NEORGANSKI KONTAMINANATI

Razlikuju se od ostalih kontaminanta po tome što ih ljudi niti

proizvode niti ih mogu uništiti, a ne stvaraju ih ni
mikroorganizmi

Najverovatnije su to najstariji toksini poznati čovečanstvu:

-olovo se koristilo 2000. god. pne (pri dobijanju srebra)
-Hipokrit je prvi opisao 370. god. pne stomačne kolike kod
osobe koja je kopala rudu
-As i Sn se pominju u radovima Plinija Starijeg i Teofrastusa iz
Erbe
-As se koristio za ukrašavanje egipatskih grobnica

Neki su tek relativno kasno postali poznati:

- Cd od 1817
 Vrste kontaminacije

Prirodna
- As u vodama
- Se u zemljištu

Izazvana antropogenim delovanjem

- sadržaj olova u ledu Grenlanda povećan 200 puta od
800. god. pne do sada

Primarna
- kontaminacija biljaka preko tla, vode, vazduha, ñubriva
- kontaminacija životinja hranom ili vodom

Sekundarna
- tokom prerade, pakovanja, skladištenja, preko ureñaja,
ambalaže, pribora za jelo, posuda, aditiva
 Toksični efekti

akutni (slučajni, namerni)

hronični
subhronični

Faktori koji utiču na toksičnost metala:

-interakcije sa esencijelnim elementima (Pb/Ca,Fe; Cd/Fe)

-formiranje kompleksa metal-protein (metalotioneini, feritin)
-starost organizma
-način života
-hemijska forma
-imuni status

Najznačajniji (klasični) neorganski kontaminanti su

As, Hg, Pb, Cd

Naš Pravilnik predviña u pojedinim namirnicama ograničenja za

Zn, Cu, Ni, Sn, Fe

Od interesa još mogu biti Cr, Co, Be, Al, Se, Br, Ba

U neorganske kontaminante spadaju još i neki anjoni

NO2, NO3, CN, F

Azbest

Teški metali su metali – nema jedinstvene definicije

(gustina≥3,5-5 g/cm3; atomska masa≥23 ili 40; toksičnost)
Podela neorganskih kontaminanata:

1. prema toksičnosti

visoka toksičnost esencijelni za organizam

nepoželjni u svim toksični samo u prekomernim
koncentracijama dozama
najstariji poznati otrovi
2. prema hemijskoj strukturi

metali (Pb, Cd, Hg, Fe, Cu, Zn) 80/105

nemetali (As, Sb)
metaloidi (Se)
anjoni (cijanidi, fluoridi, nitriti)

Kancerogenost neorganskih kontaminanata

Metal Za ljude Za životinje
Arsen Dovoljno dokaza

Berilijim Dovoljno dokaza Dovoljno dokaza

Kadmijum Dovoljno dokaza Dovoljno dokaza

Hrom
(III) Nedovoljno dokaza Nedovoljno dokaza
(VI) Dovoljno dokaza Dovoljno dokaza
Olovo Nedovoljno dokaza Dovoljno dokaza

Živa (neorg.) Neadekvatni dokazi Limitirani za hloride

Nikl
metal Nedovoljno dokaza Dovoljno dokaza
jedinjenja Dovoljno dokaza Dovoljno dokaza
 ARSEN

Arsen je rasprostranjen u biosferi u organskoj i neorganskoj

formi

U maloj količini je u elementarnom stanju, a većim delom u vidu
neorganskih jedinjenja (As2O3, Na3AsO3, AsCl3, As2O5, Na3AsO4)

U zemljištu 2 mg/kg; ugalj 45 mg/kg; sediment morskih
priobalnih područja 100 mg/kg

Putevi izloženosti čoveka

Uglavnom industrijskog porekla
metalna industrija
sagorevanje uglja
industrija nafte
elektronska oprema
Arsenovi pesticidi
Boje za tapete
Lekovi protiv sifilisa, gonoreje
U Mañarskoj i Rumuniji je prirodni nivo arsena u vodama visok (i
do 1 mg/L)
 Vazduh:
•Uglavnom kao neorganski As; unos vazduhom je
zanemarljiv, osim u industrijskim zonama (oko 0.3-0.4
µg/dan)
•Pušenje doprinosi dodatnom unosu (1.5 µg/1 cigareta)

