Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TP HCM Số 23 năm 2010

_____________________________________________________________________________________________________________

CON NGƯỜI TRONG TIỂU THUYẾT THỜI HẬU CHIẾN

VIẾT VỀ CHIẾN TRANH
NGUYỄN THỊ KIM TIẾN*

TÓM TẮT
Soi chiếu ở số phận cá nhân con người được xem là một cách cắt nghĩa thể hiện
quan niệm nghệ thuật về con người của tiểu thuyết viết về chiến tranh thời kỳ đổi mới.
Cách lý giải này cho thấy sự cởi mở hơn của văn học khi viết về người lính nói riêng và đề
tài chiến tranh nói chung. Bàn về con người trong tiểu thuyết chiến tranh sau 1986, bài
viết qua khảo sát một số tiểu thuyết Việt Nam tiêu biểu của thời kỳ đổi mới làm rõ hai khía
cạnh: con người dưới góc độ bi kịch cá nhân và con người dưới góc độ bản năng tự nhiên.
ABSTRACT
Human beings in post - war novels about the war
Describing the destiny of an individual human is considered as a way to present
viewpoints of art on human beings by novels on the war in the renovation period. This
explanation shows openness of literature writing about the soldiers, in particular; and the
war topics, in general. On human issues in post war novels after 1986, the article through
surveying some typical Vietnamese novels in the renovation period clarifies two aspects:
human beings in view of individual tragedies and of instincts.

Con người là điểm xuất phát, đồng
thời cũng là đích cuối cùng của mọi sáng
tạo. Toàn bộ thế giới nghệ thuật trong
văn học bộc lộ một quan niệm thẩm mỹ,
ở đó con người được khám phá và thể
hiện trong tổng hòa các mối quan hệ xã
hội, trong nhiều cấp độ, phương diện,
tầng bậc. Mỗi một thời đại, một giai
đoạn văn học có cách thể hiện con
người khác nhau. Sự đổi mới quan
niệm nghệ thuật về con người chính là
quá trình vận động biện chứng của ý
thức nghệ thuật cho phù hợp với đặc
điểm lịch sử, xã hội. Nói cách khác,
việc chuyển đổi mối quan tâm của văn
học chính là nguyên nhân chi phối sự đổi
mới quan niệm nghệ thuật về con người
*
ThS, Khoa Ngữ văn Trường Đại học
Đồng Tháp
trong văn học. Vậy “con người trong văn
học thực chất là sự cắt nghĩa và quan
niệm về con người, được thể hiện bằng
hình tượng nghệ thuật, trong các bình
diện con người được miêu tả, trong hệ
thống các hình ảnh tượng trưng, trong
tương quan với không gian, thời gian và
trong các nguyên tắc mô tả tính cách, tâm
lý” [7, tr.44]. Qua một quá trình dài vận
động, quan niệm nghệ thuật về con người
luôn có những bước tiến phát triển và
biến đổi. Văn học Việt Nam từ sau 1975,
nhất là từ đầu thập kỷ 80 với mốc chặng
đường đổi mới của dân tộc, của văn học,
đã đánh dấu bước đột phá mới trước hết
là trong cách khám phá và thể hiện con
người.
Tiếp tục mạch đề tài quen thuộc:
chiến tranh, văn học thời kỳ sau 1986 đã
thực sự khơi được những mạch nguồn

18
Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TP HCM
_____________________________________________________________________________________________________________
“vừa quen vừa lạ” cả về nội dung lẫn
hình thức khai thác hình tượng, bên cạnh
việc thiết lập nên những sáng tạo mới cho
thể loại tiểu thuyết.
Trong những năm kháng chiến, con
người tượng trưng cho đất nước, mang
dáng vóc đất nước, trở thành một hình
tượng nghệ thuật phổ biến. Vì thế văn
học 1945 - 1975 là văn học phục vụ cho
chiến tranh cách mạng. Điều này đồng
nghĩa với con người trong tiểu thuyết
chiến tranh thời kỳ này là con người của
ý chí lớn, của chủ nghĩa anh hùng cách
mạng. Trong bom đạn vẫn ngời lên con
người của lý tưởng, của sự hy sinh cao
cả, bừng sáng niềm tin, niềm kiêu hãnh
không có chút hoài nghi, do dự. Tư thế
con người chính trị, con người tập thể,
con người anh hùng với những chuẩn
mực đạo đức xã hội đã làm tròn nhiệm vụ
của mình trong chặng đường cổ vũ dân
tộc chống giặc ngoại xâm.
