Skripte TD B

Univerzitet u Beogradu Mašinski fakultet
Termodinamika B
Autorizovane skripte
Prof. dr Miloš Banjac

Beograd, 2023
Autorizovane skripte za nastavni predmet Termodinamika B, prof. dr Miloš Banjac
TERMODINAMIKA
1. UVOD
1.1. Šta proučava i kako je nastala?
• Naziv potiče od grčkih reči:

- “thermos” – toplota, ali i topao, zagrejan, vruć;
- “dynamis” – sila, snaga, jakost.
• Sam naziv Termodinamika, prvi put se spominje 1894. godine u radovima Lorda Kelvina
(William Thomson, 1842-1907), gde ga on koristi kao naziv za nauku koja se bavi
izučavanjem procesa pretvaranja toplote u mehaničku energiju, odnosno izučavanjem rada
“toplotnih” mašina.
• Začetak
− Starogrčki filozof Empedokle (483-423 godine p.n.e.) – “Svet je sazdan od
četiri osnovna elementa: zemlje, vode, vazduha i vatre.”
− Starogrčki filozof Demokrit (460-370 godine p.n.e.) – Atomistika - teorija da
su svi objekti u kosmosu sastavljeni od veoma malih čestica – atoma.
• Moderno doba
− Razvoj fizike
− Mehanika fluida - 1656 god. Robert Boyle i Robert Hooke, pronalaze
zavisnosti između temperature, pritiska i zapremine gasova,...
− Alhemija prelazi u hemiju – izučavaju se procesi sagorevanja
- Flogistonska teorija – 17. vek, J.J. Becker, napuštena u 18. veku
- Kalorička teorija – 18. vek, Joseph Black, - napuštena u 19. veku
- Toplotna ili teorija o toploti – 1842 – Sadi Carnot
− Razvila se nakon otkrića parne mašine (England, 1697, Thomas Savery,
1712 Thomas Newcomen), iz potrebe da se poveća efikasnost tada veoma
neefikasnih i sporih parnih mašina, čiji je stepen korisnosti iznosio tek nešto
više od 2%.
− Carnot, Clapeyron, Mayer, Joule, Kelvin, Rankine, Clausius, Mollier, ...
(Java-animation)
http://www.bbc.co.uk/staticarchive/ae1758cb60f0f72241a70513b89a73268cb4edfc.gif
1
Sl 1.1 Parna mašina - Thomas Savery, 1697, i Thomas Newcomen, 1712.
1.2 Oblasti primene termodinamike

• Industrija
- Toplane
- Termoelektrane
- Hladnjače
• Domaćinstva
- Sve vrste grejanja (struja, gas, nafta, voda ...)
- Klima uređaji
- Električni uređaji (frižider, šporet, pegle, fen za kosu,...)
• Opšte
- Prevozna sredstva (SUS motori –automobili, kamioni, brodovi ..., avioni,
rakete)
- Obnovljivi izvori energije (sunce, geotermalna energija, ...)
• Ljudsko telo
2
Sl 1.2 Oblasti primene termodinamike
3
2. OSNOVNI POJMOVI
2.1 Fizika i termodinamika
• Fizika – nauka koja se bavi izučavanjem procesa kretanja materije u svim njenim
pojavnim oblicima. Kako je osnovna kvantitativna mera kretanja materije
energija – fizika se bavi izučavanjem tokova energije, odnosno
pretvaranjem jedne vrste energije u drugu.
• Materija – javlja se u dva pojavna oblika
- Supstanacija – poseduje masu mirovanja;
- Fizičko polje – ne poseduje masu mirovanja, nego samo masu kretanja.
• Fizički sistem, okolina fizičkog sistema, uzajamna (međusobna) dejstva sistema i
okoline
Elektro-magnetno
Toplotno polje
en ergetsk o dejstv o
Q
Radioaktivno
FIZIČKI zračen je
SISTEM
W
OKOLINA
Meh an ičko
energetsko dejstvo FIZIČKOG
SISTEMA
Zvuk
Granica fizičkog sistema
Slika 2.1 Fizički sistem, okolina fizičkog sistema, međusobna energetska dejstva sistema sa
njegovom okolinom
• Poznati vidovi energije

− kinetička – makro kretanje tela
− potencijalna – postoji ukoliko se materija nalazi u polju neke potencijalne sile,
npr. gravitacione sile
− unutrašnja – vezana za kretanje molekula ili drugih mikro čestica
− električna energija – vezana za kretanje elektrona
− magnetno-statička – vezana za kretanje fotona
− hemijska – kretanje podatomskih čestica – elektrona, koji «održavaju» veze
između molekula
− elektromagnetna – kretanje fotona elektro-magnetnog zračenja
− nuklearna kretanje podatomskih čestica – elektrona, koji «održavaju» veze
atoma i podatomskih čestica.
− energija elastičnih deformacija ...itd
4
• Međusobna energetska dejstva fizičkog sistema i okoline fizičkog sistema

− energetsko dejstvo gravitacionog polja,
− energetsko dejstvo elektromagnetnog polja,
− energetsko dejstvo radioaktivnog zračenja,
− mehaničko energetsko dejstvo,
− toplotno energetsko dejstvo ...
• Kada fizički sistem čini samo jedna supstancija, njeno stanje opisuje se fizičkim
veličinama stanja
− količinom radioaktivnosti,
− količinom elektriciteta,
− količinom magnetizma,
− potencijalnom energijom,
− kinetičkom energijom
− unutrašnjom energijom,
− temperaturom,
− pritiskom,
− zapreminom, ...
• Osnovni zadatak fizike: proučavanje promena stanja materije koje nastaju u

međusobnim energetskim dejstvima fizičkog sistema i njegove okoline.
• Cilj fizike: određivanje zavisnosti promene fizičkih veličina stanja u funkciji
međusobnih energetskih dejstva fizičkog sistema i njegove okoline.
• Termodinamika – jedna od grana fizike, koja se bavi izučavanjem energija, odnosno

kretanja materije, pri čemu je to kretanje vezano za molekularni ili
nivo drugih mikro čestica.
Toplotno
energetsko dejs tvo
-W
+Q
(KOLIČINA TOPLOTE) TERM ODINAM IČKI
ili
TERM O-M EHANIČKI OKOLINA
SISTEM TERM ODINAM ČKOG
+W - Q (TERM O-M EHANIČKOG)
Mehaničko SISTEM A
energetsko dejstvo
(IZVRŠENI RAD)
Granica termodinamičkog (termo-mehaničkog) sistema
Slika 2.2 Termodinamički (termo-mehanički) sistem, okolina termodinamičkog sistema, toplotno i

mehaničko energetsko dejstvo
5
• Samo dva oblika međusobnih energetskih dejstava kod termodinamičkih sistema i

njegove okoline
− Toplotno energetsko dejstvo (količina toplote)
− Mehaničko energetsko dejstvo (izvršeni rad)
• Termodinamičko stanje suspstancije opisuje se termodinamičkim veličinama stanja:

− termeratura supstancije
− pritisak fluida
− zapremina supstancije
− unutrašnja energija supstancije
− entalpija supstancije
− kinetička energija supstancije
− potencijalna energija supstancije
Okolina
Vrela
kafa Toplota
Slika 2.3 Primeri termodinamičkog sistema
• Ograničenja – kontinuum prostora – termodinamički sistemi moraju u potpunosti da

budu ispunjeni supstancom (jednom ili njih više) - u njemu ne smeju
da postoje „rupe“ u kojima nema supstancije.
– moraju da sadrže dovoljno velik broj čestica (molekula), kako bi
mogli da važe zakoni verovatnoće i statistike. Iz istih razloga, oni ne
smeju biti ni preterano velikih (galaktičkih) dimenzija (vidi I postulat
termodinamike).
– termodinamički sistem se može sastojati iz jedne ili više supstancija –

tzv. radnih supstancija (fluida, tela, podsistema ...), pri čemu se svaka
supstanca mora nalaziti u tzv. ravnotežnom stanju – termodinamika
ravnotežnih stanja.
6
Supstancija
Supstancija
4
Supstancija
Supstancija Supstancija
Slika 2.4. Primer termodinamičkog sistema koji se sastoji od više supstancija (podsistema)
Slika 2.5.a Slika 2.5.b

Neravnotežno stanje supstancije – neuniforma Ravnotežno stanje supstancije – uniforma
raspodela temperatura supstancije T = f ( x, y, z , t ) raspodela temperatura supstancije T = f (t )
• Osnovni zadatak termodinamike: proučavanje promena stanja supstancije koje nastaju u

međusobnim termo-mehaničkim dejstvima termodinamičkog sistema i njegove okoline, sa
ciljem određivanja međusobnih funkcionalnih zavisnosti.
• Termodinamički proces – Svaka promena stanja (veličina stanja) termodinamičkog

sistema naziva se termodinamički proces. Ovi procesi mogu biti prividno ravnotežni
(kvazistatični) ili neravnotežni (nekvazistatični).
• Svi realni procesi su neravnotežni.
• Prividno ravnotežni procesi se sastoje od „niza“ ravnotežnih stanja.
Slika 2.6 Sporo sabijanje gasa – prividno ravnotežan proces
7
Slika 2.7 Prikaz (prividno) ravnotežnog procesa u p-v koordinatnom sistemu
• Neravnotežni procesi – tokom procesa supstancija (sistem) se nalazi u neravnotežnim

stanjima
Slika 2.8 Brzo sabijanje gasa – neravnotežan proces
2.2 Podela termodinamičkih (termo-mehaničkih) sistema
• Prema osobinama granice sistema:
− ZATVORENI TDS – granice sistema ne dozvoljvaju razmenu supstance sa okolinom
Nepokretni sistem sa nepokretnim granicama (npr. rezervoar)
Pokretni sistem sa nepokretnim granicama (npr. kamion cisterna)
8
Nepokretni sistem sa pokretnim granicama sistema (npr. cilindar sa klipom)
δWV
δQ
Toplotno izolovan TDS – adijabatski – granice sistema ne dozvoljavaju razmenu

toplote sa okolinom
δWV
Izolovan termodinamički sistem – granice sistema onemogućuju razmenu energije

sa okolinom (npr. toplotno izolovani rezervoar)
− OTVORENI TDS ILI KONTROLNA ZAPREMINA
Protočni TDS – granice sistema dozvoljavaju makroskopski protok supstancije

(fluida) – (npr. prijemnici sunčeve energije, radijatori, hladnjaci
motora, predajnici toplote ...)
Fluid 1 Fluid 2
izlaz ulaz
q m,ul
(m)cv
Φ q m,izl
Fluid 2 Fluid 1
izlaz ulaz
9
Adijatermi TDS – protočni, toplotno izolovani TDS (npr. pumpe, vodene turbine
parne, parne turbine)
Difuzioni TDS - granice sistema dozvoljavaju samo mikroskopski protok

supstancije (fluida) – npr. difuzija vlage kroz zid.
• Prema hemijskom sastavu i agregatnom stanju supstancije
− Homogeni TDS – termodinamički sistemi koji u okviru svojih granica imaju

isti hemijski sastav, fizička svojstva, pa i vrednosti veličina stanja.
„Matematički“ posmatrano, osnovna karakteistika svakog homogenog sistema
je nezavisnost skalarnog polja ma koje fizičke veličine od koordinata.
(U širem smislu, pod homogenim sistemom termodinamički sistemi mogu se
podrazumevati i oni sistemi kod kojih se hemijski sastav, fizička svojstva i
ostale veličine stanja supstance menjaju kontinualno, tj. bez skokovitih
promena)
10
− Heterogen TDS – termomehanički sistem koji se sastoji iz 2 ili više

homogenih oblasti – faza (Gibsovo pravilo faza)
Različite faze razdvojene su granicom faza ili faznom površi na kojoj
obično dolazi do skokovite promene hemijskog sastava, fizičkih
osobina i vrednosti veličina stanja:
• po hemijskom sastavu
• po agregatnom stanju
Primeri – voda + led – heterogen sistem,
– voda + ulje – heterogen sistem,
– smeša gasova – višekomponentni homogen sistem.
2.3 Postulati termodinamike
• Čitava termodimanika zasniva se na 2 postulata i 3 zakona.
I POSTULAT Izolovani sistem posle izvesnog vremena uvek, spontano prelazi u

stanje termodinamičke ravnoteže. Dostignuto ravnotežno stanje
izolovanog termodinamičkog sistema ne može se poremetiti. (Vreme
potrebno da termodimički sistem pređe u stanje termodinamičke
ravnoteže naziva se vreme relaksacije.)
Termodinamička ravnoteža podrazumeva mehaničku,
temperaturnu i hemijsku ravnotežu (uniformnost polja pritisaka,
polja temperature i hemijskog sastava).
– mehanička – ravnomerna raspodela pritiska u fluidu postiže se
gotovo trenutno,
– termička – za dostizanje ravnomerne raspodele temperatura
u supstanciji potrebno je od nekoliko sekundi do
nekoliko sati,
– hemijska – za dostizanje ravnomernog sastava supstancije
potrebno je od nekoliko sekundi do nekoliko
vekova.
Gvožđe Gvožđe
Bakar Bakar
II POSTULAT (Nulti Zakon termodinamike) Ukoliko se telo A nalazi u

temperaturskoj ravnoteži sa telom B i ako je telo B u temperaturskoj
ravnoteži sa telom C, onda se i telo A i telo C nalaze u temperaturskoj
ravnoteži.
A B B C A C
TA = TB TB = T C TA = TC
11
− Promena temperature se može meriti posredno.

− Omogućuje definisanje metoda za merenje temperature.
I ZAKON Zakon o održanju energije – npr. „Promena energije izolovanog

sistema jednaka je nuli.“
– Kvantifikuje energiju.
II ZAKON Pored kvantiteta u razmatranje se uvodi i kvalitet energije – npr. „Svi
procesi se odvijaju u pravcu smanjunja kvaliteta energije.“
– Određuje jedino mogući smer odvijanja procesa (npr. proces
hlađenje kafe)
III ZAKON npr. „Nikakvim načinima telo se ne može ohladiti do apsolutne nule.“
ili „Apsolutna nule je nedostižna.“,
– Uglavnom se koristi u teorijskoj termodinamici.
2.4 Tehnička termodinamika
• Tehnička (klasična, fenomenološka) termodinamika

− Izučava pojave na makroskopskom nivou, ne ulazeći u (mikro) strukturu
materije
− npr. pritisak gasa – kinetička energija translatornog kretanja molekula
− npr. temperatura – ukupna kinetička energija kretanja mikro čestica
(translatornog, rotacionog, oscilatornog)
• Statistička termodinamika
− Izučava pojave na mikroskopskom nivou, nivou molekula i drugih mikro
čestica i analizira i uspostavlja zakonitosti zasnovane na statistici i teoriji
verovatnoće (ograničenja termodinamike)
• Kvantno-mehanička termodinamika
− Koristi se kad druge metode ne mogu da objasne neke pojave
− Talasno korpuskularna priroda čestica
− Emitovanje energije u kvantima
− (Toplotno) zračenje
2.5 Podele termodinamičkih veličina stanja
Klasična podela (“istorijski”)

- termičke ili termomehaničke veličine stanja (lako se mere):
• pritisak fluida p [Pa]
• temperatura supstancije T [K]
• zapremina supstancije V [ m3 ]
- kaloričke ili energetske veličine stanja:

• unutrašnja energija supstancije U [J ]
• entalpija supstancije H [J ]
• entropija supstancije S [ J/K ]
Savremena podela:
- Intenzivne veličine stanja (njihova vrednost ne zavisi od količine (mase) supstancije)
• pritisak fluida p [Pa]
• temperatura supstancije T [K ]
12
- Ekstenzivne veličine stanja (njihova vrednost zavisi od količine (mase) supstancije)

• zapremina supstancije V [ m3 ]
• unutrašnja energija supstancije U [J ]
• entalpija supstancije H [J ]
• entropija supstancije S [ J/K ]
Za razliku od intenzivnih, ektenzivne veličine stanja poseduju osobinu aditivnosti.
Dopuske podele:
- Specifične veličine stanja – ekstenzivne veličine stanja prevodimo u specifične tako
što ih podelimo sa masom ogovarajuće supstancije – svedemo ih na 1 kg.
V
• specifična zapremina supstancije v= [ m3 /kg ]
m
U
• specifična unutrašnja energija supstancije u = [ J/kg ]
m
H
• specifična entalpija supstancije h= [ J/kg ]
m
S
• specifična entropija supstancije s= [ J/(kg K) ]
m
- Molarne veličine stanja – ekstenzivne veličine stanja prevodimo u molarne tako što ih
podelimo sa količinom odgovarajuće supstancije – svedemo ih na 1 mol.
V
• molarna zapremina supstancije Vm = ( Mv) = [ m3 /mol ]
n
U
• molarna unutrašnja energija supstancije U m = ( Mu ) = [ J/mol ]
n
H
• molarna entalpija supstancije H m = ( Mh) = [ J/mol ]
n
S
• molarna entropija supstancije S m = ( Ms ) = [ J/(mol K) ]
n
13
3. TERMODINAMIČKE VELIČINE STANJA
3.1 Temperatura
• Intenzivna veličina stanja

• Izražava (meri) se u stepenima Celzijusa ϑ [ °C ] ili Kelvinima T [ K ]
• Izražena u kelvinima naziva se i termodinamička temperatura
• Mera “zagrejanosti” ili “ohlađenosti” neke supstancije
• Kolokvijalno koristimo termine: topao, vreo, vruć, hladan, leden, …
• Čulo dodira – vrlo nepouzdano i subjektivno,

• Temperatura neke supstancije ustvari predstavlja meru intenzivnosti mikroskopskog
kretanja, tj. aktivnosti mikroskopskih česica (molekula, atoma, slobodnih elektrona, ...).
• Mikroskopska kretanja – direktno povezana sa unutrašnjom energijom
• Unutrašnja energija neke supstancije obuhvata sve oblike mikroskopskih energija te
supstance i povezana je sa molekularnom strukturom i stepenom aktivnosti svih
mikroskopskih čestica (molekula, atoma, elektrona, ...) te supstancije
molekuli
slobodni elektroni
U k ,tran U k ,rot U k ,osc

U el
U osetna
U latentna
U (T )
14
• Temperatura se lako meri – II postulat termodinamike

• Promenom temperature menjaju se neke termo-fizičke karakteristike supstancije, kao i
druge veličine stanja, npr. gustina supstancije, električna otpornost, ili se čak javljaju
različiti fizički fenomeni, npr. pojava termo-elektro-motorne sile.
ϑ2
ϑ1
Slika 3.1 Šema električnog kola termoelementa (termopara) sa „toplim“ i „hladnim“ krajem
• U nekom intervalu temperatura, kod tečnosti, promena temperature tečnosti izaziva

upravo proporcionalno povećanje zapremine tečnosti – termometri sa živom alkoholom.
∆T ∝ ∆V
• Kod razređenih gasova postoji ista proporcionalnost, odnosno prporcionalnost između
promene temperature i promene pritiska, pri konstantnoj zapremini
∆T ∝ ∆p pri V = idem
• Temperaturske skale
Slika 3.2 Međusobni odnosi raznih temperaturskih skala
15
3.2 Pritisak fluida

• Intenzivna veličina stanja
• Izražava (meri) se u Paskalima
F  1N 
p= 1 Pa =
A  1 m 2 
• Razmatra se samo kada su radne supstancije fluidi
• Opisuje mehanički deo termodinamičke ravnoteže
• Drugi Newton-ov zakon

d(mi ⋅ wn,i )
Fn,i =
dt
• Gasovi – ravnomerna raspodela pritiska
∑ Fn ,i
p=
A
• Tečnost – neravnomerna raspodela pritiska
∑ Fn ,i
p = lim
A→0 A
• Lako se meri
- instrument – barometar – meri
- ambijentalni
- okolni
- atmosferski pritisak
- barometarski
16
• Torricelli (1608-1647) – živa

• barometar
F m ⋅ g ∆x ⋅ A ⋅ g ⋅ ρ
p= = =
A A A
p = ρ ⋅ g ⋅ ∆x
• Manometar – meri manometarsku razliku pritisaka

pe > 0 excess
( pm )
Apsolutni pritisak ili pritisak
p = pamb + pe
Npr. manometar sa membranom
• Manometar – vakuumetar – vakuumetarsku razliku pritisaka - pe < 0 ( pv > 0)

apsolutni pritisak
p = pamb + pe < pamb
( p = pb − pν )
17
• Jedinice za merenje pritiska
1 Pa - vrlo mala jedinica pa se obično koristi:

103 Pa=1 kPa
106 Pa=1 MPa
istorijski su se zadržale,
1 atm - fizička (standardna) atmosfera

1 atm = 101,325 kPa (760 mm Hg)
1 at - tehnička atmosfera
1 at = 98066,5 Pa
1 bar - bar
1 bar = 105 Pa
1000 mbar = 1 bar (750 mm Hg)
1 Torr - Toričeli (Torricelli)

1 torr = 1 mm Hg (na 0°C ) = 133,3224 kPa
18
3.3. Unutrašnja energija – termički potencijal

• Energetska, ekstenzivna veličina stanja
U [ J ], u [ J/kg ], U m [ J/mol ],
• Unutrašnja energija neke supstance obuhvata sve oblike mikroskopskih energija

supstance i povezana je sa molekularnom strukturom i stepenom aktivnosti
mikroskopskih čestica (molekula, atoma, elektrona...) koje čine tu supstanciju.
• Ukupna energija termo-mehaničkog sistema tela predstavlja zbir makroskopskih
mehaničkih i mikroskopskih energija tog tela.
Euk = Ek,tran + Ek,rot + Epot + U + ...(U mg + ...)

Makroskopske Mikroskopske
mehaničke energije energije
w Ek,tran = m w2 / 2 - makroskopska kinetička

w
energija translatornog kretanja
tela [ J ]
C Ek,rot = J ω 2 / 2 - makroskopska kinetička
z energija rotacionog kretanja
zC
tela [ J ]
Epot = gmzc -makroskopska potencijalna
energija tela (energija položaja
tela u polju spoljašnjih
y potencijalnih sila) [ J ]
x U - unutrašnja termodinamička energija

( U mg - unutrašnja magnetna energija ...)
• I makroskopske energije predstavljaju veličine stanja i zato poseduju tzv. osobinu

totalnog diferencijala:
2
∫ d Ek,tran = Ek,tran 2 − Ek,tran1
1
2
∫ d Ek,rot = Ek,rot 2 − Ek,rot1
1
2
∫ d Epot = Epot 2 − Epot1
1
19
• Unutrašnja energija supstancije se satoji iz dela koji se menja sa promenom temperature

supstancije U (T ) i tzv. “nulte” unutrašnje energije U 0 , dela koji se ne menja sa
promenom temperature.
U = U (T ) + U 0
molekuli
slobodni elektroni
U el
U k,tran U k,rot U k,osc
Energija stanja
U osetna elektrona u
atomima i drugih
kretanja elektrona
U latentna =
U međumolekarnih sila
U (T )
U hem.veza U nuk
U0
• “Nulta” unutrašnja energija U 0 obuhvata energiju svih oblika kretanja svih čestica koje
čine supstancijju a koja postoje i temperaturi apsolutne nule – (prema kvantno-
mehaničkoj teoriji postoje postoje ovakva kretanja) – (ne tako važno za klasičnu
termodinamiku)
• Obično se u termodinamičkim analizama koristi samo onaj deo unutrašnje energije koji
se manja sa promenom temperature supstancije U (T ) .
• Pri analizi ponašanja termodinamičkih sistema, uvek je od interesa da se odredi samo
promena unutrašnje energije odgovarajuće supstancije nastala tokom nekog
termodinamičkog procesa ( U 2 − U1 = ? ).
20
Q 1-2
Stanje 1 Stanje 2
W1-2 U1 U2
U 2 − U1 = [U 0 + U (T2 )] − [U 0 + U (T1 ) ] = U (T2 ) − U (T1 )
• Kao i sve druge veličine stanja i unutrašnja energija poseduje tzv. osobinu totalnog
diferencijala
2
∫ dU = U 2 − U1
1
Mikroskopska kinetička energija

Na makroskopskom nivou se molekula (ne obrće lopatice)
Mikroskopska Brana
kinetička energija Voda
molekula je deo
unutrašnje
Međumolekularne
sile povezane su Makroskopska kinetička
sa unutrašnjom energija (obrće lopatice)
energijom
3.1. Slika 3.5 Da li voda u čaši koja Slika 3.6 Makroskopska kinetička energija
je organizovaniji oblik energije i mnogo više
stoji na stolu poseduje energiju? je upotrebljiva nego neorganizovana
mikroskopska kinetička energija molekula
• Unutrašnja energija ili termička energija

• U termodinamici se najčešće koristi da opiše energetsko stanje supstance koja miruje
(stanje mikroskopskih energija makroskopski nepokretnog sistema) – zatvoren i
nepokretan termo-mehanički sistem.
• Prema Prvom zakonu termodinamike (Zakonu održanja energije), svako
termomehaničko energetsko dejstvo termomehaničkog sistema i njegove okoline mora
se manifestovati sa promenom njegove unutrašnje energije ( U ).
• “Predaja” energije zatvorenom termodinamičkom sistemu od strane okoline, mora se
direktno odraziti u povećanju unutrašnje energije sistema U 2 − U1 > 0 .
21
Q Q
Q
Gas Tečnost Čvrsto telo

U1 → U 2 ; U 2 > U1 U1 → U 2 ; U 2 > U1 U1 → U 2 ; U 2 > U1
• “Predaja” energije okolini od strane zatvorenog termodinamičkog sistema, mora se

odraziti u smanjenju unutrašnje energije sistema U 2 − U1 < 0 .
Q Q Q
Gas Tečnost Čvrsto telo

U1 → U 2 ; U 2 < U1 U1 → U 2 ; U 2 < U1 U1 → U 2 ; U 2 < U1
Slika 3.7 Specifična unutrašnja energija (termički potencijal) ključale vode veća je nego specifična
energija nezagrejane vode
22
3.4. Entalpija
• Energetska, ekstenzivna veličina stanja

H [ J ], h [ J/kg ], H m [ J/mol ],
• Najčešće se koristi da opiše energetsko stanje supstance pri njenom strujanju, dakle kod
protočnih termodinamičkih sistema
• Ponekad ju je zgodno koristiti i kod zatvorenih termodinamičkih sistema
• Po definiciji
H = U + pV [J ]
h = u + pv [ J/kg ]
H m = U m + p ⋅ Vm [ J/mol ]
• Pri tome je
H= U + pV
Termički Spoljašnji mehanički potencijal
potencijal (sveden na veličine stanja)
Termomehanički potencijal
• Potencijal – sposobnost vršenja rada
Tamb T1 = Tamb Tamb T2 > Tamb Tamb T3 = T2 > Tamb

pamb p1 = pamb pamb p2 > pamb pamb p3 = p2 > pamb
Vazduh Vazduh Vazduh
Vazduh E1 = U 1 Vazduh Vazduh E3 = U3
E2 = U 2
u1 = u amb u2 > u amb u3 = u amb

h3 = u 3
Sistem nema sposobnost da izvrši Sistem ima sposobnost da izvrši rad Sistem ima još veću sposobnost da
rad nad okolinom nad okolinom izvrši rad nad okolinom
• Prošireni sistem ima veću sposobnost (potencijal) za vršenje rada (e3 > e2 )
E3 = U 3 + F ⋅ ∆ x = U 3 + p3 ⋅ A ⋅ ∆ x = U 3 + p3V3 = H 3
23
• Kod protočnih sistema
1
ulaz
2
u 1, p 1, v 1, ek1, ep1 cv - control volume
izlaz
1
u 2, p 2, v 2, ek2 , ep2
2
p1v1 - pritisna energija ili potencijal transporta fluida na ulazu u sistem

p2 v2 - pritisna energija ili potencijal transporta fluida na izlazu iz sistema
• Entalpija predstavlja termo-mehaničku energiju fluida pri njegovom strujanju.