Voda:
•Uglavnom u neorganskoj formi; u proseku unos vodom ide
do 15 mcg/dan, ali iz voda bogatih arsenom može i do 1
mg/dan

Hrana:
•Najvažniji izvor kontaminacije za opštu populaciju
•Morski plodovi sadrže veće količine arsena
•Prosečan unos u Evropi za opštu populaciju procenjen je za
period 1978-1992 13-89 µg/dan

Slučajevi trovanja
1900. godine u Mančesteru otrovano 600 ljudi od kojih je 70
umrlo; uzrok je bilo pivo koje je sadržalo i do 15 mg As/kg; As
je dospeo u pivo iz glukoznog sirupa koji je dobijen hidrolizom
skroba uz sumpornu kiselinu koja je bila kontaminirana
arsenom

1955. godine u Japanu je 12000 beba otrovano mlekom u

prahu; 120 beba je umrlo; uzrok je bio natrijum-fosfat koji je
korišćen kao stabilizator i koji je bio onečišćen sa As2O3
 Metabolizam
•Resorbuje se oko 80% iz GIT
•Neorganski As se transformiše u metil estre arsenovih kiselina
•Većina apsorbovanog As se eliminiše u roku od 48 časova iz
organizma i to urinom (i organska i neorganska jedinjenja)
•Biološki poluživot As je 10 časova do nekoliko dana

Toksičnost

As(III) > As (V)

neorganska jedinjenja > organska jedinjenja

Na toksičnost utiču rastvorljivost jedinjenja, veličina čestica,

nivo apsorpcije, metabolizam i ekskrecija

IARC je stavio As u grupu 1

Simptomi hronične toksičnosti:

-promene na koži
(hiperpigmentacija,
hiperkeratoza)
-neurotoksičnost perif. i CNS
(senzorne promene, parestezija,
mišićna slabost)
-promene na jetri (žutica,
ciroza)
-perif. vaskularni poremećaji
-kancerogenost (kancer kože,
pluća)

-kumuluje se u kosi, noktima,

koži,
- prelazi u mleko (oko 3 µg/l)
- detoks. metilacijom
MDK vrednosti za arsen u namirnicama (mg/kg ili mg/l)

Namirnica MDK Namirnica MDK

Voda za pić
piće 0.01 Brašno, med 0.5

Kafa i kakao, 1 Žestoka 10

čokolada alkoholna pića
Mleko 0.1 Riba, sveža 2

Meso, sveže 0,1 Voć

Voće i povrć
povrće, 0.3
iznutrice 0,5 svež
sveže
Jaja 0.1 Začini 5

KADMIJUM

U prirodi se javlja u malim količinama; uglavnom prati cink,
olovo, bakar

U lanac ishrane uglavnom dospeva iz zemljišta

Poslednjih godina je upotreba Cd porasla

Putevi izloženosti čoveka

Izvori industrijskog porekla
prečišćavanje čelika
proizvodnja alkalnih baterija, plastike, stakla, pigmenata
legure
akumulatori

Vazduh:
•Emisije otpadnih gasova
•< 0.5 ng/m3 u seoskim područjima, oko 50 ng/m3 u industrijskim
zonama
•Unos vazduhom je mali – oko 0.5 µg/dan za opštu populaciju
•Duvanski dim ga sadrži; majke koje puše 10 cigareta dnevno imaju
povišen nivo Cd u mleku

Voda:
•Doprinosi dnevnom unosu sa oko 1 µg, a u kontaminiranim
područjima i do 20 µg; niži pH vode omogućava migraciju Cd iz
vodovodnih cevi

Hrana:
•Najvažniji izvor kontaminacije za opštu populaciju
•Većina namirnica sadrži tragove Cd
•Najveća količina se nalazi u iznutricama, školjkama, gljivama,
nekim biljkama –mogu da koncentrišu Cd (kakao, pirinač)
 µg/kg)
Sadržaj kadmijuma u namirnicama (µ

Cd
Namirnica
Jabuke <2-19
Junetina <2-28
Hleb <2-43
Kupus <2-26
Riba 89-770
Ovčji bubrezi 13-2000
Krompir <2-51
Živinsko meso 2-69
Škampi 17-913
Rizične populacione grupe su pušači, profesionalno izložene osobe
i osobe koje konzumiraju ekstremno visoke količine školjki, gljiva
i kakaa

