλούντο έν Σπάρτη οί τέλειοι πολΐται Σπαρτιάται, οί τά νόμιμα
τελοΰντες και πλήρη πολιτικά δικακυματα έχοντες (Γίλβερτ—Ν. Πολίτου έγχ&ι-
ρίδιον αρχαιολογίας του δημοσίου βίου τών Ελλήνων, σελ. 46, 47 καί 92).
3 Ξενοφώντος Λ α κ ε δ α ι μ ο ν ί ω ν π ο λ ι τ ε ί α XIII, 1 καί 7 —"Ελλη­
νικά Γ, 3, 5 .—ς, 4, 14.
 11

τετμημένως 1 περί τής εν πολεμώ χειρουργικής έκτιθέμενα μαρτυρου-

σιν έμφανώς δτι πολυάριθμοι παρήσαν εν τοις στρατοΤς ιατροί 12.
Έν τη περί. Δάτον (πόλιν εν Θράκη) πολιορκία τω 453 π. X. ύπήρ-
χον πάντως και Άσκληπιάδαι, ως δηλοΰται εκ των έν τοις βιβλίοις V
και VII των Επιδημιών της Ίπποκρατείου συλλογής αναγραφόμενων
τραυμάτων, άτινα παρήχθησαν έν τω πολεμώ έκείνω.
Έν τη αυτή Ίπποκρατείω συλλογή άναφέρεται δτι δ ’Ασκληπιά-
οης Νεβρός έκ Κώ, ιατρός κράτιστος Ελλήνων, πρόγονος του Ίππο-
κράτους, έπιβάς πεντηκοντόρου, δπλισθείσης οαπάναις αυτου, έβοήθησε
τούς Άμφικτύονας έν τη πολιορκία τής Κρίσης (585 π. X.), διπλήν
έπικουρίαν παρασχών, ιατρικήν άμα και πολεμικήν 3.
Καί δ υιός δέ του Ίπποκράτους, δ Θεσσαλός, ήκολούθησε δαπά-
ναις του πατρός αυτου την εις Σικελίαν έκστρατείαν των Αθηναίων
ώς ιατρός του στρατού4. >
cO Ξενοφών ίστορών την κάθοδον τών Μυρίων παρέχει λεπτομέ­
ρειας περί τής στρατιωτικής ιατρικής, περί ής κατωτέρω έκτενέστερον.
Ειχον οι Μύριοι ιατρούς πρός θεραπείαν τών τραυματιών και τών
καμνοντων πολλούς, έφροντιζον περί τής περισυλλογής και καθοδη-
γήσεως ή μεταφοράς αυτών παρά τω υγιεί-στρατεύματι ή τω στρατο-
πέδω, έπεβράδυνον έν ανάγκη χάριν αυτών τήν πορείαν και έγκαθίστων
αυτούς μετ’ ιατρών έν κώμαις καί πόλεσιν, οιονεί έν χειρουργείοις 5.
Κτησίας δ’ δ Κνίδιος, Άσκλήπιάδης τό γένος, έπτακαίδεκα έτη δια-
τελέσας παρά τω Άρταξέρξη τω Μνήμονι, μεγάλως τιμώμενος υπ’
αυτου διά τήν ίατρικήν έπιστήμην, υπήρξε κατά τήν παρά τά Κού-
ναξα μάχην ιατρός έν τω στρατω του βασιλέως, δν και έθεράπευσε
τρωθέντα υπό του Κύρου διά δόρατος6. Άναμφισβήτητον είναι δτι
ιατροί υπηρετούν και παρά τοις Περσικοΐς στρατοΤς 7, ώς έπι τό πλει-

1 Ύπήρχεν έν τΓ| 'Ιπποκρατείω συλλ,ογίί καί έτέρα συγγραφή αυτοτελής,

πραγματευόμενη περί τής έν πολεμώ χειρουργικής, άπολεσθεΐσα (δρα κατωτ.).
2 Ηπποκράτους «περί ίητροΰ», § 14.
3 ‘Ιπποκράτους « Π ρ ε σ β ε υ τ ι κ ό ς » , 27.
4 Ίπποκράτους «Π ρ ε σ β ε υ τ ι κ ό ς», 27.
5 Ξενοφώντος Κ ΰ ρ ο υ 3Α ν ά β α σ ι ς Γ, 4, 30, 31 καί 32.—Δ, 4, 7 καί
14.—Δ, 5, 16 καί 21—23.—Δ, 8, 22.—Ε, 5, 20.
6 Ξενοφώντος Κ ΰ ρ ο υ 3Α ν ά β α σ ι ς Α, 8, 26 καί 27.—Διόδωρος Σικε-
λιώτης, II, 32, 4.—Στράβων XIV, 656.
7 Ξενοφώντος Κ ύ ρ ο υ II α ι δ ε ί α I, 6, 15.—III, 2, 12.
 12

στον Έλληνες, οί'τινες καί μεγάλως έτιμώντο, ώς μαρτυρεί ή προς τδν

Κτησίαν εύνοια καί τιμή του Άρταξέρξου και ή προς τδν Δημοκήδη
του Δαρείου
Έν τοΐς Έλληνικοις του Ξενοφώντος 12 ιστορείται δτι οι μισθοφό­
ροι του Ίάσονος ταγού των έν Θεσσαλία Φερών, ειχον καί το πλεονέ­
κτημα δτι δ Ίάσων έφρόντιζε καί περί της θεραπείας αυτών* έξ ου
συνάγεται δτι καί ιατρούς ειχεν ούτος έν τοίς στρατεύμασιν αυτού-
Κατά την έν Μαντινεία μάχην παρήσαν ιατροί, οί'τινες τραυματι-
σθέντος του Έπαμεινώνδου άπεφήναντο δτι άμα έξαιρεθή τδ δόρυ,
δ θάνατος θά έπήρχετο άφευκτος* «...καιρίαν έλαβε πληγήν είς τον
θώρακα (δ Επαμεινώνδας). Κλασθέντος δε του δόρατος και του σιδή­
ρου καταλειφθέντος έν τω σώματι, παραχρήμα έπεσε, κατισχυθεις ύπδ
τής πληγής... Επαμεινώνδας δ’ έτι ζών εις τήν παρεμβολήν άπηνέ-
χθη και των συγκληθέντων ιατρών άποφηναμένων δτι πάντως, δταν
έκ του θώρακος έξαιρεθή τά δόρυ, συμβήσεται καί τον θάνατον έπα-
κολουθήσαι, εύψυχοτάτην του βίου καταστροφήν έποιήσατο . . . "Ωρα,
φησίν, έστί τελευτάν και προσέταξεν έκσπάσαι τδ δόρυ» 3.
Ό ίατρδς Κριτόβουλος έθεράπευσε τδν βασιλέα τής Μακεδονίας
Φίλιππον, έξελκύσας έκ του Οφθαλμού αύτοΰ τδ βέλος, δι’ ου έπληγη
πολιορκών τήν έν Μακεδονία Μεθώνην τώ 353 π. X. 4
Ό Μ. ’Αλέξανδρος κατά τήν εις Ασίαν έκστρατείαν προσέλαβε
πολυάριθμε υς ίατρούς, ών μεταξύ έξέχουσι Φίλιππος δ Άκαρνάν, Κρι-
τόδημος δ Κψος και δ Γλαυκίας. Ό Φίλιππος τά μάλιστα έμπιστος τω
Άλεξάνδρψ «και τά άλλα ούκ αδόκιμος έν τώ στρατω ών», έσωσεν
αύτδν νοσήσαντα βαρέως μετά λουτρδν έν τώ ποταμω Κύδνω* έφ5 ω
και δ Αλέξανδρος τιμήσας αύτδν μεγαλοπρεπώς κατέταξεν είς τούς
εύνουστάτους τών φίλων 5. Τραυματισθέντος δε του Αλεξάνδρου έν
Μαλλοις, οι μεν ανέγραψαν δτι δ ίατρδς Κριτόδημος, Άσκληπιάδης τδ
γένος, έξείλκυσε τδ βέλος, διευρύνας τδ τραύμα διά τομής, οι δε δτι
έπραξε τούτο δ σωματοφύλαξ Πέρδικας, «ξίφει έπιτεμών τήν πληγήν»

1 Ηρόδοτος Γ, 2, 130.
2 Ξενοφώντος, Ε λ λ η ν ι κ ά VI, 1, 6.
3 Διόδιορος Σικελιώτης XV, 87, 1 καί 5 καί 6. Πρβλ. Cornelius Nepos*
Έπαμεινοννδας. 9.
* Πλίνιος VII, 37.
5 Άρριανοΰ Ά ν ά β α σ ι ς II, 4, 8.—Διόδωρος XVII, 31, 4 καί 5.
 13

τη παρακελεύσει του ’Αλεξάνδρου1. Περί δε του Γλαυκίου λόγον

ποιούνται δ Άρριανδς 2 καί δ Πλούταρχος 3.
Ό Νικίας ή Κινεας ήν ιατρός του Πύρρου 4, δ Έρασίστρατος του
Σελεύκου Νικάτορος, δ Άνδρέας Καρύστιος του Πτολεμαίου Φιλοπά-
τορος 5 καί δ Μητρόδωρος του Άντιόχου Α\
Έ ν τη περί τήν Σελλασίαν μάχη (222 π. X.) δ Φιλοποίμην τραυ­
ματιστείς διά μεσαγκύλου (ακοντίου, ου έν τω μέσω προσεδέετο δερ­
μάτινος βρόχος, καλούμενος αγκύλη), διαπεράσαντος άμφοτέρους τούς
μηρούς, έθραυσε τούτο διά της κινήσεως των σκελών και ειτα «εξ
άμφοτέρων αυτού των μηρών οι ιατροί τη μεν τον σαυρωτηρα έξειλ-
κον, τη δε την αιχμήν» 6.

Οί Έλληνες έν γένει μεγάλην κατέβαλλον μέριμναν καί φροντίδα

προς αποκομιδήν καί διάσωσιν τών τραυματιών καί τών καμνόντων κατά
τάς έκστρατείας, καθήκον άπαραίτητονύθεωρούντες τούτο καί κακόν
δεινότατον ύπολαμβάνοντες τήν έγκατάλειψιν αυτών, δσάκις ύπδ άνω-
τέρας βίας ήναγκάζοντο πρδς τούτο.
Ό ύπδ τον Νικίαν^αί Δημοσθένην στρατός τών ’Αθηναίων μετά
τήν όλεθρίαν έν Σικελία ήτταν άπολέσας πάσαν έλπίδα σωτηρίας διά
θαλάσσης, άπεφάσισεν ί'να άποτολμήση άπεγνωσμένην κατά γην ύπο-
χώρησιν, καίπερ καί ταύτηΛύδεμίαν παρέχουσαν προσδοκίαν οιασώ-
σεως, έκτος εάν απρόοπτόν τι ήθελε συμβή 7. Καθ’ ήν δε στιγμήν
έμελλαν νά : καταλίπωσι τδ μοιραΐον στρατόπεδον, ιστορεί δ Θουκυδί­
δης, αλγεινά" Αισθήματα κατέλαβον τήν Θέαν καί τήν ψυχήν έκάστου*
έβλεπον τούς νεκρούς κειμένους άτάφους, ών ήναγκάζοντο ν’ άποχω-
ρισθώσι χωρίς νά δύνανται ν’ άπονείμωσιν αύτοΐς τά νόμιμα· αλλά τδ
φοβερώτατον πάντων υπήρξεν δ άποχωρισμδς άπδ τών τραυματιών καί
ασθενών, οιτινες ήσαν τοις ζώσιν άντικείμενον πολλώ μείζονος λύπης
καί τών απολωλότων έτι άθλιώτεροι. Καί δλος δ στρατός Ιμπλεως

1 Άρριανοΰ Ά ν ά β α σ ι ς VI, 11, 1.