h1 = u1 + p1v1 - entalpija ili termomehanički (energetski) potencijal fluida na
ulazu u sistem
h2 = u2 + p2 v2 - entalpija ili termomehanički (energetski) potencijal fluida na
izlazu iz sistema
• U mehanici fluida
Navier-Stokes → Berrnoulli (energetska jednačina)
p1 w12 p2 w22
+ + gz1 = + + gz2 + Ygub,1−2
ρ1 2 ρ2 2
pritisna kinetička položajna gubitak mehaničke
energija energija energija energije
• Izotermska, izentropska strujanja

w2
pv + + gz = const
2
• Osobina totalnog diferencijala (kao i sve veličine stanja)

2
∫ d H = H 2 − H1
1
24
4. IDEALAN GAS – JEDNAČINE STANJA
4.1 Gibsovo (Gibbs) pravilo faza
• Ravnotežno stanje nekog termodinamičkog (termomehaničkog) sistema može se

jednoznačno definisati (opisati) tačno određenim brojem termodinamičkih (termo-
mehaničkih) veličina stanja, tj.
f (b1 , b2 , b3 ,......bn ) = 0
gde su ( bi i = 1, 2, ... n ) termodinamičke (termomehaničke) veličine stanja.
• Broj nezavisnih veličina stanja koje jednoznačno određuju ravnotežno stanje
termodinamičkog (termomehaničkog) sistema naziva se broj stepeni slobode
posmatranog sistema.
• U slučaju da se termodinamički sistem nalazi u stanju ravnoteže, njegov broj stepeni

slobode zavisi od:
o Strukture termodinamičkog sistema-komponenti
─ homogen (jednofazni)
─ nehomogen (broj faza)
o Mogućnostima razmene energije sa okolinom, tj. broja spoljnih uticaja
─ termo-mehanički sistemi (toplotno energetsko dejstvo i mehaničko
energetsko dejstvo)
─ zatvoreni ili protočni sistem (energija sadržana u supstanci)
─ makroskopski pokretni ili nepokretni (promena kinetičke i potencijalne
energije)
U najopštijem slučaju, ne samo u klasičnoj termodinamici, nego i u fizičkoj hemiji,
hemijskoj termodinamici, termodinamici višefaznih i višekomponentnih sistema, broj
stepeni slobode sistema, koji se nalazi u stanju ravnoteže se može odrediti pomoću
Gibsovog (Josiah Willard Gibbs) pravila faza:
Nst.sl. = N komp. + N međ.en.dejstava − N faza
Nst.sl. - broj stepeni slobode sistema

N komp. - broj nezavisnih komponenti sistema
N međ.en.dejstava - broj međusobnih energetskih dejstava sistema i okoline
N faza - broj faza unutar sistema
25
• Za slučaj:
─ jednodnokomponentnog N komp. = 1
─ jednofaznog N faza = 1
─ zatvorenog i
─ nepokretnog termodinamičkog sistema ( ∆Ek = 0 ,

∆E p = 0 , ⇒ mehaničko energetsko dejstvo - 
 N međ.en.dejstava = 2
izvršeni rad ( W ), toplotno energetsko dejstvo - 

predata količine toplote ( Q )
Nst.sl = 1 + 2 − 1 = 2
⇒ ponašanje radne supstancije (radnog tela) u tom slučaju moguće je opisati sa

jadnačinom sa dve nezavisno promenljive
⇒ jednačina tipa:
f ( p, T , v ) = 0 ili f1 ( p, T ) = v
naziva se TERMO-MEHANIČKA ili TERMIČKA JEDNAČINA STANJA
⇒ a jednačina tipa:
g (u, p, T ) = 0 ili g1 ( p, T ) = u
ψ (h, p, T ) = 0 ili ψ 1 ( p, T ) = h
nazivaju se energetske ili kaloričke jednačine stanja.
• Pored jednokomponentnih i jednofaznih sistema u termodinamici se susrećemo i sa

višefaznim sistemima, kao i višekomponentnim sistemima.
Pr. 1 H 2O u zatvorenom i nepokretnom termodinamičkom sistemu ( N komp = 1 ,

N međ.en.dejstava = 2 )
Vodena
Vodena para, voda
para i i led u
voda u ravnoteznom
Vodena ravnoteznom stanju
para stanju
N st.sl. = 1 + 2 − 1 = 2 N st.sl. = 1 + 2 − 2 = 1 N st.sl. = 1 + 2 − 3 = 0

Trojno stanje ϑtr = 0, 01°C
ptr = 611, 73 Pa
26
Pr. 2 Smeša (idealnih) gasova – 3 komponentna, u zatvorenom i nepokretnom

termodinamičkom sistemu ( N komp = 3 , N međ.en.dejstava = 2 , N faza = 1 )
Nst.sl. = 3 + 2 − 1 = 4
+ – gas A
∆ – gas B
i – gas C
4.2 Podela radnih supstanci u termodinamici
• Jednačine stanja (termo-mehaničke i energetske) nekih radnih supstanci imaju veoma

jednostavan analitički oblik, dok su kod drugih ove jednačine veoma složene i zavise od
brojnih empirijskih keoficijenata.
• Praktično je podeliti – razdvojiti radne supstance
• Po agregatnom stanju – gasovi, tečnosti i čvrste supstance (tečnosti i čvrste supstance po
pravilu se smatraju nestišljivim dV = 0 ).
GASOVI TEČNOSTI ČVRSTO STANJE
idealni nestišljive
poluidealni supstancije
realni gasovi realne tečnosti realne čvrste supstance
• Sve supstancije u prirodi su realne!

• Idealni, poluidealni gasovi i „nestišljive“ tečnosti i supstance u čvrstom stanju ne
manjaju agregatno stanje
• Realne supstancije – menjaju agregatno stanje
• Realne supstancije – postoje komplikovani izrazi za termo-mehaničke i energetske
jednačine stanja
27
4.3 Idealan gas

def. Pod idealnim gasom podrazumeva se supstanca čije su molekule tačke, između kojih
ne postoje ni privlačne ni odbojne međumolekularne sile. Usled toga, svaki sudar ovih
molekula je centralan i u postunosti elastičan.
• Materijalne tačke – molekuli oblika savršene loptice, prečnika d → 0 , a koje poseduju

masu mirovanja
• Izostanak međumolekularnih sila i uslov da d → 0 , omogućavaju uvek centralne i
potpuno elastične sudare
─ Na osnovu takvih pretpostavki, moguće je koristeći isključivo zakone
mehanike, izvesti termo-mehaničku i energetske jednačine stanja, odnosno,
zavisnosti f ( p, T , v) = 0 , g (u, p, T ) = 0 , ψ (h, p, T ) = 0 .
─ Lakše, na „empirijski“ način
• Idealan gas ne postoji, ali se svi gasovi na visokim temperaturama i niskim pritiscima
ponašaju kao idealni ( npr. O2 − 187,95°C, 101325 Pa, )
• Istorijski, do jednačine stanja se došlo empirijski.
• Na osnovu Bojlovog zakona (1662) i Gej Lisakovog zakona (1802), Klapejron prvi
formuliše izraz (1834)
pV = n ⋅ ⋅T
poznat kao JEDNAČINA STANJA IDEALNOG GASA.
4.4 Bojl (Boyle) – Mariotov (Mariotte) zakon
• Robert Boyle (1627-1691), prvi

objavio 1662.
1000
• Edme Mariotte (1620-1684),
nezavisno objavio 1676. 800
T1 = idem
T2 = idem
• Posmatrali kako se menja proizvod T3 = idem
pritiska i specifične zapremine 600 T4 = idem
p [ Pa ]
(idealnog) gasa pri stalnoj

400
temperaturi
200
( pv)ϑ = ( pv)T = idem

0
0 200 400 600 800 1000
Boyl – Mariotte-ov zakon 3
v [ m / kg ]
• Opšte
pv = f1 (T )
28
4.5 Gej Lisakov ( Gay Lussac ) zakon
• Joseph Louis Guy Lussac (1778-1850) prvi objavio 1802. na osnovu ne objavljenih
radova Jacques Charles (1746-1823) iz 1787.
• Čarlsov zakon (Jacques Charles)
• Ustanovio da – pri stalnom pritisku odnos specifične zapremine nekog idealnog gasa,
njegove temperature (u Kelvinima – termodinamička temperatura) ima stalnu vrednost.
v v p1 < p
B
v
  = idem p
 T p vo(p 1)
A
p2 > p
Gej – Lisakov zakon
vo(p)
m = 1 kg
vo(p 2)
• Opšte
v = f 2 ( p) ⋅ T 0K 273,15 K
TK
ϑ oC
- 273,15 oC 0 oC
• Održavajući stalnu vrednost pritiska gasa tokom eksperimenta ( p = idem ), konstatovana

je linearna zavisnost između specifične zapremine i temperature
v = v0 (1 + αν ,0 ⋅ ϑ )
−1
gde je sa αν ,0 [ K ] označen koeficijent zapreminskog širenja na 0°C
• Eksperimentalno je ustanovljeno da αν ,0 za sve idealne gasove ima istu vrednost koja

iznosi
1
αν ,0 = K −1
273,15
Na osnovu jednačine prave
v = v0 + v0 ⋅ αν ,0 ⋅ϑ
tgα
tg α - koeficijent nagiba
v0 1
tg α = v0 ⋅ αν ,0 = ⇒ αν ,0 = K −1
273,15 273,15
• Veza između termodinamičke temperature T i specifične zapremine v

T = 273,15 + ϑ [ K ] ⇒ ϑ = T − 273,15
29
uz već određenu vrednost

1
αν ,0 = K −1
273,15
sledi da je
T − 273,15 v0
v = v0 (1 + )= ⋅ T = v0 ⋅ α v ,0 ⋅ T
273,15 273,15
4.6 Klapejronova (Clapeyron) jednačina stanja idealnog gasa
• Na osnovu Bojlovog i Gej–Lisakovog zakona, Klapejron (Benoit Paul Emile Clapeyron,

1799-1864) prvi formuliše i objavljuje 1834, jednačinu stanja idealnog gasa.
pV = n T
• Izvođenje:
Iz Gej–Lisakovog ⇒ v = f 2 ( p ) T , pomnožimo sa pritiskom p

⇒ p v = f 2 ( p ) ⋅ p ⋅ T , što može da se napiše i kao
ψ ( p)
⇒ p v = ψ ( p) ⋅ T
Upoređujući dobijni izraz sa opštim oblikom Bojl–Mariotovog zakona
p v = f1 (T )
može se konstatovati da su oba izraza uvek tačna samo ukoliko funkcija ψ ( p ) ima
stalnu vrednost, koja zavisi od vrste gasa
ψ ( p) = const = R
p v = RT
Konstanta R [ J/(kg ⋅ K) ] naziva se (individualna) gasna konstanta. Svaki gas ima
određenu vrednost ove konstante, koja se obično daje u odgovarajućim tabelama
(Tabela 3.1.5, str. 13)
30
• Razni oblici termo-mehaničke jednačine stanja idealnog gasa
Za 1 kg supstancije p v = RT množenjem sa m [kg] supstancije
Korišćenjem relacije koja povezuje

masu m , molarnu masu M i
Za m [kg] supstancije pV = mRT količinu neke supstancije n
m = M ⋅n
Korišćenjem relacije koja povezuje

individualnu gasnu konstantu R ,
Za n [mol] supstancije pV = n M RT molarnu masu M i univerzalnu
gasnu konstantu R = 8,314 J/(mol ⋅ K)
R⋅M =
Za n [mol] supstancije pV = n T Svođenjem na 1 mol supstancje
Za 1 mol supstancije pVm = T
• Jednačina termo-mehaničkog stanja idealnog gasa u p − T − v koordinatnom sistemu
p
1
T″>T
T
p1 T>T′
T′ 2
pv = C(T ) = konst.
p2
v
= C ( p ) = konst.
T
v1 v2 v
31
4.7 Avogadrov zakon
• Italijanski fizičar i matematičar Amadeo Avogadro (1776-1856) oblikovao je 1811.

svoja zapažanja o odnosu zapremine i broja molekula u zaključak: “Svi idealni gasovi,
pri istom pritisku, istoj temperaturi, u jednakim zapreminama sadrže isti broj molekula.“
O2 H2 CO2
M O2 MH 2 MCO2
VO2 = VH2 = VCO2 


TO2 = TH2 = TCO2  ⇒ nO2 = nH2 = nCO2
pO2 = pH2 = pCO2 

pV 1
1) pV = n T → ⋅ =n
T
T
2) pVm = T → Vm =
p
• Posledica - u slučaju prethodno ispunjenih uslova, mase ovih gasova odnose se kao
mase njihovih molekula (molekulske mase), odnosno kao njihove molarne mase
mO2 : mH 2 : mCO2 = M O2 : M H2 : M CO2
• Normalni uslovi - Normalni kubni metar 1 m3N (pri p0 , T0 ) - jedinica za

„količinu“gasa
p0 = 1 atm = 101 325 Pa 

 T0
 ⇒ Vm,0 = ⋅ = 22, 4 ⋅10−3 m3 /mol
p0
T0 = 273,15 K = 0°C 
32
5. PRVI ZAKON TERMODINAMIKE
5.1 Uvod
• Prvi zakon termodinamike je apsolutni prirodni zakon koji važi za sve pojave koje se
odigravaju na svim prostornim nivoima (mikro, makro i mega svetu)
• Zasnovan je na brojnim analizama, posrednim i neposrednim dokazima, eksperimentima
o odnosima različitih vrsta energije
• Neke od formulacija:
„Energiju nije moguće niti stvoriti, niti uništiti. Ona samo može da menja svoje
pojavne oblike“
„ Ukupna energija svemira je nepromenljiva“
...
• U termodinamici – termodinamički (termo-mehanički) sistem
„ Ukupna energija izolovanog termodinamičkog sistema je nepromenljiva“
∆Esist = 0
Slika 5.1. Mehanički sistem Slika 5.2. Izolovan termo-mehanički sistem
33
5.2 Načini razmene energije zatvorenog termomehaničkog sistema sa

njegovom okolinom
• Toplotom - toplotnim energetskim dejstvom

• Radom
Mehaničkim – mehaničkim energetskim dejstvom
– rad vratila
– rad promene zapremine
– rad opruge
– (rad elastičnih deformacija)
(Nemehanički)
– električnim energetskim dejstvom
– (magnetnim energetskim dejstvom)
Toplotnim energetskim dejstvom Rad vratila
Wel
WV
Rad promene zapremine Električnim energetskim dejstvom
34
5.3 Toplota (”toplotiranje”, ”toplotovanje”)
• Energetsko dejstvo sistema i njegove okoline - veličina procesa

• Proces prenošenja energije kroz granice termodinamičkog sistema izazvan isključivo
razlikom temperatura termomehaničkog sistema i njegove okoline
Ti > TTMS „Izvor“ toplote ili toplotni izvor
Q
Q [J] - količina toplote (količina energije) koju, usled razlike
TMS međusobnih temperatura, toplotni izvor preda termo-
TTMS dinamičkom sistemu
TMS
TTMS Q [J] - količina toplote (energije) koju usled međusobne
Q razlike temperatura termodinamički sistem, preda tzv.
toplotnom ponoru
Tp < TTMS
• Toplota se kao proces prenošenja energije, izazvan razlikom temperatura, može odvijati
i između radnih supstancija unutar jednog termodinamičkog sistema, kao i unutar same
radne supstancije, ukoliko ona nije u temperaturskoj ravnoteži
• Toplota, kao proces prenošenja (unutrašnje) energije,

uzrokovana razlikom temperatura, neposredno je
povezana sa intezitetom kretanja, aktivnošću
molekula, atoma i drugih mikro čestica koje
sačinjavaju supstancu, tj. ona predstavlja direktnu
posledicu ovih kretanja
• Razlikujemo tri „mehanizma“ prenošenja toplote -
prenošenje unutrašnje (termičke) energije: kondukcija,
konvekcija i radijacija.
35
• Osnovni termini
− Količina toplote Q [J] ;
− Toplota – „veličina procesa“-ne poseduje osobinu totalnog diferencijala
δ Q a ne d Q
2
∫ δ Q = Q1−2 - količina toplote predate tokom procesa 1-2
1
2
∫ δ Q = Q2 − Q1 - netačno !
1
δQ
− Toplotni protok (fluks) Φ= [ W ] ; opšte
dt
Q Q
Φ = 1− 2 = 1−2 [ W ] ; ustaljeni uslovi
t2 − t1 ∆t
Q
− Specifični količina toplote q = [ J/kg ] ;
m
− Površinski toplotni protok (toplotni protok sveden na jedinicu površine)
Φ 
ϕ=  W/m 2  - važi za uniformnu raspodelu toplotnih protoka po nekoj površi,
Α
− Podužni (linijski) toplotni protok (toplotni protok sveden na jedinicu dužine) – (cevi,
kanali, žice,i drugi linijski objekti)
Φ
ϕl = [ W/m ] - za uniformnu raspodelu toplotnih protoka
l
KONDUKCIJA – provođenje toplote
– Karakteristična za supstancijaje u čvrstom stanju, ali se ostvaruje i kod fluida

– I kod fluida-molekuli sa većom „aktivnošću“ – intezitetom kretanja sudaraju
se sa onim sa manjom aktivnošću, prenoseći im tako i povećavajući
unutrašnju energiju (temperaturu)
Furijeva hipoteza (Fourie)
ϕ = −λ gradT - vektor površinskog toplotnog protoka
• Opšte:
λ - toplotna provodljiivost (provodnost) tenzor drugog reda
• U ovom kursu radi se samo λ - skalar, λ = const [W/(mK)]
36
Ravan beskonačan zid

• Površinski toplotni protok
λ
ϕ= (Ts1 − Ts 2 ) [W/m2]
δ
Beskonačan cilindričan zid
• Linijski toplotni protok
(Ts1 − Ts 2 )
ϕl = [W/m]
1 d
ln 2
2πλ d 1
KONVEKCIJA – prelaženje toplote

– konvekcija → prenošenje unutrašnje (termičke) energije strujanjem fluida
• prirodna konvekcija – prirodno prelaženje toplote - Kada

energija, kondukcijom sa čvrste površine, dospe u prvobitno
miran fluid, temperatura fluidnih delića uz površinu se poveća,
izazivajući i lokalno širenje fluidnih delića, tj. smanjenje
njihove gustine. Zbog postojanja gravitacijom izazvanog
gradijenta pritiska u fluidu, „prošireni“ fluidni delići, manje
gustine uzdižu se i menjaju svoj položaj, stvarajući lokalno
strujanje fluida.
Usled nastalog kretanja fluida, pored kondukcije, u fluidu se
javlja i prenošenje energije, makro kretanjem fluida, tj.
konvekcijom.
Takvo prostiranje energije u fluidu, čije je makro kretanje
izazvano samo toplotnim dejstvom naziva se prirodna
konvekcija ili prirodno prelaženje toplote.
• prinudna konvekcija – prinudno prelaženje toplote - U slučaju

kada se fluid već nalazi u kretanju (pogonjen ventilatorom,
pumpom ili kompresorom ...) energija koja kondukcijom
(mikrokretanjima) dospe sa čvrste površine u fluid se
prvenstveno prenosi kretanjem fluida, tj. konvekcijom. Takav
slučaj prenošenja energije naziva se prinudna konvekcija
Njutnova ( Newton) hipoteza
• Površinski toplotni protok:

ϕ = h (Ts − Tf ) za Ts > Tf
ϕ = h (Tf − Ts ) za Tf < Ts
37
• Koeficijent prelaženja toplote:

h  W/(m 2 K) 
h = f (geometrije, x, y, z ; wx , wy , wz ; λf , ρf , c p , režima strujanja.....)
RADIJACIJA – zračenje
Sve supstance, ukoliko se nalaze na temperaturi

višoj od 0K emituju u svoju okolinu
elektromagnetne talase. Ovi talasi ili fotoni (talasno-
korpuskularna priroda elektromagnetnog zračenja),
nastaju pri prelasku elektrona sa energetski viših na
energetski niže nivoe.
Raspodela emitovanih energija po talasnim
dužinama (spektar zračenja) zavisi od temperature
same supstancijaje. (Spektar zračenja prostire se od γ
zračenja preko, x -zračenja, ultraviolentnog, vidljiva
svetlost, toplotnog-infra crvenog, pa sve do radio
talasa).
Ukoliko se dve supstancije nalaze na istim
temperaturama (površi tih supstancija) ukupno
razmenjena energija pomoću elektro-magnetnih talasa
– zračenjem je jednak nuli.
Ova dinamička ravnoteža narušava se u slučaju da
supstancije imaju međusobno različite temperature
(površi). U tom slučaju, ovu vrstu razmene energije
nazivamo zračenjem (ili toplotnim zračenjem,
zračenjem toplote).
• Izgled osnovnog izraza za izračunavanje razmenjene energije zračenjem
 T  4  T  4 
Φ = Ccε red H1,2  1  −  2  
 100   100  
• Konstanta zračenja crnog tela Cc
• Efektivna površina uzajamnog zračenja H1,2 i geometrijski faktori zračenja ϕ1,2 , ϕ2,1 -
tabela 8.5.5, str 147.
H1,2 = ϕ1,2 A1
• Redukovana emisivnost ε red
1
ε red =
1   1 
1 +  − 1 ϕ1,2 +  − 1 ϕ2,1
 ε1   ε2 
• Emisivnost površina ε1 , ε 2 - tabela 8.5.2, str 143, tabela 8.5.3, str 145, tabela 8.5.4, str.
146.
38
5.4 Radovi
• Energija koja prolazi kroz granicu termomehaničkog sistema, pri čemu se kao jedina
posledica u termomehaničkom sistemu, ili okolni termomehaničkog sistema, javlja, ili bi
moglo da se javi podizanje nekog tereta (Carnot - 1824).
5.4.1 Mehanička energetska dejstva
• Uređenim kretanjem neke pokretne čvrste površi, strukturne čestice supstance u TDS
bivaju pomerane (na „uređen“ način), te im se tako povećava intezitet kretanja, odnosno
prenosi energija. (Toplota – na „haotičan“ i „neuređen“ način utiče na povećanje
inteziteta kretanja molekula, atoma i dr. mikro čestica).
• Mehanički rad
2 2
W1− 2 = ∫ δ W = ∫ F d s
1 1
2
W1− 2 = ∫ δ W = W2 − W1
1
* Ne postoji totalni diferencijal rada, jer je rad veličina procesa (a ne veličina stanja supstancije)
a) Zapreminski rad – (rad usled promene zapremine, apsolutni rad, rad pokretne granice
sistema
p
x m
dx
p 2 Ravnotezna promena stanja
1
+
WV,1−2 dV V m3
Izvršeni zapreminski rad

(elementaran zapreminski rad pri ravnotežnoj promeni stanja δWV = − p dV )
2 2
WV ,1−2 = ∫ δWV = − ∫ p dV [J]
1 1
snaga
39
δWV
PV = [W]
dt
b) Rad vratila - Wsh [J] („Shaft“)
• Izvršeni rad vratila

(elementaran rad vratila δWsh = M d α , moment M = F r )
2 2
Wsh,1− 2 = ∫ δWsh = ∫ M d α [J]
1 1
snaga
Psh = M ω [W]
ugaona brzina
dα
ω=
dt
U slučaju zatvorenog termodinamičkog sistema, radna supstanicija u sistema može
izvršiti zapreminski rad nad okolinom i obrnuto, okolina može izvršiti zapreminski rad
nad supstancijikom u termodinamičkom sistemu.
Za razliku od zapreminskog rada, rad vratila je moguće samo izvršiti nad termo-
dinamičkim sistemom.
U zatvorenom termodinamičkom sistemu, rad vratila se po pravilu pretvara ili u tzv.
rad viskoznih sila ili u rad sila suvog trenja (disipacija).
δWµ = τ µ A d x Pel
δ Wtr = Ftr d x
Pravo značenje rada vratila uočljivo je
kod protočnih termodinamičkih sistema –
ventilatora, kompresora, turbine,...
Psh
5.4.2 Nemehanička energetska dejstva
• Električno energetsko dejstvo
40
δ Wel = I ⋅ U ⋅ d t - za jednosmernu struju

δ Wel = I ⋅ U ⋅ cos ϕ ⋅ d t - za naizmeničnu struju ( cos ϕ - tzv. faktor snage)
Wel
Nekoliko činjenica vezanih za toplotu i rad

• Telo ne poseduje ni rad ni toplotu kao energiju, jer su to vidovi prenošenja energije
• Telo može da poseduje unutrašnju, kinetičku i potencijalnu energiju (i izvedenu veličinu
entalpiju)
• Rad i toplota nisu veličine stanja
• I rad i toplota nemaju totalne diferencijale δW , δ Q
• Toplota je u poređenju sa radom „nekvalitetniji“ oblik energetskog dejstva. Rad uvek i u
potpunosti možemo pretvoriti u toplotu, a toplotu možemo samo delimično pretvoriti u
rad.
41
5.5 Zapreminski i zapreminski koristan rad
• Zapreminski rad – rad usled promene zapremine
p
x [ m]
dx
Ravnotežna
p 2
promena
stanja
1
+
WV,1− 2 dV V [ m 3]
• Sile koje deluju na klip
pA F + pamb A
• Za ravnotežne promene stanja

F + pamb ⋅ A F
p≈ = + pamb
A A
• Mehanički rad
δW = F ⋅ d s
Izražava se preko veličina stanja
δ WV = −( F + A ⋅ pamb ) ⋅ d x
δWV = − p ⋅ A ⋅ d x = − p dV
2
→ izvršeni rad WV ,1− 2 = ∫ δ WV = − ∫ p dV
1
42
• Koristan zapreminski rad
Pri sabijanju gasa, i okolina pritiskom pamb sabija gas, na taj način i ona delom obavlja
rad nad sistemom ( dV < 0 , sabijanje)
Pri širenju gasa ( dV > 0 ) deo rada se (“troši”) koristi za sabijanje okoline.
WV ,1− 2 = WVkor sab.okol.