Slučajevi trovanja
1957. i 1975. godine u Japanu masovno trovanje pirinčem koje
je gajeno na poljima koja su navodnjavana otpadnim vodama
iz obližnje fabrike; bolest nazvana itai-itai, što znači jao-jao,
jer su bolesnici patili od jakih bolova u ekstremitetima;
dolazilo je do demineralizacije i frakture kostiju

Opisani su slučajevi akutnih trovanja dece bezalkoholnim

napicima u koja je Cd dospeo iz ambalaže
Metabolizam
•Resorbuje se oko 5-6% iz GIT, a ostatak eliminiše fecesom
•Deponuje se u jetri, bubrezima, kostima
•Poluvreme boravka u organizmu je 20 godina
•Deluje kumulativno
•Nivo apsorpcije zavisi od sadržaja Zn, Ca, Fe u ishrani; u
nedostatku ovih elemenata apsorpcija Cd je povišena
•Metalotionein je važan transportni i depo-protein za Cd i deo je
sistema za detoksikaciju, jer intraćelijski vezan Cd sa
metalotioneinom štiti tkiva od toksičnih efekata

Nivoi u tkivima
•Nivo u krvi iznosi < 1 µg/L za nepušače i 1.4-4 µg/l za pušače
•Srednja koncentracija Cd u jetri je 0.5-3 µg/kg
•Kao mera kumulativnog izlaganja uzima se koncentracija Cd u
bubrežnoj kori (10-57 µg/kg)
•Sa koncentracijom manjom od 2 µg/L u urinu smatra se da je rizik
od pojave renalnih oštećenja mali

Simptomi hronične
toksičnosti:
-opstruktivna plućna
oboljenja i emfizem
-nefrotoksičnost (bubrežni
tubuli)
-kardiovaskularna
oštećenja
-oštećenja skeletnog
sistema

-kumuluje se u jetri i
bubrezima
- ne prenosi se sa majke na
fetus
-kancerogenost (kancer
pluća i prostate)
 MDK vrednosti za kadmijum u namirnicama (mg/kg ili mg/l)

Namirnica MDK Namirnica MDK

Voda za pić
piće o.003 Brašno 0.1

Kakao, zrno 0.5 Soja 0.2

prah 0.2
Mleko 0.01 Riba, sveža 0.1
tuna 0,2
Meso, sveže 0.05 Voć
Voće i povrć
povrće, 0.05
0.05
iznutrice 0.5 svež
sveže
Jaja 0.05 Gajene pečurke 0.2
Samonikle pečurke 1

OLOVO
 “If we were to judge of the interest excited by any medical
subject by the number of writings to which it has given birth,
we could not but regard the poisoning by lead as the most
important to be known of all those that have been treated of,
up to the present time.”
Orfila, 1817

najrasprostranjeniji toksični metal i sveprisutan

-Proizvodnja u starom Rimu 80.000 t godisnje 0.6 µg/g u kostima iz

Sudana od pre 5000 god.
-Savremena proizvodnja 5.3 miliona tona 6.5-9 µg/g u kostima iz
Nemacke, 1980.

U prirodi se javlja u zemljinoj kori i najviše je zastupljen od svih

teških metala i to uglavnom kao PbS

Skoro isključivo u formi neorganskih jedinjenja

Godišnja svetska proizvodnja iznosi oko 5 miliona t

Još su stari Grci bili svesni opasnosti koje olovo predstavlja za
rudare i radnike koji obrañuju metal

Putevi izloženosti čoveka

Izvori industrijskog porekla
metalna industrija
industrijski otpad
Benzin
tetraetil-olovo kao detonator
Molerske boje na bazi olova u starim zgradama (početak 20. veka)
Vazduh:
•U urbanim centrima unos je 6-8 µg/dan iz vazduha (WHO
giudelines za vazduh je 0.5 mg/dm3)

Voda:
•Glavni izvor kontaminacije u pijaćoj vodi su olovne cevi
•Dnevni unos vodom varira od 10 - 20 µg do 1 mg

