Co to są bimetale i jakie mają zastosowanie?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Symulacja interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Co to są bimetale i jakie mają zastosowanie?

W termostatach piekarników i żelazek używane są bimetale.

Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Czy zastanawiasz się czasami, piekąc ciasto lub prasując koszulę, dlaczego piekarnik lub
żelazko przestaje się nagrzewać w momencie osiągnięcia odpowiedniej temperatury? W tej
lekcji dowiesz się, czym są bimetale oraz jakie mają zastosowania.
Twoje cele

Opiszesz budowę bimetali.

Wymienisz właściwości bimetali.
Powiążesz właściwości bimetali z ich zastosowaniami.
Przeczytaj

Co to jest bimetal?

Bimetal to materiał złożony z trwale połączonych na całej powierzchni styku dwóch

różniących się właściwościami fizykochemicznymi metali, bądź stopów.

Schematyczne przedstawienie bimetalu. Na rysunku możemy zauważyć, że metale/stopy są połączone ze sobą

na całej powierzchni styku.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozróżnia się m.in.:

bimetale stykowe,
bimetale przewodowe,
bimetale przeciwkorozyjne,
termobimetale.

Bimetale stykowe

Bimetale stykowe złożone są z dwóch metali lub stopów, w których jeden z nich odznacza
się dużą przewodnością elektryczną i wytrzymałością mechaniczną (np. stal, miedź i jej
stopy). Drugi metal lub stop wykazuje bardzo małą oporność stykową i dużą odporność na
działanie łuku elektrycznego (np. srebro, złoto, platyna i jej stopy).
Bimetale przewodowe

Bimetale w formie drutu, w których rdzeń jest metalem lub stopem odznaczającym się dużą
wytrzymałością (np. stal), a powłoka jest metalem lub stopem wykazujacym dużą
przewodność elektryczną (np. miedź). Stosowane są one w przewodach prądowych.

Bimetale przeciwkorozyjne

Złożone z dwóch metali lub stopów, z których jeden wykazuje dużą wytrzymałość (np. stal),
a drugi tworzy powłokę o dobrej odporności na korozję (np. mosiądz czy aluminium).

Termobimetale

W termobimetalach wykorzystuje się różnicę współczynników rozszerzalności cieplnej (α).

Metal lub stop o wyższej wartości współczynnika rozszerzalności cieplnej nazywany jest
warstwą czynną, a ten o mniejszej warstwą bierną.

Wraz ze wzrostem temperatury, warstwa czynna wygina się w stronę warstwy biernej na
skutek różnicy współczynników rozszerzalności temperaturowej. Warstwa czynna zaczyna
wydłużać się bardziej aniżeli warstwa bierna.

Wpływ temperatury na bimetale – ze wzrostem temperatury warstwa czynna wygina się w stronę warstwy
biernej na skutek różnicy współczynników rozszerzalności temperaturowej.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Pierwsze historyczne wzmianki

o praktycznym zastosowaniu bimetali
pochodzą już z XVIII wieku. Angielski
zegarmistrz samouk John Harrison
wykorzystał bimetal do konstrukcji
chronometru. Jego wynalazek był
wykorzystywany na statkach. Chronometr
jest to wyjątkowo dokładny zegar, który
cechuje się odpornością na zmienne
warunki atmosferyczne.

John Harrisson ur. 24 marca 1693, zm. 24 marca

1776.
Źródło: dostępny w internecie: www.wikipedia.org, domena
publiczna.

Materiały wykorzystywane w produkcji termobimetali

Praktycznie każda para metali lub ich stopów może tworzyć bimetal. Wynika to z różnicy
wartości współczynnika wartości cieplnej, który jest charakterystyczny dla danego metalu
bądź jego stopu. Jednak aby otrzymany bimetal mógł zostać praktycznie wykorzystany,
stosuje się pewne kryteria:

otrzymany bimetal powinien mieć wysoką czułość;

warstwa bierna powinna wykazywać niską wartość współczynnika rozszerzalności
cieplnej, a warstwa czynna dużą;
odporność materiałów na korozję;
materiały powinny być plastyczne i łatwe w obróbce.