,1− 2 + WV ,1− 2
pamb
p
x [ m]
granicnici dx
p 1 Ravnotežna
promena
stanja
kor 2
WV,1− 2 pamb
- sab.okl.
WV,1− 2
V [m ]
3
WV,1− 2
2 2
 F
WV ,1−2 = − ∫ p dV = − ∫  pamb +  dV
1 1 A
2
WV ,1−2 = − ∫ pamb dV + WVkor
,1− 2
1
2
WVsab.ok
,1− 2 = − ∫ pamb dV = − pamb (V2 − V1 )
1
• širenje dV > 0 WVsab.ok

,1− 2 (–)
• sabijanje dV < 0 WVsab.ok

,1− 2 (+)
43
5.6 Prvi zakon termodinamike za zatvoreni termo-mehanički sistem
+ Q ω w
-
∑ Wj
C
z Q
+
∑ Wi -
zC
• Ako se sistem nalazi u polju fizičke sile (gravitaciona sila)

Ep
• Kretanje (translacija, rotacija)

Ek
• I zakon TD za zatvoren termodinamički sistem u diferencijalnom obliku
• Ukoliko je termodinamički sistem nepokretan
δWsh
δ Wel δWV
δ Q
δQ
d Ek = 0 d Ep = 0
δQ + ∑ δWi = dU
∑ δWi = δ WV + δ Wsh + δ Wel

• „Prost“ zatvoren trermodinamički sistem – poseban slučaj zatvorenog i nepokretnog
termodinamičkog sistema, kada od svih radova postoji samo WV ( δWsh = 0 , δWel = 0 )
44
δQ + δWV = dU
integracijom
Q1−2 + Wv1− 2 = U 2 − U1
• u slučaju da je proces promene stanja ravnotežan

δQ − p dV = dU
δQ − p dV + Vdp − Vdp = dU
δQ + Vdp = dU + d ( pV )
Vdp - u posebnom slučaju ovaj izraz predstavlja tzv. elementarni tehnički rad δWteh , ili
rad usled promene pritiska
δ Q + δ Wteh = dH
integracijom
Q1− 2 + Wteh,1− 2 = H 2 − H1
Wteh - nema fizičko utemeljenje u slučaju zatvorenog termodinamičkog sistema.
45
6. TOPLOTNI KAPACITET RADNE SUPSTANCIJE
6.1 Opšte
• Termofizička osobina supstancije

• Oznaka C [J/K]
• Definiše se za supstancije u svim agregatnim stanjima
• Ne definiše se pri prelasku supstancije iz jednog u drugo agregatno stanje
def. Predstavlja odnos između elementarne količine toplote ( δ Q ) predate radnoj

supstanci i nastale promene temperature supstancije
δQ
C= [J/K]
dT
δQ
„Količina toplote koju je potrebno predati

supstanci da bi se njena temperatura
dT promenila za 1°C “
• U opštem slučaju,toplotni kapacitet supstancije je funkcija od:

1. vrste supstance (hemijskog sastava i agregatnog stanja supstancije),
2. stanja, tj. veličina stanja koje opisuju stanje supstancije,
3. termo-mehaničkih dejstava tokom procesa → toplotni kapacitet supstancije
nije veličina stanja,
4. mase supstancije (vazduh, voda, okeani, jezera ... imaju ”beskonačno” velik
toplotni kapacitet, upravo zbog ”beskonačno” velike mase)
6.2 Specifični i molarni toplotni kapacitet supstancije
• ”Oslobađanje” toplotnog kapaciteta zavisnosti od mase

Specifični toplotni kapacitet
δq δQ C
c= = = [ J/(kg K) ]
dT m dT m
Molarni toplotni kapacitet
δQ δQ C
Cm = = = [ J/(mol K) ]
dT n dT n
46
• Specifične, odnosno molarni, toplotni kapaciteti su funkcija:

3. termo-mehaničkih dejstava tokom procesa
6.3 Zavisnost specifičnog i molarnog toplotnog kapaciteta supstancije od

veličina stanja i termo-mehaničkih dejstava tokom procesa
• Čemu služi toplotni kapacitet ( C )?
Poznavanjem vrednosti toplotnog kapaciteta u mogućnosti smo da odredimo predatu
količinu toplote Q1− 2 ( q1− 2 ) tokom nekog procesa.
δq 2 2
c= → δ q = c dT → q1− 2 = ∫ δ q = ∫ c (T ) d T ili
dT 1 1
2 2
δQ = mc dT → Q1− 2 = ∫ δ Q = ∫ m c (T ) d T
1 1
• Zavisnost specifičnog toplotnog kapaciteta od veličina stanja, npr. temperature T
π 1 promena 3
c T3
cπ 1 T2
T2 2
cπ 1 T1
1 π1 δWV
q1-2 q2-3
T [K] δQ
Srednji specifični toplotni kapacitet

T2 qπ1 ,1− 2 T3 qπ 2 ,2−3
cπ1 = ; cπ1 =
T1 T2 − T1 T2 T3 − T2
• Zavisnost specifičnog toplotnog kapaciteta od veličina stanja, npr. pritiska p
47
,
2
π2
c
2
,
1 π1
1 π1 δWV
T [K]
δQ
T2 T2
cπ1 ≠ cπ 2
T1 T1
• Zavisnost specifičnog toplotnog kapaciteta od termo-mehaničkih dejstava tokom

procesa
2
π2
c
2
π1 δQ δQ
1 δWV
T [K]
T2 T2
cπ1 ≠ cπ 2
T1 T1
• Pojednostavljamo pisanje (ali „pamtimo“ složenost)

T2
T2
Cπ1 = ∫ C (T )π1 d T = C Q1− 2 = C (T2 − T1 )
T1
T1
T2 T2
cπ1 = ∫ c (T )π1 d T = c q1− 2 = c (T2 − T1 )
T1
T1
Q1− 2 = m c (T2 − T1 )
T2
T2
Cm,π T1
= ∫ Cm (T )π1 d T = Cm Qm = Cm (T2 − T1 )
T1
Q = n Cm (T2 − T1 )
• Kada bi poznavali C ili C (T ) lako bi mogli da odredimo Q1− 2

• U opštem slučaju C ili C (T ) je nepoznato
• Pokušaj da se „uvede red“ - podela radnih supstancija na: idealne, poluidealne i realne
48

Idealni
c p = const cV = const c = const c = const
poluidealni c = c(T ) c = c(T )
realni c = c(T , p) c = c(T , p)
6.4 Toplotni kapaciteti gasova
c
−∞ 0 +∞
π1 δWV
δQ
c=
m dT
δQ
• Specifične, odnosno molarni, toplotni kapaciteti su funkcija:

3. termo-mehaničkih dejstava tokom procesa
49
• “Fiksirajmo” proces
izohorski izobarski
( v = idem ) ( p = idem )
δ Q
δ Q
Specifični toplotni kapacitet pri stalnoj Specifični toplotni kapacitet pri stalnom
zapremini pritisku
 δq   δQ   δq   δQ 
cV =   =  cp =   = 
 d T V  m d T V  dT p  m dT p
• Na osnovu zavisnosti specifičnih toplotnih kapaciteta pri stalnoj zapremini i stalnom

pritisku od veličina stanja, došlo je do njihove podele (18 vek, Joule, Mayer, Gay, …)
IDEALNI GASOVI
cV = const Zavise od vrste

gasa, tab. 3.1.5. c
c p = const str. 13 cp
cV
Zavise samo od
od broja atoma u
molekulu gasa,
Cm,V = const tab. 3.1.4. str. 12
Cm, p = const 0 oC ϑ [oC ]

T [K]
Robert Mayer
cp Cm, p
c p − cV = R ; Cm, p − Cm,V = ; = = γ = const
cV Cm,V
50
POLUIDEALNI GASOVI
cV = cV (T ) Srednje
c p = c p (T ) vrednosti se c
određuju ili na
osnovu potnate cp
funkcioalne
zavisnosti od cV
Cm,V = Cm,V (T ) temperature ili
pomoću tabele
Cm, p = Cm, p (T ) T.3.2.10 i
T.3.2.11 0 oC ϑ [oC ]
T [K]
Robert Mayer
c p (T ) Cm, p (T )
c p − cV = R ; Cm, p − Cm,V = ; = = γ (T ) ≠ const
cV (T ) Cm,V (T )
• Postoje dva načina da se odrede c p ( Cm, p ), odnosno c V ( Cm,V ) kod poluidealnih gasova
1. Ukoliko je poznato
c p (ϑ ) = A + B ϑ + C ϑ 2 + ...
srednji specifični toplotni kapacitet pri stalnom pritisku se određuje kao

2
∫ c p (ϑ )
cp = 1
dϑ ,
ϑ2 − ϑ1
a srednji specifični toplotni kapacitet pri stalnoj zapremini iz Majerove relacije
cV = c p − R .
Isto važi i obrnuto,

cV (ϑ ) = A1 + B1 ϑ + C1 ϑ 2 + ...
2
∫ cV (ϑ )
cV = 1
dϑ
ϑ2 − ϑ1
c p = R + cV
2. Ukoliko nije poznata funkcionalna zavisnosti toplotnog kapaciteta od temperature -

pomoću tabela
- ograničen broj gasova
- ograničen interval temperatura
51
p = idem
cp
ϑ2
ϑ2
ϑ1 cp cp ϑ1
cp ϑ0 2
ϑ0
1
0 q1-2
q 0-1
ϑ 0 = 0 oC ϑ1 ϑ2 ϑ [oC ]
q0-2
ϑ2
ϑ2
(q1−2 ) p = ∫ c p d ϑ = c p (ϑ2 − ϑ1 ) = c p (ϑ2 − ϑ1 ) (6.1)
ϑ1
ϑ1
(q1− 2 ) p = (q0− 2 ) p − (q0−1 ) p (6.2)
p = idem
cp
ϑ1
cp ϑ0
1
0
q 0-1
ϑ 0 = 0 oC ϑ1 ϑ [oC ]
ϑ1
ϑ1 ϑ1 ϑ1
(q0−1 ) p = ∫ c p (ϑ ) d ϑ = c p (ϑ1 − ϑ0 ) = c p (ϑ1 − 0) = c p ϑ1 (6.3)
ϑ0 0 0
ϑ0
p = idem
cp
ϑ2
cp ϑ0 2
0 q0-2
ϑ 0 = 0 oC ϑ1 ϑ2 ϑ [oC ]
ϑ2
ϑ2 ϑ2 ϑ2
(q0− 2 ) p = ∫ c p (ϑ ) d ϑ = c p (ϑ2 − ϑ0 ) = c p (ϑ2 − 0) = c p ϑ2 (6.4)
ϑ0 0 0
ϑ0
Uvrštavajući u (6.2) jednačine (6.1), (6.3) i (6.4)

ϑ2 ϑ2 ϑ1
cp (ϑ2 − ϑ1 ) = c p ϑ2 − c p 0 ϑ1
ϑ1 0
odnosno
ϑ2 ϑ1
ϑ2 cp ϑ2 − c p 0 ϑ1
cp = 0
ϑ1 ϑ2 − ϑ1
52
p = idem
cp
ϑ2
cp ϑ1 2
1
0 q 1-2
ϑ0 = 0 oC ϑ1 ϑ2 ϑ [o C ]
Na isti način određuje se i molarni toplotni kapacitet pri stalnom pritisku (tabela
3.5.2 str. 25a)
ϑ2 ϑ1
ϑ2 Cm, p ϑ2 − Cm, p 0 ϑ1
Cm, p = 0
ϑ1 ϑ2 − ϑ1
REALNI GASOVI
cV = cV ( p, T ) Zbog p2= idem

c p = c p ( p, T ) složenosti
toplotne cp c p (ϑ )
2
kapaciteti p1= idem

realnih gasova cp (ϑ )
praktično se ne 1
Cm,V = Cm,V ( p, T ) koriste

Cm, p = Cm, p ( p, T )
0oC ϑ [oC]
T [K ]
Idealni cV = const , c p = const cV = const , c p = const

cV = const , c p = const
c = cV = c p = const
Puluidealni
c(T ) = cV (T ) = c p (T ) = f (T )
cV = cV (T ) , c p = c p (T )
Realni
cV = cV ( p, T ) c p = c p ( p, T )
Zbog složenosti toplotne kapaciteti realnih supstancija praktično se ne koriste
53
6.5 Veza između toplotnih kapaciteta unutrašnje energije i entalpije
• Joule-ov eksperiment 1806 (Gay-Lusac)

u = f ( p, T ) ili
u = f (v , T )
Vodeno kupatilo
Početak Tv1 = Tw1

Po prvom zakonu T.D
0 0
2 2 2
∫ δ Q + ∫ δ WV = ∫ d U
1 1 1
U 2 = U1
U w1 + U v1 = U w2 + U v2 ⇒ U v1 = U v2
Joule Tw1 = Tw2 = Tv2 = Tv1
u = u (T , v)
0
∂u ∂u
d u = ( )V d T + ( )T d v ⇒ U = U (T )
∂T ∂v
za I.G i P I.G
• Jednačina stanja idealnog (poluidealnog) gasa
p v = RT
h = u + p v = u + RT = u (T ) + RT
h = h (T )
Za I.G i P.I.G – za realne?
54
• Znamo da se menja sa promenom temperature, ali ne i vezu sa c .
Idealni gasovi
• Prost TMS δq − pdv = du
δq
Po def. c=
dT
δq du
cV = (
dT
)V =
dT
→ d u = cV ⋅ d T ∫
u2 − u1 = cv (T2 − T1 )
U 2 − U1 = mcV (T2 − T1 )
U 2 − U1 = Cv (T2 − T1 )
• Prost TMS
p = idem
δ q +vd p = dh
δq dh
cp = ( ) p = → d h = cp ⋅ d T
dT dT
h2 − h1 = c p (T2 − T1 )
H 2 − H1 = mc p (T2 − T1 )
H 2 − H1 = C p (T2 − T1 )
Poluidealni
v = idem
d u = cV (T ) dT
T2
u2 − u1 = ∫ cV (T ) d T = cV (T2 − T1 ) = cV
T2
T1
(T2 − T1 )
T1
p = idem
d h = c p (T ) d T
T2
T2
h2 − h1 = ∫ c p (T ) d T = c p (T2 − T1 ) = c p (T2 − T1 )
T1
T1
55
Rezime
du =cV ( p, T ) dT nije jednoznačno!
dh =c p ( p, T ) dT ne radimo tako!
Koristimo tabele i dijagrame
v1 h v s
v2
v3
56
7. DRUGI ZAKON TERMODINAMIKE ZA ZATVORENE

TERMODINAMIČKE SISTEME
Pojmovi neophodni za formulisanje:

• Povratni i nepovratni procesi
• Entropija – veličina stanja
• Statističko tumačenje entropije
• Povezanost promene entropije i nepovratnosti procesa
• Veza između predate količine toplote i promene entropije
• Analitička formulacija Drugog zakona termodinamike za zatvoreni (toplotno
izolovan) termomehanički sistem
• Izrazi za određivanje promene entropije različitih supstancija
7.1 Povratni i nepovratni procesi u termodinamici
Primer 1 – Šoljica sa vrelom vodom i okolni vazduh (okolina)
Tkafe,1 > Tamb 1-početno, polazno stanje

2-stanje na kraju procesa
Tkafe,2 = Tamb
Prvi zakon TD ne govori o pravcu
“Spontan”proces odvijanja procesa
– nepovratan
proces
Q
Okolina
57
Primer 2 – Mešanje vazduha ventilatorom
Rezervoar sa gasom
Spontano, teg se može samo spuštati
naniže, što za posledicu ima mešanje
vazduha. Usled viskoznog trenja,
mehanička energija pretvara se u
“Spontan” –
nepovratan untrašnju energiju gasa u rezervoaru.
proces
Obrnut proces, “samoorganizovanja”
molekula gasa, koje će smanjujući
svoju unutrašnju energiju zavrteti
lopatice turbine je nemoguć.
Okolina
Primer 3 – Podizanje tereta bez disipativnih efekata – teorijski slučaj
Teorijski, podizanje tereta, vršenjem

mehaničkog rada ( Wsh ) moguće je
Wsh ostvariti bez prisustva disipativnih
efekata (nema ni suvog ni viskoznog
u osloncima, nema viskoznog trenja
između pokretnih delova i okolnog
vazduha, ne postoji rad deformacije
konopca....itd.).
Jedan oblik mehaničke energije

Teorijski – povratan proces (mehaničkog energetskog dejstva)
prelazi u drugi oblik mehaničke
energije
F
W
58
Primer 4- Isticanje gasa iz rezervoara u okolinu nižeg pritiska
Komprimovani vazduh, pritiska

Okolina većeg od pritiska vazduha u okolini,
koji se nalazi u rezervoaru, po
pamb otvaranju ventila će spontano izaći iz
rezervoara.
p1 > pamb
Obrnut proces, “samoorganizovanja”
p2 = pamb molekula vazduha, njihovog
prikupljanja u rezervoaru i postizanja
lokalno veće vrednosti pritiska
spontano se nikada neće ostvariti.
“Spontan”proces – nepovratan proces
Primer 5 – Mešanje dva gasa
Dva gasa razdvojena pregradom

nalaze se u rezervoaru. Uklanjanjem
Gas A Pokretna pregrade, dolazi do procesa
pregrada Gas (nepovratnog) mešanja ovih gasova
A+B
Obrnut proces, spontano razdvajanje
gasova. nikada se neće ostvariti.
Gas B
“Spontan”– nepovratan proces
def. Povratni procesi su oni procesi kod kojih se termodinamički (termomehanički) sistem
posle izvršenog procesa može vratiti u polazno stanje, a da pri tom ne izazove nikakve
promene u okolini sistema.
o Idealizovani procesi
o Između ostalog ovi procesi se moraju odvijati u termodinamičkoj ravnoteži
(ravnotežni procesi) i bez prisustva bilo kakvih dispativnih efekata
def. Nepovratni procesi su oni procesi kod kojih se sistem i okolina ne mogu vratiti u njihova
polazna stanja bez dodatnog (spoljašnjeg) utroška energije
59
7.2 Uzroci nepovratnosti procesa

Delimo ih na;
• Mehaničke:
− procesi koji se odvijaju u mehaničkoj neravnoteži (neuniformnost polja
pritisaka)
neravnotežno sabijanje ili širenje gasa u cilindru
ekspanzija gasa u vakuumu
procesi prigušivanja (npr. u ventili)
− procesi pri kojima se javljaju disipativni efekti
suvo trenje
viskozno trenje
neelastične deformacije
• Termičke:
− procesi koji se odvijaju u temperaturnoj neravnoteži
− prelaženje toplote pri konačnim temperaturnim razlikama
• Hemijske
− mešanje dva ili više gasova
− hemijske reakcije
− osmoza – transport materije između dveju faza u kontaktu
• Povratni i nepovratni procesi karakterišu ukupne promene u celom termodinamičkom

sistemu
• Ravnotežni i neravnotežni procesi karakterišu promenu pojedine radne supstancijje
tokom procesa
• Šta je to čime bi matematički mogli da se opišu ovi problemi, da bi se moglo analitički
predvideti u kom smeru će se odvijati procesi?
60
7.3 Pojam entropije

• Ekstenzivna veličina stanja
S  J  S  J 
S [J/K]; s= ; Sm = = ( Ms ) 
m  kg K  n 
 kg K 
7.3.1 Statističko tumačenje entropije
1. Eksperiment – bacanje kockica za jamb
• Baca se samo jedna kockica za jamb.
Pitanje:
Kolika je verovatnoća da padne neki od brojeva (1,2,3,4,5 ili 6),
o o to jest da se ostvari neko stanje od tih stanja?
o
o o Odgovor:
Verovatnoća da se ostvari ma koje od ovih prostih stanja tj jest da
padne jedan od šest mogućih brojeva je 1:6
• Sada se bacaju dve kockice za jamb.
Pitanje:
Koji zbiru brojva je najverovatniji?
o o o o
o Uvode se pojmovi
o o o o • mikro stanje
• makro stanje
• statistička težina Ω
Makro stanje Statistička težina Ω -

(zbir tačkica na Mikro stanje ukupan broj mikro stanja koji
obe kockice) opisuju isto makro stanje
1 - 0
2 1+1 1
3 1+2, 2+1 2
4 1+3, 2+2, 3+1 3
5 1+4, 2+3, 3+2, 4+1 4
6 1+5, 2+4, 3+3, 4+2, 5+1 5
7 1+6, 2+5, 3+4, 4+3, 5+2, 6+1 6
8 2+6, 3+5, 4+4, 5+3, 6+2 5
9 3+6, 4+5, 5+4, 6+3 4
10 4+6, 5+5, 6+4 3
11 5+6, 6+5 2
12 6+6 1
61
• Zaključak – Ostvarivanje makro stanja (bacanje) koje daje zbir tačkica 7 je

najverovatnije. Ono je 6 puta verovatnije od makro stanje (bacanje) koje daje zbir
tačkica 2 (dve jedinice), odnosno 12 (dve šestice)
• Sa 3 kockice ove razlike su još izraženije. Ostvarivanje makro stanja (bacanje) koje
daje zbir tačkica 10 ili 11 je najverovatnije. Ono je 28 puta verovatnije od makro stanje
(bacanje) koje daje zbir tačkica 3 (tri jedinice), odnosno 18 (tri šestice)
• Što je veći broj kockica jedno makro stanje se izdvaja kao nejverovatnije – hiljadama,
ili milionima puta verovatnije od svih ostalih, tj. zbir tačkica pri istovremenom bacanju
velikog kockica je predvidiva veličina!
2. Eksperiment – Raspored molekula po geometrijskom prostoru
Posmatra se sud (prostor) u kome se nazi šest međusobno istih molekula. Svaki molekul
označen je brojem. Molekuli se kreću i svakog trenutaka imaju drugi položaj u postoru. Svi
mogući položaji molekula u sudu su jednako verovatni. Sud je fiktivno podeljen na dva
jednaka dela – levu i desnu polovinu (podprostor).
Pitanje: Koji je najverovatniji raspored molekula po prostoru (podprostorima)?
I II 1 o o 4
2 o o 5
3 o o 6
Moguća makro stanja:
N – ukupan broj molekula

N1 – broj molekula u prvom delu prostora
N 2 – broj molekula u prvom delu prostora
o o Ω – statistička težina odgovarajuće

raspodele molekula po
o o geometrijskom prostoru
o o N!
Ω N1 , N 2 =
N1 ! N 2 !
6!
Ω6,0 = =1
6!0!
62
1,2,3,4,5,6
o o 6!
Ω5,1 = =6
o o 5!1!
o o
Kako su molekule iste njihov međusobni odnos u

jednom podprostoru nije od značaja pri ovu analizi
o o o 6!
Ω4,2 = = 15
4!2!
o o o
o o
6!
o o Ω3,3 = = 20
3!3!
o o
Odgovor:
Ravnomerna raspodela molekula po geometrijskom prostoru ima najveću verovatnoću
(statističku težinu)! Sa malim brojem molekula postoji mogućnost neravnomerne raspodele,
ali to je izvan oblasti kojom se bavi tehnička termodinamika
Verovatnoća ravnomerene raspodele molekula po geometrijskom prostoru naglo raste sa
povećenjem broja molekula i sa podelom prostora na veći broj delova. Ona može da se odredi
iz izraza (iz teorije verovatnoće)
N!
Ωg =
N1 N 2 !...N n !
!
Ω → Ωg g - geometrijski prostor
n - broj podprostora
6! 6 ⋅5⋅ 4 ⋅3⋅ 2
npr. Ω2,2,2 = = = 90
2!2!2! 8
• Prelaskom ekstremo veliki broj molekula (1 mol = 6, 023 ⋅1023 molekula) i povećanjem
broja podprostora, pokazuje se da ravnomerna raspodela molekula po prostoru ima tako
63
ogromnu stastističku težinu u poređenju sa neravnomernom raspodelom da je to praktično

jedino moguće stanje supstancije.
• Da li dovoljno izvršiti analizu samo po geometrijskom prostoru u energetskim
(termodinamičkim) sistemima? NE!
• U analizu uvrstiti i neku energetsku osobinu molekula – impuls (količina kretanja)
• Uvodi se pojam impulsnog prostora!
mw
• Impulsni prostor predstavlja ukupnu količinu (sumu) impulsa svih molekula.