2 Άρριανοΰ Άνάβασις VII, 14, 4.
3 Πλουτάρχου ’Αλέξανδρος LXXII.
4 Αίλιανοΰ Π ο ι κ ί λ η ι σ τ ο ρ ί α XII, 38.
5 Πολύβιος V, 85.
6 Παυσανίας ’Α ρ κ α δ ι κ ά XLIX, 6. Πρβλ. Πλουτάρχου Φ ι"λ ο­
π ο ί μ η ν, 6.
7 Θουκυδίδου βιβλ. Ζ, 71, 6.
 14

δακρύων καί αμηχανίας έπΐ τούτους μετά δυσκολίας έξεκίνει έκεΐθεν,

εί καί έπρόκειτο ν’ άπομακρυνθή εκ γης πολέμιας, ένθα μείζω ή κατά
δάκρυα έπαθε.. . Παρίστα δέ θέαμα μεταναστευούσης πόλεως δλης,
έξ έφόδου έαλωκυίας
Τοιαύτη ήν ή θλίψις καί ή άπόγνωσις τοΰ στρατού των ’Αθηναίων,
μη δυναμένου κατ’ ανάγκην άδήριτον νά θάψη τούς νεκρούς καί το
πάντων άλγεινότατον νά συμπαραλάβη τούς τραυματίας, άτε υπό κιν­
δύνων και τούτου περιστοιχιζομένου και εις όλεθρόν άφευκτον βαίνοντος.
Τα περί τούτου δ Διόδωρος ιστορεί ούτως· «οι δέ των ’Αθηναίων
στρατηγοί διελόμενοι τούς στρατιώιας εις δύο μέρη, και τά μέν σκευο­
φόρα καί τούς αρρώστους εις μέσον λαβόντες, τούς δέ δυναμένους μάχε-
σθαι προηγεισθαι καί ούραγεΐν τάξαντες, προήσαν επί Κατάνης» 12.
’Αλλά διδακτική υπό την έποψιν τής ιατρικής υπηρεσίας των
στρατευμάτων εν ταΐς έκστρατείαις είναι ή κάθοδος των Μυρίων, εν ή
καιαδείκνυται οια πρόνοια καί οια μέτρα έλαμβάνοντο υπό των ήγε-
τών αυτών περί των τραυματιών καί ασθενών.. Μικρός έλλή:νικός στρα­
τός, έγκαταλειφθείς μετά την παρά τά Κούναξα μάχην μόνος είς τά
απώτατα βάθη ηπείρου ξένης, άνευ ήγεμόνων,': ^ριεστοιχισμένος υπό
εκατόν μυριάδων βαρβάρων, ήναγκάσθη διά μόνων τών ιδίων δυνάμεων
ν’ άναλάβη τον περί τής εαυτού σωτηρίας αγώνα. Ύπό την ήγεσίαν
κυρίως τοΰ έκ τών ύπ’ αυτού έκλεγέντων στρατηγών Ξενοφώντος, έπο-
ρεύθη διά τής Μεσοποταμίας, τής Μήδειας, τής ’Αρμενίας προς τά
μεσημβρινά παράλια τοιΓ Εύξείνου πόντου, διερχόμενος διά λαών βαρ­
βάρων καί ώς επί το πλειστον πολεμίων, άνευ ζωοτροφιών, χωρίς γνώ-
σεως τής χώρας, έν τω μέσω άδιακόπων επιβουλών καί προδοσιών, έξ
ανάγκης έμπιστευόμενος ώς τά πολλά τά τής πορείας αυτού εις όδη-
γούς απίστους, παλαιών καί κατά τών ανθρώπων καί κατά τής πείνης
καί κατά τού ψύχους, ύπερβαίνων δρη άγρια καί χιονοσκεπή, διαπλέων
ποταμούς χωρίς γεφυρών καί λέμβων 3, καί μεθ’ δλα ταΰτα νικητής
πανταχού άναδεικνύμενος άφίκετο μετά τετράμηνον πορείαν εις τήν
πρώτην ελληνικήν πόλιν, τήν Τραπεζούντα.

1 Θουκυδίδου βιβλ. Ζ, 75, I—4.

2 Διόδωρος XIII, 18, 6. Ενταύθα ό Διόδωρος καλεΐ μια λέξει άρριόστους
αυτούς εκείνους, ούς ό Θουκυδίδης ορίζει τραυματίας καί ασθενείς. Πολλάκις
οί αρχαίοι συγγραφείς δ ι’ δρων τής εσωτερικής ιατρικής άναγράφουσιν αδια­
κρίτως πάσαν έν γένει πάθησιν παθολογικήν καί χειρουργικήν, ούδεμιάς δια-
κρίσεως ύπαρχοΰση; τότε μεταξύ παθολογίας καί χειρουργικής.
3 Ξενοφώντος Κ ΰ ρ ο υ Ά ν ά β α σ ι ς Γ, 1, 2.
 15

Ό μικρός στρατός προελαύνων άφικνεΐται μετά συνεχείς άψιμα-,

χίας κατά των παρακολουθούντων αυτόν Μιθριδάτου καί Τισσαφέρνους
εις κώμας, ένθα ηύλίσθη έπί τρεις ή μέρας καί χειρουργεΐον έν οίκίαις
κατέστησε προς νοσηλείαν των τραυματιών* «...πορευόμενοι (οι Έ λλη ­
νες) οι μέν έν τη δδω. . οι δε κατά τδ δρος. . . άφίκοντο εις τάς κώμας
καί ιατρούς κατέστησαν οκτώ* πολλοί γάρ ήσαν οι τετρωμένοι. Ενταύθα
έμειναν ήμέρας τρεις καί των τετρωμένων ένεκα καί άμα έπιτήδεια
είχον πολλά. . . Τετάρτη δ’ ημέρα καταβαίνουσιν εις τό πεδίον. Έπεί
δέ κατέλαβεν αυτούς Τισσαφέρνης σύν τη δυνάμει, έδίδαξεν αυτούς
ή ανάγκη κατασκηνησαι ού πρώτον είδον κώμην καί μη πορεύεσθαι
έτι μαχομένους* πολλοί γάρ ήσαν οι απόμαχοι (οι άμαχοι, οι απόλε­
μοι, οι έκτος μάχης, ήτοι) οι τετρωμένοι καί οι εκείνους φέροντες (δια-
κομίζοντες) καί οι τών φερόντων τά δπλα δεξάμενοι (καί οί τά δπλα
τών τούς τραυματίας διακομιζόντων φέροντες)» 3.
Ή τών τραυματιών δέ καί τών καμνοντων έν γένει έγκατάστασις
έν οίκίαις, έν στέγαις γειτνιαζουσών κωμών καί χωρίων|ήν συνήθης
παρά τοΐς Έ λλησιν 123, οιτινες έν ανάγκη Ιπραττον τούτο καί άκόντων
τών κατοίκων* διότι δταν κατόπιν οι Έ λληνες άφίκοντο εις τά παρά
τον Εύξεινον πόντον Κοτύωρα, πόλιν ελληνικήν, αποικίαν τών Σινω-
πέων, ένθα έμειναν ήμέρας τεσσαράκοντα πέντε, οί δέ κάτοικοι τής
πόλεως ταύτης ¡¿ρνουντο έν αρχή νά παράσχωσιν αύτοΐς τρόφιμα πρδς
αγοράν καί να δεχθώσι τούς^ασθενοϋντας, «ού γάρ παρειχον αγοράν
ούδ5 εις τδ τείχος τού|- άσθενοϋντας έδέχοντο <*, ό Ξενοφών άπαντών
εις τά τών έκ Σινώπης πρέσβεων παράπονα διά τήν έν τη πόλει τών
Κοτυωριτών βία έγκατάστασίν τινων έκ τών στρατιωτών λέγει* «...Κοτυω-
ρίτας δέ ούς ύμετέρους φατέ είναι, είτι αυτών είλήφαμεν, αυτοί αίτιοί
είσιν* ού γάρ ως φίλοι προσεφέροντο ήμιν, αλλά κλείσαντες τάς πύλας
ούτε είσω έδέχοντο ούτε έξω αγοράν έπεμπον. .. "Ο δέ λέγεις βία
παρελθόντας σκηνούν, ήμεις ήξιουμεν τούς κάμνοντας εις τάς στέγας
δέξασθαι* έπεί δέ ούκ άνέωγον τάς πύλας, ή ήμάς έδέχετο αύτδ τδ
χωρίον, ταύτη είσελθόντες άλλο μέν ούδέν βίαιον έποιήσαμεν, σκη-
νοΰσι δ’ έν ταις σκηναις οί κάμνοντες τά αότών δαπανώντες, καί τάς
πύλας φρουρουμεν, δπως μή έπί τω υμετέρω αρμοστή (υπδ τήν έξου-

1 Ξενοφώντος Κ ύ ρ ο υ Ά ν ά β α σ ι ς Γ, 4, 30, 31 καί 32.

2 Πρβλ. καί: Δ, 4, 7 και 14.—Δ, 5, 9, 22 καί 23.—Δ, 8, 22.—Ε, β, 3—6 κτλ.
3 Ξενοφώντος Κ ύ ρ ο υ Ά ν ά β α σ ι ς Ε, 5, 6.
 16

αίαν του υμετέρου- άρμοστού) ώσιν οί κάμνοντες ήμών, άλλ’ έφ’ ήμΐν
ή κομίσασθαι (άλλα-νά δυνάμεθα ημείς ν’ άποκομίσωμεν αυτούς) δταν
βουλώμεθα. Ο: δε άλλοι, ώς δράτε, σκηνουμεν υπαίθριοι έν τη τάξει» 1.
Φονευθέντων παρά τα Καρδούχια δρη δύο των στρατιωτών και
ένεκα της εσπευσμένης πορείας μη δυνατής καταστάσης της κηδείας
αυτών, δ Ξενοφών μέμφεται τον στρατηγόν Χειρίσοφον* «Καί ένταύθα
αποθνήσκει άνήρ αγαθός Λακωνικός Κλεώνυμος τοξευθείς. . . είς τάς
πλευράς, καί Βασίας ’Αρκάς διαμπερές την κεφαλήν. Έπεί δε άφί-
κοντο εις τον σταθμόν, ευθύς ώσπερ είχεν 6 Ξενοφών έλθών προς τον
Χειρίσοφον ήτιάτο αυτόν, δτι ούχ υπέμεινεν, άλλ’ ήναγκάζοντο φεύ-
γοντες άμα μάχεσθαι. Καί νυν δύο καλώ τε κάγαθώ άνδρε τέθνατον
καί ούτε άναλέσθαι ούτε θάψαι έδυνάμεθα» 12. Έκ. τούτων καταφαίνε­
ται πόσον έφείδοντο τών ύπ’ αυτούς άνδρών οί ήγέται καί οιον κακόν
ένομίζετο ή παράλειψις τής ταφής τών νεκρών.
Καταληφθείσης τής στρατιάς υπό χιόνοί, δ Ξενοφών αυτός έδιδε
το παράδειγμα έργαζόμενος καί υποβάλλων έαυτόν πάντοτε εις κινή­
σεις* «Νυκτερευοντων δ’ αυτών ένταύθ’ έπιπιπτει χιών-'άπλετος, ώστε
άπέκρυψε καί τά δπλα καί τούς άνθρώπους κατακειμένους* . . . καί
πολύς δκνος ήν άνίστασθαι* κατα/.ειμένων γάρ άλεεινόν ήν ή χιών
έπιπεπτωκυια, δτω μή παραρρυείη (θαλπωρήν ήσθάνοντο οί κατακεί-
μενοι υπό την χιόνα, δταν αύτη δεν εξέφευγε διαρρέουσα επί τά πλά­
για). Έπεί δε Ξενοφών έτόλμησε γυμνός άναστάς σχίζειν ξύλα, ταχ’
άναστάς τις καί άλλος εκείνου άφελόμενος έσχιζεν. Έκ δέ τούτου καί
αί άλλοι άναστάντες πυρ έκαιον καί έχρίοντο. .. . » ,3
Πρός προφυλακήν δέ τών εις τό ψύχος εκτεθειμένων μερών έχρώντο
έντρίψεσι διά παχειών ουσιών, οίον ύείου στέατος, έλαίου σησάμης,
πικρών άμυγδάλων, τερεβενθίνης, ώς δή ποιοΰσι καί σήμερον έν Σιβη­
ρία οί Ρώσσοι στρατιώται* «πολύ γάρ ένταύθα εύρίσκετο χρίμα, φ
έχρώντο άντ’ έλαίου, σύειον καί σησάμινον καί άμυγδάλινον έκ τών
πικρών καί τερεβίνθινον» 4.
Διετέλει δ’ δ Ξενοφών άπαύστως προνοών περί τού στρατεύματος,
έπικουρών μέν έν χαλεπαΐς περιστάσεσι, παρακαλών δέ καί πάση τέχνη
καί μηχανή παροτρύνων καί έν άνάγκη άπειλών τούς βραδύνοντας