Jako warstwy biernej używa się substancji o względnie niskich wartościach współczynnika
rozszerzalności cieplnej. Ze względów ekonomicznych głównie w tym celu wykorzystuje
się inwar (α= 1–2 ⋅10−6/K). Jest to stop żelaza i niklu z niewielkim dodatkiem węgla i chromu.
W zależności od stopu, zawartość procentowa żelaza wynosi 54‐64%, a niklu odpowiednio
36‐46%. Warstwa czynna powinna wykazywać wysoką wartość współczynnika
rozszerzalności. Najczęściej stosuje się stal wysokoniklową (α= 15⋅10−6/K), tombak (α= 18‐19⋅
10−6/K) oraz mosiądz (α= 20⋅10−6/K).
 Pod wpływem temperatury, odpowiedni bimetal zwinięty w „ślimak” zaczyna się wyginać bądź zwijać.
Przymocowana do niego wskazówka na wykalibrowanej tarczy wskazuje odpowiednią wartość
temperatury.
Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

W układach sterujących znajdują się bimetale. Po osiągnięciu odpowiedniej temperatury bimetal wygina
się, w związku z czym otwiera obwód elektryczny, co z kolei powoduje zatrzymanie procesu ogrzewania.
Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Podsumowanie
Bimetale to trwałe połączenia pomiędzy dwoma metalami lub stopami metali. Bimetale
odgrywają istotną rolę w życiu codziennym. Dzięki swoim właściwościom znajdują szerokie
spektrum zastosowań, np. pozwalają mierzyć temperaturę oraz bez przeszkód korzystać
z piekarnika czy żelazka.

Słownik
stop

substancja składająca się z 2 lub więcej pierwiastków chemicznych, z których co najmniej

1, ale występujący w przeważającej ilości, jest metalem
łuk elektryczny

ciągłe wyładowanie elektryczne zazwyczaj w gazie pod ciśnieniem normalnym

(atmosferycznym) lub wyższym; zachodzi pomiędzy dwiema elektrodami z materiału
przewodzącego prąd elektryczny lub innymi elementami pełniącymi ich role
współczynnik rozszerzalności α

wielkość charakteryzująca daną substancje; wskazuje, jak zmieniają się jej rozmiary ze
wzrostem temperatury
korozja

proces niszczenia (degradacji) materiałów w wyniku reakcji chemicznych lub

elektrochemicznych przebiegających na granicy zetknięcia z otaczającym je
środowiskiem
tombak

stop miedzi (min. 80%) i cynku

mosiądz

stop miedzi z innymi metalami i cynkiem

Symulacja interaktywna

Symulacja 1

Czy wiesz, co to są termobimetale i jakie mają właściwości? W poniższej symulacji umocuj

termobimetal w statywie, ogrzej go palnikiem, a następnie przy pomocy szczypiec kolejno
ściągnij i włóż do lodu. Co można zaobserwować? Po skończeniu rozwiąż poniższe zadania.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/Dc0KGAnyr

Symulacja interaktywna pt. „Właściwości bimetali”

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1

Napisz, co można zaobserwować podczas ogrzewania i chłodzenia termobimetalu.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 2

Zaznacz właściwość, różną dla obu materiałów tworzących termobimetal, w oparciu o którą
konstruuje się materiał bimetaliczny.

 temperaturę wrzenia

 opór właściwy

 temperaturę topnienia

 różnicę współczynników rozszerzalności cieplnej

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Uzupełnij tekst podanymi wyrazami.

Bimetale powstają poprzez trwałe połączenie metali bądź ich stopów ze sobą.
W przypadku termobimetali, metale bądź ich stopy powinny charakteryzować się różnicą we
współczynniku . Pod wpływem zmian bimetale zmieniają swój kształt,
dzięki czemu znalazły szerokie zastosowanie przy wyznaczaniu .

wilgotności wilgotności temperatury trzech rozszerzalności cieplnej

temperatury dwóch załamania światła

Ćwiczenie 2 輸

Jak jest nazywany metal lub stop o wyższym współczynniku rozszerzalności cieplnej
w termobimetalu? Wskaż prawidłową odpowiedź.

 Warstwą przewodzącą.

 Warstwą czynną.

 Warstwą obojętną.

 Warstwą bierną.
Ćwiczenie 3 輸

Oceń prawdziwość zdań dotyczących termobimetali.