• Na sličan način kao i za slučaj raspodle molekula po geometrijskom prostoru može se doći
do zaključka da je i za imulse molekula, odnosno impulsni prostor najverovatnije stanje,
stanje ravnomerne raspodele impulsa molekula i po impulsnom prostoru, tj. da svaki
molekul ima isti impuls.
• Statističku težinu raspodele po impulsnom prostoru obeležavamo Ωi
• Objedinjavanjem Ω g i Ωi dolazi se do pojma ukupne statističke težine ili termodinamičke
verovatnoće
Ω = Ω g ⋅ Ωi
• Od čega zavise Ω g i Ωi ?
od broja čestica – fiksno-količina
od toga koliko sitno delimo geometrijski, odnosno impulsni prostor
─ Da li ovi prostori mogu beskonačno da se dele? NE! Ukoliko
zamislimo da se geometrijski prostor sastoji od kocica stranice ε , a
impulsni prostor od kockica stranica δ , postoji najmanji kvant
spregnutog dejstva ova dva prostora, koji se ne može dalje deliti. Ovaj
umnožak jednak je Plankovoj konstanti:
ε ⋅ δ = h = 6, 626 ⋅10−34 Js
• Ukupna maksimalna statistička težina (termodinamička verovatnoća) neke supstancije je
jednoznačno određen, ogroman, ali konačn broj. ⇒ Mogla bi da bude veličina stanja
VΣ = V1 + V2 – ekstenzivna
ΩΣ = Ω1 + Ω 2 – NE!!
ΩΣ = Ω1 ⋅ Ω 2 – verovatnoća, ali je ln Ω Σ = ln Ω1 +ln Ω 2
m1 m2
V1 V2
T1 T2
Ω1 Ω2
64
• Umesto maksimalne statističke težine uvodi se nova veličina stanja direktno zavisna od
statističke težine – ENTROPIJA :
S = k ln Ω
gde je k = 1,38 ⋅10−23 J/K, Boltzmanova konstanta
7.4 Promena entropije radne supstancije koja se nalazi u zatvorenom

termodinamičkom sistemu?
• Principijelno, postoje dva moguća slučaja:
1. Radna supstancija se nalazi u stanju termodinamičke neravnoteže (bilo koje od

neravnoteža – mehaničkoj, termičkoj ili hemijskoj). U tom slučaju, ako se radna
supstanca izoluje od spoljnih uticaja, te prepusti sama sebi, ona spontano prelazi iz tog
termodinamički manje verovatnog stanja u stanje veće termodinamičke verovatnoće.
Na taj način, entropija radne supstancije raste, sve dok ne dostigne svoj maksimum.
Kad entropija radne supstancije jednom dostigne svoj maksimum (kada se ostvari
termodinamička ravnoteža), entropija radne supstancije se više neće menjati (sve dok
se na nju ne deluje nekim od spoljnih energetskih uticaja).
2. Ako se radna supstancij nalazi u zatvorenom termodinamičkom sistemu u stanju
termodinamičke ravnoteže (maksimalne statističke težine) njena entropija se može
promeniti (promena geometrijskog i impulsnog prostora), energetskim dejstvima sa
okolinom, i to:
− Mehaničkim energetskim dejstvom (u nekim slučajevima)
− Toplotnim energetskim dejstvom (uvek!)
65
7.4.1 Zapreminski rad

A.1) Ravnomerno (kvazistatičko) sabijanje
∆Ω g ∆Ω = 0
WV
wkl c
∆Ω i
S = idem
wkl - brzina pomeranja klipa
c - brzina zvuka u vazduhu
A.2) Neravnotežno (nekvazistatično) sabijanje gasa
WV ∆Ω g ∆Ω > 0
∆Ω
wkl ≈ c
∆Ω i
∆S > 0
A.3) Ravnotežno (kvazistatično) širenje gasa
WV ∆Ω g ∆Ω = 0
wkl c
∆Ω i
S = idem
A.4) Neravnotežno (nekvazistatično) širenje gasa
∆Ω g ∆Ω > 0
WV
∆Ω
wkl ≈ c
∆Ω i
∆S > 0
7.4.2 Rad vratila (bez predaje toplote; nepokretne granice sistema)
Wsh ∆Ω g = 0 ∆Ω > 0
∆Ω i
∆Ω ∆S > 0
Povećanje entropije izazvano je disipativnim efekatima

(viskozno trenje). Mehanička energija prelazi u
unutrašnju energiju gasa.
66
7.4.3 „Električni“ rad (bez predaje toplote; nepokretne granice sistema)
∆Ω g = 0 ∆Ω > 0
∆Ω i
∆Ω ∆S > 0
Wel
Električna energija prelazi u unutrašnju energiju gasa.
7.4.4 Predaja toplote

D.1) Predajom toplote radnoj supstanciji, granice sistema nepokretne
Q ∆Ω g = 0 ∆Ω > 0
∆Ω i
∆Ω ∆S > 0
Predajom toplote gasu povećava mu se i unutrašnja

energija i raste entropija.
D.2) Radna supstancija predaje toplotu, granice sistema nepokretne
∆Ω g = 0 ∆Ω < 0
∆Ω i
∆Ω ∆S < 0
Q
Predajom toplote okolini, gas smanjuje svoju
unutrašnju energiju, kao i entropiju.
Važno! Između količine toplote predate radnoj supstanci i promene entropije radne supstance
postoji direktna zavisnost. Predajom toplote radnoj supstanciji uvećava se njena entropija i
obrnuto, ukoliko radna supstancija predaje toplotu njena entropija se smanjuje!!
67
7.5 Količina toplote i promena entropije
• Analogija sa izrazom za zapreminski rad pri ravnotežnoj promeni stanja

δwV = − p dV
3. Da bi se ostvario zapreminski rad mora postojati promena zapremine radne supstance
– tzv. koordinate
δwV ∝ dV
4. Da bi se obavio zapreminski rad mora da postoji razlika pritisaka, ili bar potencijalna
razlika pritisaka → pritisak je tzv. potencijal za vreme vršenja zapreminskog rada
p2 > p1
p1
• Toplota – izraz za izračunavanje predate količine toplote
1. Već je konstatovana direktna povezanost između predate količine toplote i

promene entropije radne supstance
δQ ∝ dS
2. Da bi se ostvarila pojava prenošenja energije toplotom mora postojati ili
razlika temperatura u jednom telu (tremička neravnoteža) ili da postoje dva tela
sa različitim temperaturama.
Temperatura, analogno pritisku kod
zapreminskog rada, je „potencijal” za A
predaju toplote TA > TB B
TB
iz (1) i (2) ⇒ Za RAVNOTEŽNE PROMENE
Q
δQ = TdS
2 2
Q1−2 = ∫ δQ = m ∫ T ds
1 1
68
• Toplotni dijagram - Belper- ova (Belpaire) ravan
Za ravnotežne promene
2
Q1− 2 = ∫ TdS
Ravnotežna 1
T promena 2
stanja
Površina ispod linije koja predstavlja
1 ravnotežnu promenu stanja u T −S
+ koordinatnom sistemu, „predstavlja” predatu
količinu toplote Q1−2 tokom procesa 1-2.
Q1−2 dS S
S 2 − S1
• Promena temperature radne supstancije i predata količina toplote
T T 2 T 1
1
2
2 1
- - +
- Q1− 2 S - Q1−2 S + Q1−2 S
Za ravnotežnu promenu stanja, na osnovu promene temperature radne supstancije ne

može se zaključiti da li se toplota predaje radnoj supstanciji ili radna supstancija
predaje toplotu. Do ispravnog zaključka moguće je doći samo na osnovu promene
entropije radne supstancije ( ds )!
Očigledno postoji i neka promena – izentropa (ili izentropska promena stanja), pri
kojoj nema promene entropije ( ds = 0 , s = idem )
Ako se ta promena odvija ( prividno ) ravnotežno
δQ = mTds i ds = 0 ⇒ δQ = 0 ⇒ Q1-2 = 0
⇒ ta promena stanja je istovremeno adijabatska promena stanja ili adijabata.
69
Kako ova promena izgleda i gde se ostvaruje?

─ Gas smešten u toplotno izolovan cilindar, zatvoren klipom, (toplotno izolovan
termomehanički sistem)
─ Proces ravnotežnog adijabatskog sabijanja 1-2 (kompresije), odnosno ravnotežnog
adijabatskog širenja 3-4 (ekspanzije) gasa
Ravnotežno adijabatsko sabijanje Ravnotežno adijabatsko širenje
2 3
T T
1 4
S S
WV1−2 WV3− 4
1−2 3−4
70
7.6 Analitička formulacija Drugog zakona termodinamike za zatvoreni

(izolovani) termodinamički sistem
Izolovani sistem
Ti1 Ti2 Tin Granica

Q izolovanog
Q Q Q sistema
Q W
RS 1 RS 2 W RS m
W
Q Q
Tp1 Tp 2 Tpr
n m r
∆S IS = ∑ ∆STi, i + ∑ ∆S RS, j + ∑ ∆STp, k ≥ 0
1 1 1
∆S IS > 0 realni - nepovratni procesi

∆S IS = 0 teorijski - povratni procesi
∆S IS < 0 NEMOGUĆI procesi!!
T kafa, 1
Tkafe,1 kafa, 2
amb,1 amb,2
Q
TTp= Tamb ∆ S kafe ∆ SIS S

∆ S amb
Da li postoji povratni proces predaje toplote?

Teorijski da - ako bi se predaja toplote odvijala pri beskonačno malim temperaturnim
razlikama ( dT )
Kada je to moguće ?
Ili kada bi i postojalo beskonačno mnogo toplotnih izvora (ponora) stalne temperature,
a proces se odvijao (beskonačno ) sporo ili jedan izvor toplote promenljive temperature
71
7.7 Određivanje promene entropije radnih supstancija
7.7.1 Čvrsta tela i tečnosti
Idealne tečnosti i čvrsta tela (nestišljive supstancije, čiji je specifični topotni kapacitet
ima stalnu vrednost
c p = cV = c , c = idem
Eksponencijalna s2 T2
T kriva 2 δq = Tds  dT
 ⇒
δq = cdT 
Tds = cdT ⇒ ∫ ds = ∫ c T ⇒
s1 T1
T2
1 s2 − s1 = c ln
T1
ili
s −s 
s T2 = T1 exp  2 1 
s2 − s1  c 
Poluidealne tečnosti i čvrsta tela (nestišljive supstancije, čiji je specifični topotni

kapacitet zavisni od temperature)
c p = cV = c , c = c (T )
s2 T2
δq = Tds  dT
 ⇒
δq = cdT 
Tds = cdT ⇒ ∫ ds = ∫ c T
⇒
s1 T1
2
c (T )
s2 − s1 = ∫ dT
1
T
Izotermski ( ili izotemperaturni) procesi
T = idem ⇒ c = ±∞
s2 T2 2
δq 1
δq = Tds ⇒ ∫ ds = ∫
s1 T1
T T ∫1
= δq
q1− 2
s2 − s1 =
T
Q1− 2 m q1− 2
S 2 − S1 = =
T T
Izotermske promene stanja tipične su za toplotne izvore i

toplotne ponore, ali i za realne radne supstancije pri
promeni agregatnog stanja (ključanje i kondenzacija pri
p = idem ⇒ T = idem , topljenje i očvršćavanje
T = idem .
72
7.7.2 Gasovi
• Ukoliko je poznato c = idem

T2
s2 − s1 = c ln
T1
ili c = c (T )
2
c (T )
s2 − s1 = ∫ dT
1
T
• Kod gasova postoji i druga mogućnost (idealni i poluidealni)
a) Idealni gasovi
p v = RT , c p = idem , cV = idem , dh = c p dT , du = cV dT ,
cp
c p − cV = R . κ = = idem
cV
Upotrebom Prvog zakona termodinamike za prost zatvoren termodinamički sistem
δq + δwV = d u ( δq + δwteh = d h )
za prividno ravnotežnu promenu stanja
Tds − pdv = cV dT
dT p
ds = cV + dv
T T
uz jednačinu stanja
RT
p v = RT → p=
v
dT dv
ds = cv +R
T v
s2 T2 v
dT 2
dv
∫ ds = cV ∫ T
+R∫
v
s1 T1 v 1
veličina stanja preko drugih veličina stanja

T2 v
s2 − s1 = cv ln + R ln 2 .
T1 v1
Korišćenjem Majerove relacije
T2 v
s2 − s1 = cV ln + (c p − cV ) ln 2
T1 v1
i jednačine stanje idealnog gasa
73
p1 v1 = RT1  T2 p2 v
 ⇒ ln = ln + ln 2
p2 v2 = RT2  T1 p1 v1
p2 v
s2 − s1 = cv ln + c p ln 2
p1 v1
p2 T p
s2 − s1 = cv ln + c p ln 2 − c p ln 2
p1 T1 p1
T2 p
s2 − s1 = c p ln − R ln 2
T1 p1
b) Poluidealni gasovi
p v = RT , c p = c p (T ) , cV = cV (T ) , dh = c p (T ) dT , du = cV (T ) dT ,
c p (T )
c p (T ) − cV (T ) = R . κ =
cV (T )
slično
T2
cV (T ) v
s2 − s1 = ∫ T
dT + R ln 2
v1
T1
T2
c p (T ) p2
s2 − s1 = ∫ T
dT − R ln
p1
T1
c) Realni gasovi
─ tabele i dijagrami
74
8. PROMENE STANJA IDEALNOG GASA U ZATVORENOM I

MAKROSKOPSKI NEPOKRETNOM TERMO-MEHANIČKOM
SISTEMU
Ravnotežne Neravnotežne
F
F
x [ m] x [m]
2 Ravnotežna 2 Neravnotežna
p promena p promena
stanja stanja
1 1
V [m ]
3
V [ m 3]
Politropne Politropne
Nepolitropne Nepolitropne
75
8.1 Ravnotežne politropne promene stanja idealnog gasa u zatvorenom

termo-mehaničkom sistemu
„Indikatorski dijagram“
p 2 Osnovna osobenost politropskih promena stanja
3 p v n = idem n = idem
1
n - eksponent politropske promene stanja
idealnog gasa
V [ m 3] p1 v1n = p2 v2n = p3 v3n
Pomoću jednačine stanja idealnog gasa

RT RT
p v = RT → v = i p=
p v
n n
n  RT  1− n n pT 1− n = idem
1. pv = p  = idem p T = idem ⇒
 p 
RT n T v n −1 =idem
2. p vn = v =idem ⇒
v
• Kako odrediti predatu količinu toplote, odnosno izvršen zapreminski rad?
Predata količina toplote
1) p v n = idem
2) p v = RT
3) δq + δwV = d u → δq − pdv = cV dT
1) → d (p v n ) = 0
v n dp + n p v n −1d v = 0 / : v n −1
v dp + n p d v = 0 ............(1’)
2) → d (p v) = d (RT )
p dv + v d p = R dT ............(2’)
76
(1’)- (2’) →
R
p (n − 1) dv = − R dT → p dv = − dT
n −1
R
3) δq = cV dT + pdv = (cV − ) dT
n −1
cV n − cV − c p + cV
δq = dT
n −1
n −κ n −κ
δq = cV dT ⇒ q1−2 = cV (T2 − T1 )
n −1 n −1
Kako je
n −κ
δq = c dT , δq = cV dT i c = idem ⇒
n −1
n −κ
⇒ c = cV - specifični topotni kapacitet politropske promene stanja idealnog gasa
n −1
• Eksponent politropske promene stanja izražen preko specifični topotnog kapacitet c
n −κ c − cp
c = cV ⇒ (n − 1) c = cV (n − κ ) ⇒ n=
n −1 c − cV
• Promena specifičnog topotnog kapaciteta c politropske promene stanja idealnog gasa u

zavisnosti od promene eksponenta n
cp
cV
0 1 κ n
77
Izvršeni radovi
Izvršen zapreminski rad
Po definiciji
2
wV ,1−2 = − ∫ p dv
1
Korišćenjem osnovne relacije za politropske promene stanja i izražavanjem pritiska u funkciji

specifične zapremine, te uvrštanjem prethodnog izraza koji definiše zapreminski rad :
p vn
p v n = idem ⇒ p1 v1n = p2 v2n = p v n ⇒ p = 1 n 1
v
2
wV ,1−2 = − p1 v1n ∫ v − n dv
1
Integracijom dobijenog izraza:
p1 v1  v2  
1− n
p1 v1n 1− n 1−n
wV ,1−2 =−  v2 − v1  = −   − 1
1− n   1 − n  v1  

i korišćenjem termičke jednačine stanja za idealne gasove:
p v = RT p1 v1 = RT1
RT1  v2  
1− n
wV ,1−2 = −   − 1
1 − n  v1  

kao i jedne od relacije za politropske promene stanja
n −1 1− n
n −1 v  T v  T2
Tv = idem ⇒ T1 v1n−1 = T2 v2n −1 ⇒  2 = 1 ⇒  2 =
 v1  T2  v1  T1
sledi
RT1  T2 
wV ,1−2 =  − 1
n − 1  T1 
R
wV ,1− 2 = (T2 − T1 )
n −1
Na drugi način
δq + δwV = d u
n −κ
c dT + δwV = cV dT ⇒ δwv = cV dT − cV dT
n −1
n cV − cV − n cV + c p R
δwV = dT ⇒ wV ,1−2 = (T2 − T1 )
n −1 n −1
78
Izvršen tehnički rad
Po definiciji
2
wteh,1-2 = ∫ v d p
1
Korišćenjem osnovne relacije za politropske promene stanja i izražavanjem pritiska u funkciji
specifične zapremine, te uvrštanjem prethodnog izraza koji definiše zapreminski rad:
1
v1 p1n
p1 v1n = p v n ⇒ v = 1
pn
1
v p n  1− 1− 
12 1 1 1
wteh,1-2 = v1 p1n ∫ pnd p = 1 1  p2 n − p1 n 
1
1 1 −  
n
 1−
1   n −1 
p1 v1  p2  n  p1 v1  p2  n 
wteh,1-2 =  − 1 = n ⋅   − 1
n − 1  p1  
n − 1  p1 
   
n 
i korišćenjem termičke jednačine stanja za idealne gasove i kao i jedne od relacije za
politropske promene stanja
p1 v1 = RT1
n n n
p2 T
p1 T11− n = p2 T21− n ⇒ ( ) = ( 2 ) n −1
p1 T1
RT1  T2 
wteh,1-2 = n  − 1
n − 1  T1 
R
wteh,1-2 = n [T2 − T1 ]
n −1
ili
wteh,1− 2 = n wv ,1− 2
Na drugi način
δq + δwteh = d h
n −κ c p n − c p − n cV + c p
δwteh = c p dT − cV dT = dT
n −1 n −1
R
δwteh = n dT
n −1
R
wteh,1−2 = n dT
n −1
79
q= 0 KOMPRESIJA w=0
n= -v
p n=±∞
n=±∞ T
N/m2 n=
K +v
v1
GRIJANJE EKSPANZIJA
1 p1
n=0 1 n=1 K n=1
p1 n=0 T1
E
n= 0
1 n= 1<
HLAĐENJE n<
ϑ
1< 1 n=±∞
n<

n=

v1 v, m3/kg s1 s, J/(kg K)
KOMPRESIJA EKSPANZIJA HLAĐENJE GRIJANJE
Prikaz politropnih promena stanja idealnog gasa u p − v i T − s koordinatnim

sistemima
Izobarna politropska promena, p = idem
n=0 p v 0 = idem c = cp
δq = Td s δq = cdT
δq + δwteh = d h → c d T = c p dT c = cp
c p dT = T d s
dT T2
ds = cp → s2 − s1 = c p ln
T T1
s −s   s − s1 
T2 = T1 exp  2 1  → T = T1 exp  
 c p   c p 
Izotermaska politropska promena, T = idem , c = ±∞

p1 v1 idem
n =1 p v = RT p= =
v v
Adijabatska politropska promena δ q = 0 , n = κ ,

a ako je i ravnotežna ⇒ Izentropska politropska promena stanja d s = 0 , s = idem
δq + δwteh = d h = c p dT → wteh,1-2 = c p (T2 − T1 )
80
δq + δwV = du = cv dT → wV ,1-2 = cV (T2 − T1 )
Za sve politropne promene važi

wteh,1-2 = n wV ,1-2
U ovom slučaju
wteh,1-2 = κ wV ,1-2
pa je
wteh,1− 2 cp
=κ = =γ
wV ,1−2 cV
Izohorska politropna promena stanja, v = idem

1
n
p v = idem ⇒ pn v = idem ⇒ v = idem1
i v = idem ⇒ n = ±∞ , c = cv
p n
δq + δwV = du → c dT = cV dT → c = cV
cV dT = T d s
dT T2
d s = cV → s2 − s1 = cV ln
T T1
s −s   s − s1 
T2 = T1 exp  2 1  → T = T1 exp  
 cV   cV 
81
9. PRVI ZAKON TERMODINAMIKE ZA KONTROLNU ZAPREMINU

- PROTOČNI TERMODIMANIČKI SISTEM
9.1 Načini razmene energije protočnog termodinamičkog sistema

(kontrolne zapremine) sa njegovom okolinom
1. Toplotnim energetskim dejstvom Q [J];

2. Mehaničkim energetskim dejstvom WV , Wsh , Wel [J];
3. Razmenom supstancije sa okolinom – obično uticanjem fluida u, odnosno isticanjem fluida
iz kontrolne zapremine - protočnog termodinamičkog sistema
mul (hul + ek,ul + ep,ul )

Wsh
m izl ( hizl + ek,izl + ep,izl )
9.2.1.Uvod -Prvi zakon termodinamike za zatvoreni termodinamički sistem
Za zatvoren termodinamički sistem

+ Q ω w
-
∑ Wj δQ + ∑ δWi = d Ek + d Ep + dU+...
C ∑ δWi = δWsh + δWV + δWel + ...
z Q
+
∑ Wi - • Za „prost“ zatvoren termodinamički sistem

zC
δQ + δWV = dU
y
82
9.2.2. Prvi zakon termodinamike za protočni temodinamički sistem (jedan

ulaz, jedan izlaz)
Bilans mase
1
ulaz
─ u trenutku t
∆ mul
cv - control volume m (t ) = mcv (t ) + ∆mul
izlaz
1
ulaz
2 ─ a u trenutku t + ∆t
cv - control volume
izlaz m (t + ∆t ) = mcv (t + ∆t ) + ∆mizl
∆ m izl
─ Razmatrana masa supstancije m je stalna (iste „čestice“), ali ona u različitim vremenskim
trenutcima zauzima različite delove prostora
- opšte ∆mul ≠ ∆mizl
- izjednačavanjem mase u t i t + ∆t
mcv (t ) + ∆mul = mcv (t + ∆t ) + ∆mizl
ili
mcv (t + ∆t ) − mcv (t ) ∆mul ∆mizl
= −
∆t ∆t ∆t
- ako se potraži limes ovih izraza, kada ∆t → 0 , i uvedu oznake za protok mase
na ulazu u sistem qm,ul i protok mase na izlazu iz sistema qm,izl
mcv (t + ∆t ) − mcv (t ) d(m)cv

lim =
∆t → 0 ∆t dt
∆mul dmul
lim = = qm,ul
∆t →0 ∆t dt
∆mizl dmizl
lim = = qm,izl
∆t →0 ∆t dt
83
─ Bilans mase za protočni termodinamički sistem sa jednim ulazom i jednim izlazom iz

sistema
d(m)cv d(m)cv
= qm,ul − qm,izl ili qm ,ul = + qm,izl
dt dt
q m ,ul
d(m)cv
dt
q m ,izl
ili u diferencijalnom obliku
d(m)cv = dmul − dmizl ili dmul =d(m)cv +dmizl
d mul
d(m )cv
d m izl
─ Opšte, ako postoji više ulaza i više izlaza iz termodinamičkog sistema
d(m)cv
∑ qm,ul,i = + ∑ qm,izl, j
i dt j
q m ,ul,1 q m,ul,2 q m ,ul,i
d(m)cv
dt q m ,izl, j
q m ,izl,1 q m ,izl,2
ili u diferencijalnom obliku
∑ dmul,i =d(m)cv +∑ dmizl, j

i j
84
Bilans energije za protočni termodinamički sistem - Prvi zakon

termodinamike za protočni termodinamički sistem
1
ulaz
cv ─ u trenutku t , supstanca mase m
wf ,ul
u ul ( m = mcv (t ) + dmul ) poseduje energiju
m cv (t )
E (t )
d m ul E cv (t ) izlaz 2
zul 1 wf,ul
E (t ) = Ecv (t ) + dmul (uul + + gzul )
2
ulaz cv
2
m cv (t +d t )
E cv (t +d t ) izlaz
wf,izl ─ u trenutku t + dt , ista supstanca iste
uizl mase m ( m = mcv (t + dt ) + dmizl )
d m izl zizl poseduje energiju E (t + dt )
2
2
wf,izl
E (t + dt ) = Ecv (t + dt ) + dmizl (uizl + + gzizl )
2
─ Tokom proticanja supstancije mase m kroz kontrolnu zapreminu, supstancije može biti
izložena različitim energetskim dejstvima, energetskim dejstvom toplote i energetskim
dejstvom radova.
δWsh
1
ulaz cv
izlaz
1
δQ
δ Wel
2
85
─ Bilans energije za kontrolnu zapreminu od t do t + dt može da se zapiše kao

E (t + dt ) − E (t ) = δQ + ∑ δWi
ili
2 2
wf,izl wf,ul
δQ + ∑ δWi = Ecv (t + dt ) − Ecv (t ) + dmizl (uizl + + gzizl ) − dmul (uul + + gzul )
2 2
Ako se sada označi
d (E )cv = Ecv (t + dt ) − Ecv (t )
i predpostavi da se kontrolna zapremina ne kreće
d (E )cv = d(U )cv + d (Ek )cv + d (Ep )cv
dobija se diferencijalni oblik Prvog zakona termodinamike za protočni termodinamički

sistem
2 2
wf,izl wf,ul
δQ + ∑ δWi = d(U )cv + dmizl (uizl + + gzizl ) − dmul (uul + + gzul )
2 2
Ako prethodni izraz podelimo sa dt , dobija se izraz za Prvi zakon termodinamike za
protočni termodinamički sistem izražen preko protoka (fluksa)
2 2
d(U )cv wf,izl wf,ul
Φ + ∑ Pi = + qm,izl (uizl + + gzizl ) − qm,ul (uul + + gzul )
dt 2 2
ili
2 2
wf,ul d(U )cv w
Φ + ∑ Pi +qm,ul (uul + + gzul ) = + qm,izl (uizl + f,izl + gzizl )
2 dt 2
PV
Psh Φ
ulaz
q m,izl q m ,izl
Pel izlaz
U opštem slučaju, kada postoji više ulaza i više izlaza iz termodinamičkog sistema.
2 2
wf,ul d(U )cv w
Φ + ∑ Pi +∑ qm,ul, j (uul + + gzul ) j = + ∑ qm ,ul, k (uizl + f,izl + gzizl ) k
i j 2 dt k 2
86
9.2.3. Pojam rada strujanja Wflow
ulaz cv
d mul
pul
d Vul
izlaz
d m izl
p izl
d V izl
Fluid mase dmul (zapremine Fluid mase dmizl (zapremine

dVul ) potrebno je utisnuti u fluid dVizl ) koji se nalazi u
kontrolnu zapreminu pri kontrolnoj zapremini istiskuje
pritisku pul iz nje pri pizl
δWutis = pul dVul δWist = − pizl dVizl
• Rad strujanja predstavlja razliku ova dva rad (tj. njihov zbir)
δWflow = δWutis + δWist = pul dVul − pizl dVizl
δWflow = pul vul dmul − pizl vizl dmizl
• Za razliku od drugih radova, rad strujanja (utiskivanja i istiskivanja) fluida predstavlja

proizvod dve veličine stanja ( δwul = pul vul , δwizl = pizl vizl ) a ne proizvod veličine stanja i
diferencijala neke druge veličine stanja ( dwV = − pdv ). Iz tog razloga postoje mišljenja da
se ova kombinacija veličina stanja ne može nazvati radom, nego je treba tretirati kao
energiju strujanja ili pritisnu energiju.
9.2.4. Pojam energije strujanja fluida ili pritisne energije fluida (drugi pristup za
povezivanje člana pv sa unutrašnjom energijom)
• Specifična energija fluida koji struji

wf2
e = u + ek + ep + pv = h + ek + ep = h + + gz
2
energija strujanja
fluida ili pritisna energija
• Kako proizvod pv predstavlja energiju samo za fluid koji struji, a ne i za fluid koji miruje,
postoje mišljenja da ga treba tretirati isključivo kao rad.
Iako ova suprostavljena mišljenja još uvek nisu prevaziđena, dobro je znati da vode ka
istom obliku izraza za Prvi zakon termodinamike za protočni sistem.
87
9.2.5. Pojam tehničkog rada ( Wteh ) ili rada kontrolne zapremine ( Wcv )
• Kada se od ukupnog rada koji se obavlja sa fluidom u kontrolnoj zapremini oduzme rad
strujanja fluida dobija se tehnički rad ili rad kontrolne zapremine:
Wteh = Wcv = ∑ Wi − Wflow
odnosno tehnička snaga:
Pteh = Pcv = ∑ Pi − Pflow
• Prvi zakon termodinamike za protočni termodinamički sistem – diferencijalni oblik

w2
δQ + δWteh + ∑ dmul,i (uul + pul vul + gzul + f,ul ) =
i 2
hul
2
wf,izl
= d(U )cv + ∑ dmizl, j (uizl + pizl vizl + + gzizl ) j
j 2
hizl
2 2
wf,ul wf,izl
δQ + δWteh + ∑ dmul,i (hul + gzul + ) = d(U )cv + ∑ dmizl, j (hizl + + gzizl ) j
i 2 j 2
• konačni oblik
2 2
wf,ul wf,izl
Qp-k + Wteh,p-k + ∑ mul,i (hul + + gzul )i = (U k − U p )cv + ∑ mizl, j (hizl + + gzizl ) j
i 2 i 2
p - polazno stanje
k-krajnje stanje
• i u funkciji protoka
2 2
wf,ul d(U )cv w
Φ + Pteh +∑ qm,ul,i (hul + + gzul )i = + ∑ qm,izl, j (hizl + f,izl + gzizl ) j
i 2 dt i 2
88
9.2.6. Ustaljeni uslovi u slučaju protočnog termomehaničkog sistema
• Ukoliko su ispunjeni uslovi ustaljenosti:


qm,ul,i = idem 
 d(m)cv
qm,izl, j = idem  ⇒ =0
 dt
dmcv
= 0 (∑ qm,ul,i = ∑ qm,izl, j 
dt 
kao i
Φ = idem 
PV = idem, Psh = idem, Pel = idem 

hul,i = idem, hizl, j = idem 

uul,i = idem, uizl, j = idem 
pul,i = idem, pizl, j = idem  d(U )cv
 ⇒ =0
vul,i = idem, vizl, j = idem  dt
wf,ul,i = idem, wf,izl, j = idem 

d(U )cv 
=0 
dt

( zul,i = idem, zizl, j = idem) 
Prvi zakon termodinamike za protočni termodinamički sistems pri navedenim uslovima
(uslovima ustaljenosti) ima oblik za
2 2
wf,ul wf,izl
Φ + Pteh +∑ qm,ul,i (hul + + gzul )i = + ∑ qm,izl, j (hizl + + gzizl ) j
i 2 i 2
dok bilans masa ima oblik