1 Ξενοφώντος Κύ ρ ο υ Ά ν ά β α σ ι ς Ε, 5, 19—21. Πρβλ. καί VII, 2,6.

2 Ξενοφώντος Κ ύ ρου Ά ν ά β α σ ι ς Δ, 1, 18 καί 19.
3 Ξενοφώντος Κ ύ ρ ου Ά ν ά β α σ ι ς Δ, 4, 11 καί 12.
4
Ξενοφώντος Κάρου Ά ν ά β α σ ι ς Δ, 4, 18.
 17

ή μένοντας, δπως βαδίζωσι και χωρώσιν έμπρός* «Ή ν δέ της χιόνος

το βάθος δργυιά ... Εντεύθεν δέ την έπιοϋσαν ήμέραν δλην έπορεύοντο
διά χιονος, καί πολλοί των ανθρώπων έβουλιμίασαν. Ξενοφών δ5 Οπι­
σθοφυλακών καί καταλαμβάνων τούς πίπτοντας τών ανθρώπων ήγνόει
δ,τι τδ πάθος εϊη. ’Επειδή δέ είπε τις αύτω, δτι σαφώς βουλιμιώσι
καν τι φάγωσιν, άναστήσονται, περιιών περ'ι τα υποζύγια, ε’ί πού τι
δρφη βρωτδν (βρώσιμον), διεδίδου και διέπεμπε δίδοντας τούς δυναμέ-
νους παρατρέχειν τοΐς βουλιμιώσιν. Επειδή δέ τι έμφάγοιεν, άνίσταντο
κα'ι έπορεύοντο» 1.— Έμενον δέ καθ’ δδον στρατιώταί τινες υπο τής
χιονος τυφλωθέντες ή παθόντες γάγγραιναν τών δακτύλων τών ποδών
έκ κρυοπαγημάτων* κατεδείχθη δέ προφυλακτικδν έπικούρημα κατά
τής χιονος τοις μέν οφθαλμοΐς οίονδήποτε μέλαν τιθέμενον προ αυτών,
τοΐς δέ ποσιν ή αδιάκοπος κίνησις τούτων και ή άφαίρεσις τών υπο­
δημάτων κατά τήν νύκτα* «Έλείποντο δέ τών στρατιωτών οι τε διε­
φθαρμένοι υπδ τής χιονος τούς ύφθαλμούς^οι τε δπδ του ψύχους τούς
δακτύλους τών ποδών άποσεσηπότες. Ί3ν δέ τοΐς μέν δφθαλμοΐς έπι­
κούρημα τής χιονος, εΐ τις μέλαν τι έχων προ τών δφθαλμών έπο-
ρεύετο, τών δέ ποδών, εΐ τι|ν*κινοΐτο και μηδέποτε ήσυχίαν έχοι καί
εις τήν νύκτα ύπολύοιτο...» 2.
Καί κατωτέρω* «Ένταϋδ’ έκτραπομενοι (οι στρατιώταί) έκάθηντο
καί ούκ έφασαν πορεύεσθαι. ^ 0 δέ Ξενοφών έχων οπισθοφύλακας ως
ήσθετο, έδεΐτο αύτών πάση τέχνη καί μηχανή μή άπολείπεσθαι, λέγων
δτι έπονται πολλοί πολέμιοι συνειλεγμένοι, καί τελευτών έχαλέπαινεν.
Οι δέ σφάττειν έκέλευον* ου γάρ αν δύνασθαι πορευθήναι. . . . Καί
Ξενοφών μέν καί οι σύν αύτω είπόντες τοΐς άσθενοΰσιν, δτι τή υστεραία
ήξουσί τινες επ’ αυτούς, πορευόμενοι. . . . έντυγχάνουσιν έν τή δδω
άναπαυομένοις έπί τής χιονος τοΐς στρατιώταις . . . . καί άνίστασαν
αυτούς. Οι δέ Ιλεγον, δτι οι έμπροσθεν ούχ ύποχωροΐεν . . . . Ενταύθα
καί οι περί Ξενοφώντα ηύλίσθησαν αυτού άνευ πυρδς καί άδειπνοι. . . .
Έπεί δέ προς ήμέραν ήν, δ μέν Ξενοφών πέμψας πρδς τούς άσθε-

1 Ξενοφώντος Κ ΰ ρ ο υ SA ν ά β α σ ι ς Δ, 5, 4 —9. Κατά Πλούταρχον

ό Βρούτος ύποστάς τό αυτό τής βουλιμίας αίσθημα έκινδύνευσε ν1 άπούάνη
(Π?νθυτάρχου Βρούτος 25 καί 26). Καί κατά τήν ύποχοόρησιν δέ τών Γάλλων
έκ Μόσχας τώ 1812 παρετηρήύη το φαινόμενον τούτο παρά τοΐς στρατιώταις
(Morichau—Beaupré. Des effets et des propriétés du froid. Thèse de
Montpellier, 1877, No 20).
2 Ξενοιρώντος K ύ ρ ο υ Ά ν α β α σ ι ς Δ, 5. 12 κοί 18.

/
 18

νοΰντας τούς νεωτάτους (τούς, ώς θά έλέγομεν σήμερον, νοσοκόμους

ή τραυματιοφόρους) άναστήσαντας έκέλευσεν άναγκάζειν προϊέναι» χ.
Ό Ξενοφών ού μόνον βίαν μετεχειρίζετο κατ’ έκείνων, οί'τινες
υστερούντες εν τή πορεία έκινδύνευον νά υποστώσι τά έκ τής κρυμο-
παγίας κακά ή νά φονευθώσιν υπό των παρακολουθούντων εχθρών,
άλλα καί επληττεν εν ανάγκη τούς υπό του ψύχους άόρανοϋνΐας καί
άρνουμένους νά βαδίζωσι* διότι έξ ιδίας πείρας έγνώριζε τό έπικίνδυνον
τής έν τοιαύταΐς περιστάσεσιν ακινησίας ή άναπαύσεως, έπειδή ημέραν
τινά, καθ’’ ήν έπεκράτει δριμύ ψύχος, καθεσθείς δπως άναμείνη στρα-
τιώτας συσκευαζομένους, μεγάλην έδοκίμασε δυσκολίαν ν’ άνεγερθή·
« νΗδη δε καί μαλακιζόμενόν τινα και ούκ έθέλοντα άνίστασθαι, αλλά
προϊέμενον αυτόν τοις πολεμίοις και επαισα και έβιασάμην πορεύεσθαι.
Έν γάρ τω ίσχυρψ χειμώνι και αυτός ποτέ άναμένων τινάς συσκευα­
ζομένους καθεζόμενος συχνόν χρόνον κατέμαθον άναστάς μόλις και
τά σκέλη έκτείνας. Έν έμαυτφ ουν πείραν λαβών εκ τούτου καί άλλον,
όπότε ίδοιμι καθήμενον καί βλακεύοντα, ήλαυνον* τό γάρ κινείσθαι
καί άνδρίζεσθαι παρείχε θερμασίαν τινά καί ύγρότηψ, τό δε καθήσθαι
καί ήσυχίαν έχειν εώρων υπουργόν δν τω τε άποπήγνυσθαι το αίμα
καί τω άποσήπεσθαι τούς των ποδών δακτύλους, άπερ πολλούς καί
Ομείς ίστε παύοντας. "Αλλον οέ γε ίσως άπολειπόμενόν που διά βαστώ-
νην καί κωλύοντα καί ύμάς τούς πρόσθεν καί ή μάς τούς όπισθεν
πορεύεσθαι επαισα πύξ, δπως^μή λόγχη υπό των πολεμίων παίοιτο»2.
Καί ού μόνον ο Ξενοφών, αλλά καί πάντες οι άλλοι στρατηγοί
έκήδοντο τών καμνόντων καί τών υστερούντων έν τή πορεία* «Χειρί-
σοφος μεν ούν^καί δσοι έδυνήθησαν τού στρατεύματος ένταύθα (έν τή
κώμη εις ήν προλαβόντες άφίκοντο) έστρατοπεδεύσαντο, τών δ’ άλλων
στρατιωτών οί μη δυνάμενοι διατελέσαι την δδόν ένυκτέρευσαν (υπαί­
θριοι) άσιτοι καί άνευ πυρός .. . . Έν δε τούτω Χειρίσοφος πέμπει τών
έκ τής κώμης σκεψομένους, πώς εχοιεν οί τελευταίοι. Οί δε άσμενοι
ίδόντες τούς μεν άσθενούντας τούτοις παρέδοσαν κομίζειν έπί το στρα-
τόπεδον (τό έν τή κώμη), αυτοί δε έπορεύοντο, καί πριν είκοσι στάδια
διεληλυθέναι, ήσαν προς τή κώμη, ένθα Χειρίσοφος ηύλίζετο. Έπεί
δέ συνεγένοντο άλλήλοις (οί στρατηγοί), έδοξε κατά τάς κώμας ασφαλές
είναι τάς τάξεις σκηνουν. Καί Χειρίσοφος μεν αυτού έμενεν, οί δέ1

1 Ξενοφώντος Κ ύ ρ ο υ Ά ν ά β α α ι ς Δ, δ, 16—21.
2 Ξενοφώντος Κ ύ ρ ο υ 9Α ν ά β α σ ι ς Ε, 8. 14—16.
 19