Chiến tranh kết thúc, nền văn học
chuyển mình, một mặt vẫn tiếp tục phản
ánh cái khốc liệt, hào sảng, giàu lạc quan,
mặt khác các nhà văn đã cố gắng tiếp cận
chiến tranh bằng cái nhìn thẳng thắn chân
thực, bằng sự “dũng cảm điềm đạm”
trước sự thật về cái giá phải trả cho chiến
thắng như Đất trắng (Nguyễn Trọng
Oánh), Sao đổi ngôi (Chu Văn)… Không
khí cởi mở cùng sự thành công của Đại
hội Đảng lần thứ VI đã tạo điều kiện cho
những đòi hỏi đổi mới của văn học mười
năm trước đó (1975 - 1985) trỗi dậy một
cách mạnh mẽ. Sự thật chiến tranh hôm
nay được nhìn lại qua những nếm trải của
người “chịu trận” lại gắn với số phận con
người - những con người cá thể với tất cả
Nguyễn Thị Kim Tiến
các quan hệ chung và riêng trong cộng
đồng xã hội. Việc đổi mới quan niệm về
con người là yếu tố căn bản quyết định
xu hướng dân chủ hóa của văn học, giúp
cho văn học vừa linh hoạt biến hóa hơn
về hình thức lại vừa chân thực hơn trong
nội dung khái quát đời sống. Gặp gỡ ở
một đề tài lớn, viết về chiến tranh, các
nhà văn của văn học thời hậu chiến qua
thể loại tiểu thuyết đã thể hiện những nét
phát triển mới của quan niệm thẩm mỹ về
con người. Nét mới theo quan điểm
chúng tôi được thể hiện nổi bật qua hai
vấn đề.
1. Con người dưới góc độ bi kịch cá
nhân
Con người trong kháng chiến là con
người của tập thể, của cộng đồng, con
người thống nhất hoàn toàn với lịch sử -
lạc quan, tích cực trưởng thành và hoàn
thiện, không bi kịch… Còn con người
trong cuộc sống hòa bình khi đã có
những mầm đâm chồi cho sự thức tỉnh cá
nhân khiến con người không thể nhìn
nguyên phiến một chiều mà luôn đặt
trong thế đa chiều, trong mối quan hệ cá
nhân tác động trở lại cộng đồng. Đã đến
lúc các nhân vật của văn học thời kỳ này
phải tự phán xét, suy ngẫm về những
hành vi của mình, điều này đồng thời
đánh dấu những phức tạp của đời sống cá
nhân nội tâm con người, những cảm xúc,
suy tư, những dằn vặt trăn trở, những mối
quan hệ nhiều chiều… luôn được đặt
trong thế tương quan quy chiếu từ điểm
nhìn cá nhân.
1.1. Nỗi đau về thể xác và tinh thần
Chiến tranh đã lùi xa nhưng vết
thương mà nó để lại vẫn nhức buốt trong
19
Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TP HCM
_____________________________________________________________________________________________________________
tâm hồn con người. Nền hòa bình thời
hậu chiến với quá nhiều vấn đề nan giải,
quá nhiều bất ổn đã khiến những con
người từng kinh qua chiến tranh may
mắn còn sống sót trở về cảm thấy mất
thăng bằng, mất niềm tin. Nhiều người
trở về thân thể còn lành nguyên nhưng
tâm hồn mãi mãi mang thương tật.