∑ qm,ul,i = ∑ qm,izl, j
i j
9.2.7. “Prost” protočni termodinamički sistem
• Ukoliko su ispunjeni uslovi ustaljenosti za protočni sistem i ukoliko postoji samo jedan
ulazni i jedan izlazni otvor u kontrolnu zapreminu, pri čemu je se može zanemariti promena
kinetičke i potencijalne energije fluida pri prolasku kroz kontrolnu zapreminu,
ek,ul ≈ ek,izl , ∆ek = 0 , ep,ul ≈ ep,izl , ∆ep = 0
te ukoliko se sa fluidom ne može obavljati ni jedan drugi rad osim rada vratila:
Psh ≠ 0 , PV = 0 , Pel = 0
89
onda se kaže da je takav protočni termodimnamički sistem “prost”. Prvi zakon

termodinamike napisan za “prost” protočni termodimnamički sistem glasi:
Φ + Pteh =qm (hizl − hul )
Φ + Pteh =qm (hizl − hul ) ili Q1−2 + Wteh,1− 2 =m(h2 − h1 )
• U tom slučaju, ako se može reći da je promena stanja fluida kroz sistem prividno
ravnotežna, tehnički rad se može izračunati iz izraza:
2
Wteh,1− 2 = ∫ Vd p
1
i predstaviti u p − V koorinatnom sistemu kao površina levo od procesa.
2
1
p p
Ravnotežna Ravnotežna
promena promena
stanja stanja
- +
2 1
Wteh,1−2 V Wteh,1−2 V
Širenje – ekspanzija, dV > 0 Sabijanje – kompresija, dV < 0
90
10. SMEŠE IDEALNIH GASOVA
10.1 Uvod
• Ako se nekoliko različitih gasova smesti u isti prostor (rezervoar, sud), usled haotičnog
kretanja molekula ovih gasova, oni će se pomešati i obrazovati nov gas. Novonastali gas
naziva se smeša, a gasovi koji iz kojih je smeša nastala - komponente smeše.
• U slučaju da su komponente smeše idealni gasovi i sama smeša će biti idealan gas.
• Najpoznatija i najrasprostranjenija smeša (idealnih) gasova je vazduh ( 79 % azot, 21%

kiseonok; i u tragovima argon, ksenon, kripton, helijum, ugljendioksid, vodena para).
• Ponašanje svakog idalnog gasa, pa i smeše idealnih gasova određeno je sa termičkom
jednačimom stanja idealnog gasa
p v = RT ( psm vsm = Rsm Tsm )
i kaloričkim jednačinama stanja idealnog gasa:
dU = cV dT ( dU sm = cV ,sm dTsm )
dH = c p dT ( dH sm = c p ,sm dTsm )
⇒ Određivanje vrednosti gasne konstante smeše Rsm i specifičnih toplotnih kapaciteta

smeše c p ,sm , cV ,sm predstavlja osnovnu problematiku koja se susreće kod smeša idealnih
gasova
• Idealni gasovi grade uvek homogenu smešu gasova.
• Homogena smeša gasova je takav gas kome svaki elementarni delić po svojim osobinama
može da predstavlja celu smešu.
• Prema Gibsovom pravilu faza, stanje jednokomponentne i jednofazne supstancije, koja se
nalazi u termomehaničkom sistemu, određeno je sa dve nezavisne veličine stanja ( p , T ili
91
v , T itd.). Za smeše koje se sastoje iz N komp. komponenata i N faza faza, broj nezavisno
promenljivih iznosi:
Nst.sl. = N komp. + 2 − Nfaza
Sastav smeše kod višekomponentnih supstancija je veličina stanja i u toku procesa može
se menjati, kao i sve ostale termodinamičke veličine stanja.
• Prema Gibsovom pravilu faza, za smešu idealnih gasova koja se nalazi u termomehničkom
sistemu ( N međ.en.dejs. = 2 ), broj faza je uvek jednak jedinici ( N faza = 1 ), pa je broj stepeni
slobode sistema, tj. nezavisnih veličina stanja, za jedan veći od broja komponenti ( N komp. )
Nst.sl. = N komp. + 2 − 1 = N komp. + 1
10.2 Načini definisanja sastava smeše
• Posmatra se trokomponentna smeša idealnih gasova: gasa A, gasa B i gasa C.
+ gas A
Gas ∇ gas B
A+B+C
• gas C
• Maseni udeo komponente u smeši

Maseni udeo komponente A u smeši
mA m
wA = = A ,
mA + mB + mC msm
Maseni udeo komponente B u smeši
mB m
wB = = B
mA + mB + mC msm
…
Opšte - Maseni udeo i-te komponente u smeši
N komp
mi mi
wi = N komp
= i ∑ wi = 1 ( N komp → N )
msm 1
∑ mi
1
92
• Maseni odnos komponenti

Maseni odnos komponente A i komponente B
∗ m
wA,B = A,
mB
Maseni odnos komponente B i komponente A
∗ m
wB,A = B ,
mA
…
• Količinski udeo komponente u smeši
Količinski udeo komponente A u smeši
nA n
xA = = A
nA + nB + nC nsm
Količinski udeo komponente B u smeši
nB n
xB = = B
nA + nB + nC nsm
…
Opšte – količinski udeo i-te komponente u smeši
ni ni N
xi = N
= i ∑ xi = 1
nsm
∑ ni 1
1
• Količinski odnos komponenti

Količinski odnos komponente A i komponente B
∗ n
xA,B = A,
nB
Količinski odnos komponente B i komponente A
∗ n
xB,A = B,
nA
…
• Masena koncentracija ili gustina
Masena koncentracija komponente A u smeši
m kg
ρ A = A  3  ,
Vr  m 
Masena koncentracija komponente B u smeši
m kg
ρ B = B  3  ,
Vr  m 
…
Masena koncentracija i–te komponente u smeši
93
mi  kg 
ρi = ,
Vr  m3 
• Količinska koncentracija
Količinska koncentracija komponente A u smeši
n mol
cA = A  3  ,
Vr  m 
Količinska koncentracija komponente B u smeši
n mol
cB = B  3  ,
Vr  m 
…
Količinska koncentracija i–te komponente u smeši
n mol
ci = i  3  , …
Vr  m 
10.3 Osnovne zavisnosti između termofizičkih karakteristika

kompomonenata smeše i termofizičkih karakteristika smeše
• Posmatra se ista trokomponentna smeša idealnih gasova: gasa A, gasa B i gasa C.
+ gas A
Gas ∇ gas B
A+B+C
• gas C
• Usled haotičnog kretanja molekula ovih gasova svaka od komponenata rasprostire se po

čitavoj zapremini rezervora:
Vr = Vsm = VA = VB = VC ( Vrezervora → Vr )
Ukupna masa smeše jednaka je zbiru masa komponenti
N
msm = mA + mB + mC msm = ∑ mi
1
odnosno količina:
N
nsm = nA + nB + nC nsm = ∑ ni
1
Svaka komponenta u smeši i sama smeša imaju istu tempetaturu

Tsm = TA = TB = TC
94
Unutrašnja energija smeše jednaka je zbiru unutrašnjih energija komponenti

N
U sm = U A + U B + U C U sm = ∑ U i
1
U skaldu sa prvom kaloričkom jednačinom stanja idealnog gasa1, prethodni izraz može da se
napiše:
msm cV ,sm Tsm = mA cV ,A Tsm + mBcV ,B Tsm + mC cV ,C Tsm
mA m m
cV ,sm = cV ,A + B cV ,B + C cV ,C ⇒
msm msm msm
N
cV ,sm = ∑ wi cV ,i
1
Entalpija smeše jednaka je zbiru entalpija komponenti

N
H sm = H A + H B + H C H sm = ∑ H i
1
U skaldu drugom kaloričkom jednačinom stanja idealnog gasa i definicijom entalpije2

prethodni izraz može da se napiše:
msm c p ,sm Tsm = mA c p ,A Tsm + mBc p ,B Tsm + mC c p ,C Tsm
mA m m
c p ,sm = c p ,A + B c p ,B + C c p ,C ni ⇒
msm msm msm
N
c p ,sm = ∑ wi c p ,i
1
1
Promena specifične unutrašnje energije za idealne gasove, u skladu sa prvom kaloričkom jednačinom stanja,
može da se izračuna iz
u2 − u1 = cV (T2 − T1 )
Ukoliko se temperatura T2 proglasi za nezavisno promenljivu T2 → T , a temperatura T1 izjedači sa apsolutnom
nulom ( 0 K , T1 = 0 K ), sledi da je unutrašnja energije idealnog gasa može računati kao proizvod specifičnog
toplotnog kapaciteta gasa pri konstantnoj zapremini cV i njegove apsolutne temperature T :
u = cV T .
2
Prema definiciji, specifična entalpija je:
h = u + pv ,
odnosno, u skladu sa prethodnoj izvedenim
h = cV T + pv
Ukoliko se upotrebi jednačina stanja idealnog gasa ( pv = RT ) i član koji definiše spoljašnji mehanički
potencijal pv zameni, dobija se:
h = cV T + RT
Prema Majerovoj relaciji, dobija se da se entalpija idealnog gasa može računati kao proizvod specifičnog
toplotng kapaciteta gasa pri konstantnom pritisku c p i njegove apsolutne temperature T :
h = c pT .
95
• Molarnu masu smeše moguće je odrediti iz bilansa masa

N N
msm = ∑ mi ⇒ nsm M sm = ∑ ni M i
1 1
N N
ni
M sm = ∑ Mi ⇒ M sm = ∑ xi M i
1 nsm 1
ili iz bilansa količina

N N
msm m
nsm = ∑ ni ⇒ =∑ i
1 M sm 1 M i
1 1
M sm = N
⇒ M sm = N
m 1 w
∑m i M ∑ Mi
1 sm i 1 i
• Gasnu konstantu smeše moguće je odredi pomoću prethodno izvedenih izraza za molarnu
masu smeše i relacije koja povezuje individualnu i univerzalnu gasnu konstantu
M i Ri = ⇒ M sm Rsm =
Rsm = ⇒ Rsm = N
M sm
∑ xi M i
1
N
⇒ Rsm = ∑ wi Ri
1
• Vezu između masenog i količinskog udela moguće je dobiti polazeći od relacije koja
povezuje masu ( m ), količinu ( n )i molarnu masu supstancije ( M ):
mi = ni M i  ni M m M
 ⇒ xi = = sm i = sm wi
msm = nsm M sm  nsm M i msm Mi
M sm
xi = wi
Mi
96
10.4 Pojam parcijalnog pritiska i Daltonov zakon

• Svaki gasna komponenta, koja čini gasnu smešu, u smeši se nalazi na svom parcijalnom
(svedenom, redukovanom, udeonom) pritisku.
• Parcijalni pritisak i-te komponente smeše pi∗ je i pritisak koji bi i-te komponenta imala,
kad bi ona u istoj količini u kojoj je bila u smeši ni ( mi ), na istoj temperaturi koju je imala
smeša Tsm , sama zauzimala isti prostor (zapreminu) kao i cela smeša Vsm .
mi RiTsm
pi∗ =
Vsm
Smeša
gasova Gas A Gas B Gas C
A+B+C
msm , Tsm , Vsm , mA , Tsm , Vsm , mB , Tsm , Vsm , mC , Tsm , Vsm ,

m R T m R T m RT m RT
psm = sm sm sm pA∗ = A A sm pB∗ = B B sm pC∗ = C C sm
Vsm Vsm Vsm Vsm
• Daltonov zakon: “Pritisak smeše jednak je zbiru parcijalnih pritiska komponenti”

N
psm = pA∗ + pB∗ + pC∗ ili psm = ∑ pi∗
1
• Količinski udeo može da se izrazi i kao odnos parcijalnog pritiska pi∗ i pritiska smeše psm
 p∗ 
xi =  i 
 psm V ,T
jer je
mi RiTsm 
pi∗ = 
Vsm   pi∗  mi Ri ni M i Ri n
 ⇒   = = = i
msm RsmTsm   psm Vsm ,Tsm msm Rsm nsm M sm Rsm nsm
psm =
Vsm 
97
10.5 Pojam parcijalne zapremine i Ludukov zakon
• Zapremina koju bi zauzela i-ta komponenta smeše, pod uslovom da je ima u istoj količini
kao i u smeši ni ( mi ), i da se ima isti pritisak psm i temperaturu Tsm kao i smeša, naziva
se parcijalna (redukovana, svedena, udeona) zapremina i-te komponente smeše Vi∗ .
m RT
Vi∗ = i i sm
psm
msm , Tsm , psm , mA , Tsm , psm , mB , Tsm , psm , mC , Tsm , psm ,

m R T m R T m RT m RT
Vsm = sm sm sm VA∗ = A A sm VB∗ = B B sm VC∗ = C C sm
psm psm psm psm
• Ludukov zakon: “Zbiru parcijalnih zapremina svih komponenti jednak je zapremini smeše”
N
Vsm = VA∗ + VB∗ + VC∗ ili Vsm = ∑ Vi∗
1
• Količinski udeo može da se izrazi i kao odnos parcijalne zapremine Vi∗ i zapremine smeše
Vsm
 V∗ 
xi =  i 
 Vsm  p ,T
jer je
mi RiTsm 
Vi∗ = 
psm   Vi∗  mi Ri ni M i Ri n
 ⇒   = = = i
msm RsmTsm   Vsm  psm ,Tsm msm Rsm nsm M sm Rsm nsm
Vsm =
psm 
98
10.6 Načini nastanka smeša (idealnih) gasova
10.6.1 Nastanak smeše gasova u zatvorenom termodinamičkom sistemu
─ Posmatra se proces mešanja idealnih gasova (A,B, i C), koji se nalaze unutar jednog suda,
međusobno razdvojeni pokretnim pregradama.
─ Sud je toplotno izolovan ( δQ = 0 , adijabatsko mešanje) i sa nepokretnim granicama
( δWV = 0 )
─ Početna stanja ( pA , TA , VA , U A ), ( pB , TB , VB , U B ), ( pC , TC , VC , U C ) i mase gasova
( mA , mB , mC ) su poznati.
─ Izvlačenjem pregrada gasovi će se izmešati obrazujući smešu.
─ Određuju se veličine nastale smeše ( psm , Tsm , Vsm , U sm )
Pokretne
pregrade
Smeša gasova
Gas A Gas B Gas C A+B+C
mA , pA , TA , VA , U A ,
msm , psm , Tsm , Vsm , U sm
mB , pB , TB , VB , U B ,
mC , pC , TC , VC , U C
Bilans mase:
N
msm = mA + mB + mC ili msm = ∑ mi
1
Zapremina suda
N
Vsm = VA + VB + VC ili Vsm = ∑ Vi
1
Prema Prvom zakonu termodinamike za zatvoren i nepokretan termodinamički sistem
WV ,1−2 + Q1− 2 = U 2 − U1
Sud je toplotno izolovan ( δQ = 0 ) i sa nepokretnim granicama ( δWV = 0 )
⇒ U 2 − U1 = 0 ⇒ U 2 = U1 ⇒ U sm = ∑ U i
U skladu sa prvom koleričkom jednačinom stanja za idealne gasove
⇒ mA cV ,ATsm + mBcV ,BTsm + mC cV ,CTsm = mA cV ,ATA + mBcV ,BTB + mC cV ,CTC
99
ili
N N
⇒ Tsm ∑ mi cV ,i = ∑ mi cV ,iTi ⇒
1 1
n
∑ mi cV ,i Ti
Tsm = 1
n
∑ mi cV ,i
1
─ U najopštijem slučaju mešanje makroskopski nepokretnih gasova u zatvorenom

termodinamičkom sistemu
Pokretna
δWsh pregrada
δWV
δ Wel
δ Q
prema Prvom zakonu termodinamike
WV ,1− 2 + Wsh,1−2 + Wel,1−2 + Q1− 2 = U 2 − U1 ⇒

N
∑ mi cV ,i Ti + Q1−2 + WV ,1−2 + Wsh,1−2 + Wel,1−2
Tsm = 1
N
∑ mi cV ,i
1
10.6.2 Nastanak smeše u protočnom termodinamičkom sistemu
─ Posmatra se proces nastajanja smeše u protočnom termodinamičkom sistemu. Tri toka

idealnih gasova (A,B, i C) utiču u “komoru za mešanje” (kontrolnu zapreminu), mešaju se,
a iz komore ističe smeša.
─ Komora je toplotno izolovana ( δQ = 0 , adijatermsko mešanje) i sa nepokretnim granicama
( δWV = 0 ) i bez mogućnosti ostalih energetskih dejstava sa okolinom ( δWsh = 0 , δWel = 0 ),
izuzev uticanjem, odnosno isticanjem samih gasnih tokova.
─ Stanja gasova koji utiču u komoru ( pA , TA , hA ), ( pB , TB , hB ), ( pC , TC , hC ), kao i njihovi
maseni protoci ( qm,A , qm,B , qm,C ) su poznati i stalni. Takođe, poznat je i pritisak smeše koja
ističe iz komore psm .
─ Uslovi pri kojima se odvija proces mešanja su ustaljeni (stacionarni)
─ Određuje se temperatura nastale smeše ( Tsm )
100
cv
qm,A
qm,B qm,sm
qm,C psm
Φ = 0 , Pteh = 0
U prigušenim ventilima se
snižava pritisak, ali entalpija
gasova ostaje nepromenjena
Bilans masenih protoka:

N
qm,sm = qm,A + qm,B + qm,C ili qm,sm = ∑ qm,i
1
Prema Prvom zakonu termodinamike za protočni termodinamički sistem pri ustaljenim

uslovima
2 2
wf,ul wf,izl
Φ + Pteh +∑ qm,ul,i (hul + + gzul )i = ∑ qm,izl, j (hizl + + gzizl ) j
i 2 j 2
Φ + Pteh +∑ qm,ul,i (hul + ek,ul + ep,ul )i = qm,sm (hsm + ek,sm + ep,sm )
i
Sud je toplotno izolovan ( Φ = 0 ) i bez mogućnosti ostalih energetskih dejstava sa

okolinom ( Pteh = 0 ). Takođe, kod gasova se može zanemariti (promena) kinetičke,
odnosno potencijalne energije gasnih tokova
∑ qm,ul,i ek,ul,i = qm,sm ek,sm

i
∑ qm,ul,i ep,ul,i = qm,sm ep,sm

i
pa sledi
∑ qm,ul,i hul,i = qm,sm hsm
i
U skladu sa drugom kaloričkom jednačim stanja za idealne gasove

∑ qm,ul,i c p,i Ti = qm,sm c p ,sm Tsm
i
odnosno
∑ qm,ul,i c p ,i Ti
Tsm = i
.
qm,sm c p ,sm
• U opštijem slučaju, da komora nije toplotno izolovana ( Φ ≠ 0 ), kao i da su prisutna i ostala

energetska dejstava sa okolinom ( Pteh ≠ 0 ),
101
Ps h
cv
qm,A
qm,B qm,sm
qm,C psm
Φ Pel
Prema Prvom zakonu termodinamike za protočni termodinamički sistem pri ustaljenim
uslovima i prethodno navedenim relacijama i predpostvkama
∑ qm,ul,i c p ,i Ti + Φ + Pteh
Tsm = i
.
qm,sm c p ,sm
10.6.3 Punjenje rezervoara – neustaljeni uniformni proces u protočnom

termodinamičkom sistemu
─ Uvođenjem idealnih gasova 2, 3, … N, u toplotno izolovan rezervoar, u kome se nalazi

idealan gas 1, nastaje smeša gasova.
─ Pritisci gasova 2, 3, … N , svaki pojedinačno, moraju biti veći od pritiska gasa 1, tj.
p2 > p1 , p3 > p1 , pN > p1 .
─ Rezervoar je toplotno izolovan ( δQ = 0 , adijatermsko mešanje) i sa nepokretnim granicama
( δWV = 0 ) i bez mogućnosti ostalih energetskih dejstava sa okolinom ( δWsh = 0 , δWel = 0 ),
izuzev uticanjem samih gasnih tokova.
─ Stanja gasova koji utiču u komoru ( pi , Ti , hi , i = 2,3...N ), kao i njihovi maseni protoci
( qm,i , i = 2,3...N ) su poznati i stalni. Takođe, poznato je stanje gasa koji se već nalazi u
rezervoaru 1 ( p1 , T1 , u1 ), kao i njegova masa ( m1 )
─ Uslovi pri kojima se odvija proces mešanja su neustaljeni i uniformni
cv
qm,2
qm,3
Gas 1
qm,i m1 1 ( p1 , T1 , u1 , m1 )
qm,N
Φ = 0 , Pteh = 0
qm,i , pi , Ti , hi , i = 2,3...N
Po završetku procesa punjenja, temperatura nastale smeše određuje se pomoću Prvog

zakona termodinamike za protočne sisteme
102
wf2,ul,i d(U )cv wf ,izl,j2

Φ + Pteh +∑ qm,ul,i (hul,i + + g zul,i ) = + ∑ qm,izl, j (hizl,j + + g zizl,j )
i 2 dt i 2
n wf2,ul,i
Φ t + Pteh t + ∑ qm,ul,i t (hul,i + + g zul,i ) = (U sm )cv2 − (U1 )cv1
i =2 2
Φ = 0 , Pteh = 0
i u skladu sa prvom i drugom kaloričkom jednačim stanja za idealne gasove
n wf2,ul,i
∑ qm,ul,i t (c p,i Ti + 2
) = (msm cV ,sm Tsm )cv,2 − (m1 cV ,1 T1 )cv,1
i =2
n wf2,ul,i
) + m1 cV ,1 T1
i=2
Tsm =
msm cV ,sm
Ukoliko se može zanemariti promena kinetičke energije gasova, odnosno ako je ona
relativno mala
n
wf2,ul,i ∑ qm,ul,i t c p,i Ti + m1 cV ,1 T1

i =2
qm,ul,i ≈0 ⇒ Tsm =
2 msm cV ,sm
Ukoliko tokom procesa punjenja rezervoara postoji predaja toplote, odnosno vršenje
radova
cv
qm, 2 Psh
qm, 3
Gas 1
qm,i m1 Pel
qm, N
Φ
Temperatura nastale smeše može se odrediti iz
n wf2,ul,i
) + m1 cV ,1 T1 + Φ t + Pteh t
i =2
Tsm =
msm cV ,sm
103
11. KRUŽNI PROCESI
11.1 Uvod
• U termodinamici izučavamo ponašanje radne supstancije pod dejstvom spoljašnjih

energetskih uticaja (radova i toplote). U tehničkoj praksi su od posebnog značaja slučajevi
kada je dejstvo tih uticaja stalno.
• Pr. (mehanički)- Reverzibilna hidrocentrala Bajna Bašta – spontano, zbog razlike u
potencijalnim energijama, javlja protok vode.
− U normalnim uslovima radi kao hidrocentrala
− U slučajevima kada ima „viška“ struje u sistemu radi kao pumpa (troši struju) i
stvara akumulaciju vode
• U termotehnici
Toplotni izvor
Ti
Φ ( Q) Spontano se javlja toplotni

protok
Toplotni ponor
Tp
• Kako da ga iskoristimo?
104
− „umetanjem“ radnog fluida
Toplotni izvor
Ti
Pri predaji toplote gasu on se širi i

pamb pokreće klip, koji pokreće zupčastu
p letvu, koja preko zupčanika podiže
x [m] teret – vrši rad
Kretanje letve ograničeno:
− dimenzijama
− temperaturama ...,
• Za trajno (permanentno) podizanje tereta, vršenje rada, radni fluid je potrebno vratiti u
početno (polazno) stanje, a proces ponoviti!
• Kako?
− Predajom toplote radne materije okolini – toplotnom ponoru
Opšta šema energetskih tokova desnokretnih kružnih procesa
Toplotni izvor
Φprim ( Qprim ) – neophodno energetsko dejstvo
Ti okoline
Qprim
( Φprim)
Wkp
(Pkp ) Pkp ( Wkp ) – željena posledica, željeno
energetsko dejstvo na okolinu
Radni fluid Qpred
( Φpred)
Toplotni ponor
Tp Φpred ( Qpred ) – sporedno (posledično)
energetsko dejstvo
• Svrha postojanja desnokretnih kružnih procesa je permanentno dobijanje (vršenje,

obavljanje) rada na račun primljene toplote
• Za pretvaranje toplote u rad Pkp ( Wkp ), između ostalog, potrebno je obezbediti toplotni
izvor iz koga će radni fluid primati toplotu ( Qprim , Φprim ), radni fluid, toplotni ponor, kome
će radni fluid predati toplotu Φpred ( Qpred ), kako bi mogao da se vraća u polazno stanje.
105
Termodinamički stepen korisnosti
• Mera (energetskog) kvaliteta desnokretnih kružnih procesa opisuje se termodinamičkim

stepenom korisnosti
Wkp Pkp  željeno energetsko dejstvo TDS na okolinu 

ηt = − =− = 
Qprim Φprim  neophodno energetsko dejstvo okoline na TDS 
Smer desnokretnih kružnih procesa
Qprim
p Qpri m T
Vmin
A
δQ = 0 A 2
1 2
δQ = 0 1
B
B
Vmax
Qpred Qpred
Vmi n Vmax V S
• Matematički negativan
• Slike su slične za sve vrste gasova (idealne, poluidealne, realne)
Analiza desnokretnih procesa Prvim zakonom termodinamike (zatvoren TDS)
• Posmatra se „prost“ zatvoren termodinamički sistem (npr. cilindar sa klipom i gasom u

njemu)
δQ + δWV = dU
integraljenjem po zatvorenoj konturi, od polaznog stanja(1) do krajnjeg stanja (1):
Q1− A− 2− B −1 + WV ,1− A− 2− B −1 = U1 − U1 =0
vazna činjenica koja važi i
zasve ostale veličinestanja
Q1− A− 2 + Q2− B −1 + Wkp = 0
Qprim − Qpred + Wkp = 0
106
−Wkp = Qprim − Qpred
Na osnovu ovoga sledi:
Qprim − Qpred Qpred

ηt = = 1−
Qprim Qprim
Za ravnotežne procese
T T T
2 2 2
-Wkp
1 Qprim 1 1
Qpred
S S S
Wkp = − ∫ Td S
p p
p max C
A A
δ Q=0 Q =0
1 -Wkp 2 1 -Wkp 2
δQ =0
B B
pmin
δ Q=0 D
Vmin Vmax V V
Wkp = − ∫ pdV Wkp = ∫ Vd p
Wkp = WV , A−2− B + WV , B −1− A Wkp = Wteh,C − 2− D + WV , D −1−C
Wkp = WV ,izvršen + WV ,uložen Wkp = Wteh,izvršen + Wteh,uložen
107
11.2 Karnoov (Carnot) kružni proces
• Sadi Carnot, 1824

• Karnoov kružni proces je termodinamički „najbolji“ kružni proces – povratni kružni proces
• Karnoov kružni proces se sastoji od 4 povratne promene stanja:
1-2 izentropske kompresije s = idem
2-3 izotermskog primanja toplote T = idem T2 = T3 = Tp = idem
3-4 izentropske ekspanzije s = idem
4-1 izotermske predaje toplote“ T = idem T4 = T1 = Ti = idem
T Ti
2 3
dT
1 dT 4 Tp
S
• Određivanje termodinamičkog stepena korisnosti Karnoovog kružnog procesa
Qpred Tp ( S 4 − S1 ) Tp
η t,Carno = 1 − = 1− = 1−
Qprim Ti ( S3 − S 2 ) Ti
• Karnoov proses je povratni kružni proces