άλλοι διαλαχόντες ας έώρων κώμας έπορεύοντο έκαστοι τούς εαυτών

έχοντες» 1.
Οΰτω πορευόμενοι ο: Μύριοι, δδεύοντες κατά μικρούς σταθμούς
τριών ή τεσσάρων παρασαγγών κατ’ έλάχιστον, εξ, επτά ή οκτώ κατά
μέγιστον και πέντε (ήτοι 28 περίπου χιλιομέτρων) κατά μέσον δρον,
διανέμοντες, ένεκα τών συχνών μετατοπίσεων του στρατεύματος, τούς
τραυματίας καί τούς ¿πωσδήποτε κάμνοντας εις τάς γειτνιαζούσας
έκάστοτε κώμας καί χωρία μετ’ έγκαταστάσεως παρ’ αύτοις άναλόγου
αριθμού ιατρών, συναποκομίζοντες δε πάση σπουδή καί μερίμνη πάντας
τούς δι’ οιανδήποτε νοσηράν αιτίαν υστερουντας τών στρατιωτών,
άλληλοδιαδόχως μαχόμενοι καί αναπαυόμενοι, άφικνοΰνται τέλος εις
Τραπεζοΰντα.
Έ κ τών είρημένων καταδείκνυται δτι κατά τήν άξιομνημόνευτον
ταύτην κάθοδον τών Μυρίων ή ιατρική υπηρεσία ούδέν τό ελλιπές
ένεφάνιζε, κινεί δέ τούτο τον θαυμασμόν. Κρίνων δέ τις έκ τών οκτώ
ιατρών, οιτινες, ως ανωτέρω έρρήθη, έτοποθετήθησαν παρά τοις έν
ταις κώμαις έγκατασταθεισι τραυματίαις, ελλόγως συμπεραίνει δτι
δ αριθμός τών έν τή δλη σταατια ιατρών ήν ίκανώς μέγας καί δτι πλήν
τών προς θεραπείαν τών τραυματιών καί^νοσούντων έν γένει άποσπω-
μένων έκάστοτε ιατρών θά παρέμενον βεβαίως καί άλλοι ιατροί έν τω
στρατεύματα διότι εύλογον είναι νά πιστεύση τις δτι άνηρ, οιος δ
ΙΕενοφών, ουδέποτε θ’ άπέσπα δλους τούς ιατρούς χάριν μόνον τών έν
ταις κώμαις καί πόλεσΡ’ποποθετουμένων κατά τήν πορείαν τραυματιών
καί καμνόντων, άποστερών τό λοιπόν στράτευμα παντός ιατρού. Ή ανα­
λογία δέ τού αριθμού τών ιατρών προς τήν δύναμιν τού στρατού δια-
τελεΐ άγνωστος. Στηριζόμενος 8’ δμως τις εις τήν Λακεδαιμονίων
πολιτείαν τού Ξενοφώντος δύναται πιθανώς νά είκάση δτι είς ιατρός
άνελόγει πρός μίαν μόραν 12.
Σημειώσεως δ’ άξιον είναι δτι έκ τών 12,900 άνδρών τής δλικής
αρχικής δυνάμεως τών Μυρίων, δση δήλον δτι ήν κατά τήν εξ Εφέσου
τής Ιωνίας έκκίνησιν αυτών, διεσώθησαν μέχρι Κερασούντος 8,600,
άπολεσθέντων μόνον 4,300, ών οι μέν έφονεύθησαν υπό τών πολεμίων

1 Ξενοφώντος Κ υ ρ ο υ Ά ν ά β α σ ι ς Δ, 5, 11, 22 καί 23.

2 Μόρα ήν σώμα (λόχος) στρατιωτικόν έν Σπάρττμ οΰ ή κανονική δύναμις
άπετελείτο έκ 576 άνδρών (Ξενοφώντος Λακεδαιμονίων πολιτεία VI, 4), ήδύ-
νατο δ’ όμως ν’ άνέλθχ) καί είς 700, 900 καί 1000,
 20

(παρά τα Κούναξα καί έν ταΐς διαφόροις κατά την κάθοδον μάχαις),

οί δέ άπέθανον υπό του ψύχους καί πίνες υπό νόσων
Έβδομήκοντα δέ περίπου έτη μετά την κάθοδον των Μυρίων δ υπδ
τον Μ. ’Αλέξανδρον στρατός έν ’Ασία χωρών εις την Βακτριανήν δια
μέσου άπεράντων έρημων διακοπτομένων υπό σειρών όρέων ύπέστη τα
αυτά σχεδόν οια καί οι 6πό τον Ξενοφώντα Έλληνες δεινοπαθήματα
υπό του ψύχους. «Έ ν τη άπεράντω ταύτη έρήμω, γράφει δ Quintus
Curtius, έστερημένος πάσης ανθρώπινης βοήθειας δ στρατός παντοΐα
ύπέστη δεινά, την πείναν, το ψύχος, τον κάματον, την άποθάρρυνσιν.
Καί πολλοί μεν άπέθανον ύπό του ύπερβάλλοντος της χιονος ψύχους,,
άλλοι δ’ έσχον τούς πόδας σε-σηπότας καί πλεΐστοι έβλάβησαν τούς
οφθαλμούς ή έτυφλώθησαν έκ της θέας της χιονος. Οι στρατιώται δέ
υπό του καμάτου καταπεπονημένοι, κατέπιπτον έπ'ι του πάγου καί,,
άκινητούντες, έπί τοσουτον υπό του ψύχους άπεναρκοϋντο, ώστε άπέ-
βαινεν αύτοις αδύνατον να έγερθώσιν. Ή τοιαύτη δ’ άπονάρκωσις
άπεσοβεΐτο μόνον διά της βεβιασμένης πορείας w 2.
Ό ’Αλέξανδρος δμως, ώσπερ καί δ Ξενοφών, παράδειγμα τοΐς
ύφ’ αυτόν παρεχόμενος, πανταχοϋ παρών καί αείποτε πεζή δδοιπορών,
τούς μέν άνήγειρε, τούς δέ ένεθάρρυνε καί τούς πάντας εις τό βαδίζειν
παρώτρυνεν. Ό δέ αήττητος έν τοΐς μόχθοις καί ταΐς μάχαις μέγας
ουτος στρατηλάτης μεθ* έκάστην μάχην καί τούς· τραυματίας τακτικώς
έπεσκέπτετο, έμψυχών καί έγκωμιάζων αυτούς (δρα κατωτέρω) 3.
-------------------------------
1 Ξενοφώντος Κύρου Άνάβασις Ε, 3, 3. Πρβλ. <Γ, 2, 16.
2 Quintus ICurtius. De rebus gestis Alexandri, βιβλ. Z, 3, 11.
3 Μετά δισχίλια καί διακόσια έτη, έν τοΐς νεωτέροις χρόνοις, ή μεγάλη
στρατιά του Ναπολέοντος εξ 640 χιλιάδων άνδρών, υποχωρούσα έκ Μόσχας υπό
τάς αύτάς περίπου καί ή μικρά στρατιά των Μυρίων περιστάσεις, ύπέστη αληθή
πανωλεθρίαν, άπωλέσασα 610 χιλιάδας, διασωθέντων μόνον 30,000 περίπου
άνδρών. «Κατά την ύποχώρησιν ταύτην, ' γράφει ό Γάλλος στρατιωτικός ιατρός
De Santi, ώς καί κατά την έξ 'Ισπανίας, ούδεμία έ?*,ήφθη πρόνοια περί των
τραυματιών καί ασθενών, οί δ5 έξ οίασδήποτε νοσηρας καταστάσεως υστερούντες
τών στρατιωτών έν τη πορεία ήσαν έκ τών προτέριον καταδεδικασμένοι εις
άνηλεή σφαγήν υπό του έχθροϋ». (L. De Santi. L a q u e s t i o n d e s p r e ­
m i e r s s e c o u r s s u r l e c h a m p de b a t a i l l e , Semaine
médicale, 1S95, p. 421). Οί στρατιώται κατά τον αρχίατρον τής Ναπολεόντειου
στρατιάς ταύτης Larrey έπορεύοντο gv πενθίμω σιγή καί έν τοιαύτη καταβολή
καί νάρκη, ώστε μόλις άνεγνώριζον άλ?α|λους, καί . . . τέλος κατέπιπτον παρά
τούς πόδας τών συστρατιο^τών, υϊτινες ούδ’ έστρεφον καν τά βλέμματα προς
αυτούς. (Larrey. M é m o i r e s de c h i r u r g i e m i l i t a i r e , t. IIIr
p. 250).
 21

*
**
Ενταύθα σκέπιμον κρίνομεν ίνα διά βραχέων διαλάβωμεν περί του
δπλισμοΰ των αρχαίων Ελλήνων, περί των κυριωτέρων τραυματισμών
και περί των έν ταΐς μάχαις τραυματικών απωλειών.
Ό δπλισμός τών παρά τοίς άρχαίοις Έλλησιν οπλιτών, οιτινες και
τήν αληθή δύναμιν τών στρατευμάτων άπετέλουν, ήν ή πανοπλία,
ήτις άπηρτίζετο εξ άσπίδος, κράνους, Θώρακος και κνημίδων (οπλών
αμυντικών) καί ξίφους καί δέρατος (οπλών επιθετικών άγχεμάχων).
Οί ψιλοί δέ στρατιώται (άνοπλοι, γυμνοί, γυμνήται ή γυμνήτες), καλού­
μενοι ουτω προς αντιδιαστολήν από τών δπλιτών ή πάνοπλων, ούδένα
αμυντικόν δπλισμόν έφερον καί αντί δέρατος* καί ξίφους ειχον τέξον,
άκέντιον (μικρόν και κοϋφον δέρυ, πέρρωθεν βαλλέμενον) και σφενδένην.
Έ κ τής αιχμής δέ ή άκωκής ή λέγχης, εις ήν άπέληγε τό πρέ-
σθιον άκρον του δέρατος, έκαλειτο συνηθέστατα λόγχη καί δλον τό
δέρυ και μάλιστα τό μακρέν, τό κυρίως δέρυ, τό προς διάτρησιν ή
διακέντησιν μάλλον ή προς βίψιν (άκέντιον), χρήσιμον.
Έπι τής Μακεδονικής ήγεμονίας δ δπλισμός τών φαλαγγιτών συνί-
στατο έκ θώρακος, άσπίδος, καυσίας (^Μακεδονικού εθνικού πιλικίου),
περικνημίδων, ξίφους μινρου καί τής σαρίσης, μακεδονικής λέγχης,
ήτις ήν δέρυ μακρέτατον, μήκους περίπου 16 ποδών (5 μέτρων ως
έγγιστα).
Οί κυριώτεροι δέ τών τραυματισμών ήσαν διατρήσεις ή διακεντή-
σεις, συνήθως βαθείαι, διαμπερείς* τομαι και εντομαι ως έπι τό πλεΐ-
στον εύρυτενείς και μάλλον ή ήττον βαθείαι (διά δέρατος, ακοντίου,
ξίφους, βέλους, μετ’ έμμονής ή ού έν τω τραύματι του τραυματικού
οργάνου, θραυσθέντος, ή του βέλους)* τραύματα μετά θλάσεως, κατα-
θραύσεως, καταγμάτων, αιμορραγιών ιδία αρτηριακών ί .
1 Έκ τής μελέτης τών αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, ως και έκ τής
παραβολής τών κειμένιυν αυτών οσάκις τυχόν άναφέρονται περί τό αυτό ίστο-
ροΰμενον (λ. χ. Θουκυδίδου Ζ, 75, 2 καί Διοδώρου XIII, 18, 6), καταφαίνεται
ότι διά μέν τών Ιατρικών όρων οίοι «τραυματίαι, τετρωμένοι» καί τών τοιου-
των σημαίνονται (αύτόδηλον δ5 άλλως τε τούτο), ως καί νυν, οί φέροντες βλά-
βας άποτόκους πλ,ήξεοος διά πολεμικών όπλων ή τραυματικών οργάνων.
Ά λ λ 5 όμως υπό τάς ονομασίας οΐαι «ασθενείς, νοσοΰντες, κάμνοντες, πάσχοντες,
άρρωστοι__* νοούνται οΰχί όπως σήμερον μόνοι οί παθολογικά ή εσωτερικά
νοσήματα νοσοΰντες, αλλά πάντες συλλήβδην οί υπό οίασδήποτε παθήσεως
βεβλημένοι, παθολογικοί τε καί χειρουργικοί, συμπεριλαμβανομένων καί τών
τραυματιών. Τό δέ τραύμα δ,τε "Ομηρος καί ό 'Ιπποκράτης, ιδία τό αρτιγε­
νές, καλοΰσιν έλκος.
 22

'Ως προς δέ τάς τραυματικάς απώλειας έν τοΤς κατά την προκει-

μένην έποχήν πολέμοις, ώς άλλως τε καί έν τοΐς εφεξής μέχρι της
χρήσεως των έκηβόλων (πυροβόλων) οπλών, σημειώσεως άξιον είναι,
τούτο, δτι των μαχών διεξαγόμενων κυρίως οι’ άγχεμάχων οπλών
ευάριθμοι συνήθως περιεσώζοντο μεθ’ έκάστην μάχην τραυματίαι έν
σχέσει προς τον αριθμόν των φονευομένων* διότι οι αντίπαλοι στρατοί
έν τή έρμη του άγώνος σώμα πρδς σώμα συμπλεκόμενοι έμάχοντο
ή μέχρι θανάτου ή μέχρι καταλύσεως τών σωματικών δυνάμεων
τών τραυματιζόμενων, τά δέ τραύματα ήσαν τα πλεΐστα βαρέα και
βαρύτατα.