Hùng (Ăn mày dĩ vãng) từ một
chàng trai cao lớn khỏe mạnh, nay thành
một người đàn ông trung niên hốc hác, có
dấu hiệu thần kinh. “Ít nói, ít cười, sợ ánh
sáng, sợ tiếng động, sợ nơi đông người,
dấu vết mặc cảm tự ti hằn trên từng bước
chân đi, từ trong cái nhếch mép rụt rè,
nửa khóc nửa cười” [4, tr.6]. Chiến tranh
với dư âm của nó vẫn luôn tồn tại trong
tâm linh, trong suy nghĩ, tình cảm và tâm
lý của những người từng tham chiến, biến
họ thành những kẻ “lạc thời”. Họ cảm
thấy mình bị “bắn ra khỏi lề đường”, “va
đâu vỡ đấy”. Trong rất nhiều sáng tác của
Chu Lai những người lính của một thời
mang thứ di chứng nặng nề như Sáu
Nguyện (Ba lần và một lần), Linh (Vòng
tròn bội bạc), Hùng (Ăn mày dĩ vãng)
khiến họ thấy mình thực sự đã bị “mắc
kẹt giữa cuộc đời”. Họ dễ dàng trở thành
những kẻ mang “tâm hồn bấn loạn, ngôn
ngữ độc thoại rối mù, họ bị thực cảnh
chiến tranh đày ải, tàn nhẫn, làm suy sụp
cả thể xác lẫn tinh thần” [6, tr.7].
Ra khỏi chiến tranh trong Kiên hàm
chứa một mâu thuẫn thường trực. Anh
may mắn được sống sót trong thời bình
nhưng anh lại cảm thấy “không phải là
mình đang sống mà như đang bị mắc kẹt
trong cuộc đời này” [6, tr.87]. Người
chiến binh sống vất va vất vưởng giữa
20
Số 23 năm 2010
đám đông hỗn độn kia đang mang một
thứ bệnh tinh thần nặng nề khó chữa
khỏi. Con người Kiên luôn đi tìm thời
gian trong quá khứ với một tâm trạng
không bình thường “một tâm hồn bị giam
cầm trong quá khứ, hiện tại chơi vơi và
tương lai mờ mịt”. Kiên chỉ biết ấp ủ
mình trong quá khứ dù càng lúc quá khứ
trong anh càng trở nên khốc liệt. Cái anh
thu nhận được ở hiện tại là thứ mất mát
về thể xác, tan nát cõi lòng, trở thành cái
bóng, cái hồn mơ giữa cõi đời. Giữa ngày
hòa bình anh lạc lõng bơ vơ không lối
thoát, anh sống triền miên trong ám ảnh.
Quá khứ chiến tranh đã ám anh đến mức
nó thành một thứ mộng mị, những giấc
mộng không đầu không cuối thậm chí
mộng cả khi đang thức. Đó là ký ức về
những trận đánh, về đồng đội, về những
mảnh đời, những số phận mà anh thấy
mình phải có trách nhiệm nghĩa vụ với
những số phận mảnh đời ấy. Và cứ thế
“đôi khi chỉ cần nhắm mắt lại là trong tôi
lập tức ký ức tự nó xoay mình theo lối cũ,
gạt toàn bộ cõi đời thực hôm nay ra rìa
cỏ” [6, tr.50]. Trong mảnh vỡ tinh thần
của đời anh giờ đây “đối với Kiên muôn
thuở chỉ có duy nhất một cuộc chiến
tranh kia, một cuộc chiến tranh chẳng
những mãi mãi đè nặng, mãi mãi ám ảnh
mà về thực chất nó còn là nguyên nhân
của mọi khúc đoạn và nông nỗi của đời
anh, kể cả hạnh phúc, kể cả đau khổ,
niềm vui và nỗi buồn, tình yêu và oán
hờn” [6, tr.83]. Nếu không có chiến tranh
chắc Kiên sẽ vào đại học, sẽ có một gia
đình hạnh phúc nhưng sau mười năm
chiến tranh, người lính ấy giờ thành một
kẻ “dị mọ”, vết thương tâm hồn Kiên
Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TP HCM
_____________________________________________________________________________________________________________
mang về từ cuộc chiến không ngừng rỉ
máu. Điều này cũng giống như Quy trong
Chim én bay. Hiện tại đối với Quy là
“căn phòng của chị đêm xuống lại càng
thêm vắng vẻ. Nhiều đêm, chị phải khóa
cửa phòng, đi lang thang trên phố” [3,
tr.123] và cái căn bệnh co giật thỉnh
thoảng lại hành hạ chị. Từng đêm là
những giấc mơ quái đản cứ hiện về, thêm
vào đó là nỗi ám ảnh về “những cái chết
kẻ thù mang đến cho gia đình chị và
những cái chết chị gieo cho chúng. Chị
đã giết những tên ác ôn khét tiếng nhất
bởi cách mạng đòi hỏi chị làm vậy. Vậy
mà, bây giờ không hiểu sao, chị cứ thấy
lòng mình không yên… Có cái gì đó
ngoài lý trí bắt chị phải suy nghĩ trăn trở.
