‫دستورالعمل‬

‫تولید گوجه فرنگی در استان هرمزگان‬

‫نگارش ‪:‬‬
‫دکتر جهانشاه صالح‬
‫مهندس حامد حسن زاده خانکهدانی‬
‫دکتر مجید عسکری سیاهویی‬
‫دکتر محمد مهدی فقیهی‬
‫مهندس ایران محمدپور‬
‫دکتر یعقوب حسینی‬
‫دکتر علی شهریاری‬

‫‪1396‬‬
 ‫فهرست‬

‫مقدمه‪4............................................................................................................................‬‬

‫تولیدنشاء‪5......................................................................................................................‬‬

‫آماده سازی بسترکشت‪7................................................................................................‬‬

‫انتقال نشاء ‪8...................................................................................................................‬‬

‫خصوصیات فیزیکی وشیمیایی خاک های مناسب ‪8.....................................................‬‬

‫مقادیرمناسب کودهای شیمیایی موردنیازگوجه فرنگی‪9..............................................‬‬

‫نوع کودهای الزم درکشت گوجه فرنگی‪10.....................................................................‬‬

‫روش صحیح مصرف کوددرمزرعه گوجه فرنگی‪10.........................................................‬‬

‫زمان صحيح مصرف كودها در مزرعه گوجه فرنگي ‪12..................................................‬‬

‫نياز آبي گوجه فرنگي در استان هرمزگان ‪12.................................................................‬‬

‫نکات قابل توجه درآبیاری گوجه فرنگی‪13....................................................................‬‬

‫خاک دهی پای بوته ‪13....................................................................................................‬‬

‫مبارزه با آفات و بیماریها ‪13............................................................................................‬‬

‫‪2‬‬
‫کنترل آفات‪13......................................................................................................................‬‬

‫بیماریهای مهم گوجه فرنگی وکنترل آنها‪15......................................................................‬‬

‫مبارزه با علف های هرز‪17...................................................................................................‬‬

‫برداشت‪18............................................................................................................................‬‬

‫نگهداری وفرآوری گوجه فرنگی‪19...................................................................................‬‬

‫شاخص های برداشت ‪18.....................................................................................................‬‬

‫شاخص های رسیدگی گوجه فرتگی ‪18............................................................................‬‬

‫فرآوری گوجه فرنگی‪20....................................................................................................‬‬

‫برگه گوجه فرنگی خشک شده‪20....................................................................................‬‬

‫پالپ گوجه فرنگی‪22........................................................................................................‬‬

‫گوجه فرنگی پوست گرفته ‪22..............................................................................................‬‬

‫سس گوجه فرنگی‪23........................................................................................................‬‬

‫منابع‪24..............................................................................................................................‬‬