Μή οπηρετούντων δέ έν τοΐς τότε χρόνοις μονίμως έν τοίς στρατεύ-

μασιν ιατρών, άπαρτιζόντων, ώς νυν, ειδικόν ιατρικόν ή υγειονομικόν
σώμα έν αύτοΐς, άλλα λαμβανομένων έκάστοτε τών ίατρών έκ τής τάξεως
τών αστών, φέρε έπισκοπήσωμεν τίνι τρόπφ ήσκεΐτο*η ιατρική έπί τών
έν πολέμοις τραυματιών και ποια τις έν τοΐς χρόνόις έκείνοις η συνήθης
έν ειρήνη κατάστασις αυτής.
Κατά την έν τή Ίπποκρ§?τείω συλλογή 1 συγγραφήν «περί ίητροΟ»
τό έργον τών στρατιωτικών "ιατρών έν τοΤς· 'πολέμοις συνίστατο κυρίως
είς τήν έκ τών τραυμάτων έξαίρεσιν τώ¥βελών 12 μετά σαφή διευκρίνησιν
και έπίγνωσιν τών σημείων τών ένδεικνυόντων τήν έμμονήν αυτών έν τφ
σώματι* κατά τΙθτ.ο δέ καΠδιεκρίνετο ή στρατιωτική χειρουργική από
τής συνήθους, άτ: ώς προς τήν λοιπήν έπιμέλειαν καί θεραπείαν τών έν
πολέμοις τραυμάτων μή διαφέρουσα τής έν ειρήνη, τής αστικής. Καί ό
συγγραφεύς έπάγεταί' «τον μέν οΟν μέλλοντα χειρουργεΐν στρατεύεσθαι
δει καί παρηκολουθηκέναι στοατεύμασιν. . . . ουτω γάρ αν ειη γεγυμνα-
σμένος προς ταύτην τήν χρείαν . . . . Τών γάρ όπλων ένόντων καί σημεία

1 Ή 'Ιπποκράτειος συλλογή, ής έργα τινά ανάγονται είς άρχαιοτέραν τοΰ

“Ίπποκράτους έποχήν, περι?πχμβάνουσα τά αρχαιότατα τών σωζομένων ιατρικών
συγγραμμάτων, μόνη αΰτη διεσώθη μέχρις ημών, διαςρυγοΰσα τήν καταστροφήν,
άτε τών από 'Ιπποκράτους μέχρι τής ’Αλεξανδρινής Σχολής ιατρικών έργων ή
πονημάτων καί αυτών έτι τών τής Σχολής ταύτης άπολεσθέντων καθ’ ολοκλη­
ρίαν, εκτός περικοπών τινων διασοοϋεισών έν άλλοις συγγράμμασιν.
2 Βέλος δεν σημαίνει μόνον τό βλήμα τοΰ τόξου, άλλα καί παν τό βαλλό;
μενον, παν βλήμα, εν γένει δέ καί παν δπλον ή δργανον τραυματικόν, δόρυ,
ξίφος, μάχαιραν, πέλεκυν καί παν άπόθραυσμα αυτών. Κατ* άκολουθίαν δέ τό
κύριον έργον τών ιατρών έν ταις έκστρατείαις ήν ό έξελκυσμός τών βελών καί
τών έν τοΐς τραΰμασιν έμπεπαρμένων άποθραυσμάτων όπλου οίουδήποτε.
 23

πεπορίσθαι τέχνης έστί πλεΐστον μέρος καί της προς ταΰτα χειρουργίης*
τούτου γάρ υπάρξαντος, ούκ άν παραλίποιτο τρωματίας αγνοηθείς, δταν
χειρουργήται μη προσηκόντως* μόνος δ5 άν ό των σημείων έμπειρος
εικότως έπιχειροίη . . . . » 1. Έδηλώθη δ’ ήδη εν τοις πρόσθεν ότι του
Έπαμεινώνδου εν Μαντινεία, του Φιλίππου εν Μεθώνη, του Μ. Α λε­
ξάνδρου έν τή πρωτευούση των Μαλλών καί του Φιλοποίμενος εν Σελλασία
τραυματισθέντων οί ιατροί έκλήθησαν προς έξελκυσμόν τής άκωκής του
δόρατος από τοϋ πρώτου, του βέλους από τοΰ δευτέρου καί το0 τρίτου
καί των άποθραυσμάτων του ακοντίου από του Φιλοποίμενος. 'Ως δ’
είδομεν, καί οί 'Ομηρικοί ιατροί προ πάσης θεραπείας άπέσπων τα βέλη
(οϊστούς, ίου:) έκ των πληγών.
'Ότι δέ έν τή Ίπποκρατείω συλλογή υπήρχε καί συγγραφή ίδία
περί τής έν πολέμιρ χειρουργικής, άπολεσθεΐσα, έμφαίνεται μεν έν τή
παραγράφω 14'/? του «περί ίητρου» βιβλίου* «περί δέ τουτέων απάντων
(των διά πολεμικών όπλων τραυμάτων) έν ετέροις γεγραμμένον έστί»,
μαρτυρειται δέ καί υπό Παύλου του Αίγινήτου* ό τελευταίος ούτος τών
μεγάλων Ελλήνων συγγραφέων ιατρών (7 ος αίών μ. X.) πραγματευό­
μενος περί το0 βελουλκικοΰ, ήτοι περί τών διαφόρων ειδών τών βελών
καί έν γένει τών έν χρήσει από τών παναρχαίων χρόνων βλημάτων καί
περί τών τρόπων το0 έξελκυσμοΰ αύτών, μνημονεύει χωρίου τοΰ Ίππο­
κράτους, ούδαμρΰ τής Ίπποκρατείου συλλογής ύπάρχοντος, καθ5 δ έν αις
περιπτώσεσι τό βέλος είναι αφανές έν τώ τραύματι, οφείλει ό τραυματίας
να λαμβάνη εί δυνατόν, την στάσιν, ήν είχε κατά τήν τρώσιν, ή, άν
τούτο αδύνατον, στάσιν προσεγγίζουσαν ταύτη* «Εί μέν ούν καταφανές
είη τό βέλος, αύτόθεν ποιούμεθα τήν έξολκήν, εί δέ κεκρυμμένον, δει,
φησίν Ιπποκράτης, εί μέν δύναιτο ό τρωθείς, έπ’ έκείνου τοΰ σχήματος
αυτόν ποιήσαντας σημειώσασθαι έφ’ ού καί τιτρωσκόμενος έτύγχανεν*
εί δέ μή δύναιτο, κείμενον γοΰν ως οίόν τε κατ’ έκεΐνο σχηματίσαντες
τή μηλώσει χρησόμεθα» (Παΰλος Αίγινήτης, βιβλ. ς\ κεφ. 88). Κατά
δέ τήν μαρτυρίαν ταύτην τοΰ Παύλου έλέγχεται πάντως πλανώμενος ό
Malgaigne; άποδίδων (έν τή εισαγωγή εις τά έργα τοΰ ’Αμβροσίου
Παρέ, σελ. 236) τώ Γάλλω τούτω χειρουργώ τήν άνακάλυψιν ταύτην,
ήτις ανήκει τώ πατρί τής ιατρικής.
Οί "Ελληνες ήσαν δεξιώτατοι περί τον έξελκυσμόν τών βελών καί έν
γένει τών βλημάτων τών εις τά τραύματα ένεσφηνωμένων, καί ού μόνον
οί ιατροί, αλλά καί οί πολεμισταί καί δη οί ήγήτορες τοΰ στρατού*

1 'Ιπποκράτους «περί ϊ/ητροΰ», § 14.

 24

Διοκλής δέ ό Καρύστιος, σύγχρονος του Πλάτωνος, δ υπό των ’Αθηναίων

'Ιπποκράτης δεύτερος καλούμενος, καί έργαλεΐον έπενόησε, περιγραφό-
μενον υπό τοΰ Κέλσου, γνωστόν υπό τό όνομα Διόκλβιος κναϋίσκος,
χρήσιμον πρός εξαγωγήν των βλημάτων εκ του σώματος1.
Μνηστέον δ’ ότι, ως τά έργα τοΰ πνευματικού βίου, ουτω . και ή
ιατρική, ύφ’ ήν περιελαμβάνετο ή τε ιδίως Ιατρική (εσωτερική παθολο­
γία) και ή χειρουργική, πρωϊαίτατα άνεπτύχθη παρά τοΐς Έλλησι,
μάλιστα δ5 ή χειρουργική, ως καταφαίνεται ήδη εκ τής Ίλιάδος, έν ή
περιγράφονιαι έναργώς καί μετά θαυμαστής ακρίβειας παντοΐα τραύματα
των διαφόρων χωρών τού σώματος καί ή θεραπεία αυτών. Είκονιζομένη
έν τοις Όμηρικοις έπεσιν ή ιατρική ώς τέχνη διανύσασα τήν νηπιακήν
ούτως είπεΐν ηλικίαν12, εμφανίζεται έν τή Ίπποκρατείω συλλογή ώς
επιστήμη λίαν ήδη προηγμένη 3. Έν τώ «περί άρχαίης ίητρικής» συγ­
γράμματα ου συγγραφεύς αυτός ό Ιπποκράτης, ιστορείιαι* «Ίητρική δε
πάντα πάλαι υπάρχει καί αρχή καί οδός ευρημένη, καθ’ ήν καί τά
ευοημένα πολλά τε καί καλώς έχοντα εύρηται έν πολλώ χρόνω καί τά
λοιπά ευρεθήσεται, ήν τις ικανός τε έών καί τά εύρημένα είδώς έκ
τούτων δρμώμενος ζ η τ έ η . . . . » 4. Ό δε συγγραφεύς του έν τή αύτή
Ίπποκρατείω συλλογή βιβλίου «περί τόπων τών κατ’ άνθρωπον» πρε­
σβεύει ότι ή ιατρική εις τοσουτον άναπτύξεως άφίκετο, ώστε άνευρεν
ήδη τό παν Μ έτελειοποιήΘηλ%λήρως A Καί έκ τών περί ιατρικής δέ
AJé
1 Celse. Trad. Vedrennes, Paris, 1875, planches p. 475, liv. VII,
ch. V, § 3.
2 Daremberg. La m é d e c i n e d a n s H o m è r e . Paris 1865.
Ιϊρβλ. καί Welcker kl. Scliriften T. 3.
3 Heitz — Μαντζάκου ιστορία τής Ελληνικής φιλολογίας, σελ. 56.
4 'Ιπποκράτης «περί άρχαίης ίητρικής» § 2.
δ Ίπποκράτους «περί τόπων τών κατ’ άνθρωπον» § 46. «Ίητρική δέ μοι
δοκέει άνευρήσΰαι όλη, ήτις ούτως έχει, ήτις διδάσκει έκαστα καί τά έθεα καί
τούς καιρούς.... βέβηκε γάρ ιατρική πάσα...... Ούδέν τό παράδοξον εν τφ ίσχυ-
ρισμφ τούτω, δν πολλάκις έκτοτε καί άλλοι έξήνεγκον περί τής ιατρικής καί
προ ενός έτι αίώνος, τφ 1814. ό Boyer καθηγητής τής ιατρικής σχολής τών
Παρισία>ν, όστις έν τφ προλόγω τής χειρουργικής αυτού άποφαίνεται τάδε*
«la chirurgie a fait de nos jours les plus grands progrès et semble
avoir atteint ou peu s5en faut, le plus haut degré de perfection, dont
elle paraisse susceptible. Presque toutes les maladies chirurgicales
sont aujourd’hui parfaitement connues.... Les procédés opératoires
sont fixés et décrits avec une précision qui laisse à peine quelque
chose à désirer....»
 25