Cái gì? Hình như nó ở đâu đó trong con
người chị, trong con người hàng ngày chị
tiếp xúc. Hình như nó ở trong đất, trong
nước…” [3, tr.126]. Thực tại trả về cho
Quy không gì hơn ngoài những cảm giác
nặng nề cùng với những cơn đau hành hạ,
cả nỗi xót xa đau đớn tột cùng khi bản
năng làm mẹ cũng đã bị cướp mất.
Chiến tranh trải qua nhiều thời gian,
nhiều thế hệ đã thấm sâu vào từng nỗi
đau của từng cá nhân, lâu lâu lại tái phát,
âm ỉ trong cuộc sống và trong lòng
người.
1.2. Bi kịch về nỗi khát khao bất thành
trong cuộc sống hiện tại
Cơ chế thị trường đặt con người lên
những bàn cân đặc biệt về nhân cách vô
cùng thảm khốc. Vấn đề về con người
nhất là người lính luôn trong tư thế “đấu
tranh cho quyền sống của từng con
người” đang phải đối mặt với sự xuống
cấp các quan hệ nghĩa tình vốn thiêng
Nguyễn Thị Kim Tiến
liêng bền chặt trong chiến tranh, sự phản
bội trắng trợn chính lý tưởng của mình,
phản bội đồng đội của mình với những
cám dỗ của đời sống vật chất.
Anh Sài của Thời xa vắng ngật
ngưỡng bước vào thời bình trong tư thế
chưa sẵn sàng lường hết được cái giá
cuộc đời đưa đẩy cho anh. Mới tí tuổi
thằng cu Sài đã phải chịu sự bủa vây của
trách nhiệm, đạo lý, danh dự khiến cho
cách thoát duy nhất của Sài là chạy, cố
chạy cho thoát. Đi bộ đội, trở về hiện tại
tưởng thoát nhưng té ra vẫn bị vấp ngã, bị
dựng dậy. Sài không thoát nổi chính con
người mình; thế nên cái đời Sài chỉ được
đúc rút bằng một kinh nghiệm: nửa đời đi
yêu cái người khác yêu, nửa đời còn lại
đi yêu cái mình không có.
Trong con mắt mọi người xung
quanh Kiên là kẻ dở hơi, sống “mộng du”
cùng quá khứ. Chính quá khứ trong Kiên
đã trùm lấp hiện tại, đè nghẹt thở hiện tại
và chiếm lĩnh cả tương lai. Vậy nên khi
trở về trong đời thường, anh thành một
tay nhà văn phường lập dị, một kẻ mộng
du không sao hòa nhập được với hiện tại.
Quá khứ cho anh được gì trong hiện tại
ngoài vết thương hồi ức chiến tranh. Mối
tình đầu vốn dĩ như một giá đỡ đã cho
anh nghị lực sống trong chiến tranh nay
cũng trôi tuột ra khỏi nỗi khát khao về
hạnh phúc của riêng anh. Oái ăm thay,
nghịch lý thay, quá khứ đấy lại cho Kiên
cái quyền khi nhìn về nó anh mới thấy
mình thật sự mới đang sống.