Hrana:
•Najvažniji izvor kontaminacije za opštu populaciju
•Grnčarija nedovoljno pečena ili glazirana ili bojena olovnim
bojama
•Konzerve koje sadrže olovo
•Olovna sačma
•Niski pH namirnica u ovakvom posuñu dovode do rastvaranja
olova iz ambalaže
•Prosečnom dnevnom ishranom se unese 100-500 µg za odrasle
osobe u opštoj populaciji (poslednjih godina unos olova opada)

Slučajevi trovanja
U 18. veku slučaj epidemije “Devonširskog endemskog
kolitisa”; uzrok je korišćenje olovnih cevi u proizvodnji
alkoholnih pića
I danas ilegalne radionice za proizvodnju alkohla u SAD,
Irskoj, koriste olovne delove

Zabeležena su letalna trovanja usled čuvanja namirnica u

grnčarskom posuñu koje nije bilo dovoljno dobro obrañeno
(jabukov sok sadržao 1300 mg/L olova nakon samo 3 dana
čuvanja)
Metabolizam
•Oko 10% se apsorbuje iz GIT
•Telesni depo je podeljen na 2 dela: na teško-izmenljivu frakciju u
kostima (90%) čiji poluživot iznosi 20 godina i na lako-izmenljivu
frakciju u tkivima, krvi i površinskom sloju kostiju čiji poluživot
iznosi 20 dana
•Eliminacija iz organizma ide 80% urinom, ali može i preko znoja,
mleka, kose i noktiju
Nivoi u tkivima
•Ukupna količina u organizmu je 100-400 mg, a najveći deo je u
kostima
•Prosečna konc. u krvi je <250 µg/L kod odraslih osoba (olovo u krvi
odslikava neposrednu izloženost); vrednosti <400 µg/L seruma znače
da nema zdravstvenih efekata, 400-800 µg/L biohemijski indikatori
ukazuju da organizam ne može da se izbori sa povećanim unosom
olova, >800 µg/L označava hronično trovanje
•Nivo Pb u kostima i zubima može biti mera dugotrajne izloženosti
(rezultati ispitivanja u 5 zemalja EU za period 1983/1991: 0.3-13.2 µg/g kostiju i
zuba)

Toksični efekti (LOAEL):

Efekti µg/dl µg/dl krvi

krvi za odrasle
za decu
Neurološki
encefalopatija 80-100 100-120
slabiji sluh 20
IQ smanjen 10-15 -
in-utero efekti 10-15 -
neuropatije 40 40

Hematološki
anemije 80-100 80-100
Renalni nefropatija 40
metaboliz. vit. D 30
Krvni pritisak - 30
(muškarci)
Reproduktivni 40
•Populacione grupe koje su najosetljivije na toksično delovanje
Pb su bebe (fetusi) i deca do 6 godina starosti
•Dugotrajna izloženost niskim dozama uglavnom oštećuje nervni
sistem
•Olovo je svrstano u grupu 2 humanih kancerogena
•Toksični efekti su posledica inaktiviranja odreñenih enzimskih
sistema, vezivanja za SH grupe proteina, zamene esencijelnih
elemenata u tkivima

MDK za olovo u namirnicama (mg/kg ili mg/l)

Namirnica MDK Namirnica MDK

Voda za piće 0.01 Brašno 0.4

Jaja 0.25 Voće i 0,1

povrće, sveže
Voćni sok 0.3 Riba, sveža 0,3

Meso,sveže 0.1 Pečurke suve 5

iznutrice 0,5

Mleko 0.02 Pivo, gazirana 0.3

pića
 Migracija olova u namirnice tokom prerade

Sadrzaj Pb,
Namirnica µg/kg
Kupus (kuvan u kalajnoj posudi) 0.79
Kupus (kuvan u aluminijumskoj 0.18
posudi)
Sok od pomorandže (konzervisan) 2.00
Sok od pomorandže (flasa) 0.35
Salata od povrca (u konzervi) 20.00
Salata od povrća (sveža) 0.27
Vino (čep sa olovnim osiguranjem) µ g /l )
102.00 (µ

Uticaj olovnih vodovodnih instalacija na sadrzaj olova u vodi za

pice (Irska, 1991)