∆Sis = ∆S ti + ∆S tp + ∆S rs = 0
• Kratka analiza Karnoovog kružnog procesa

Ako bi teperatura toplotnog ponora bila jednaka apsolutnoj nuli Tp = 0 K
( ϑp = −273,15°C ),
termodinamički stepen korisnosti Karnoovog kružnog procesa bio bi jednak jedinici

η t,Carnot = 1
Realno Tp ≈ 300 K , a Ti = 1000 K , (max 1300 K ), pa je
η t,c = 1 − 0,3 = 0, 7 (η t,c = 0, 77 )
108
11.3 Desnokretni kružni porocesi sa idealnim gasovima
• Motori sa unutrašnjim sagorevanjem

• Gasne turbine
• Osnovne osobenosti
Radni fluid
− u prvom delu kružnog procesa radni fluid je ili smeša vazduha i gasovitog
goriva (ili para tečnog goriva ) ili čist vazduh
− u drugom delu procesa ( tokom i nakon sagorevanja goriva) radni fluid
predstavljaju nastali produkti sagorevanja
− termo-fizičke osobenosti (karakteristika) bilo vazduha, bilo smeše vazduha i
goriva i produkata sagorevanja su približno iste
− pritisci pri kojima se odvijaju procesi su relativno niski pa se radni fluidi
mogu smatrati idealnim gasovima
Izvor toplote
− hemijske reakcije sagorevanja goriva
− ne postoji izolovan „uređaj”, nego se proces „oslobađanja ” toplote dešava u
samom radnom fluidu
11.2.3 Motori sa unutrašnjim sagorevanjem (motori SUS) –

Internal Combustion Engine (ICE)
Otto
Diesel
Brayton-Joule
(Stirling)
(Sabathe)
(Ericson)
(Wankel)
109
11.2.4 Otov (Otto) kružni proces
1854 – Eugenio Barsanti and Felice Matteucci – patentirali

1862 – Aphonse Beau de Rochas – prvi konstruisao
1876 – Nicolaus Augus Otto – ponovo “prvi” konstruisao
Indikatorski dijagram Teorijski (hipotetički) dijagram
3 3
p p
2 2
4 4
0 5
1 1
V V
0-1 – usis smeše vazduha i goriva iz karburatora 3

T
u cilindar ( v ≈ idem )
1-2 – adijabatsko sabijanje smeše vazduha i
v= idem
goriva 4
2-3 – paljenje svećicom smeše i njeno izohorsko
sagorevanje
3-4 – radni takt – adijabatsko širenje produkata 2
sagorevanja
4-5 – otvaranje izduvnog ventila i izohorsko v= idem
isticanje produkat sagorevanja iz cilindara
5-0 – istiskivanje preostalih produkata 1
sagorevanja iz cilindra ( v ≈ idem ) S
Gorivo i vazduh Paljenje smeše

svećicom
Qprim
Gorivo i
vazduh Produkti
sagorevanja
Qpred
0-1 1-2 2-3 4-5 5-0

3-4
p ≈ idem s = idem v = idem v = idem p ≈ idem
s = idem
110
• Termodinamički stepen korisnosti η t,Otto

 T4 
Qpred  − 1
mcV (T4 − T1 ) T1  T1 
η t, Otto = 1 − = 1− = 1− = …3
Qprim mcV (T3 − T2 ) T2  T3 
 − 1
 T2 
T
η t, Otto = 1 − 1
T2
a uvođenjem stepena kompresije ε
Vmax
ε=
Vmin
termodinamički stepen korisnosti η t, Otto može da se izrazi kao4
1
η t, Otto = 1 − κ −1
ε
• Kratka analiza ηt, Otto
η t, Otto = f (ε , κ )
Ako ε ⇒ η t, Otto , ali i T2 !! ⇒
3
Kako zapremine gasa u stanjima 1 i 4, odnosno 2 i 3 iste
V1 = V4 i V2 = V3
a procesi 1-2 i 3-4 su izentropski ( s = idem )
T1V1κ −1 = T2 V2κ −1 i T4 V4κ −1 = T3 V3κ −1
sledi da je
T4 T3
=
T1 T2
pa je
 T4 
 − 1
T  1T  T
η t,Otto = 1− 1 = 1− 1
T2  T  T2
3
 − 1
T
 2 
4
Uvođenjem stepena kompresije ε - tj. odnosa maksimalne i minimalne zapremine cilindra
V
ε = max
Vmin
odnosno, odnosa zapremina gasa satnja 1 i 2:
V V
ε = max = 1 ,
Vmin V2
te kako je promena stanja 1-2 izentropska
1
V1  T2  κ −1
= 
V2  T1 
sledi da je
T2 T 1
ε κ −1 = ili 1 = κ −1
T1 T2 ε
pa je
T1
η t,Otto = 1 −
T2
111
─ problem samopaljenja smeše - detonacioni udar

─ dodavanjem aditiva u benzin – tetra-etil-olova ili tetra-metil-olova, povećava
se oktanski broj goriva
─ oktanski broj predstavlja meru otpornosti goriva na samopaljenje
o Oktanski broj 100 (ili 100 oktana) ima izooktan – gorivo vrlo otporno
na samopaljenje
o Oktanski broj 0 (ili 0 oktana) ima normalni heptan – gorivo izuzetno
male otpornost na samopaljenje
o Oktanski broj nekog goriva određuje se upoređivanjem njegove
otpornosti na samopaljenje sa otpornosti na samopaljenje smeše
izooktana i normalnog heptana. Procenat izooktana u smeši iste
otpornosti na samopaljenje, određuje oktanski broj goriva
─ Do 1920, koristili su se benzini bez olova, pa im je oktanski broj bio veoma
mali 40-50 oktana
─ Bezolovni benzin – hemijski inženjering – novi aditivi –(aromatični
ugljovodonici) – ista svrha – povećenje “oktanskog” broja
• Ograničenja ε - (danas)
ε = 9 ÷ 10,5 (12- sa direktnim ubrizgavanjem – promenljiv pritisak ubrizgavanja)
112
11.2.3 Dizelov (Diesel) kružni proces
1892 – Rudolf Christian Karl Diesel– patentirao i 1893 konstruisao
2 2 3
3
p p
4 4
0 5
1 1
V V
3
0-1 – usisavanje čistog vazduha u cilindar T
p= idem
1-2 – adijabatsko sabijanje vazduha
2-3 – postepeno ubacivanje goriva i njegovo
2 4
sagorevanje pri p = idem
3-4 – radni hod – širenje produkata sagorevanja
(adijabatsko širenje)
4-5 – izbacivanje produkata sagorevanja
otvaranjem ventila ( v = idem ) v= idem
5-0 – izbacivanje preostalih produkata
sagorevanja 1
S
Vazduh Ubacivanje
goriva
Qprim
Vazduh
Produkti
sagorevanja
Qpred
0-1 1-2 2-3 3-4 4-5 5-0

p ≈ idem s = idem p = idem s = idem v = idem p ≈ idem
113
• Videti:
http://www.shermanlab.com/science/physics/thermo/engines/DieselG.php
http://members.fortunecity.com/rickteuscher/thermodynamics/DieselCycle.html
• Stepen kompresije
Vmax V1
ε= =
Vmin V2
• Stepen predekspanzije ili stepen punjenja
V3
ϕ=
V2
• Termodinamički stepen korisnosti
 T4 
 − 1
cV (T4 − T1 ) 1 T1  T1 
η t, Diesel = 1− = 1− = ... 5
c p (T3 − T2 ) κ T2  T3 
 − 1
 T2 
1 1 ϕκ −1
η t, Diesel = 1 −
κ ε κ −1 ϕ − 1
• Kratka analiza η t, Diesel

η t, Diesel = f (ε , ϕ , κ )
η t, Diesel , ako ε , κ , ϕ
ε = 17 ÷ 22 ,
─ nema opasnosti od samopaljenja – koristi jeftinije gorivo niže rafinacije
─ više temperature i pritisci pri sagorevanju – “kabastiji” motor – skuplji za
izradu, ali jeftiniji u eksploataciji
─ nema ni karburator, ni svećice
5
Proces 1-2, s = idem
κ −1
T1  V2  1
T1V1κ −1 = T2 V2κ −1 ⇒ =  =
T2  V1  ε κ −1
Proces 2-3, p = idem
T3 V3
p2 V2 = mRT2 i p3 V3 = mRT3 ⇒ = =ϕ
T2 V2
Proces 3-4 i proces 1-2
κ −1
T4 T3  V3 
T4 V4κ −1 = T3 V3κ −1 77 i T1V1κ −1 = T2 V2κ −1 ⇒ =   = ϕ ⋅ ϕ κ −1 = ϕ κ
T1 T2  V2 
114
11.2.3 Džul (Joule) – Brajtonov (Brayton) kružni proces
1850 – James Joule

1872 – George Brayton
Šema postrojenja “otvorenog” tipa” Šema postrojenja “zatvorenog” tipa”
Ti
Komora za sagorevanje
Φ prim
Gasna turbina
2 3 2 3
Pteh Pteh
Turbokompresor
1 4 1 4
p amb = idem
Φpred
Tp
T 3 T 3
p= idem p= idem
4 4
2 2
pamb p= idem
1 1
S S
2 3
p
1-2 - adijabatsko sabijanje okolnog vazduha

( pamb )
2-3 - postepeno ubacivanje goriva i njegovo
sagorevanje pri p = idem
3-4 – radni hod – širenje produkata sagorevanja
(adijabatsko širenje)
4 – puštanje produkata sagorevanja u okolinu
( pamb )
1 4
V
115
• Termodinamički stepen korisnosti

 T4 
Φpred qm c p (T4 − T1 )  − 1
T1  T1 
η t, Joule = 1 − = 1− = 1− = ... 6
Φprim qm c p (T3 − T2 ) T2  T3 
 − 1
 T2 
T
η t, Joule = 1 − 1
T2
• Uvođenjem odnosa pritisaka
p2
π=
p1
termodinamički stepen korisnosti se može napisati u obliku7
1−κ
η t, Joule = 1 − π κ
• Primer Džulovog “kružnog” procesa kod turbomlaznog avionskog motora

Komora
Komorazaza
j j
6
Kako je promena entropije pri izobarskim procesima 2-3 i 4-1 ista,
s3 − s2 = s4 − s1
T3 p T p T T
c p ln − R ln 3 = c p ln 4 − R ln 4 ⇒ 3 = 4 ⇒
T2 p2 T1 p1 T2 T1
 T4 
 − 1
T  1T  T
η t,Joule = 1− 1 = 1− 1
T2  T  T2
3
 − 1
T
 2 
7
Za izentropski proces 1-2 važi:
1−κ
κ κ
p2  T2  κ
p1 T 1−κ
1 = p2 T 1−κ
2 ⇒ = 
p1  T1 
116
12. JEDNOKOMPONENTNE REALNE RADNE SUPSTANCIJE
13.1 Uvod
• Pre svega odnosi se na vodu-vodenu paru i rashladne fluide ( CO2 , NH3 , ...freoni)
• Osnovna osobenost realnih radnih supstancija je da mogu da menjaju agregatno stanje
• Da bi se uočilo tipično ponašanje jednokomponentnih realnih radnih supstancija,
analiziraće se proces zagrevanja vode koja se nalazi u cilindu koji je hermetički zatvoren sa
pokretnim klipom.
13.2 Dijagram stanja jednokomponetnih realnih radnih susptancija
A - tečnost B - zasićena tečnost C - vlažna para D - (suvo)zasićena E- pregrejana para

ili ključala voda (tečnost + para) para
p1 = idem
p1 = idem p1 = idem p1 = idem p1 = idem
A B C D E
Prvi mehur Poslednja
kapljica
QA-B QB-C QC-D QD-E
p
C - Critical point pC
Gornja granična kriva

(zasićena para)
Donja granična kriva
(zasićena tečnost)
A2 B2 C2 D2 E2 p2
A1 B1 C1 D1 E1 p1
v ′(Tsat ) v ′′(Tsat) v
117
T TC C - Critical point
p2
p1
p2 = idem Tsat ( p2 )
p1 = idem E1
Tsat ( p1 )
B1 C1 D1
A1
s ′(Tsat ) s ′′(Tsat) s
• Postoji direktna veza između temperature i pritiska ključanja psat = f1 (T ) , tj. Tsat = f 2 ( p )
• Pojava prelaska iz tečnog u gasovito stanje može se objasniti na molekularnom nivou.
Dovođenjem energije tečnosti (toplote), oscilovanje molekula i njihove kinetičke energije
postaju sve veće. U jednom momentu, kinetičke energije su toliko velike da dolazi do
raskida međumolekularnih veza koje karakterišu tečno stanje, i molekuli počinju
samostalno da se kreću prelazeći tako u gasovito stanje (važi i obrnuto).
Dijagram faznih stanja za vodu-vodenu paru-led ( p − T dijagram)

– (slični dijagrami, oblikom, za gvožđe, bizmut)
p
Topljenje C - Kritična tačka
Očvršćavanje Isparavanje
Liquid
Kondenzacija
(VODA)
Solid
(LED)
Tr - Trojna „tačka“
Sublimacija Para Gas
Desublimacija (VODENA PARA)
• Trojna „tačka“ (linija)

TTr = 273,16 K
pTr = 611, 2 Pa
• Kritična tačka
TC = 647, 24 K
pC = 22,115 MPa
ϑC = 374,12°C
v′ = v′′ = 0, 003147 m3 /kg
h′ = h′′ = 2095, 7 kJ/kg
118
Trodimenzionalni dijagram stanja realnih radnih supstancija
H 2O (led – voda – vodena para)
p
Očvršćavanje Isparavanje
Liquid
Kondenzacija
(VODA)
Solid
(LED)
Desublimacija (VODENA PARA)
p Čvrsto stanje
+ tečnost
T
p Kritična
C Tečnost izoterma
Kritična
Čvrsto tačka
stanje
T Tečnost
C = id +
em para Gas
x=0
Tr(vlažna para)
ojn Para
al
ini
ja
Trojna linija x =1 Čvrsto stanje
+ para
119
CO2 (ugljen-dioksid u čvrstom – tečnom –

gasvitom stanju)
p
Očvršćavanje
Liquid
Isparavanje
Solid Kondenzacija
Desublimacija
120
12.1. Veze između veličina stanja
• Termička jednačina stanja f ( p, T , v ) = 0 - Van der Waals jednačina,

• Energetske jednačine stanja
f (u , p, T ) = 0
f ( h, p , T ) = 0
• Tablično
Promene stanja realne radne supstancije (fluida), najčešće se analiziraju pomoću "tabličnih"
jednačina stanja. Tabele stanja se za svaku radnu supstanciju formiraju posebno, na osnovu
podataka dobijenih neposrednim merenjem (eksperimentalnim putem).
p
C
Jednofazno Jednofazno
područje - područje - područje pregrejane pare
područje
tečnosti Dvofazno
područje
Specifična unutrašnja energija:

u = h − pv
121
Dvofazno područje – područje vlažne pare
• Vlažne para predstavlja smešu zasićene vode (tečne faze) i zasićene vodene pare (gasne
faze).
• U području vlažne pare izoterme i izobare se poklapaju
• Veličine stanja na donjoj graničnoj krivi (zasićena tečnost) “nose” oznaku “prim“ ( v′ , h′ ,
u ′ , s′ ), veličine stanja na gornjoj graničnoj krivi oznaku “sekund“ ( v′′ , h′′ , u ′′ , s′′ ),
Priručnik, Tab.4.4.5 i Tab.4.4.6. po temperaturi zasićenja ( ϑsat )

i Tab.4.4.7, po pritisku zasićenja ( psat )
• Odnos mase zasićene pare ( mp ili m′′ ) i mase vlažne pare (zbir masa zasićene pare i
zasićene tečnosti ( mp + mt ili m′′ + m′ ) naziva se stepen suvoće vlažne pare i označava sa
slovom x :
122
mp m′′
x= = .
mt + mp m′ + m′′
• Zasićena para ima stepen suvoće jednak jedinici x = 1 , a zasićena tečnost stepen suvoće
jednak nuli x = 0 .
• Između pojedinih veličina stanja i stepena suvoće pare, u odgovarajućim stanjima vlažne
pare, postoje međusobne zavisnosti:
p
C
v − v′
x= ⇒ v = v′ + x (v′′ − v′)
v′′ − v′ 1 x p
x =0 x =0,2 x =0,4 x =0,6 x =0,8 x =1
v ′(Tsat) v ′′(Tsat) v
v − v′
v ′′ − v ′
T C
p1 = idem
s − s′
x= ⇒ s = s′ + x ( s′′ − s′) p1
s′′ − s′
x =0 1 x =1
Tsat ( p1 )
x =0,2 x =0,4 x =0,6 x =0,8
s ′(Tsat) s ′′(Tsat) s
s − s′
Na isti način s ′′ − s ′
h − h′ h
x=
h′′ − h′
em
h = h′ + x (h′′ − h′)
id
=
Tsat ( p1 )
1
p
i x =1
C
x =0,8
u − u′
x= x =0,6
u ′′ − u ′
u = u ′ + x (u ′′ − u ′) x =0 x =0,2
x =0,4
s
123
12.2. Dijagrami stanja vode-vodene pare
• Promene stanja realne radne supstancije (fluida), najlakše se analiziraju pomoću "grafičkih"
jednačina stanja, takozvanih dijagrama stanja. Dijagrami stanja se za svaku radnu
supstaniciju formiraju posebno, na osnovu eksperimntalno dobijenih podataka.
1. Klajperonova (Clapeyron) ravan ( p − v koordinantni sistem) – priručnik str. 43,

Slika 4.3.1.
p
T > TC
T = TC
C
h = id
em
T <TC
h=
idem
h=
ide
m
124
2. Belperova (Belpaier) ravan ( T − s koordinatni sistem) – priručnik str.43, Slika

4.3.2.
v < vC v = vC
p > pC
p = pC
T C v > vC
p < pC
Tinv
linija inverzije
p > pC
h = idem
p = pC
T C
p < pC
h > hC
h =h C
h <hC
125
3. Molierova (Mollier) ravan - h − s koordinantni sistem – priručnik str. 44, Slika

4.3.3.
1.
p > pC p = pC
h p < pC
T > TC
linija inverzije T = TC
T < TC
C
x =0,8
x =0,6
x =0,4
x =0,2
p > pC p = pC
h p < pC
v = vC v > vC
v < vC
C
x =0,8
x =0,6
x =0,4
x =0,2
126
12.3. Osnovne termodinamičke promene stanja realnih radnih materija –

(tečnost-para)
• Analiziraju se samo ravnotežne (kvazistatične) promene stanja

• Na primeru voda – vodena para
• Posmatra se realna radna materija – realan fluid (tečnost – para) koja se nalazi ili u
„prostom“ ili „prostom“ protočnom termodinamičkom sistemu
• Šta se želi pronaći?
Q1− 2 = f1 (veličina stanja) – predatu količinu toplote tokom nekog procesa u

funkciji veličina stanja
WV ,1−2 = f 2 (veličina stanja) – izvršen zapreminski rad tokom nekog procesa u
funkciji veličina stanja
Wteh,1− 2 = f3 (veličina stanja) – izvršen tehnički rad tokom nekog procesa u funkciji
veličina stanja
• Pomoću kojih zakona i definicija se izvode željene zakonitosti

• (Koji izrazi ”važe”?)
127
i. Osnovne definicije za slučaj ravnomernih promena

2
Q1− 2 = ∫ T dS
1
2
WV ,1−2 = − ∫ p dV
1
2
Wteh,1− 2 = ∫ V dp ← za „prost“ protočni termo-mehanički sistem
1
ii. Prvi zakon termodinamike
Za ”prost” zatvoren termo-mehanički sistem Za ”prost” protočni termo-mehanički sistem
δQ + δWV = dU Φ + Pteh = qm (h2 − h1 )

Za ravnotežne promene Integraljenjem po vremenu
T dS − p dV = dU Q1−2 + Wteh,1−2 = m (h2 − h1 )
integraljenjem promena od početnog Q1− 2 + Wteh,1− 2 = H 2 − H1
(polaznog) do krajnjeg (dostignutog) stanja
Q1−2 + WV ,1− 2 = U 2 − U1
Formalno
Q1− 2 + Wteh,1− 2 = H 2 − H1
12.3.1 Izobarna promena stanja realnog fluida ( p = idem , dp = 0 )

2
WV ,1−2 = − ∫ p dV = − p (V2 − V1 ) = − mp (v2 − v1 )
1
p
C
2* 1 2
+ -
WV ,1− 2* WV ,1− 2
.
v
128
2
Wteh,1− 2 = ∫ V dp = 0
1

2
Q1−2 = ∫ T dS = ?
1
T C
2
1
2*
- +
Q1−2 * Q1−2
Prema Prvom zakonu termodinamike:

Q1−2 + Wteh,1−2 = H 2 − H1 ⇒ Q1−2 = m (h2 − h1 )
q1−2 = h2 − h1
Q1−2 = m [ (u2 − u1 ) + ( p2 v2 − p1v1 )]
2
q1−2
C 1
q1−2 *
2*
12.3.2 Izotermska (izotemperaturske)promena stanja realnog fluida ( T = idem ,

dT = 0 )
129

2 2
Q1−2 = ∫ δQ = ∫ T dS ⇒
1 1
Q1−2 = T ( S 2 − S1 ) = mT ( s2 − s1 )
T C
2* 1 2
- +
Q1 −2 * Q1−2

2
WV ,1−2 = − ∫ p dV = ?
1

Q1−2 + WV ,1− 2 = U 2 − U1 ⇒
WV ,1−2 = m [ (u2 − u1 ) − T ( s2 − s1 )]
p
2*
C
2
+ -
WV,1− 2* WV,1− 2
v
2
Wteh,1− 2 = − ∫ V d p = ?
1

Q1−2 + Wteh,1−2 = H 2 − H1 ⇒
Wteh,1− 2 = m [ (h2 − h1 ) − T ( s2 − s1 )]
130
p
2*
C
Wteh ,1− 2* +
1
Wteh ,1− 2 -
2
v
Specijalan slučaj – toplota isparavanja (kondenzovanja) - rsat
rsat = h2 − h1 ⇒ T C
rsat = h′′ − h′
1 2
rsat = Tsat ( s′′ − s′)
rsat = u ′′ − u ′ + p (v′′ − v′) rsat = Tsat (s

,,
−s
,)
s
2
h
C
rsat = h2 − h1 = h′′ − h′
rsat
12.3.3 Izohorska promena stanja realnog fluida ( V = idem , dV = 0 )
p
2
WV ,1− 2 = − ∫ p dV = 0 C
1
2*
+
Wteh ,1− 2*
Izvršen tehnički rad 1
-
Wteh ,1− 2
131 2
v
2
Wteh,1− 2 = ∫ V dp = V ( p2 − p1 )
1

2
Q1−2 = ∫ T dS = ?
1
T C
Prema Prvom zakonu termodinamike: 2*
Q1−2 + WV ,1−2 = U 2 − U1
1
⇒ 2
Q1− 2 = m (u2 − u1 )
q1−2 = u2 − u1
- +
ili Q1− 2 * Q1− 2
Q1−2 = m [ (h2 − h1 ) − ( p2 v2 − p1v1 )]

s
12.3.4 Adijabatska (adijatermska) ravnotežna promena stanja realnog fluida

( δq = 0 , q1− 2 = 0 , Q1−2 = 0 )
Za ravnotežne promene stanja (kvazistatične), ova promena je istovremeno i izentropska.
δ q = Tds ⇒ ds = 0 ⇒ s = idem

2
Q1− 2 = ∫ T dS = 0
1
2
WV ,1−2 = − ∫ p dV = ? p
1
C
Prema Prvom zakonu
2*
termodinamike:
Q1−2 + WV ,1−2 = U 2 − U1
⇒ 1
+ 2
132 -
WV,1− 2* WV,1− 2
.
v
WV ,1−2 = U 2 − U1
wV ,1−2 = u2 − u1

2
Wteh,1− 2 = ∫ V dp = ? p
1
C
2*
Prema Prvom zakonu
termodinamike: +
Q1−2 + Wteh,1−2 = H 2 − H1 Wteh ,1− 2*
1
⇒
-
Wteh,1− 2 = H 2 − H1 Wteh ,1− 2
2
wteh,1− 2 = h2 − h1
.
h
p2* p1 p2
2*
w teh, 1−2 *
1
C
2
w teh, 1−2
133
13. DESNOKRETNI KRUŽNI PROCESI SA REALNIM RADNIM

FLUIDIMA
13.1. Uvod – mogućnosti ostvarivanja Karnoovog kružnog procesa sa

realnim fluidima
• Zbog činjenice da je proces isparavanja, odnosno kondenzacije realnog fluida izobarsko-

izotermski proces, izotermski proces primanja (4-1), odnosno predaje toplote (2-3) je
relativno lako ostvariti
• Tehnički problemi se javljaju pri ostvarivanju procesa izentropskog sabijanja vlažne pare
(3-4), odnosno, njenog izentropskog širenja u turbini (1-2).
− Stanja 1 i 4 obično se pomeraju na granične linije, jer se u tom slučaju dobija
više specifičnog rada
• Problemi sa sabijanjem vlažne pare:
− Bilo bi potrebno da kompresor bude znatnih dimenzija jer je v3 relativno
veliko (područje vlažne pare)
− Za pogon kompresora bilo bi porebno trošiti relativno veliki rad ( Wkom )
odnosno snagu ( Pkom )
134
− Da bi se kompresijom vlažne pare stanja 3 ( pmin ), dobila zasićena tečnost 4