Đối với Quy, “có thể nói không quá
rằng, chiến tranh đã cướp đi tất cả những
gì cần thiết nhất cho một đời sống bình
thường của chị. Lẽ ra chị có thể hoàn
21
Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TP HCM
_____________________________________________________________________________________________________________
toàn thanh thản trước quá khứ. Nhưng
không hiểu sao chị lại trăn trở bức xúc
muốn tìm lại nhà những thằng ác ôn bị
chị giết chết hơn mười năm trước” [3,
tr.20]. Cuộc sống hiện tại của Quy không
hoàn toàn nhẹ nhõm khi chị vẫn đau đáu
muốn đi tìm câu trả lời về cuộc sống gia
đình của những kẻ ác ôn chị đã giết hiện
nay ra sao. Chị sống tựa như để đeo đuổi
một trách nhiệm với đời sau cùng nhất,
bỏ qua cái bản thân cá nhân chị đang có
được: đại biểu Quốc hội, Anh hùng lực
lượng vũ trang. Vả lại những thứ địa vị
đó đâu đưa lại cho chị một sự thư thả
trong tâm hồn, cũng không đưa lại được
những khát vọng bình thường của người
phụ nữ không dám được một lần làm vợ,
làm mẹ.
Ngược với nỗi trăn trở tinh thần của
Quy trong Chim én bay, Tàn đen đốm đỏ
của Phạm Ngọc Tiến lại bộc lộ số phận
của những con người là người lính trong
chiến tranh ở cả người còn sống lẫn
người đã chết. Hai mươi năm qua Vịnh
sống cùng cái án bỏ đồng đội (thực ra là
thấy bạn bị thương chịu đau đớn mà
không làm gì được) khiến “gã chui nhủi
ra khỏi cuộc chiến tranh, để đến nỗi
không còn đường về” [9, tr.498]. Bạn bè
đồng đội tưởng gã đã hy sinh nhưng thực
ra gã đang tự trừng trị mình. “Cuộc chiến
tranh của riêng gã kết thúc bi thảm ở
hang Dơi dạo nào. Không còn đường về,
từng ấy năm gã nhục nhã trong kiếp
người lầm lụi. Khoác áo của đủ mọi lốt
người. Gã sống như một sinh vật thừa
thãi trong vương quốc trần gian” [9,
tr.498]. Về làng nhìn thấy ngôi mộ ghi
tên mình gã không thốt ra được lời nào,
22
Số 23 năm 2010
gã không dám đối mặt với mẹ, với người
yêu Thuyên, với đồng đội. Gã tự phạt án
tử hình cho mình với cái lỗi mà Vịnh
nghĩ mình không còn cơ sửa được. Hai
mươi năm Vịnh đi bên rìa đời thực của
mình, không tìm đâu một chỗ chết đến cả
cái tên của mình cũng không dám gọi.
Vịnh không biết được rằng, Phương
thằng bạn bị thương của mình trong hang
Dơi ngày nào nay đã là một “linh hồn
chết” chưa bao giờ và cũng không bao
giờ oán trách anh. Bởi trong tâm hồn của
những Phương, ông già, cô gái giao liên,
tuy vất vưởng nơi hang Dơi nhưng họ
vẫn tin một ngày nào đó họ sẽ được trở
về, không còn là những chiến sĩ vô danh
nữa, khi họ biết đồng đội vẫn luôn nhớ về
họ.
Quả thật “chiến tranh có những lý
riêng của nó”, “mỗi người có riêng cho
mình một cuộc chiến tranh” [9, tr.354],
tất cả họ dù có cơ may được sống trở về,
nhưng cuộc sống hiện tại với “thời buổi
thiên hạ đang tự thoát xác để lao vào làm
ăn, rình rập, cạnh tranh, cuồng nộ, nắm
bắt, lao lên, mọp xuống, náo động, âm
thầm, bộc trực, độc địa, vấp ngã…” [4,
tr.141] chỉ khiến họ trở thành con nộm
rơm khốn khổ mà thôi.
Thứ khao khát bất thành trong cuộc
sống hiện tại là một thứ bi kịch trực tiếp
nữa của người lính, qua đó cho thấy sự
nới rộng biên độ phản ánh của đề tài
chiến tranh trong tiểu thuyết thời kỳ đổi
mới. Tính dân chủ sâu sắc đã được phát
huy trọn vẹn đưa chúng ta có cơ hội nhìn
rõ hơn, chân thực hơn, khách quan hơn
về chiến tranh khi kéo số phận của cộng
đồng vào trong từng sự “nếm trải” của số
Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TP HCM
_____________________________________________________________________________________________________________
phận cá nhân. Tiểu thuyết chiến tranh đã
thể hiện một quan niệm không đơn giản
xuôi chiều về con người, từ khát vọng
khám phá con người ở nhiều thang bậc
giá trị, đến những tọa độ ứng xử khác
nhau, ở nhiều chiều kích khác nhau.