του Κέλσου συγγραμμάτων, άπερ άποτελοϋσι τήν σπουδαιοτάτην πηγήν

των περί ιατρικής γνώσεων των αρχαίων, σαφώς καταφαίνεται δτι ή
χειρουργική εκ των χρόνων ιδίως του Ίπποκράτους μέγα προώδευσε
καί εΕς μέγαν τελειότητος βαθμόν προήλθε.
Πλήν δε του έξελκυσμοϋ των βελών ή άλλου τίνος έμπεπαρμένου
τυχόν εν τώ τραύματι βλήματος, ή λοιπή θεραπεία, ως έρρήθη, τών έν
πολέμοις τραυμάτων έταυτίζετο προς τήν τών έν ειρήνη. Όποια δε τις
ή θεραπευτική αυτή τών τραυμάτων ολίγα άναγράφουσιν οί ιστορικοί
καί οί φιλόσοφοι, ικανά δ’ ό Όμηρος, ώς ειδομεν, περί τής έν πολεμώ,
ικανά δε καί ό Ιπποκράτης περί τής έν ειρήνη, ιδίως έν τοΊς υπό τού:
τίτλους περί τών έν κεφαλή χρωμάτων, κατ’ Ιητρεΐον, περί έλκων
(τραυμάτων), περί άγμών (καταγμάτων), επιδημιών 5$ν καί Τον καί
περί άρϋρων Ίπποκρατείοις έργοις. Ήν δ’ αυτή καθόλου απλή καί
έλλογος, έρειδομένη έπί τών φυσικών δυνάμεων του οργανισμού, άπεχο-
μένη δε πάντος βιαίου ιάματος. Ήπίστατο ό πατήρ τής Ιατρικής, δτι ο
άνθρώπειος οργανισμός αγωνίζεται κραταιώς προς έκκρουσιν πάσης
νόσου καί προς έπανόρθωσιν πάσης βλάβης καί έδιδασκενότι ό ιατρός
οφείλει νά ύποβοηθή τον άμυντήριον καί ιαματικόν τούτον αγώνα τής
φύσεως χωρίς τό παράπαν νά παραβλάπτη αυτόν κατά τό παράγ­
γελμα έκεΐνο* «ώφελέειν ή μή βλάπτε1ν» 1.
Εικόνα τής έν τοις χρόνοις έκείνοις χειρουργικής παρέχουσιν άπο-
σπάσματά τινα, σποράδην άνειλεγμένα έκ τής Ίπποκρατείου συλλογής.
Νομίζει τις άναγιγνώσκων^αΟτα δτι ακούει τών ρημάτιυν μεγάλου τίνος
τών συγχρόνων διδασκάλων τής χειρουργικής 12.
«Έπί παντός αρτιγενούς τραύματος συμφέρει ή έξ αυτού άμεσος ρύσις
αίματος πλείονος μάλλον ή έλάσσονος, διότι ούτω φλεγμαίνεται ήσσον
τό τραύμα καί ή περί αυτό χώρα .. . 3. Μετά δε τήν του αίματος απορ­
ροήν έφαρμόζεται έπί του τοιούτου τραύματος σπόγγος λεπτός καί
μαλακός, τετμημένος, μάλλον ξηρός ή υγρός, καί έπί του σπόγγου έπιτί-
θενται φύλλα πολλά» (Ίπποκράτους περί ελκών § 2).
«Τά αρτιγενή τραύματα τά παραγόμενα διά τμητικου οργάνου, δπερ

1 Τπποκράτους επιδημιών τό πρώτον κατάστασις δεύτερη, § 5.

2 Τά αποσπάσματα ταΰτα παρατίθενται τά πλεΐστα έν πιστή μεταφράσει,
τηρούμενων πολλάκις καί αυτών τών λέξεων ή τών φράσεων του συγγραφέως.
3 Ή αλήθεια αυτή έξενεχθεΐσα προ 24 αιώνων διατυποϋται ένποις καθ’ ημάς
χρόνοις διά τής ρήσεως* «ούδεμία πλύσις ισχύει νά καθάρη τό τραύμα τόσον
όσον ή έκ του τραύματος τούτου εκροή αίματος» ^οΐιίηιηιβίΐΐΐΐεοΐι).
 26

διέτεμεν ή άφεΐλε μοίραν τινα του σώματος, έξαιτούσι φάρμακον έναι-

μον 1 καί ουσίαν τινά'ξηραντικήν, κωλύουσαν την διαπύησιν» (Αύτόθι §
1). —«Αί ξηραντικαί δ’ αύται ούσίαι, αί'τινες άποτρέπουσι την διαπύησιν
των αρτιγενών τραυμάτων, άφαιροΰνται ειτα διά πλύσεως μετ’ οξους ή
διά σπόγγου έμβεβρεγμένου έν οίνφ» (Αυτόθι § 13).—«Τά διά τραυμα­
τικού οργάνου θλάσματα καί τραύματα μετά θλάσεως προσήκει νά θερα-
πεύωνται ούτως ώστε νά διαπυίσκωνται ως τάχιστα» (Αυτόθι § 1).—
«Τά αρτιγενή τραύματα πάντα καί ή τραυματική χώρα ήκιστα φλεγ-
μαίνονται αν ως τάχιστα εύοδωθή ή διαπύησις καί αν μη διακωλύηται
ή εκροή του πύου από τού τραυματικού στομίου, ή αν, άποτρεπομένης
τής διαπυήσεως, πλήν τής απολύτως αναγκαίας, τηρήται τό τραύμα ώς
μάλιστα ξηρόν διά φαρμάκου μη ερεθιστικού. . . Όσάκις επί των φλεγ-
μαινόντων τραυμάτων ένδείκνυται ή χρήσις επιθεμάτων ή καταπλασμά­
των πρέπει ταύτα νά έφαρμόζωνται ούχί επί τού τραύματος αυτού,
έφ5 ού ακριβώς το όθόνιον μόνον προσήκει νά αντίστοιχη, άλλ5 επί τής
πέριξ τραυματικής χώρας, ίνα καί ή εκροή τού πύου τελήται ακώλυτος
καί ή φλεγμονώδης σκληρία μαλάσσηται». (Αυτόθι § 1 καί 10.—Περί
τών έν κεφαλή τρωμάτων, § 15.— Περί ίητροΰ, § 12).—«Συντελεσθεί­
σης δε τής μαλακύνσεως καί τής φλεγμονής παυσαμένης, έφάρμοσον
σπόγγους επί τών άφεστώτων μερών καί συμπλησίασον ταύτα δι’ έπι-
δέσεως άρχομένης από τού 6γιούς καί χωρούσης επί την πεπονθυΤαν
μοίραν άν δέ τό τραύμα αδυνατεί νά συγκολληθή, αίτια τούτου είναι ή
υγρότης τής σαρκός,. ·ητις ανάγκη νά έκκοπή» (Περί ελκών, § 10).—
«Έπί παντός^.τραύματος καί ιδίως τών κάτω άκρων απαγορεύεται τώ
τραυματία το Γστασθαι ή καθέζεσθαι ή πορεύεσθαι* επιβάλλεται δέ τά
μάλιστα ή άνάπαυσις καί ή ακινησία». (Αυτόθι, § 1).

1 Έναιμα φάρμακα έκαλούντο ποικίλαι την σύστασιν σκειασίαι, ών χρή­

σις έγίγνετο έπί τών αρτιγενών τραυμάτων μετά την άποσπόγγισιν τούτων ή
μετά την έπίσχεσιν τής αιμορραγίας, καί ήσαν πολλά μέν κ ά ν ε ι ς , έπιπασ-
σόμεναι έπί τού τραύματος, ο Ια «ό μόλυβδος ό λείος συν τή σποδώ τή κυπριά
κονιοποιηθείς, ή λεπίς τού χαλκού, ή στυπτηρία, ή χαλκΐτις μετά χαλκού κλπ.
(περί ελκών § 13), άλλα δέ ύ γ ρ ά ή ή μ ί ρ ρ ε υ σ τ α, επιχριόμενα έπί τού
τραύματος, σκοπούντα καί ταύτα καί έκείνα τήν παρακώλυσιν τής διαπυήσεως,
«άποτρέποντα διαπυΐσκεσΟαι»' ιδού δ5 έν παραδείγματι έν ρευστόν έναιμον
σμύρνα, λιβανωτός, κηκίς, ιός, άνθος χαλκού οπτόν, στυπτηρία αίγυπτία οπτή,
οίνάνθη, οίσυπίδες, μολύβδαινα' ϊσα μέρη έκάστου τούττον άνακυκώνται
μετ’ οίνου (Τπποκρ. περί ελκών. § 14). Πολλά έναιμα φάρμακα αναγράφονται
παρά Κέλσω V, XIX.
 27