( pmax ), ona uvek mora biti tačno određene suvoće ( x3 ), što je veoma teško
ostvariti (kontrolisati)
− Čak i kad bi bilo moguće da se kontroliše stanje 3, odnosno da na ulasku u
kompresor uvek bude para zahtevane suvoće ( x3 ), i sam proces izentropskog
sabijanja (3-4), bio bi teško ostvariv. Naime, parni deo vlažne pare stanja 3
(3”), lako bi se sabijao i pri tom bi para promenila temperaturu. Za razliku od
parnog, tečni deo stanja 3 (3’), pri promeni pritisaka, ukoliko je proces
dovoljno ”brz”, ne bi promenio temperaturu. To znači da po završetku procesa
sabijanja ne bi bilo stvareno stanje zasićene tečnosti (4), nego bi nastala
heterogena smeša pare više i tečnosti niže temperature.
→ kompresor se zamenjuje sa napojnom pumpom i predgrejačem
(ekonomajzer)
→ stanje 3 se više ne nalazi u području vlažne pare, nego tačno na
liniji zasićene tečnosti
• Problemi sa širenjem vlažne pare:
− Pored tehničkih problema u radu sa kompesorom, tehnički problemi se javljaju
ukoliko se suviše vlažna para širi u turbini. To se događa, ukoliko u turbinu
ulazi suva para, koja tokom procesa izentropskog širenja sve dublje ”ulazi” u
područje vlažne pare. Takva suviše vlažna para u stanju je da ošteti lopatice
turbine.
→ uvodi se još jedan uređaj u postrojenje – predgrejač pare
135
13.2. Rankin-Klauziusov (Rankine-Clausius) kružni proces
• Termoelekrane
• Toplotni izvor – produkti sagorevanja (gas, mazut, nafta, ugalj, ...)
• Toplotni ponor – reke, jezera, okolni vazduh (kule za hlađenje)
• Radni fluid – voda – vodena para
13.2.1 Idealni Rankin-Klauziusov kružni proces
• „Idealni“ – reč označava da su sve promene stanja, pa i one koje se odvijaju u turbini i u
napojnoj pumpi ravnotežene.
• Šema postrojenja • Prikaz ciklusa u T − s koordinatnom sistemu
1 C
T
Φ p reg 1
Turbina
Pregrajač Ptur
6 Tti
Φ isp PT G
∼ 5 p = idem 6 1
K Kotao
s = idem
Φ p red 5 2
Predgrajač Kondenzator 4
p = idem Ttp
4
Pn p 3 2
Napojna pumpa 3
3 Φ kd = Φ p red
s
• Prikaz ciklusa u h − qm s koordinatnom sistemu

s = idem
h
Ptur
6
m
i de
C p= 1
Φprim
i d em
p=
Φpred
5
4
Pnp
3 qm s
• Toplotni protok sa toplotnog izvora (produkata sagorevanja) na vodu – vodenu paru tokom
njenog izobarskog zagrevanja ( p = idem ) u predgrejaču, kotlu i pregrejaču
Φprim = Φpredg + Φkotao + Φpreg = qm (h1 − h4 )
Φprim = qm [ (h5 − h4 ) + (h6 − h5 ) + (h1 − h6 ) ] = qm (h1 − h4 )
136
Ili, ukoliko se integrali po vremenu

Qprim = Qpredg + Qkotao + Qpreg = Q4-5 + Q5-6 + Q6-1
• Toplotni protok sa vlažne vodene pare, tokom njene izobarne kondenzacije ( p = idem ) u
kondenzatoru, na toplotni ponor (reke, jezera, okolni vazduh – kule za hlađenje)
Φpred = Φkond = qm (h2 − h3 )
Ili, ukoliko se integrali po vremenu
Qpred = Qkond = Q2-3 = m(h2 − h3 )
• Mehanički snaga (rad) potrebna za izentropsku promenu pritiska ( s = idem ) vode u

napojnoj pumpi
Pnp = qm (h4 − h3 )
Wnp = m(h4 − h3 )
• Mehanički snaga (rad) koju pri izentropskom i ravnotežnom širenju u turbini ( s = idem )
pare preda vratilu – „snaga“ turbine („dobijeni“ rad)
Ptur = qm (h1 − h2 )
Wtur = m(h1 − h2 )
• Termodinamički stepen korisnosti idealnog Rankin-Klauzijusovog kružnog procesa

Pkp Ptur − Pnp h1 − h2 − (h4 − h3 )
η t,R-K = − = =
Φprim Φprim h1 − h4
• Kondenzator
− uobičajeno se za hlađenje (kondenzovanje) pare u kondenzatoru koristi voda iz reka
− ukoliko nema reke, za kondenzovanje pare se koristi tzv. kula za hlađenje (isparavanjem
vode u vazduh, voda se hladi i tako ohlađena skuplja u dnu kule (ili tornja) za hlađenje).
– videti „Mapa za termodinamiku“, zadatak 4.5.6 str. 87
T urbina
P regrajač Ptur
Rashladna
PT G
∼ kula
K Kot ao
P redgrajač Kondenzat or
Pnp
Napojna pum pa
Φ kd = Φ p red Pumpa
137
13.3. Odstupanja stvarnog od idealnog Rankin –Klauziusovog kružnog

procesa
• Odstupanja od idealnog Renkin–Klauzijusovog kružnog procesa nastaju kao posledica

nepovratnih procesa koji se dešavaju u pojedinim delovima postrojenja. Dva najčešća
uzroka nepovratnosti su:
− Mehanički – (viskozno trenje, odvijanje procesa u mehaničkoj neravnoteži, ...)
− Termički – prelaženje toplote sa radnog fluida na okolni vazduh
• Viskozno trenje, koje nastaje kretanjem fluida, izaziva pad pritiska u predajnicima toplote
(kondenzatoru, predgrejaču, isparivaču i pregrejaču) kao i cevima koje povezuju ove
uređaje. Da bi se „nadoknadili“ ovi padovi pritiska, pritisak vode se u pumpi mora podići
na znatno viši nivo, nego za slučaj idealnog ciklusa. Posledično, za pogon pumpe je
potrebno uložiti više rada, nego u idealnom slučaju.
• Od posebne važnosti su nepovratnosti koje se događaju u turbinama i pumpama.
Nepovratnosti u ovim uređajima nastaju usled mehaničke neravnoteže, neizostavno
prisutne pri proticanju radnog fluida kroz ove uređaje. Kao posledica tih nepovratnosti u
turbinama se stvara manje rada, a za pogon pumpi potrebno je uložiti više rada, nego pod
idealnim uslovima.
U idealnim uslovima promene stanja koje se dešavanju u pumpama i turbinama su
izentropske, dok su u realnim neizentropske.
Stepen odstupanja realnih od idealnih procesa opisuje se preko stepena dobrote
(unutrašnjeg stepana korisnosti uređaja).
• Stepen dobrote adijatermne ekspanzije (unutrašnji stepen korisnosti turbine)
realno realno
Wtur Ptur h −h
ηdtur = ηitur = = = 1 2
idealno
Wtur idealno
Ptur h1 − h2id
• Stepen dobrote adijatermne kompresije (unutrašnji stepen korisnosti pumpe)
idealno idealno
Wpum Ppum h4id − h3
ηdpum = ηipum = = =
realno
Wpum realno
Ppum h4 − h3
• Drugi važan uzrok nepovratnosti nastaje kao posledica „gubitaka toplote“ – prelaženja
toplote sa radnog fluida na okolni – a pri prolasku radnog fluda kroz pomenute predajnike
toplote (kondenzator, predgrejač, isparivač i pregrejač) kao kroz cevi koje povezuju ove
uređaje. Da bi vrednost „proizvedenog“ rada u turbini ostala nepromenjena, „gubitke“ je
potrebno „nadoknaditi“ dopunskom količinom toplote koju je u kotlu potrebno predati
radnom fluidu.
138
T C
pad pritiska u pregrejaču
pad pritiska u predgrejaču
pad pritiska u isparivaču 1 realni proces
5 6 idealni proces
5r 1r
nepovratnosti 6r
u p u mp i "gubitak toplote" u cevima
4r nepovratnosti u turbini
4
3r 3 2 2r
pad pritiska u kondenzatoru
"gubitak toplote" u cevima
s
• Zbog relativno malih promena pritiska, kao i prihvatljivo malih „gubitaka toplote“ u
predajnicima toplote, ove promene obično mogu da se zanemare, a pod realnim
(neidealnim) Renkin-Klauzijusovim procesom, u kursevima Termodinamike,
podrazumeva se onaj proces koji u obzir uzima samo neravnotežne procese što se javljaju u
turbini i napojnoj pumpi.
realni proces
T C
idealni proces
1
5 6
4
4id
3 2id 2
139
14. LEVOKRETNI KRUŽNI PROCESI
14.1. Uvod
• Pr. (mehanički)- Reverzibilna

hidrocentrala Bajna Bašta –
spontano, zbog razlike u
potencijalnim energijama, javlja
protok vode – analogija sa
desnokratnim kružnim
procesima
• U slučajevima kada ima „viška“
struje u sistemu radi kao pumpa
(troši struju) i stvara
akumulaciju vode – analogija sa
levokratnim kružnim procesima
14.2. Opšta šema energetskih tokova levokretnih kružnih procesa
Toplotni ponor
Tp > Ti
Qpred
(Φpred ) Dopunska energija potrebna
za ostvarivanje levokretnog
kruznog procesa
Radni fluid Qprim
(Φprim )
Toplotni izvor
Ti
• Svrha postojanja levokretnih kružnih procesa je:

1. Hlađenje nesavršeno (toplotno) izolovanih prostora – hladnjače, frižideri, razne
prostorije u letnjem periodu – i namensko hlađenje (postupci zamrzavanja proizvoda,
pravljenje leda,...) različitih materija na temperature niže od temperature okolnog
prostora
2. Grejanje – obično samo za zagrevanje prostora – nadoknađivanje toplotnih
„gubitaka“
• Podela
1. Prema vrsti zakonu rada:
− absorpcione – dopunska energija –toplota
140
− ejektorske – dopunska energija – kinetička energija

− kompresione – dopunska energija – mehanički rad
2. Prema vrsti radnog fluida kompresiona prostorija se deli:
− gasna – idealan gas – vazduh
− parna – realan gas – CO2 , NH3 , R11 , R12 , R22 , ...
14.3. Kompresiona postrojenja levokretnih kružnih procesa
• Dopunska energija – mehanički rad (mehanička snaga)
• Ukoliko služe za hlađenje, mera (energetskog) kvaliteta levokretnog kružnog procesa

opisuje se stepenom (ili koeficijentom) hlađenja
Φprim Qprim  željeno energetsko dejstvo TDS na okolinu 

εh = = = 
Pkp Wkp  neophodno energetsko dejstvo okoline na TDS 
ε h = COPR - Coefficient Of Performance of Refrigerator
Φprim – rashladna snaga ili rashladni učinak postrojenja

Pkp . – mehanička snaga potrebna za ostvarivanje kružnog procesa
• EER - Energy Efficiency Ratio

• SEER - Seasonal Energy Efficiency Ratio
• Ukoliko služe za grejanje, mera (energetskog) kvaliteta levokretnog kružnog procesa

opisuje se stepenom (ili koeficijentom) grejanja
Φpred Qpred  željeno energetsko dejstvo TDS na okolinu 

εg = = = 
Pkp Wkp  neophodno energetsko dejstvo okoline na TDS 
ε g = COPHP - Coefficient Of Performance of Heat Pump
Φprim – grejna (toplotna) snaga ili grejni (toplotni) učinak postrojenja

Pkp . – mehanička snaga potrebna za ostvarivanje kružnog procesa
141
14.4. Prikaz u p − v i T − s koordinatnom sistemu
p T
Vmin
B δ Q=0 B Qpred 2
Qpred
1 2
δ Q=0 1 A
Qprim
Qprim
A Vmax
Vmin Vmax V S
• Matematički pozitivan smer

• Slike su slične za sve vrste gasova (idealne, poluidealne, realne)
14.5. Analiza levokretnih procesa Prvim zakonom termodinamike

(zatvoren TDS)
• Posmatra se „prost“ zatvoren termodinamički sistem (npr. cilindar sa klipom i gasom u

njemu)
δQ + δWV = dU
integraljenjem po zatvorenoj konturi, od polaznog stanja(1) do krajnjeg stanja (1):
Q1− A− 2− B −1 + WV ,1− A− 2− B −1 = U1 − U1 = 0
važi i za sve ostale
veličine stanja
Q1− A− 2 + Q2− B −1 + Wkp = 0
Qprim − Qpred + Wkp = 0
Wkp = Qpred − Qprim
Na osnovu ovoga sledi:

Qprim Qprim
εh = =
Wkp Qpred − Qprim
Qpred Qpred
εg = =
Wkp Qpred − Qprim
142
T T T
2 2 2
Wkp
1
Qpred 1 1 +
Qprim
S S S
Wkp = − ∫ Td S
Tokom levokretnog kružnog procesa, veću količinu toplote radni fluid preda okolini, nego što
okolina preda radnom fluidu
Wkp = Qpred − Qprim
p p
pmax D
B
B
δQ = 0
δQ = 0
1 + Wk p 2 1 + Wk p 2
δQ = 0
A A
pmin
δQ = 0 C
Vmin Vmax V V
Wkp = − ∫ pdV Wkp = ∫ Vd p

Wkp = WV , A− 2− B + WV , B −1− A Wkp = Wteh,C − 2− D + WV , D −1−C
Wkp = WV ,uložen + WV ,izvršen Wkp = Wteh,uložen + Wteh,izvršen
ili ili
Wkp = WV ,uložen − WV ,izvršen Wkp = Wteh,uložen − Wteh,izvršen
143
• Tokom levokretnog kružnog procesa, više rada se uloži, nego što radni fluid rada izvrši
nad okolinom. To znači da ukupan ”rad levokretnog kružnog procesa”, razlika
uloženog (+) i apsolutne vredosti izvršenog rada (–), (bilo zapreminskog, bilo
tehnčkog) ima pozitivnu vrednost.
14.6. Parna kompresiona rashladna postrojenja
14.6.1. Karnoov (Carnot) levokretni kružni proces
• Kao i kod desnokretnih, Karnoov levokreti kružni proces je termodinamički „najbolji“

levoktrtni kružni proces – povratni kružni proces
• Levokretni Karnoov kružni proces, kao i desnokretni, sastoji se od 4 povratne promene
stanja:
1-2 izentropske kompresije s = idem
2-3 izotermskog „hlađenja“ T = idem T2 = T3 = Tp = idem
3-4 izentropske ekspanzije s = idem
4-1 izotermskog „zagrevanja“ T = idem T4 = T1 = Ti = idem
• I Karnoov levokretni kružni proses je povratni kružni proces
∆Sis = ∆S ti + ∆S tp + ∆S rs = 0
T Ti
3 2
dT
dT
4 1 Tp
T C
m
= ide
p
3 2 Ttp
dT
m
ide
p= Tti
4 1
dT
144
Detaljna šema postrojenja Šema postrojenja

K ondenzator
3 Φ kd = Φ p red 3
Kd
2
Ptur Ttp = id em
Pk o m 2
T urbi na Tt i= id em K o m p re so r
4 Is 1 Kp
Φ is = Φ p rim 1
Ispa ri va č
4
H lađ en i p ro sto r
• RASHLADNA SNAGA – toplotni protok sa toplotnog izvora na rashladni fluid (primljeni

toplotni protok)
Φhl = Φprim = ΦIs = qm (h1 − h4 ) = qmTTi ( s1 − s4 ) ( p = idem )
ili RASHLADNI UČINAK – količina toplote koju rashladni fluid u isparivaču primi od
toplotnog izvora
Qhl = Qprim = QIs = Q4-1 = m(h1 − h4 ) = mTTi ( s1 − s4 ) ( p = idem )
T C
m
i de
p=
3 2 Ttp
dT
m
Pkp ide
p= Tti
4 1
dT
Φ p rim
qm s
• Predati toplotni protok – toplotni protok sa rashladnog fluida na toplotni ponor

Φpred = ΦKd = qm (h2 − h3 ) = qmTTp ( s2 − s3 ) ( p = idem )
ili količina toplote koju rashladni fluid u kondenzatoru preda toplotnom ponoru
Qpred = QKd = m(h2 − h3 ) = mTTp ( s2 − s3 ) ( p = idem )
145
T C
m
= ide
p
3 2 Ttp
dT
m
Φ pred ide
p= Tti
4 1
dT
qm s
• Mehanička snaga uložena za pogon kompresora

Pkom = qm (h2 − h1 ) ( s = idem )
ili rad uložen za pogon kompresora
Wkom = m(h2 − h1 ) ( s = idem )
• Mehanička snaga koju pri izentropskom i ravnotežnom širenju u turbini para preda vratilu
Ptur = qm (h3 − h4 ) ( s = idem )
ili rad koju pri izentropskom i ravnotežnom širenju u turbini para preda vratilu („dobijeni“
rad)
Wtur = m(h3 − h4 ) ( s = idem )
• Mehanička snaga potrebna za ostvarivanje levokretnog kružnog procesa

Pkp = Pkom − Ptur = qm [ (h2 − h1 ) − (h3 − h4 )]
Pkp = Φpred − Φprim = ΦKd − ΦIs = qm [ (h2 − h3 ) − (h1 − h2 ) ] = qm ( s2 − s3 )(TTi − TTp )
T C
m
ide
p=
3 2 Ttp
dT
m
Pk p ide
p= Tti
4 1
dT
qm s
• Koeficijent hlađenja
Φprim Φprim
ε h,Carnot = ε h,C = = =
Pkp Φpred − Φprim
Ti ( S1 − S 4 ) Ti
ε h,c = =
Tp ( S 2 − S3 ) − Ti ( S1 − S4 ) Tp − Ti
146
• Zbog činjenice da je proces isparavanja, odnosno kondenzacije realnog fluida izobarsko-

izotermski proces, izotermski procesi 2-3 i 4-1 se relativno lako ostvaruju
• Tehnički problemi se javljaju pri ostvarivanju procesa izentropskog sabijanja vlažne pare
1-2, odnosno, njenog izentropskog širenja 3-4.
− Proces 1-2 - Kompresor usisava vlažnu paru – isti problemi i kod Rankin-
Klauzijusovog procesa, → stanje 1, pomera se u desno do stanja suve ili čak
predrejane pare. To se obezbeđuje ili automatskim upravljanjem (regulacijom)
procesa ili ugradnjom dopunskog uređaj – odvajača tečnosti (pare).
− Proces 3-4 - Rad koji radni fluid izvrši u turbini Wizvrš je veoma mali, a
turbina (ili ekspazioni cilindar je veoma skup uređaj),
⇒ turbina se zamenjuje sa (mnogo jeftinijim) prigušnim ventilom
14.6.2. Parno kompresiono rashladno postrojenje sa prigušnim ventilom i sa

usisavanjem (suvo)zasićene pare u kompresor – idealan ciklus
Prikaz procesa u T − s koordinatnom sistemu Šema postrojenja (Termodinamika)
Kd
T C
Φ kd = Φ pred
2
p = idem Ttp = idem
s = idem
3 Ttp Pkom
PV
Kp
p = idem Tti Tti = idem
h3 = h4 4 1 Φ is= Φ prim
Is
Hlađ en i p ro sto r
s
Prikaz procesa u h − s koordinatnom sistemu
147
h
2
s = idem
wkomp
m
qpre d
ide 1
C p=
m
ide
qprim
p=
3
4
h3 = h4
s
Šema postrojenja (Primenjena termodinamika, Rashladna postrojenjenja, ...) - parno

kompresiono rashladno postrojenje sa prigušnim ventilom i sa odvajačem tečnosti
Kd
3 2
Φ pred
Kd 2
Kp
Ttp = idem 3
Odvajač 1 Kp
tečnosti
,,
4 OT
, CV 1
PV 4 4
Tti = idem PV 4
Is
Φ prim
Is
Hlađeni prost or
Rashladna snaga
T C
Φhl = Φprim = ΦIs = qm (h1 − h4 )
2
ili rashladni učinak p = idem
s = idem
3 Ttp
Qhl = Qprim = QIs = Q4-1 = m(h1 − h4 )
p = idem Tti
h3 = h 4 4
1
Φ prim
qm s
• Predati toplotni protok – toplotni protok T C

sa rashladnog fluida na toplotni ponor
2
Φpred = ΦKd = qm (h2 − h3 ) p = idem
s = idem
3 Ttp
h3 = h4
p = idem Tti
4
148 1
Φ pred
qm s
ili količina toplote koju rashladni fluid u kondenzatoru preda toplotnom ponoru
Qpred = QKd = m(h2 − h3 )
• Mehanička snaga uložena za pogon kompresora

Pkom = Φpred − Φprim = ΦKd − ΦIs = qm (h2 − h1 )
ili rad uložen za pogon kompresora

Wkom = Wteh,1-2 = Qpred − Qprim = QKd − QIs = m(h2 − h1 )
T C
2
p = idem
s = idem
3 Ttp
h 3 = h4
p = idem Tti
4 1
Pkom
qm s
Φprim Φis qm (h1 − h4 ) h1 − h4
εh = = = =
Pkp Pkom qm (h2 − h1 ) h2 − h1
• Termodinamička analiza
T C
Zamenom turbine sa prigušnim 2

ventilom, istovremeno se smanjuje
s = idem
3 p = idem Ttp
rashladna snaga postrojenja za
h3 = h 4 p = idem Tti
∆Φprim = ∆ΦIs = qmTTi ( s4 − s3 ) 4 1
∆Φ prim
qm s
T C
2
s = idem
3 p = idem Ttp
h3 = h4 p = idem Tti
149 4 1
∆ Pkp = ∆ Pkom
qm s
i za isti iznos povećava potrebna mehanička snaga potrebna za pogon kompresora

∆Pkom = qmTTi ( s4 − s3 ) ,
pa se koeficijent hlađenja tako smanjuje po dva osnova
Primer postrojenja – tzv. “kućni“ frižider
150
14.6.3. Odstupanja realnog od idealnog ciklusa kompresiono rashladnih postrojenja
T C
2
2i d
3 p = i dem Tt p
h3 = h4
p = i dem Tt i
4 1
qm s
Iako su i pri procesma predaje toplote (kondezator, isparivač), neizostavno prisutni

disipativni efekti, pa ovi procesi realno nisu izobarski, ova odstupanja su beznačajna, pa se
obično ne uzimaju u obzir.
Najveće odstupanje realnog od „idealnog“ procesa dešava se u procesu adijatermskog
sabijanja pare u kompresoru. Mehanička neravnoteža pri kojoj se ostvaruje ovaj proces glavni
je uzročnik njegove nepovratnosti i posledično povećanja entropije.
To dalje ima za posledicu povećanu potrebnu mehaničke snage za pogon kompresora
∆Pkom .
T C
2
2id
3 p = idem Ttp
h3 = h 4
p = idem Tti
4 1
∆ Pkom
qm s
Stepen odstupanja realnih od idealnih procesa u kompresoru opisuje se preko stepena

dobrote adijatermne kompresije (unutrašnjeg stepana korisnosti kompresora).
idealno idealno
Wkom Ptur h −h
ηdkom = ηikom = = = 2id 1
realno
Wkom realno
Ptur h2 − h1
151
14.6.4. Parno kompresiono rashladno postrojenje sa pothlađivanjem kondenzata,

prigušnim ventilom i usisavanjem pregrejane pare u kompresor
Prikaz procesa u T − s koordinatnom sistemu Šema postrojenja
T C Ph Kd
4 3 2
2
3 p = idem Ttp = idem

1 Kp
s = idem
4 Ttp
Hlađeni prostor
p = idem Tti 5 6
h4 = h5 5
1 Is Pr
6 PV
Tti = idem
s

2
h
wkomp
s = idem
m 1
qpred
i de
p= 6
C
idem
qprim
p=
3 h4 = h 5
4
5
s
• Količina toplote koju rashladni fluid primi (primljeni toplotni protok) – RASHLADNI
UČINAK
Qprim = Qis + Qpr = Q4-6 + Q6-1 = m(h1 − h5 ) Φprim = qm (h1 − h5 ) ( p = idem )
• Količina toplote koju rashladni fluid preda (predati toplotni protok)

Qpred = Qkd + Qph = Q2-3 + Q3-4 = m(h4 − h2 ) Φpred = qm (h4 − h2 ) ( p = idem )
• Rad uložen za pogon kompresora (mehanička snaga uložena za pogon kompresora)

Wkomp = Wteh,1-2 = m(h2 − h1 ) Pkomp = qm (h2 − h1 ) ( s = idem )
Φprim h1 − h5
εh = =
Pkomp h2 − h1
152
14.6.5. Grejne (toplotne) pumpe
• Parno kompresiono rashladno postrojenje sa ili bez pothlađivanja kondenzata, prigušnim

ventilom i usisavanjem suve ili pregrejane pare u kompresor
• Svrha postrojenja – zagrevanje nekog medijuma – najčešće vaduha, vode (bazeni), ...
T C Grejani prostor
Kd
3 2
2
p = idem
s = idem
3 Ttp Ttp = idem

Kp
p = idem Tti Tti = idem

PV
h3 = h4 4 1 4 Is 1
h
2
s = idem
wkomp
m
qpred
ide 1
C p=
idem
p=
qprim
3
4
h3 = h4
s
• Količina toplote koju rashladni fluid preda (predati toplotni protok) – GREJNI
(TOPLOTNI) UČINAK
Qpred = Q2-3 = m(h2 − h3 ) Φpred = qm (h2 − h3 ) ( p = idem )
• Količina toplote koju rashladni fluid primi (primljeni toplotni protok)
153
Qprim = Q4-1 = m(h1 − h4 ) Φprim = qm (h1 − h4 ) ( p = idem )
• Rad uložen za pogon kompresora (mehanička snaga uložena za pogon kompresora)

Wkomp = Wteh,1-2 = m(h2 − h1 ) Pkomp = qm (h2 − h1 ) ( s = idem )
• Koeficijent grejanja
Φpred h2 − h3
εg = =
Pkomp h2 − h1
14.6.6. Način rada kućnih klima uređaja
PV Kd PV
Is Ttp > Tti
Ttp > Tti Tti
Tti Kd
Kp Kp
Is
Grejanje vazduha u prostorijama (zimski Hlađenje vazduha u prostorijama (letnji

period) – toplotna pumpa period) – rashladni uređaj
T C T C
2 2
p = idem
s = idem
p = idem
s = idem
3 Ttp 3 Ttp
p = idem Tti p = idem Tti
h 3 = h4 4 1 h3 = h 4 4 1
s s
154
14.7. Gasna kompresiona rashladna postrojenja
• Gasna – koriste gas (vazduh – idelan gas) kao radni (rashladni) fluid
14.7.1. Postrojenja koja rade po Džulovom levokretnom kružnom procesu
Φprim Φprim qm c p (T1 − T4 )
εh = = =
Pkp Φpred − Φprim qm c p (T2 − T3 ) − qm c p (T1 − T4 )
1 1 1
εh = = =
T2 − T3  T2  T3
−1 −1
T1 − T4  − 1 T4
T3  T3 
−1
T4  T1 
 − 1
 T4 
Uvođenjem odnosa pritisaka
pmax p3
= π=
pmin p4
i uz pomoć odnosa koji važ za politropske promene stanja
κ κ 1−κ
p3 T4
p3 T31−κ = p4 T41−κ ⇒ ( ) κ = ⇒
p4 T3
1
εh = κ −1
−1
π κ
155
• Prikaz levokretnog Džulovog kružnog procesa u p − v koordinatnom sistemu
156
15. PRENOŠENJE TOPLOTE
− poseban deo termodinamike (da li je termodinamika?)