2. Con người dưới góc độ bản năng
tự nhiên
Trong bài viết Viết về chiến tranh,
Nguyễn Minh Châu đã nhận định nếu văn
học trước 1975 con người chỉ đóng vai
trò làm đường dây xâu chuỗi các sự kiện
lịch sử lại với nhau thì trước sau con
người “vẫn trèo lên các sự kiện để đòi
quyền sống”. Điều này đồng nghĩa với
việc văn học thời kỳ đổi mới có nhu cầu
viết về con người, với tất cả những mặt
tính cách đa dạng, phải phơi bày trong
đời sống mà đã nhiều thập kỷ qua “tạm
thời giấu mình trên trang sách”. Đã đến
lúc nhận diện lại chiến tranh, thứ không
chỉ gây nên những mất mát trên thân thể
trong tâm hồn mà còn tước đoạt đi những
nhu cầu tự nhiên nhất của bản năng con
người.
2.1. Bản năng sống
Trong tiểu thuyết hậu chiến, Thân
phận tình yêu của Bảo Ninh ám ảnh
người đọc bởi những trang viết về cái
chết. Cái chết thảm khốc bao nhiêu thì sự
khao khát sống cũng bừng lên bấy nhiêu.
Trong số những người lính đi qua mảng
hồi ức của Kiên, những Quảng, Hòa,
Tâm, Oanh, Cừ, Thịnh… đều có những
cái chết đau đớn thương tâm. Họ đi cầm
súng cũng có nghĩa họ đã nghĩ về cái
chết, nhưng ở họ không phải không có
cái nghĩ về để muốn sống. Chiến tranh
không trừ một ai. Nó đã tạo nên những
Nguyễn Thị Kim Tiến
cái chết với những vết máu loang, những
cuộc bắn giết méo xệch tâm hồn. Ngày
nào cũng nhìn thấy người chết mà chưa
đến lượt mình, họ trong đó có Kiên dần
trở nên lãnh đạm với mọi sự chết xung
quanh. Cái chết trở nên bình thường vô vị
biết bao trong cuộc chiến này, vậy sống
sao mới là khó? Cam vì không chịu được
cảnh thảm sầu, khốc liệt của chiến tranh
và vì nỗi nhớ mẹ, nỗi nhớ quê hương nên
đã bỏ trốn và kết cục là cái chết thảm
thương ngay sau đó. Để chạy trốn nỗi cô
đơn nơi đại ngàn và cái chết đang rình
rập bủa vây họ, Kiên và đồng đội tìm đến
hồng ma - một thứ hoa có thể đưa con
người ta vào sự đê mê khoái cảm, quên đi
tất cả với truông Gọi Hồn, để họ được
sống, được nếm cái vị cuộc đời một cách
trần trụi nhất, để họ quên đi nông nổi đời
lính, quên đi chết chóc. Khói hồng ma
đưa Kiên trở về với mối tình đầu, Vĩnh
mơ thấy đàn bà và những cuộc làm tình
trong tưởng tượng, Tạo lại mơ thấy sự ăn
uống… Đó là những ao ước hạnh phúc
đời thường, những thèm khát cháy bỏng
thứ nhu cầu bình thường nhất của con
người. Cũng vì thứ bản năng sống ấy,
chiến tranh đã biến họ thành những cỗ
máy giết người không ghê tay.
Với Tuấn của Ăn mày dĩ vãng,
trước cái chết của Bảo, anh chỉ muốn
“cối nó tiện đứt hai cánh tay để được trở
về nhà. Ăn mày, bơm xe, bới rác, trông
kho… làm gì cũng được, miễn là được
về, được sống” [4, tr.106]. Kể cả như
Hùng, một kiểu mẫu người lính tiêu biểu
trong chiến tranh, cũng đã từng nghĩ:
“Một cuộc đời không vợ không con,
không tương lai, không niềm vui nỗi
23
Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TP HCM
_____________________________________________________________________________________________________________
buồn… nhưng còn ngàn lần vĩnh viễn
chui vào lòng đất, câm lặng” [4, tr.124].