WHO Standard for Drinking Water 10 µ g /l

Cold tap, lead-free pipes < 5 µ g /l
Cold tap, lead pipes >100 µ g/ l
Hot tap, lead-free pipes 20 ± 10 µ g /l
Moorland water at source (Scotland) 25 µ g /l
Domestic water, lead pipes (Glasgow) > 100 µ g /l
Unos olova preko osnovnih grupa namirnica u tri zemlje 1986. god.
µg/dan (unos hrane g/dan)
Finska Nemačka Japan
Grupe namirnica
Cerealije 7.7 (267) 10.9 (254) 25.4 (503)
Korenasto i krtolasto 3.6 (238) 17.2 (221) 6.2 (72)
povrće
Zeleno povrće 1.3 (87) 39.6 (188) 26.4 (299)
Voće 18.0 (219) 40.0 (287) 9.8 (178)
Meso i iznutrice 4.9 (169) 12.5 (268) 16.0 (82)
Jaja 0.3 (29) 5.1 (47) 6.1 (45)
Morski plodovi i ribe 2.2 (78) 3.0 (27) 41.1 (239)
Mleko 8.8 (711) 3.4 (329) 5.8 (136)
Alkoholna pića 3.5 (180) 23.3 (489) 8.8 (160)
Total: 50.3 (1978) 155 (2110) 145.6 (1714)

ŽIVA

Jedini tečni metal

Prirodni izvor žive predstavlja isparavanje zemljine kore (dna
okeana, reka, zemljište)

Postoji u elementarnom obliku, kao Hg(I) i Hg(II) jedinjenja, u
organskoj ili neorganskoj formi

Metil-živa i druga organska jedinjenja žive nastaju kao proizvod
mikrobiološke aktivnosti (metanske bakterije) u vodenoj sredini

Putevi izloženosti čoveka

Izvori industrijskog porekla
industrija boja, baterija, elektrooprema, cement,
eksploziv
Fungicidi
Amalgami
Pare elementarne žive isparavaju i dospevaju u vazduh, a odatle u
vodu i zemljište (vrši se metilacija)

Ciklus žive u prirodi

Vazduh:
•Uglavnom u vidu para elementarne žive, dok 5-10% potiče od
inhalacije metil-žive i neorganskih živinih jedinjenja; ukupan unos
ovim putem iznosi oko 0.04-0.2 µg/dan

Voda:
•Ovim putem se unese < 0.05 µg/dan i to uglavnom u obliku
neorganskih soli hidroksida i hlorida; sadržaj u kišnici u Švedskoj
ide i do 0.3 µg/L

Hrana:
•Najvažniji izvor kontaminacije za opštu populaciju
•Metil-živa se uglavnom nalazi u ribama i ribljim proizvodima
•Prosečan unos iznosi oko 3.6 µg/dan + 0.6 µg/dan iz ribe
•Procena ukupnog dnevnog unosa žive u 11 zemalja EU za odrasle
osobe iznosi 1.1-22 µg

µg/kg)
Sadržaj žive u namirnicama (µ

Hg
Namirnica
Žita 4-22
Mlečni proizvodi <1-5
Ribe 40-250
Povrće 1-10
Meso junetina 1-16
juneća džigerica 2-40
juneći bubreg 1-136
Ostale namirnice <1-5
 Slučajevi trovanja
1956. – 1969. godine u zalivu Minamata (Japan) došlo je do
masovnog trovanja ribom iz zaliva čija je voda bila
kontaminirana otpadnim vodama iz obližnje fabrike plastike;
konc. žive je u sedimentu iznosila i do 2%, a konc. žive u ribi je
iznosila 29 mg/kg; 150 osoba je umrlo, a 700 je imalo teška
oštećenja

1969. godine u SAD veliko trovanje ribom

1970. i 1974. u Iraku i Gani dva velika trovanja semenskim

žitom

Metabolizam
•90% metil-žive se apsorbuje iz digestivnog trakta, a oko 80% te
količine se vezuje za eritrocite
•Svega 7-8% neorganskih jedinjenja se apsorbuje, a iz vode 15%
•Poluvreme života iznosi 70 dana
•Hg se izlučuje preko salive, jetre, bubrega, mleka