− ne analizira uticaj mehaničkih radova, nego samo toplote i toplotne protoke
− neuniformnost temperaturskih polja
Načini prostiranja toplote
− prolaženje toplote (kondukcija)

− prelaženje toplote (konvekekcija)
− zračenje toplote (radijacija)
Vrste toplotnih protoka
U termodinamici:
− Količina topote Q [J] ;
− Toplotni protok (fluks) Φ [W] ;
Q
− Specifični količina toplote q= [ J/kg ] ;
m
Φ
− Specifični toplotni protok ϕ= [ W/kg ] ,
m
U prostiranju toplote ϕ ima drugo značenje!!
Uvodi se:
− Površinski toplotni protok (toplotni protok sveden na jedinicu površine)
Φ 
ϕ= W/m 2  - važi za uniformnu raspodelu toplotnih protoka po
Α
nekoj
površi, a
157
δ 2Q
ϕ=  W/m 2  - za neuniformnu raspodelu toplotnih protoka
dt dA  
− Podužni (linijski) toplotni protok (toplotni protok sveden na jedinicu dužine) – (cevi,
kanali, žice,i drugi linijski objekti)
Φ
ϕl = [ W/m ] - za uniformnu raspodelu toplotnih protoka
l
δ 2Q
ϕl = [ W/m ] - za neuniformnu raspodelu toplotnih protoka
dt dl
15.1. Provođenje toplote (kondukcija)

• Prvenstveno se odnosi na čvrsta tela
• U čvrstim telima postoje dva mehanizma provođenja tolpte: fononski i slobodnim

elektronima
− Fononski – (kao zvuk) – atomi osciluju oko svojih ravnotežnih položaja u
kristalnoj
rešetci – dopunskom energijom pobuđeni na intenzivnije kretanje,
atomi iz jedne rešetke pobuđuju na intenzivnije oscilovanje atome iz
druge rešetke i tako redom – pri tim oscilacijama rešetke emituju
energiju u “porcijama” (kvantovano) – fononi
− Slobodnim elektronima – isti mehanizam kojim električna struja “protiče” kroz
provodnik –
(elektronski oblak- idealan gas
• Kod gasova i tečnosti
− Sudarima molekula – dakle na molekularnom nivou – mali prostor – ako postoji i
makroskopsko kretanje (molarno) → konvektivno “prenošenje” toplote”
• Toplotna provodnost – termofizička osobenost materijala

λ [ W/m K ] - tabele
λ - veliko- dobri toplotni provodnici (npr. metali)
λ - malo – toplotni izolatori (npr. stiropor, azbest,…)
Furijeva hipoteza (Fourie)
Vektor površinskog toplotnog protoka
ϕ = −λ gradT
158
• Opšte:
λ - tenzor drugog reda
 λxx λxy λxz 

 
λ =  λ yx λ yy λ yz 
 
 λzx λzy λzz 
• U ovom kursu radi se samo λ - skalar, i to λ = f (T ) ili λ = idem=const

∂T ∂T ∂T
grad T = i+ j+ k - dekartov koordinatni sistem
∂x ∂y ∂z
∂T 1 ∂T ∂T
grad T = er + eϕ + ez - polarno-cilindrični koordinatni sistem
∂r r ∂ϕ ∂z
15.1.1 Ustaljeno provođenje toplote kroz tela pravilnih geometrijskih oblika (1-D problemi)
Ustaljeno provođenje toplote (stacionarno) Neustaljeno provođenje toplote

(nestacionarno)
profil temperaturnog polja se ne menja tokom usled stalnog “prilva” energije

vremena temperatura zida stalno raste - tokom
vremena se menja profil tempeaturnog
polja!
159
15.1.1. Ravan beskonačan zid
• Prema Furijeovoj hipotezi uz uslove

∂T ∂T ∂T dT
= = =0 ⇒ ϕ = −λ
∂t ∂y ∂z dx
Iz energetskog bilansa
d Φx
=0 ⇒ Φx = idem = Φ
dx
a prema Furijeovoj hipotezi
dT
−Aλ =Φ *
dx
integraljenjem*
Ts 2 δ
− A ∫ λ (T ) dT = ∫ Φ d x
Ts1 0
λ
Φ = Α (Ts1 − Ts 2 ) ,
δ
Α Ts 2
Φ = − ∫ λ (T ) dT ,
δ Ts1
• Za λ = const ⇒
λ
ϕ= (Ts1 − Ts 2 )
δ
• Toplotni protok
Ts1 − Ts 2 Ts1 − Ts 2
Φ= =
δ Rλ
λA
gde je Rλ [ K/W ] - toplotni otpor provođenju toplote (analogija sa električnim otporom)
• Neodređenom integracijom izraza*

Φ ∫ d x = − ∫ A λ dT
za λ = const , Ts > Tf , i granični uslov:
x=0 T = Ts1
Φ
T =− x + Ts1
Αλ
odnosno linearna promena temperature T sa koordinatom x
160
15.1.2. Višeslojan beskonačan ravan zid
• Redno vezivanje otpora

n
Rλ ,uk = ∑ Ri
i =1
δ δ δ
Rλ1 = 1 ; Rλ 2 = 2 ; Rλ 3 = 3
A λ1 A λ2 A λ3
• Toplotni protok
Ts1 − Ts 2
Φ=
Rλ1 + Rλ 2 + Rλ 3
• Opšte
Ts1 − Ts,n +1
Φ= n
∑ Rλi
i =1
Φ Ts1 − Ts,n +1
ϕ= =
Α n
A∑ Rλi
i =1
15.1.3. Beskonačan cilindričan zid
• Jednodimenzionalni problem
∂T ∂T ∂T ∂T dT
= = =0 ⇒ →
∂t ∂y ∂z ∂r dr
• Iz bilansa energije (ustaljen proces)
Φr = idem = Φ
• Po Fourieovoj hipotezi
dT dT
Φ = − λ Αr = −λ 2 r π ⋅ l
dr dr
r2 Ts 2
dr
Φ∫ = −2 π l ∫ λ (T ) dT
r1 r Ts1
za λ = const
Ts1 − Ts2 T −T
Φ= = s1 s2
1 r Rl ,λ
ln 2
2 π λ l r1
Rl,λ [ K/W ] - toplotni otpor provođenjem toplote kroz cilindričan zid
161
Φ Ts1 − Ts2
ϕl = =
l 1 d
ln 2
2π λ d1
15.1.4. Provođenje toplote kroz višeslojan, beskonačan cilindričan zid
• Toplotni protok
Ts1 − Ts 4
Φ= n
∑ Re,λ
i =1
Ts1 − Ts 4
ϕl = n
l ∑ Re,λi
i =1
• Opšte
Ts1 − Ts,n+1 T −T
Φ= = n s1 s,n+1
n 1 r 1 d
∑ ln i +1 ∑ ln i +1
i =1 2 π λi l ri i =1 2 π λi l di
Ts1 − Ts,n +1 Ts1 − Ts,n +1

ϕl = =
n 1 r n 1 d
∑ ln i +1 ∑ ln i +1
i =1 2 π λi ri i =1 2 π λi di
162
15.2. Prelaženje toplote ili konvektivno prelaženje toplote
• Bez promene agregatnog stanja (ključanje, kondenzacija)

• Konvektivno – kretanje fluidnih delića – prenošenje energije tzv. “molarnim” putem
• Zanemarljivo mala kondukcija toplote– molekularnim kretanjem unutar fluidnih delića
• Razlikujemo dve vrste konvektivnog prelaženja toplote
− prirodno (konvektivno) prelaženje toplote
− prinudno (konvektivno) prelaženje toplote
• Prirodno – uzgonske sile – razlika temperatura fluidnih delića – razlika gustina – spontano
kretanje fluidnih delića – bez pumpi i ventilatora
– kaže se “prividno nepokretan fluid” ( wf ,∞ = 0 )
1 slučaj – Vertikalna ploča temperature više od

temperature okolnog fluida
2 slučaj - – Vertikalna ploča temperature niže

od temperature okolnog fluida
163
• Prinudno – Kretanje fluidnih delića izazvano je pumpom , ventilatorom, kompresorom,

…
– Poznata je ili se može izračunati srednja brzina kretanja fluida ( wf ,∞ ≠ 0 )
Primer 1 – Strujanje preko ploče ( zagrejane)
Primer 2 – strujanje preko ploče (hladne)
Njutnova ( Newton) hipoteza
• Površinski toplotni protok:

ϕ = h (Ts − Tf ) za Ts > Tf
ϕ = h (Tf − Ts ) za Tf < Ts
• Koeficijent prelaženja toplote:

h  W/(m 2 K) 
h = f (geometrije, x, y, z ; wx , wy , wz ; λf , ρf , c p , režima strujanja.....)
164
• Kako odrediti koeficijent prelaženja toplote h ?

• Kombinovanje analitičkog i eksperimentalnog ⇒ teorija sličnosti i bezdimenzionih
brojeva + eksperiment ⇒ kriterijalne jednačine
• Za prirodnu konvekciju (prirodno konvektivno prelaženje toplote )
• Za prirodnu konvekciju (konvektivno prelaženje toplote)
0,25
 Pr 
n′
Nu = C ′ ⋅ (Gr ⋅ Pr ) ⋅   D.3.2.
 Prs 
• Za prinudnu konvekciju (prinudno konvektivno prelaženje toplote)
Nu = C ⋅ Rem ⋅ Pr n ⋅ Gr pε T D.3.1
Nuseltov broj:
h ⋅ lkar
Nu =
λ
Rejnoldsov broj
wf ⋅ lkar
Re =
ν
Prandtlov broj
ν ν
Pr = =
a λ / ( ρ c)
Grashofov broj
αV ⋅ g ⋅ ∆T ⋅ lkar
3
Gr =
ν2
Koeficijent relativnog zapreminskog širenja
1  ∂V 
αV =  
V  ∂T  p
Razlika temperatura:
∆T = Ts − Tf
Kakteristična dužina
lkar
Kinematska viskoznost fluida (ν ), toplotna provodnost fluida ( λ ), gustina fluida ( ρ ),
specifični toplotni kapacitet fluida ( c p ), toplotna difuzivnost fluida ( a )
165
• Određivanje karakteristične dužina - lkar
− strujanje preko ploče lkar = l
− opstrujavanje cilindra lkar = ds
− strujanje kroz cev lkar = d u
− strujanje kroz anularni prostor - „cev u cevi”
 D 2π d 2π 
4 u − s 
4A 4 4 
lkar = d ek = =  2 = Du − ds
O Du π + ds2π
− kanal
4A 4ab
lkar = d ek = =
O 2a + 2b
166
15.2.1. Prolaženje toplote
• Ravan beskonačan zid
− Njutnova hipoteza –
ϕ = h1 (Tf1 − Ts1 )
Tf1 − Ts1
Φ = A ⋅ h1 (Tf1 − Ts1 ) =
Rh1
Rh1 − otpor prelaženju toplote
1
Rh1 = [ K/W ]
A ⋅ h1
Rh2 − otpor prelaženju toplote
1
Rh2 = [ K/W ]
A ⋅ h2
− Toplotni protok
Tf1 − Tf2
Φ= = A k (Tf1 − Tf2 ) [ W ]
Rh1 + ∑ Rλi + Rh 2
( )
k  W/ m 2 K  - koeficijent prolaženja toplote kroz ravan zid
 
1
k=
1 n δ 1
+∑ i +
h1 i =1 λi h2
ϕ = k (Tf1 − Tf2 )  W/m 2 
167
• Beskonačan cilindričan zid
− Njutnova hipoteza –
Φ = A ⋅ h (Tf − Ts )
Tf − Ts T − Ts
Φ = 2rπ ⋅ h ⋅ l (Tf − Ts ) = = f
1 Rl ,h
2rπ ⋅ l ⋅ h
Rl ,h - otpor prelaženju toplote sa fluida na
cilindričnu površ ( i obrnuto) [ K/W ]
Tf − Ts
ϕl =
l ⋅ Rl ,h
− za ustaljeno strujanje
Φh1 = Φh 2
A1 ⋅ h1 (Tf1 − Ts1 ) = A2 ⋅ h2 (Ts,n +1 − Tf2 )
− Prolaženje toplote kroz višeslojan cilindričan zid
Tf1 − Tf2
Φ= n
Rl ,h1 + ∑ Rl ,λi + Rl ,h 2
i =1
Φ Tf1 − Tf2
ϕl = = = kl (Tf2 − Tf1 )
l 1 n 1 ri +1 1
+∑ ln +
2π ⋅ r1 ⋅ h1 i =1 2π ⋅ λi ri 2π ⋅ rn+1 ⋅ h2
− koeficijent prolaženja toplote kroz cilindrični zid – kl [ W/mK ]

1
kl =
1 n 1 r 1
+∑ ln i +1 +
2π ⋅ r1 ⋅ h1 i =1 2π ⋅ λi ri 2π ⋅ rn +1 ⋅ h2
168
15.3. Zračenje ili radijacija toplote
15.3.1. Osnovni pojmovi i definicije
• Energija zračenja Q [J]

δQ
• Protok energije zračenja Φ = [W]
dt
• EGZITANCIJA (integralna M i monohromatska M λ )
Protok energije zračenja koga emituje elementarna zračeća površ sveden na jedinicu te
površi d A
δ2Q δΦ  W 
M= =
dt d A d A  m 2 
δ3Q δ2Φ  W 
Mλ = =
dt d A d λ d A d λ  m3 
• IRADIJANCIJA, OZRAČENOST (integralna E i monohromatska Eλ )

Protok energije zračenja koji se dozrači na elementarnu površ sveden na jedinicu te površi
d Adoz
δΦ W
E=  m2 
d Adoz  
δ2Φ W
Eλ =
d Adoz d λ  m3 
Ovaj protok energije zračenja E , koji se iz okoline dozrači do površi nekog tela, delom se
od te površi reflektuje Eρ , delom ga telo apsorbuje Eα , a može se desiti da delom i prođe
kroz to telo Eτ . Prema tome:
E = Eρ + Eα + Eτ , Eλ = Eλ , ρ + Eλ ,α + Eλ ,τ
odnosno,
E Eρ Eα Eτ E Eλ , ρ Eλ ,α Eλ ,τ
= + + = ρ + α +τ = 1, λ = + + = ρλ + α λ + τ λ = 1
E E E E Eλ Eλ Eλ Eλ
Na osnovu toga moguće je definisti:
Eρ Eλ , ρ
- koeficijent refleksije (integralni i monohromatski) ρ= , ρλ =
E Eλ
Eα Eλ ,α
- koeficijent apsorpcije (integralni i monohromatski) α= , αλ =
E Eλ
Eτ Eλ ,τ
- koeficijent transmisije (integralni i monohromatski) τ= , τλ =
E Eλ
• CRNO TELO (za zračenje toplote crno telo) α =1, ρ = 0 , τ = 0
169
• BELO TELO (za zračenje toplote belo telo) α = 0 , ρ =1, τ = 0
Model crnog tela
• TOPLOTNI SJAJ (integralni H i monohromatski H λ ) ili efektivno toplotno zračenje

Toplotni sjaj elementarne površi ( H , H λ ) predstavlja toplotni protok zračenja sveden na
jedinicu te površi a koji predstavlja zbir egzitancije ( M , M λ ) i reflektovanog dela
iradijancije ( Eρ , Eλ , ρ ili ρ E , ρλ Eλ ) sa te površi.
H = M + ρ E  W/m 2 
H λ = M λ + ρλ Eλ  W/m3 
15.3.2. Osnovni zakoni
PLANKOV (Planck) ZAKON ZRAČENJA, 1900. godine
• Plankov zakon zračenja definiše vezu između spektralne egzitancije crne površi
M c (λ , T ) , talasne dužine λ [m] i termodinamičke temperature tela T [K]
• Dobijen je teorijskim putem, na osnovu Plankove kvantne teorije
• Važi za zračenje crnog tela u uslovima „ravnotežnog“ zračenja, to jest kada sva tela koja
zrače imaju jednaku temperaturu
• Plankov zakon ima sledeći analitički oblik:
C1 W
M c (λ , T ) =
  C    m3 
λ 5 exp  2  − 1
  λT  
pri čemu su:
C1 = 3, 742 ⋅10−16 W/m 2 - prva Plankova konstanta ( C1 = 2π hc 2 )
C2 = 1, 439 ⋅10−2 mK - druga Plankova konstanta ( C1 = hc / k )
23
k = 1,38 ⋅10 J/K - Boltzmanova konstanta
−34
h = 6, 625 ⋅10 Js - Plankova konstanta
• Grafička interpretacija Plankovog zakona prikazana je na slici
170
VINOV (Wien) ZAKON POMERANJA, 1893. godine
• Ustanovljen eksperimentalnim putem, pre Plankovog zakona

• Opisuje zavisnost između termodinamičke temperature površi crnog tela T [K] i talasne
dužine zračenja λ [m] pri kojoj se javljaju maksimane vrednosti spektralne egzitancije
[ M c (λ , T )]max - tzv. Vinovu krivu pomeranja
• Može se dobiti izjednačavanjem sa nulom, parcijalnog izvoda izraza za egzitanciju crnog
tela M c (λ , T ) - Plankovog zakon, po talasnoj dužini λ , to jest,
 ∂M c (λ , T ) 
  =0
 ∂λ T =idem
∂   C2   
−1
−5 
C1λ exp   − 1  = 0
∂λ    λT   
 T
 C2   C2 
1 −  exp   =1
 5λ T   λT 
• Dobija se transcedentna jednačina, koja, Vin je ustanovio merenjem ima samo jedno
rešenje - Vinov zakon pomeranja
λmax T = 2,89 ⋅10−3 mK
• Grafička interpretacija Vinovog zakona prikazana je na slici
171
• Pored Vinovog zakona pomeranja postoji i Vinov zakon, koji kao i Plankov zakon
definiše vezu između spektralne egzitancije crne površi M c (λ , T ) , talasne dužine λ [m] i
termodinamičke temperature tela T [K]
• Do ovog zakona Vin je došao eksperimantalnim putem, za temperature crnog tela niže od
2900 K i za male talasne dužine ( C2 / λ T ) 1
• Vinov zakon ima sledeći analitički oblik
C  C  W
M c (λ , T ) = 15 exp  − 2   3 
λ  λT  m 
ŠTEFAN (Stefan, 1879) – BOLCMANOV (Boltzmann, 1884) ZAKON
• Nezavisno jedan od drugoga, Štefan eksperimentalno (1879), a Bolcman teorijskim putem

(1884), utvrdili su zavisnost integralne (ili totalne) egzitancije crnog tela od temperature
njegove površi
• Štefan-Bolzmanov zakon:
Integralna (totalna) egzitancija crnog tela proporcionalana je četvrtom stepenu
termodinamičke temperature njegove površi.
• U upotrebi su dva anlitička oblika ovog zakona:
W
M c (T ) = σ cT 4  2 
m 
4
 T  W
M c (T ) = Cc  
 m 
2
 100 
Konstanta proporcionalnosti σ c = 5, 67 ⋅10−8 W/(m 2 K 4 ) , odnosno Cc = 5, 67 W/(m 2 K 4 )
naziva se Štefan-Bolzmanova konstanta ili konstanta zračenja crnog tela.
• Iako se Štefan-Bolzmanov zakon može izvesti pomoću Prvog i Drugog zakona
termodinamike, najlakše se izvodi integraljenjem Plankovog zakona, to jest izraza za
spektralnu egzitanciju po celom spektru talasnih dužina,:
∞ −1 
∞
  C   
∫
M c (T ) = ∫ M c (λ , T ) dλ = C1λ −5 exp  2
   λT
 − 1
 
 dλ

0
0
W
M c (T ) = σ cT 4  2 
m 
EMISIVNOST
172
• SIVA TELA - odnos egzitancije sive

površi M s (λ , T ) i egzitancije crne površi
M c (λ , T ) pri istoj temparaturi T = idem
M (λ , T )
ε s (T ) = s = f (T ) , ε (T ) ≠ f (λ ) ,
M c (λ , T )
T = idem ⇒ ε s = idem
• REALNA TELA
KIRHOFOV (Kirchhoff) ZAKON, 1882 godine
Kirhofov zakon daje vezu između sposobnosti emisije zračenja i sposobnosti apsorpcije
zračenja neke sive površine, a glasi:
- Emisivnost ( ε ) i apsorptivnost ( α ) sive površine na istoj temperaturi, imaju iste
vrednosti.
ε (T ) = α (T )
- Ova zavisnost važi kako za totalne, tako i za spektralne vrednosti emisivnosti i

apsorptivnosti
ε λ (T ) = α λ (T )
Dokaz
• Posmatraju se dve paralelne ploče, sive i crne površi između kojih se nalazi prozračna
sredina (vidi sliku)
• Temperatura sive površi Ts viša je od temperature crne površi Tc ( Ts > Tc )
• Toplotni sjaj sive površi je H s = M s (Ts ) + ρs (Ts ) M c (Tc )  W/m 2 
• Toplotni sjaj crne površi je H c = M c  W/m 2 
SIVO TELO H s = M s + ρs H c
ε s , ρs , α s CRNO TELO
τs = 0
α s + ρs = 1 ε c = 1 , ρc = 0 ,
M s (Ts )
Ts = idem αc = 1
ρs (Ts ) M c (Tc ) τc = 0
Ts > Tc ,
Tc = idem
α s (Ts ) M c (Tc )
H c (Tc ) = M c (Tc )
• Toplotni protok po jedinci površine sa sive na crnu površinu:
173
ϕ = H s − H c = [ M s (Ts ) + ρs (Ts ) H c (Tc )] − H c (Tc )

ϕ = [ M s (Ts ) + ρs (Ts ) M c (Tc ) ] − M c (Tc )
ϕ = H s − H c = M s (Ts ) − [1 − ρs (Ts ) ] M c (Tc )
ϕ = M s (Ts ) − α s (Ts ) M c (Tc )
• Ukoliko je Ts = Tc , ukupan toplotni protok je jednak nuli ϕ = 0 ,
M s (Ts ) = α s (Ts ) M c (Ts )
a prema Štefan-Boltzmanovom zakonu
ε s (Ts ) σ cTs4 = α s (Ts ) σ cTs4 ⇒ ε (T ) = α (T )
174
15.3.3. Razmena energije zračenjem između sivih površi čvrstih tela razdvojenih
prozračnom sredinom
(Priručnik, D.4.1, str. 333)
• Razmenjena energija zračenjem zavisi od (npr. za dve sive površi)

- Temperatura površi čvrstih tela T1 , T2
- Veličina (površina) površi (obuhvata se tzv. efektivnom površinom uzajamnog
zračenja H1,2 )
- Geometrije i prostornog položaja površi čvrstih tela (obuhvata se tzv.
geometrijskim faktorima zračenja ϕ1,2 , ϕ2,1 )
- Emisivnošću površina ε1 , ε 2
- Geometrija, prostorni položaj površi čvrstih tela i njihova emisivnost zajedno se
obuhvataju kroz tzv. redukovanu emisivnost ε red
• Izgled osnovnog izraza za izračunavanje razmenjene energije zračenjem
 T  4  T  4 
Φ = Ccε red H1,2  1
 −
2
 
  100   100  
• Konstanta zračenja crnog tela Cc
• Efektivna površina uzajamnog zračenja H1,2 i geometrijski faktori zračenja ϕ1,2 , ϕ2,1 -
tabela D.4.1, str. 333.
H1,2 = ϕ1,2 A1
• Redukovana emisivnost ε red
1
ε red =
1   1 
1 +  − 1 ϕ1,2 +  − 1 ϕ2,1
 ε1   ε2 
• Emisivnost površina ε1 , ε 2 - tabela D.4.2, str. 335.
175
176

Skripte TD B

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Skripte TD B

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Univerzitet u Beogradu Mašinski fakultet

Prof. dr Miloš Banjac

1.1. Šta proučava i kako je nastala?

• Naziv potiče od grčkih reči:

Sl 1.1 Parna mašina - Thomas Savery, 1697, i Thomas Newcomen, 1712.

1.2 Oblasti primene termodinamike

Sl 1.2 Oblasti primene termodinamike

2.1 Fizika i termodinamika

• Poznati vidovi energije

• Međusobna energetska dejstva fizičkog sistema i okoline fizičkog sistema

• Osnovni zadatak fizike: proučavanje promena stanja materije koje nastaju u

• Termodinamika – jedna od grana fizike, koja se bavi izučavanjem energija, odnosno

Granica termodinamičkog (termo-mehaničkog) sistema

Slika 2.2 Termodinamički (termo-mehanički) sistem, okolina termodinamičkog sistema, toplotno i

• Samo dva oblika međusobnih energetskih dejstava kod termodinamičkih sistema i

• Termodinamičko stanje suspstancije opisuje se termodinamičkim veličinama stanja:

Slika 2.3 Primeri termodinamičkog sistema

• Ograničenja – kontinuum prostora – termodinamički sistemi moraju u potpunosti da

– termodinamički sistem se može sastojati iz jedne ili više supstancija –

Slika 2.5.a Slika 2.5.b

• Osnovni zadatak termodinamike: proučavanje promena stanja supstancije koje nastaju u

• Termodinamički proces – Svaka promena stanja (veličina stanja) termodinamičkog

• Prividno ravnotežni procesi se sastoje od „niza“ ravnotežnih stanja.

Slika 2.6 Sporo sabijanje gasa – prividno ravnotežan proces

Slika 2.7 Prikaz (prividno) ravnotežnog procesa u p-v koordinatnom sistemu

• Neravnotežni procesi – tokom procesa supstancija (sistem) se nalazi u neravnotežnim

Slika 2.8 Brzo sabijanje gasa – neravnotežan proces

2.2 Podela termodinamičkih (termo-mehaničkih) sistema

• Prema osobinama granice sistema:

− ZATVORENI TDS – granice sistema ne dozvoljvaju razmenu supstance sa okolinom

 Nepokretni sistem sa nepokretnim granicama (npr. rezervoar)

 Pokretni sistem sa nepokretnim granicama (npr. kamion cisterna)

 Nepokretni sistem sa pokretnim granicama sistema (npr. cilindar sa klipom)

 Toplotno izolovan TDS – adijabatski – granice sistema ne dozvoljavaju razmenu

 Izolovan termodinamički sistem – granice sistema onemogućuju razmenu energije

− OTVORENI TDS ILI KONTROLNA ZAPREMINA

 Protočni TDS – granice sistema dozvoljavaju makroskopski protok supstancije

 Difuzioni TDS - granice sistema dozvoljavaju samo mikroskopski protok

• Prema hemijskom sastavu i agregatnom stanju supstancije

− Homogeni TDS – termodinamički sistemi koji u okviru svojih granica imaju

− Heterogen TDS – termomehanički sistem koji se sastoji iz 2 ili više

2.3 Postulati termodinamike

• Čitava termodimanika zasniva se na 2 postulata i 3 zakona.

I POSTULAT Izolovani sistem posle izvesnog vremena uvek, spontano prelazi u

II POSTULAT (Nulti Zakon termodinamike) Ukoliko se telo A nalazi u

− Promena temperature se može meriti posredno.

I ZAKON Zakon o održanju energije – npr. „Promena energije izolovanog

2.4 Tehnička termodinamika

• Tehnička (klasična, fenomenološka) termodinamika

2.5 Podele termodinamičkih veličina stanja

Klasična podela (“istorijski”)

- kaloričke ili energetske veličine stanja:

- Ekstenzivne veličine stanja (njihova vrednost zavisi od količine (mase) supstancije)

Za razliku od intenzivnih, ektenzivne veličine stanja poseduju osobinu aditivnosti.

3. TERMODINAMIČKE VELIČINE STANJA

• Intenzivna veličina stanja

• Čulo dodira – vrlo nepouzdano i subjektivno,

U k ,tran U k ,rot U k ,osc

• Temperatura se lako meri – II postulat termodinamike

• U nekom intervalu temperatura, kod tečnosti, promena temperature tečnosti izaziva

Slika 3.2 Međusobni odnosi raznih temperaturskih skala

3.2 Pritisak fluida

• Drugi Newton-ov zakon

Nepokretni sistem sa nepokretnim granicama (npr. rezervoar)

Pokretni sistem sa nepokretnim granicama (npr. kamion cisterna)

Nepokretni sistem sa pokretnim granicama sistema (npr. cilindar sa klipom)

Toplotno izolovan TDS – adijabatski – granice sistema ne dozvoljavaju razmenu

Izolovan termodinamički sistem – granice sistema onemogućuju razmenu energije

Protočni TDS – granice sistema dozvoljavaju makroskopski protok supstancije

Difuzioni TDS - granice sistema dozvoljavaju samo mikroskopski protok