Con người cá nhân của người lính
trong thời khắc chiến tranh vẫn luôn ẩn
chứa những điều tốt đẹp để họ muốn
được sống, được hưởng thụ. Nhưng
không phải vì thứ bản năng đó mà họ
chùn bước trước kẻ thù. Nói như Chu
Lai: “Chiến tranh chính là điều kiện, là
tình huống để đẩy mạnh cái suy nghĩ đời
thường lên một đỉnh điểm” [4, tr.179].
Và văn học qua thể loại tiểu thuyết viết
về đề tài chiến tranh đã hé mở để khai
thác cái mạch ngầm bên trong ấy một
cách đầy đủ hơn.
2.2. Bản năng dục vọng
Tiểu thuyết sau năm 1986 khi đề
cập đến người lính, nhà văn không còn
viết về họ như là một thánh nhân, mà đơn
giản họ chỉ là một con người bình
thường. Nếu văn học trước 1975 gắn tình
cảm của họ với tình cảm lớn lao, vĩ đại
của toàn dân thì văn học giai đoạn thời kỳ
đổi mới lại khai thác thêm một dòng chảy
nữa. Đó là những gì thuộc về đời sống
riêng tư, tình cảm cá nhân, những vấn đề
thuộc về bản năng con người.
Dưới sự tác động của tinh thần đổi
mới, đi cùng sự thay đổi về quan niệm
hiện thực chiến tranh, quan niệm nghệ
thuật về con người của tiểu thuyết viết về
chiến tranh đã đào sâu hơn nữa những
yếu tố đời sống cá nhân thuộc về đời tư,
bản nhiên của con người như góc khuyết
của văn học giai đoạn trước nay đã được
lấp đầy.
Chu Lai miêu tả khá kỹ lưỡng và
chi tiết khát vọng bản năng gắn kết giữa
tình yêu và tình dục. Đó là Sáu Nguyện -
24
Số 23 năm 2010
Tư Chao (Ba lần và một lần), Hai Hùng -
Ba Sương (Ăn mày dĩ vãng), Nam - Thảo
(Phố), Vũ Nguyên - Hà Thương (Cuộc
đời dài lắm). Sau mỗi trận chiến, khoảng
lặng hiếm hoi đó đã đủ sức làm cháy
bùng lên những ham muốn đời thường
mãnh liệt. Cuộc làm tình giữa Tuấn và
Thu sau lại nhói đau bởi câu nói của Thu:
“Tuấn đừng khinh tôi, tôi không phải là đứa
con gái… thấy Tuấn khổ quá, ngày mai lại
lao vào chỗ chết nên tôi không nỡ” [4,
tr.138]. Còn Tám Tính ngoài những phút
đánh giặc như quên mình đi, anh thường
xuyên có “những cú vồ bản năng bệnh tật”.
“Cứ thấy hơi hướng đàn bà, bất kể già trẻ
lớn bé… là tâm hồn bấn loạn mắt nhìn như
thôi miên, như bị hóa thạch” [4, tr.73]. Hòa
lẫn trong sự vật vã kìm nén, trong lo âu
hoảng loạn và trong cảm giác được dâng
hiến của Hai Hợi, Tám Tính là nỗi nhớ vợ
cồn cào của Khiển. Nỗi nhớ đó được anh
hóa giải bằng những lần tắm sông với ám
ảnh nhức nhối về đêm cuối cùng từ biệt
người vợ trẻ vào chiến trường.