«Ούδαμώς δ’ επιτρέπεται ή επιβολή φαρμάκων έπί του τραύματος

πριν άν τελείως ξηρόν ποίησης τούτο* διό άποσμήχεις αύτό πολλάκις διά
σπόγγου καί ειτα έπιπιέζεις επ’ αύτου έπανειλημμένως οθόνιον ξηρόν
καί καθαρόν, μεθ’ δ επιθέτεις τό κατάλληλον φάρμακον καί εφαρμόζεις
ή ού την έπίδεσιν» (Αυτόθι, § 4).
Τα συνηθέστερα δε προς τάς τραυματικάς βλάβας ιάματα έν γένει
ήσαν ό κοινός οίνος (εις καταχύσεις, πλύσεις, εγχύσεις ή ενέσεις, εμβα­
πτίσεις των τραυμάτιον* εις έμβροχάς των ερίων, των όθονίων, των σπλη-
νίων, φυτικών ουσιών διαφόρων — φύλλων, βότανών κλπ.—, έχουσών
ιδιότητας στυπτικάς, πραϋντικάς ή βαλσαμικάς)* τό ύδωρ, άπλουν ή
αλμυρόν, ψυχρόν ή θερμόν δσον δέχεται ή χειρ (εις πλύσεις ή καταν-
τλήσεις τραυμάτων, εις λουτρά αυτών, εις έμβροχάς σπόγγων, όθονίων
κλπ.)* τό δξος, τό έλαιον, τό μέλι, έτι δε φύλλα φυτών (τεύτλου, μαλά-
χης, ελαίας, σίδης, κισσού, πηγάνου, ορίγανου, συκής . . .) καί βοτάναι
(κίστος ακτή, ρους ή σκητοδεψική, έλελίφασκος Μ^). Αί φυτικαί δ’ αύται
ούσίαι, είτε άκέραιαι, είτε συντεθλασμέναι ή έβρασμέναι, άναλόγως τών
περιστάσεων, έχρησιμοποιουντο ως τοπικά έπιθέμΓ.τα ή ως καταπλά­
σματα* ως καταπλάσματα Ψ ιδίως μαλακτικά ήσαν έν χρήσει καί τά έκ
σπερμάτων λινού ή κρ^θής παρασκευαζόμενα, ως καί ό έξ αλεύρου καί
οίνου ή όξους μαλακτικός κυκεών. Τούτοις δε πρόσθες καί την απλήν
λευκήν κηρωτήν καί τήν πισσηράν (πισσηρήν), ήτοι τήν μετά πίσσης
κηρωτήν. (Ιίερί υγρών χρήσιος, § 1 , 3, 4, 5.—Περί ελκών, § 1 . — Περί
άγμών, § 4, 21, 24, 26, 29.—Περί άρθρων, § 39, 63, 80.—Μοχλικός,
§ 2.—Κατ’ Ιητρείον, § 12, 13»—Περί τών έν κεφαλή τρωμάτων, § 14).
Αί έπιδέσεις ή οι έπίδεσμοι πρέπει ν’ άνανεώνται συχνάκις. Έ αρχή
δ" αύτη άπορρέει έκ τών περί του υγρού καί του ξηρού δοξασιών
του πατρός τής ιατρικής, δοξασιών, καθ’ άς τό έκ τής φλεγμονής τών
τραυμάτων προερχόμενον πύον είναι άπότοκον σήψεως του αίματος*
«φλεγμαίνει γάρ τά έλκεα τότε, ¿κόταν διαπυήσαι μέλλη* διαπυεί δέ,
άλλοιουμένου του αίματος καί θερμανθέντος, έως άν σαπέν πύον γένη-
ται» (Περί έλκών, § 1) Π Έν μεν τή ύγιει καταστάσει υπερτερεί τό
ξηρόν, έν δέ τή τραυματική πλεονάζει τό υγρόν* «τό γάρ ξηρόν τού
υγιέος έγγυτέρω έστί καί τό υγρόν του μή υγιέος* τό γάρ έλκος υγρόν
έστι, τό δέ δγιές ξηρόν» (Αυτόθι, § 1). Δι’ δ όταν τό έλκος δέν συγκολ-
λάται, αιτία τούτου είναι ή υγρά σάρξ* «ότι δ’ άν μή δύνηται προστή-1

1 Και ό ’Αριστοτέλης τά αυτά δοξάζει* «Σηπόμενον δέ γίνεται τό αίμα

έν τω σο>ματι πύον». (Αί περί τά ζώα ίστορίαι, βιβλ. III. κεψ. 19).
 28

ναι, ή σαρξ υγρή έοϋσα αίτίη έστί» (Αότόθι, § 10).—Καί έπειδή ιό μέν
τραύμα είναι υγρόν, ή δε υγιής κατάστασις ξηρά, τό τραύμα πρέπει να
τηρήται ώς οιόν τε ξηρόν, άρα ώς οιόν τε καθαρόν, άρρύπαντον, άμό-
λυντον. «Κακόν δέ καί υγρήν είναι τήν σάρκα εν τω έλκει . . . καθαρήν
χρή ποιήσαι αυτήν ώς τάχιστα καί ξηρήν» (Περί των εν κεφαλή τρω-
μάτων, § 15)* διότι «έλκεα ου κεκαθαρμένα οδκ έθέλει ξυνιέναι ξυναγό-
μενα, ούδ’ αυτόματα ξυνέρχεται» (Περί ελκών. § 8), «έπειδάν δέ καθαρθή,
ξηρότερον χρή γίνεσθαι το έλκος* ούτω γάρ αν τάχιστα υγιές γένοιτο»
(Περί των έν κεφαλή τραυμάτων, § 15). Καθίσταται δέ τό τραύμα καθα­
ρόν καί ξηρόν διά των μετ’ οίνου μάλιστα ή υδατος θερμοΰ καθάρσεων,
απολυμάνσεων, δι' άπομάξεων μετά λεπτού σπόγγου ή όθονίου ξηρού
καί καθαρού, διά τής έπιπάσεως μετά φαρμακευτικών ουσιών μή δρι-
μειών, μή βίαιων, ξηραντικών, διά τής επιβολής σπόγγων μαλθακών καί
τέλος διά τής συχνής αλλαγής τής έπιδέσεως, πριν έμβραχή αυτή (Περί
ελκών, § 4, 6, 13.—Περί άγμών, § 28).
Έν τω «κατ’ ιητρείον» βιβλίο) τής Ίπποκρατείου συλλογής, δπερ
διδάσκει τά χρησιμώτατα τοΐς άρχομένοις μανθάνειν τήν ιατρικήν
τέχνην *, καθορίζονται οι γενικοί κανόνες, οίτινες διέπουσι τάς εγχειρή­
σεις καί ιδία τό τεχνητόν μέρος τής εφαρμογής τών επιδέσεων καί τών
συναφών μηχανημάτων επί τών διαφόρων χειρουργικών παθήσεων, αίτι-
νες έξαιτουσι τά θεραπευτικά ταυτα βοηθήματα. «Ό χειρουργός ή
κάθηται ή ίσταται όρθιος έν θέσει καταλλήλψ προς εαυτόν, προς τήν
πεπονθυιαν χώραν καί προς τό φώς» (Κατ’ ιητρείον, § 3).—«Οι όνυχες δέν
πρέπει ούτε νά ύπερέχωσιν ούτε νά ύπολείπωνται τών άκρων τών δακτύ­
λων* διότι ταίς κορυφαις τών δακτύλων ό χειρουργός χρήται . . . ’Οφεί­
λει δ’ ό χειρουργών νά ή ήσκημένος ώστε νά έκτελή πάντας τούς
χειρισμούς διά τής έτέρας καί δι’ άμφοτέρων τών χειρών» (Αυτόθι, §
4)#—« Ή έπίδεσις ένεργείσθω ταχέως, άπόνως (ήπίως), εύπόρως (άνέ-
τως), εύρύθμως (κομψώς)» (Αυτόθι, § 7).—«Τά έπιδεσμικά είδη έστωσαν
καθαρά, κουφά, μαλθακά, λεπτά» (Αυτόθι, § 10).
«Οί βοηθοί τήν μέν έγχειρουμένην χώραν παρουσιάζουσι τω χει­
ρουργό) ώς αν δοκή τούτω προσφορώτερον, τό δ’ άλλο σώμα κατέχου-
σιν έν ακινησία, σιγώντες καί άκούοντες αύτου τά παραγγέλματα»
(Αυτόθι § 6).
Σημειωτέον δ’ ότι πριν άναλάβωσι τό έργον τών βοηθών καί τής

Γαληνού υπόμνημα Α' εις τό Ίπποκράτους «κατ’ ιητρείον» βιβλίον.

 29

εφαρμογής έπιδέσμων οί μαθητευόμενοι, οί μέλλοντες ιατροί, έδιδάσκοντο

προηγουμένως καί δι’ ασκήσεων διεμόρφουν τό σώμα αυτών ούτως ώστε
νά λαμβάνη τούτο καί τηρή τάς προσήκουσας προς τάς έκάστοτε ενδεί­
ξεις καί χρείας στάσεις, αί δε χειρες καί οι δάκτυλοι, καί κυρίως οϋτοι,
νά έκτελώσι κινήσεις μεθοδικάς καί κατά κανόνας ώρισμένους (Αυτόθι,
§ 34)· «όσα μέν γάρ χειρουργήσαι δει, χρή ξυνεθισθήναι* τδ γάρ έθος
τήσι χερσί κάλλιστον διδασκάλιον γίνεται» ('Ιπποκρ. περί φυσών, § 1 )1,
Έκ τών ανωτέρω ολίγων Ίπποκρατείων απανθισμάτων διαβλέπει τις
ποίαι υγιείς άρχαί καί ποια παραγγέλματα διείπον τήν χειρουργικήν τών
έν ειρήνη τραυμάτων καί τραυματικών βλαβών επικουρίαν, προς ήν έξω­
μο ιουτο καί ή θεραπεία τών έν πολέμοις τρώσεων μετά τήν έξαίρεσιν
τών βελών ή άλλου τίνος έμπεπαρμένου τυχόν έν τώ τραύματι βλήμα­
τος. Ση μειωτέο ν δ’ δτι. οι ιατροί τότε ήσκουν μάλλον τήν χειρουργικήν,
διότι αί έν τοΐς στρατεύμασιν ένσκήπτουσαι έπιδημίαι έθεωρουντο ως
κακά θεήλατα, καθ’ ών ανίσχυρος ήν πάσα άνθρωπίνη ή ιατρική
έπικουρία.
*Όσφ δέ μάλλον έμβαθύνει τις εις τήν μελέτην Ιτών έργων τής
‘Ιπποκρατείου συλλογής, τόσψ μάλλον αναγνωρίζει τήν αλήθειαν, δτι
ούόεμία υπάρχει έν τή συγχρόνω ιατρική κτήσις, ήτις δεν έχει έν τή
προγενεστέρα ιατρική τον αρχικόν αυτής πυρήνα. 'Άν δέ τις μάλιστα
άναλογισθή πόσον έκώλυε τήν άνάπτυξιν τής ιατρικής έν τή άρχαιότητι
ή άπαγόρευσις^τών ανατομών άνθρωπίνων πτωμάτων, αίρεται εις θαυ­
μασμόν προς τήν μεγαλοφυί’αν του 'Ιπποκράτους, δστις άνευ έπαρκών
ανατομικών γνώσεων και στερούμενος τών βοηθημάτων καί τών δργά-
νων, άτινα διαθέτει ή έπιστήμη τής σήμερον, ήδυνήθη διά μόνης τής
έρεύνης καί τής παρατηρήσεως νά φθάση εις ακριβή καί εύρεΐαν γνώσιν
τών νοσημάτων καί άπετόλμησε νά λύση έπιστημονικά προβλήματα
μετά κεκλεισμένων ούτως είπειν οφθαλμών, νά προαγάγη δέ εις τοσουτο
τελειότητος τήν ιατρικήν, ώστε νά έπικρατήση αυτή έπί πολλάς έκα-

1 Ή τοιαυτη χειρουργική άσκησις, αναγκαία οΰσα προς επιτυχή πάσης έγχει-

ρήσεως διεξαγωγήν, ήν κατά Littré, άναντιρρητως πολλω τελειότερα τότε ή παρά
τοΐς σπουδασταΐς τών καθ’ ημάς χρόνων (Littré· Oeuvres d’Hippocrate,
«κατ’ ίητρεΐον»’ argument). Έτελειοΰτο δ’ ή παίδευσις αυτή δι5 ασκήσεων
περί τάς χειρουργικάς επιδέσεις, περί ών χαράσσονται έν τοΐς 'Ιπποκρα-
τικοΐς έργοις όδηγίαι καί κανόνες τοιοΰτοι, ώστε ολίγα άπελείφάησαν τή νεό­
τερα χειρουργική προς συμπλήρωσιν (Chauvet et Bousquet’ Dictionnaire
encyclopédique des sciences médicales* article : Pansement, p. 197).
 30