‫‪3‬‬
 ‫مقدمه‬
‫اســتان هرمــزگان در حاشــیه نــوار ســاحلی خلیــج فــارس و دریــای عمــان‪ ،‬بــا دارا بــودن آب و هــوای‬
‫گــرم و مرطــوب در تابســتان و پاییــز و زمســتان بســیار معتــدل‪ ،‬پتانســیل تولیــد خــارج از فصــل بســیاری‬
‫از محصــوالت ســبزی و صیفــی را دارا بــوده و ســهم قابــل توجهــی در تولیــد محصــوالت اســترتژیک‬
‫ســبزی و صیفــی کشــور دارد‪.‬‬
‫تولیــد صیفــی جــات بــه ویــژه محصــوالت خانــواده بادمجانیــان (سوالناســه) در مناطــق مختلــف ایــن‬
‫اســتان در بــازه زمانــی پاییــز و زمســتان صــورت گرفتــه و بخــش اعظــم نیــاز مصــرف کننــدگان داخــل‬
‫کشــور را در فصــول ســرد ســال تامیــن مــی نمایــد‪ .‬یکــی از محصــوالت ایــن خانــواده‪ ،‬گوجــه فرنگــی‬
‫اســت کــه در ایــن مبحــث بــه ذکــر نــکات مهــم و فنــی در خصــوص تولیــد خــارج از فصــل آن در‬
‫شــرایط اســتان هرمــزگان پرداختــه مــی شــود‪.‬‬
‫بــه طــور کلــی گوجــه فرنگــی محصــول فصــل گــرم اســت کــه جهــت رشــد و نمــو و تولیــد محصــول‬
‫نیــاز بــه دمــای ‪ 18-27‬درجــه ســانتی گــراد داشــته و نســبت بــه دماهــای پاییــن حساســیت نشــان‬
‫می‌دهــد‪ .‬متوســط دمــا جهــت پــرورش ایــن محصــول بایســتی باالتــر از ‪ 16‬درجــه باشــد‪ .‬در فصــول‬
‫ســرد ســال در مناطــق معتدلــه ایــن محصــول در شــرایط گلخانـه‌ای پــرورش می‌یابــد‪ .‬بدیــن منظــور از‬
‫ارقــام رشــد نامحــدود (‪ )Indeterminate‬یــا نیمــه محــدود (‪ )Semi determinate‬اســتفاده مــی شــود کــه‬
‫بــا تولیــد گل‪ ،‬رشــد جوانــه انتهایــی آن متوقــف نشــده و بــه طــور مــدام بــه رشــد خــود ادامــه مــی دهــد‪.‬‬
‫در ایــن ارقــام‪ ،‬پــس از ‪ 9‬تــا ‪ 10‬مــاه‪ ،‬ارتفــاع گیــاه بــه بیــش از یــک متــر رســیده و بــا توجــه بــه ایــن کــه‬
‫از فضــای محیــط نیــز جهــت تولیــد اســتفاده مــی گــردد‪ ،‬از پتانســیل تولیــد باالیــی برخــوردار بــوده و‬
‫میــزان عملکــرد آن تــا ‪ 6‬برابــر نیــز گــزارش شــده اســت‪ .‬محصــول ایــن ارقــام عمدتـاً بــه مصــرف تــازه‬
‫خــوری مــی رســد‪.‬‬
‫اســتفاده از ارقــام رشــد نامحــدود یــا نیمــه محــدود منحصــر بــه فضــای گلخانــه نبــوده و از ایــن ارقــام‬
‫در کشــت هــای داربســتی گوجــه فرنگــی در فضــای آزاد (در فصــول گــرم مناطــق معتدلــه و نیــز در‬
‫فصــول پاییــز و زمســتان مناطــق گرمســیر) نیــز اســتفاده مــی گــردد‪ ،‬مشــروط بــر ایــن کــه منطقــه مــورد‬
‫نظــر بادخیــز نبــوده و یــا جهــت مقابلــه بــا بادهــای غالــب تمهیداتــی از قبیــل احــداث بادشــکن اندیشــیده‬
‫شــود‪.‬‬
‫در کشــت معمــول گوجــه فرنگــی در فضــای آزاد‪ ،‬از ارقــام رشــد محــدود (‪ )Determinate‬اســتفاده‬
‫مــی گــردد‪ .‬در ایــن ارقــام بــا تولیــد گل‪ ،‬رشــد جوانــه انتهایــی متوقــف شــده و رشــد جوانــه هــای‬
‫جانبــی منجــر بــه افزایــش رشــد رویشــی بوتــه مــی گــردد‪ .‬ایــن ارقــام محصــول زودرســی تولیــد کــرده‬
‫و در مناطقــی کــه فصــل رشــد کوتــاه اســت کشــت مــی گــردد‪ .‬بوتــه ایــن ارقــام دارای ســاقه اصلــی‬
‫کوتاهــی بــوده و عمدتـاً در کشــت هــای مکانیــزه جهــت اهــداف فــرآوری مــورد بهــره بــرداری قــرار‬
‫مــی گیرنــد‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫در اســتان هرمــزگان کشــت ارقــام رشــد محــدود بــه وفــور و کشــت ارقــام رشــد نامحــدود یــا نیمــه‬
‫محــدود در برخــی مــوارد انجــام مــی شــود‪ .‬در ایــن دســتورالعمل‪ ،‬تمرکــز موضــوع بیشــتر بــر روی‬
‫ارقــام رشــد محــدود اســت‪ .‬در حــال حاضــر یکــی از مهمتریــن معیارهــای انتخــاب رقــم مــورد کشــت‬
‫در گوجــه فرنگــی در منطقــه هرمــزگان‪ ،‬مقاومــت بــه ویــروس پیچیدگــی و زردی بــرگ گوجــه‬
‫فرنگــی (ســرجمک) اســت‪ .‬در ایــن رابطــه چنــد ســالی اســت ارقــام مختلــف وارد و مــورد ارزیابــی‬
‫قــرار گرفتــه اســت‪ .‬در ایــن راســتا‪ ،‬تهیــه بــذر از فروشــگاههای معتبــر همــراه بــا فاکتــور رســمی امــری‬
‫الزم و ضــروری اســت‪.‬‬