Trong ranh giới mỏng manh giữa sự
sống và cái chết, đối mặt với chiến tranh
đang từ từ hủy hoại bản thân người lính,
vì thế nhu cầu tự nhiên nhất của bản năng
con người, thèm khát được thỏa mãn
không còn là điều đáng lên án. Câu
chuyện yêu đương kỳ lạ của phân đội
trinh sát với ba cô gái Mây, Hbia, Thơm
nghe ra đáng tội hơn nhiều. Trong cõi
không nhà, “không đàn ông, không đàn
bà” ấy, họ đến với nhau không chỉ duy
nhất thỏa mãn nhu cầu dục vọng mà cái
chính họ đang cố gieo vào nhau sức
mạnh và niềm tin trong cõi chết, biến
những điều tưởng chừng nghịch lý trở
Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TP HCM Nguyễn Thị Kim Tiến
_____________________________________________________________________________________________________________

nên có lý. Ngay cả như Vạn (Bến không
chồng) con người cả một đời sống khắc
kỷ mà cũng không thể làm một thánh
nhân, khi anh phải đối diện với cái gốc
bản năng con người mình. Phút giây bản
năng trỗi dậy khi “da thịt đàn bà nần nẫn
trong vòng tay và hơi thở đầy dục vọng
phả vào mặt Vạn” không phải là minh
chứng cho sự trụy lạc, mà là một lời
khẳng định đây mới là lúc Vạn được sống
theo kiểu con người đúng nghĩa của
mình. Đến như Vịnh (Tàn đen đốm đỏ)
trong cơn sốt rét rừng đi kèm giấc mơ
chập chờn của những chiếc lông ngỗng
trong câu chuyện Mỵ Châu - Trọng Thủy
mà anh đã kể cho Thuyên nghe khi hai
đứa chưa phải xa nhau, đã đeo bám anh
và trở thành một thứ vô thức muốn ghì
chặt lấy người con gái anh yêu trong tay.
Cơn mê tỉnh mông lung của Vịnh gọi tên
Thuyên lại vô tình đánh thức cái ham
muốn được chở che trong con người
Lanh, dù cô biết cái phút ái ân tột độ tràn
đầy cảm xúc đó Vịnh không thực dành
cho cô.
Bộ mặt trần trụi của chiến tranh và
số phận khốc liệt của con người trong
hiện thực đã đi đến cùng cái bi kịch của
nó. Cách lý giải về con người cá nhân ở
những góc độ xã hội và tự nhiên ẩn sâu
trong cả những góc khuất tâm linh đã đưa
đến cái nhìn về chiến tranh thời hậu chiến
đầy chân thực. Tiểu thuyết chiến tranh
thời hậu chiến suy cho cùng không còn là
khúc ca ngân dài của bản anh hùng ca
chiến trận, thay vào đó các nhà văn đang
cố “bóc gỡ” một mặt trái về chiến tranh
sâu sắc hơn, phơi bày lên trên trang giấy
những góc cạnh khác nhau của chiến
tranh qua những số phận cá nhân cụ thể,
sinh động. Đó là số phận mang “dư chấn”
của những hậu quả nặng nề về thể xác và
tinh thần, là những tấn bi kịch và khát
vọng vươn lên trong cuộc sống mới. Xuất
phát từ sự thay đổi trong quan niệm về
cuộc sống và con người, hình tượng con
người trong tiểu thuyết viết về chiến
tranh đã đi theo xu hướng chiều sâu tính
cách, đó cũng là nỗ lực nhận thức lại lịch
sử, từ đó tìm kiếm, nghiền ngẫm thực tại
khẳng định con đường hướng tới tương
lai của những con người đã kinh qua cuộc
chiến thần thánh của dân tộc.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Hương Giang (2001), “Người lính hòa bình trong tiểu thuyết chiến tranh thời
kỳ đổi mới”, Văn nghệ Quân đội, (4).
2. Nguyễn Trí Huân (1994), “Những trang viết về người lính”, Văn nghệ, (4).
3. Nguyễn Trí Huân (2003), Chim én bay, Nxb Quân đội nhân dân.
4. Chu Lai (1992), Ăn mày dĩ vãng, Nxb Hội Nhà văn.
5. Lê Lựu (2002), Thời xa vắng, Nxb Hội Nhà văn.
6. Bảo Ninh (1990), Thân phận tình yêu, Nxb Hội Nhà văn.
7. Nhiều tác giả (1996), Một thời đại mới trong văn học, Nxb Văn học.
8. Trần Đình Sử (2001), “Mấy vấn đề trong quan niệm con người của văn học Việt Nam
thế kỷ XX”, Văn học, (8).
9. Phạm Ngọc Tiến (2004), Tàn đen đốm đỏ, Tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới,
Nxb Hội Nhà văn.

25