Nivoi u tkivima
•Koncentracija žive u krvi iznosi u proseku 0.7-27 µg/L kod
normalnog unosa ribe, odnosno 47.5-165 µg/L kod visokog unosa
ribe
•U urinu 0.9-2.8 mg/L
•U humanom mleku (Švedska) 3.1 µg/kg ukupne žive i 0.6 µg/kg
metil-žive
Toksičnost
•Različite hemijske forme žive imaju različitu toksičnost
•Elementarna živa uneta oralno je veoma malo toksična, ali
inhalacija njenih para je opasna; deluje na respiratorni
sistem, a efekti dugotrajne izloženosti se vide na nervnom
sistemu, bubrezima i GIT
•Zatim slede po toksičnosti Hg(I) (LD50 = 1 g)
•Najtoksičnija su organska jedinjenja
•Metil-živa napada nervni sistem i to delove mozga odgvorne
za koordinaciju i senzorne funkcije; visoka toksičnost se
objašnjava liposolubilnošću organskih jedinjenja
•Nije kancerogena
•Toksično deluje vezujući se za SH grupe proteina i enzima

Efekti metil-žive na fetus

 Dugotrajni efekti metil-žive

MDK vrednosti za živu u namirnicama (mg/kg ili mg/l)

Namirnica MDK Namirnica MDK
Voda za pić
piće 0.001
0.001 Brašno 0.03
Pivo 0.01 Gljive suve 3

Mleko 0.01 Riba, sveža rečna 0.5

Riba sveža, morska 1
Meso, sveže 0.03 Voć
Voće i povrć
povrće, 0.02
0.02
iznutrice 0.1 svež
sveže
Jaja 0.05 Žita 0.05

MDK vrednosti za metil-živu u namirnicama (mg/kg ili mg/l) su u

prošlom pravilniku bile posebno odreñene, a po novom Pravilniku se
propisuje samo sadržaj ukupne žive
 µg/kg)
Sadržaj toksičnih elemenata u pšenici u Srbiji (µ

Lokalitet Pb As Hg Cd
Vrbas 50-62 19-44 <1 7.7
Kikinda 50-80 <1 < 0.25
Smederevo 50 16-60 <1 < 0.25
Požarevac 50-75 30-55 <1 0-0.48
Pirot 50 45-61 <1 < 0.25

R.Kljajić sa sar., 2000

Sadržaj toksičnih elemenata u mesu u Srbiji (mg/kg)

Period Vrsta životinje Pb As Hg Cd

82/87 Goveda, bubreg 0-1.86 0-0.14 0-1.6

jetra 0-0.6
88/96 Goveda, bubreg 0-1 0-0.48 0-3.2
jetra 0-0.5
82/87 Svinje, bubreg 0-2 0-0.12 0-1.58
jetra 0-0.6
88/96 Svinje, bubreg 0-1.2 0-0.1 0-1.65
jetra 0-0.5
MDK 1 0.5 0.1 1
mg/kg

% uzoraka sa nedozvoljenim 0-12 0-1.2 0-0.9 0.1-2.9

nivoom TE
 Sadržaj toksičnih elemenata u ribi i ribljim proizvodima
(mg/kg) , u banjalučkoj regiji u 2000. godini
Uzorak Pb Cd MDK
mg/kg
Rečna riba 0.6-1,83 0.68-1.22 Pb 1.0
(srednja 1.26)
Cd 0.1-1*
Riba iz ribnjaka < 0.1 0.07-0.13 Pb 1.0
Cd 0.1-1*
Riblje konzerve < 0.1 0.98-1.86 Pb 2.0
Cd 0.15-1.5*

*ribe koje dugo žive (tuna, sabljarka), školjke

Sadržaj toksičnih elemenata u ribi i ribljim proizvodima

(mg/kg) , u Srbiji

Vrsta Poreklo Cd Pb Hg
konzerve
Sardine Maroko 0.04 2.21 0.35
Tunjevina Kanada 0.01 2.20 0.65
Sardine Grcka 0.02 2.77 0.15
Sardine Slovenija 0.01 2.99 0.09
Skampi Venecuela 0.12 1.33 0.25
Kalamare Grcka 0.33 0.20 0.22
Skoljke Danska 0.15 0.51 0.01
Sardine Jugoslavija 0.01 1.47 0.21
MDK 0.15 2.0 0.6-1