‫تولید نشاء‬
‫جهــت تولیــد نشــاء گوجــه فرنگــی از ســینی هــای کشــت اســتفاده مــی شــود‪ .‬معمــوالً جهــت تولیــد‬
‫نشــاء بــراي ســبزيجات کنــد رشــد نظيــر گوجــه فرنگــي‪ ،‬فلفــل و کلــم از ســيني هــاي بــا ســلولهاي‬
‫کوچــک و در مــورد ســبزيجات ســريع الرشــد نظيــر خيــار‪ ،‬خربــزه‪ ،‬کــدو و هندوانــه از ســيني هــاي‬
‫کشــت بــا ســلول بزرگتــر اســتفاده مــي شــود‪ .‬در ایــن رابطــه بهتریــن ســینی کشــت جهــت تولیــد نشــاء‬
‫گوجــه فرنگــی ســینی هــای کشــت ‪ 105‬ســلولی اســت کــه ابعــادی حــدود ‪ 55×28‬ســانتی متــر داشــته و‬
‫حجــم هــر ســلول آن ‪ 45‬ســانتی متــر مکعــب اســت‪ .‬در اســتفاده از ســینی هایــی بــا تعــداد ســلول بیشــتر‬
‫بــه دلیــل تراکــم بــاالی نشــاء‪ ،‬نــور بــه انــدازه کافــی بــه نشــاء هــا نرســیده و علفــی مــی شــوند‪ .‬در مقابل‪،‬‬
‫ســینی هایــی بــا تعــداد ســلول کمتــر‪ ،‬بــا وجــود مرغوبیــت نشــاء در آنهــا از نظــر اقتصــادی مقــرون بــه‬
‫صرفــه نمــی باشــند‪ .‬مخلــوط کشــت مــورد اســتفاده در ســيني هــاي کشــت شــامل پيــت مــاس‪ ،‬ورمــي‬
‫کواليــت‪ ،‬کوکوپيــت‪ ،‬پوســت کاج و ديگــر مــواد آلــي مــي باشــد‪ .‬ايــن مــواد معمــوالً حــاوي مقــداري‬
‫مــواد غذايــي و عــاري از آفــات و بيماري‌هــا بــوده و بــه خوبــي آب را در خــود نگــه مــي دارنــد‪.‬‬
‫اســتفاده از ورمــي کواليــت بــه تنهايــي موجــب ضعــف نشــاء مــي شــود زيــرا از نظــر مــواد غذايــي‬
‫چنــدان غنــي نيســت‪ .‬مخلــوط کشــت بايســتي داراي زهکــش مناســب بــوده و عــاري از پاتــوژن هــاي‬
‫بيمــاري‌زا باشــد‪ pH .‬محيــط کشــت بايــد بيــن ‪ 5/5‬تــا ‪ 6/5‬باشــد (‪ .)2001 ,McClurg‬محيــط كشــت‬
‫مــورد اســتفاده جهــت توليــد نشــاء بايــد داراي بافتــي يكنواخــت‪ ،‬بــا چســبندگي الزم و داراي زهكــش‬
‫مناســب باشــد‪ .‬زهكــش كامــل از تجمــع زيــاد آب جلوگيــري كــرده و اكســيژن كافــي در اختيــار نشــاء‬
‫قــرار مــي دهــد‪ .‬بــه علــت محــدود بــودن فضــاي گلدانهــاي نشــاء‪ ،‬خــاك موجــود در آنهــا بايــد مــواد‬
‫غذايــي و آلــي مــورد نيــاز گيــاه را تــا زمــان انتقــال نشــاء بــه زميــن اصلــي داشــته باشــد‪ .‬بهتريــن مــاده‬
‫بــراي بســتر نشــاء‪ ،‬پيــت مــاس (‪ )Peat moss‬مــي باشــد‪ .‬در محيــط متخلخــل و پنبــه اي شــكل پيــت‬
‫مــاس‪ ،‬بــذر زودتــر ســبز شــده و امــكان گســترش ريشــه زيادتــر اســت (جعفرنیــا و همائــی‪ .)1385 ،‬پيت‬
‫مــاس کــه از خــزه اســفاگنوم يــا هيپنــوم تهيــه مــي شــود بــه رنــگ خرمايــي روشــن تــا قهــوه اي بــوده و‬
‫داراي محتــواي نیتــروژن ‪ 0/6‬تــا ‪ 1/4‬درصــد مــي باشــد‪ .‬باالتريــن ظرفيــت نگهــداري آب در بيــن بقيــه‬
‫پيــت هــا را داشــته و تــا ‪ %60‬حجــم خــود آب نگــه مــي دارد‪ .‬پيــت مــاس حاصــل از خــزه اســفاگنوم‬