Zdanie do weryfikacji Prawda Fałsz

Wraz ze wzrostem temperatury warstwa czynna wygina
się w stronę warstwy biernej na skutek różnicy  
współczynników rozszerzalności temperaturowej.
Tombak, ze względu na niską rozszerzalność cieplną, może
 
pełnić funkcję warstwy biernej.
Najczęściej jako warstwy biernej używa się materiałów
 
o dużej wartości współczynnika rozszerzalności cieplnej.

Ćwiczenie 4 醙

Połącz rodzaj bimetalu z jego opisem.

złożony z dwóch metali lub stopów,

który jednej z nich odznacza się dużą
przewodnością elektryczną
bimetal stykowy i wytrzymałością mechaniczną, a drugi
wykazuje bardzo małą opornością
stykową i dużą odpornością na
działanie łuku elektrycznego

złożony z dwóch metali lub stopów,

który jednej z nich jest rdzeniem
bimetale przewodowe i odznacza się dużą wytrzymałością,
a drugi jest powłoką wykazującą duża
przewodność elektryczną

złożony z dwóch metali lub stopów,

który jednej z nich wykazuje dużą
bimetal przeciwkorozyjny
wytrzymałość, a drugi tworzy powłokę
o dobrej odporności na korozję
Ćwiczenie 5 醙

Jeden ze stopów wykorzystywanych do produkcji bimetali ma wzór FeNi31 Co7 .

Oblicz zawartość procentową żelaza w stopie FeNi37 Co7 . W obliczeniach zastosuj masy
molowe z dokładnością do drugiego miejsca po przecinku(MFe = 55, 85 mol ;
g

; MCo ).
g g
MNi = 58, 69 = 58, 93
mol mol

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 6 醙

Analizując poniższy schemat wpisz odpowiedni znak (<,>,=).

Grafika do ćwiczenia nr 6
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

α1 α2
Ćwiczenie 7 難

Zakres temperatur, w którym metal ulega zmianie

Substancja α[10−6 ⋅ K−1 ]
długości [°C]

Kobalt 0 12,0

Miedź 20 16,6

Nikiel 0±200 14,0

Glin 0±100 23,1

Wolfram 0±200 4,3

Złoto 20 14,0

Wzory i tablice matematyczne, fizyczne, chemiczne. T. Szymczyk, S. Rabiej, E. Pielesz, PHW Fenix, 2010

Na zajęciach uczniowie wykonali bimetale. Do tego celu użyli miedzi oraz glinu. Po ogrzaniu
taśma bimetalu uniosła się ku górze. Który ze stopów znajdował się na dole? Odpowiedź
uzasadnij.
Odpowiedź:

Ćwiczenie 8 難

Mając do dyspozycji płytkę wolframową, złotą, niklową i kobaltową, oceń, której z płytek
użyjesz do skonstruowania bimetalu, tak aby wygięcie było jak największe. Funkcję warstwy
czynnej pełni nikiel. Odpowiedź uzasadnij.

Odpowiedź:
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Marcin Małecki, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Co to są bimetale i jakie mają zastosowanie?

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego, liceum, technikum, zakres

podstawowy i rozszerzony; uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie
podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Poziom podstawowy i rozszerzony

Wymagania ogólne

II. Rozumowanie i zastosowanie nabytej wiedzy do rozwiązywania problemów. Uczeń:

1) opisuje właściwości substancji i wyjaśnia przebieg procesów chemicznych;

2) wskazuje na związek właściwości różnorodnych substancji z ich zastosowaniami i ich

wpływem na środowisko naturalne;

4) wskazuje na związek między właściwościami substancji a ich budową chemiczną.

Wymagania szczegółowe

Poziom podstawowy

X. Metale, niemetale i ich związki. Uczeń:

2) opisuje podstawowe właściwości fizyczne metali i wyjaśnia je na podstawie znajomości

natury wiązania metalicznego.

Poziom rozszerzony

X. Metale, niemetale i ich związki. Uczeń:

2) opisuje podstawowe właściwości fizyczne metali i wyjaśnia je na podstawie znajomości

natury wiązania metalicznego.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

 kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

analizuje budowę bimetali;

opisuje właściwości bimetali;
wyjaśnia właściwości bimetali w kontekście ich zastosowań.

Strategie nauczania:

asocjacyjna.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja dydaktyczna;
ćwiczenia uczniowskie;
analiza materiału źródłowego;
termometr;
symulacja interaktywna;
technika zdań podsumowujących.