τονταετηρίδας μέχρι των νεωτώτων χρόνων. Πλήν των άλλων, πλήν των
διαφόρων τοπικών επιθεμάτων, το άπλοΰν ύδωρ, δπερ μετεχειρίζετο ο
'Ιπποκράτης, διετηρήθη δν τδ κυριώτερον ιαματικόν επί των εν πολέμοις
τραυμάτων καί τραυματικών βλαβών εν χρήσει εις έμβροχάς τών έπιδε-
σμικών ειδών, εις πλύσεις ή καταιονήσεις τών τραυμάτων και εις εμβα­
πτίσεις ή λουτρά αυτών μέχρι της αντισηπτικής περιόδου. Ό Percyy
στρατιωτικός χειρουργός έπι τών Ναπολεόντειων πολέμων, έβεβαίου δτι
άνευ του ύδατος θά παρητείτο την χειρουργικήν (Dictionnaire ency­
clopédique des sciences médicales* Pansements, p. 226—237.—
Chauvel et Nimier. Traité de chirurgie d'armée p. 178 κ. έξ.)
Ό 'Ιπποκράτης, σύγχρονος τών επιφανών εκείνων άνδρών, οίτινες
έκλέϊσαν τον αιώνα του Περικλέους, διά του έξόχως παρατηρητικού καί
ελευθέρου προλήψεων πνεύματος αύτου ου μόνον έγένετο ό ιδρυτής τής
επιστημονικής ιατρικής, ήτις άνταπεκρίνετο προς το ύψος του επιστη­
μονικού βίου τοϋ έθνους, υπερακοντ ίσασα μάλιστα αυτόν υπό τινας
επόψεις1, καί ής τό μεγαλείον είκονίζεται έπΐ^τών πλείστων έργων τής
Ίπποκρατείου συλλογής, αλλά καί διά'χειρός αριστοτέχνου διέγραψεν
όποιαι αί ιδιότητες του ιατρού καί όποιος έδει νά ή ούτος υπό τε πραγ­
ματικήν καί ήθικήν έποψιν («Νόμος» § 2.— «Περί ίητροϋ» § 1). Διετύ-
πωσε δε οίαν αγαθήν έπίδρασιν επί ηών καμνόντων ασκεί ή ηθική
αξιοπρέπεια τοϋ ιατρού, δστις ώφειλε νά ή ου μόνον επιστήμων, αλλά καί
άνήρ τηρών όψηλήν ιδέαν koO ιατρικού επαγγέλματος. Ό «'Όρκος»
τών Άσκληπιαδών καί ό «Νόμος» τών ιατρών, ών πολλά παραγγέλματα,
ίσχύουσιν ως ορθά μέχρι σήμερον, έπιμαρτυροΰσι προηγμένην εις εντέ­
λειαν τήν ήθικήν μόρφωσιν καί τήν φιλανθρωπίαν τών αρχαίων 'Ελλή­
νων ιατρών. ΤοιοΟτοι δ’ όντες δικαίως εξαιρετικής άπέλαυον τιμής
έκπαλαι έν Έλλάδι οί ιατροί.
'Τπό τοιαύτας υπέροχους ήθικάς άρχάς παιδευομένων καί μορφου­
μένων τών ιατρών, έν χώρα, προηγμένη εις υπάτου τελειότητος πολιτι­
σμόν, έν ή προς τοίς άλλοις τά προς τους δεομένους βοήθειας καθήκοντα
έθεωρουντο οια καί τά προς τούς συγγενείς καί τούς ομοφύλους12, ούδέν
θαυμαστόν δτι ή ιατρική έπικουρία δεν περιωρίζετο προς μόνους τούς
οικείους τραυματίας ή ασθενείς, άλλ’ ούχί σπανίως παρείχετο αύτη.

1 Κουρτίου—Λάμπρου Ελληνική ιστορία, τόμ. 5, σελ. 2*29.

2 Schmidt—Ίωαννίδου ’Ολυμπίου ή Η θ ι κ ή τ ώ ν α ρ χ α ί ω ν Έ λ λ ή-
ν ω ν ’ σχέσις του ανθρώπου προς τον πλησίον.
 3 1

έξ Ισου καί προς τους του έχθρου Καί οί ήγέται δέ του στρατού
έφρόντιζον περί των τραυματιών καί των οπωσδήποτε έν ταις έκστρα-
τείαις καμνόντων 12* ο Ξενοφών καί οΕ συν αύτώ κατά τήν κάθοδον τών
Μυρίων αύλίζονται άνευ πυράς καί άδειπνοι έπί τής χιόνος μεταξύ
τών υπό τών κρυοπαγημάτων καμνόντων στρατιωτών 3, ό δέ Μ. Α λέ­
ξανδρος, καθ’ ά ιστορεί ο Άρριανός 4, μετά τήν έν Γρανικώ μάχην
πρόνοιαν έσχε καί περί τών τραυματιών, αυτός έπισκεψάμενος τούτους
καί τα τραύματα αυτών έπισκοπήσας καί διαπυθόμενος πώς έκαστος
έτρώθη καί έγκωμιάσας* τουτ’ αυτό δ’ άλλως τε έπραττεν ό “Αλέξανδρος
μεθ’ έκάστην μάχην, έτι δέ καί μετά τήν έν Ίσσω, καίπερ τετρωμένος
τόν μηρόν ξίφει 5. Καί ού μόνον έτύγχανον οί έν πολέμοις τραυματιζό­
μενοι μαχηταί τής προσηκούσης θεραπείας έπί τε του πεδίου τής μάχης
καί έν οίκίαις καί ειτα έν τοΐς πολυπληθέσιν άνά τας διαφόρους πόλεις
τής Ελλάδος ίδρυμένοις Άσκληπιείοις ή Ίατρείοις (ών έν χάριν τών
τραυματιών υπήρχε καί έν Άθήναις κατ’ Άριστείδην τόν ρήτορα )6,
άλλα καί οί έκ τών έπιζώντων καθιστάμενοι ανίκανο, ήξιουντο περιθάλ-
ψεως υπό τής πολιτείας* έν τώ βίω τού Σόλωνος άναφέρεται υπό του
Πλουτάρχου μεταξύ άλλων καί νόμος «τούς πήρωθέντας έν πολέμω
δημοσία τρέφεσθαι κελεύων» 7, ή Εέ τών ’Αθηναίων πολιτεία καί τοΐς
όρφανοΐς τών έν πολέμω πεσόντων έχορήγει τα προς τροφήν μέχρις
ήβης, ήβήσασι δέ καί πανοπλίαν παρεΐχεν εις ένδειξιν τιμής8* ήσαν
ο5οί ορφανοί οδτοι πολλοί διά τούς πολλούς πολέμους 910* Ό δέ ‘Αλέ­
ξανδρος καί τοΐς γονευσι καί τοΐς παισί τών έν πολέμοις φονευομένων
έδιδε καθολικήν ατέλειαν καί απαλλαγήν πάσης προσωπικής υπηρε­
σίας 1ΰ. Προσθετέον δ’ δτι οί "Ελληνες καί τούς νεκρούς του έχθρου

1 Ξενοφώντος Ι ν ΰ ρ ο υ 3Α ν ά ß α σ t ς VII, 2, 6.
2 Ξενοφώντος Κ υ ρ ο υ 3Α ν ά ß α σ ι ς Δ, 5, 16 καί έφ .—Ε, 5, 19—21.—
Ε, 8, 14—16.
3 Ξενοφώντος Κ ΰ ρ ο υ 3Α ν ά ß α σ ι ς Δ, 5, 21.
4 3Αρριανοΰ Ά ν ά β α σ ι ς Α, 16, 5.
5 Άρριανοϋ 'Ανάβασις Β, 12, 1.
6 Pagel und Neuburger I, σελ. 183.
7 Πλουτάρχου Σ ό λ ω ν XXXI, 4.
8 Άριστοτέλους Π ο λ ι τ ι κ ά Β, 8 σελ. 41, 10 κε. Bekker. —'Αθηναίων .
Πολιτεία, 24, 3. — Πλάτωνος Μ ε ν έ ξ ε ν ο ς , 249. — Αίσχίνου κατά Κτησι-
φώντος, 154.—Θουκυδίδου βιβλ. Β. 46, 1.
9 Ίσοκράτους Η. 82.
10 Άρριανοϋ Ά ν ά β α σ ι ς Α, 16 ,5.—Ζ, 10, 4. Πρβλ. Ιουστίνου XI, 6,
13, cognatisque eorum immimitates dédit.
 32

έθαπτον ή παρέδιδον ταΐς άντιπάλοις μετά την μάχην προς ταφήν 1.

Ένώ δ5 έν Έ λλάδι τοιούτων άπέλαυον οί ιατροί τιμών καί εν
τοσούτω προηγμένη καταστάσει διετέλει ήτε αστική και ή στρατιωτική
ιατρική μέχρι τής υποταγής αυτής υπό τούς Ρωμαίους (146 π. X.), έν
Ρώμη επί τε των Βασιλέων (745 — 510 π. X.) καί καθ’ δλην σχεδόν
τήν διάρκειαν τής Δημοκρατίας (510—27 π. X,) ή ιατρική έν τοΐς στρα-
τεύμασιν, ως άλλως τε καί έν ταΐς άστικαις τάξεσιν, ήν σχεδόν άγνωστος.
Έπί αιώνας άρα, καθ’ ούς διεξήχθησαν οί μέγιστοι τών πολέμων, αί
ρωμαϊκαί λεγεώνες έστερουντο ιατρών, οί δε στρατιώται τραυματιζόμενοι
έν ταις μάχαις ήναγκάζοντο να έπιδέωνται καί νά θεραπεύωσιν έαυτούς
ως έκαστος ήδύνατο. Μόλις κατά τάς τελευταίας δεκαετίας π. X. ήρξαντο
τασσόμενοι έν ταΐς λεγεώσιν ιατροί, ών οί πλεΐστοι έν αρχή ιδίως ήσαν
δούλοι καί απελεύθεροι Έλλληνες 2.
Κατ’ ακολουθίαν τών ανωτέρω περί τής χειρουργικής του στρατού
παρά τοΐς άρχαίοις Έλλησιν είρημένων, ή Ελλάς δικαιούται εύλόγως
νά θεωρήται ου μόνον ως ή κοιτίς τής ίατρικής^έπιστήμης, αλλά καί
ώς όργανώσασα πρώτη αυτή προ παντός άλλου έθνους τήν υγειονομικήν
έν τοΐς στρατοΐς υπηρεσίαν.

1 "Ισοκοάτους Π α ν α θ η ν α ϊ κ ό ς 169, 170.—Πολύβιος 5, 10, 4. Παυ­

σανίας 1, 32, 4.—9, 32, 6.—Άρριανοϋ 9Α ν ά β α σ ι ς Α, 16, 6.
2 Ί , ΓΙαπαΟεοδώρου. "Αρχεία ιατρικής και βιολογίας. Π ε ρ ί τ ή ς έ ν
π ο λ ε μ ώ χ ε ι ρ ο υ ρ γ ι κ ή ς π α ρ ά τ ο Iς ά ρ χ α ί ο ι ς Έ λ λ η σ ι
κ α ί Ρ ω μ α ί ο ι ς. 1916, σελ. 287.