Formy pracy:

praca zbiorowa;
praca w parach;
praca indywidualna.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do Internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
rzutnik multimedialny;
tablica interaktywna/tablica i kreda, pisak.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel wyświetla okładkę e‐materiału. Zadaje uczniom

pytanie: Dlaczego piekarnik po ustaleniu odpowiedniej temperatury przestaje się
 nagrzewać? Dlaczego prasując ubrania nie musimy się martwić, że żelazko będzie zbyt
mocno rozgrzane?
2. Rozpoznanie wiedzy wyjściowej uczniów. Burza mózgów: Co się stanie, jeżeli dwa
metale o różnej rozszerzalności cieplnej połączymy ze sobą? Co to jest rozszerzalność
cieplna, jak można ją zmierzyć? Gzie w życiu codziennym spotykamy się z jej
pozytywnymi i negatywnymi skutkami?
3. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują w portfolio.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie zapoznają się z treściami w dostępnych źródłach informacji, w tym

w e‐materiale, dotyczącymi budowy bimetali i współczynnika rozszerzalności. Po
wyznaczonym czasie chętni uczniowie omawiają budowę bimetali i interpretują
znaczenie współczynnika rozszerzalności. Powrót do fazy wstępnej i skonfrontowanie
wyjaśnienia pojęcia bimetale.
2. Uczniowie zapoznają się z treściami w dostępnych źródłach informacji, w tym
w e‐materiale, dotyczącymi kryteriów, jakie powinny spełniać bimetale i zastosowań
bimetali. Po wyznaczonym czasie nauczyciel inicjuje dyskusję i włącza uczniów – na
temat wymogów, jakie stawia się bimetalom i jakie jest praktyczne zastosowanie
bimetali w życiu człowieka.
3. Nauczyciel odsyła uczniów do symulacji interaktywnej. Uczniowie w parach zapoznają
się z poleceniem zawartym w medium i wykonują je.
4. Uczniowie pracują w parach z częścią „Sprawdź się”. Uczniowie wykonują zadania.
Nauczyciel może wyświetlić treść poleceń na tablicy multimedialnej. Po każdym
przeczytanym poleceniu nauczyciel daje uczniom określony czas na zastanowienie się,
a następnie chętny uczeń z danej pary udziela odpowiedzi/prezentuje rozwiązanie na
tablicy. Pozostali uczniowie ustosunkowują się do niej, proponując ewentualnie swoje
pomysły. Nauczyciel w razie potrzeby koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne
informacje, udziela uczniom informacji zwrotnej.

Faza podsumowująca:

1. Na zakończenie nauczyciel stosuje narzędzie do oceny stopnia opanowania

wiadomości i umiejętności z zastosowaniem termometru przez uczniów. Uczniowie na
skali temperatury zaznaczają cenkami, w jakim stopniu opanowali zagadnienia
wynikające z zamierzonych do osiągnięcia celów lekcji. Jeżeli ze skali będzie wynikał
niski poziom temperatury, uczniowie zastanawiają się, w jaki sposób podnieść swój
poziom posiadanej wiedzy?
2. Jako podsumowanie lekcji nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które
uczniowie również zamieszczają w swoim portfolio:

Przypomniałem/łam sobie, że...

 Co było dla mnie łatwe...
Czego się nauczyłam/łem...
Co sprawiało mi trudność...

Praca domowa:

1. Nauczyciel prosi uczniów o dokończenie ćwiczeń zawartych w e‐materiale w części

„Sprawdź się”, których nie zdążyli wykonać na lekcji.
2. Propozycja dla chętnych uczniów - samodzielne wykonanie bimetalu z dostępnych
powszechnie metali.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Symulacja interaktywna może być wykorzystana w trakcie lekcji oraz podczas

przygotowywania się ucznia do sprawdzianu lub do zdobycia wiedzy w razie nieobecności
ucznia na lekcji.

Materiały pomocnicze:

1. Nauczyciel przygotowuje na arkuszu papieru narysowany termometr ze skalą, cenki.

2. Polecenia podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich
kartkach):

Czym są bimetale?
Co to jest współczynnik rozszerzalności i dlaczego ma duże znaczenie w przypadku
bimetali?
Jakie kryteria powinny spełniać bimetale?
Gdzie znalazły zastosowanie bimetale?