‫‪5‬‬
‫خاصيــت اســيدي بــا ‪ =pH 3-4‬داشــته و نيــاز بــه ‪ 8‬تــا ‪ 20‬کيلوگــرم ســنگ آهــک در متــر مکعــب دارد‬
‫تــا ‪ pH‬آن مناســب رشــد گيــاه شــود‪ ،‬هــر چنــد در مناطقــي کــه داراي آب ســنگين حــاوي کلســيم‬
‫اســت ممکــن اســت ‪ pH‬پاييــن ايــن مــاده مناســب باشــد (ســازمان پارکهــا و فضــای ســبز‪ .)1374 ،‬کهــن‬
‫مــو و خليفــه (‪ )1386‬در بررســي تأثيــر بســترهاي کشــت مختلــف روي توليــد نشــاء گوجــه فرنگــي‬
‫در شــرايط گلخانــه پالســتيکي‪ ،‬از محيــط کشــت هــاي حــاوي پيــت مــاس‪ ،‬کمپوســت خرمــا (‪)%75‬‬
‫‪ +‬ورمــي کواليــت (‪ ،)%25‬کوکوپيــت‪ ،‬کمپوســت خرمــا‪ ،‬خــاک باغچــه‪ ،‬کمپوســت خرمــا (‪+ )%50‬‬
‫پيــت مــاس (‪ ،)%50‬کمپوســت خرمــا (‪ + )%50‬کوکوپيــت (‪ )%50‬و خاک‌بــرگ معمولــي اســتفاده‬
‫کردنــد‪ .‬نتايــج نشــان داد کــه مــدت ســبز شــدن بــذر در خــاک بــرگ معمولــي ‪ 4‬روز و در پيــت مــاس‬
‫‪ 8‬روز بــود‪ .‬بــا ايــن حــال در تمــام صفــات بررســي شــده پيــت مــاس بهتريــن تيمــار تشــخيص داده شــد‬
‫(کهــن مــو و خلیفــه‪.)1386 ،‬‬
‫جهــت افزایــش تخلخــل محیــط ریشــه و هوادهــی بهتــر محیــط کشــت‪ ،‬پراليــت جانشــين خوبــي بــه‬
‫جــاي شــن بــراي تأميــن تهويــه در محيــط ريشــه اســت‪ .‬بدیــن منظــور اســتفاده از ‪ 20‬درصــد پرالیــت در‬
‫مخلــوط بــا پیــت مــاس محیــط مناســبی جهــت تولیــد نشــاء گوجــه فرنگــی محســوب مــی شــود‪.‬‬
‫معمــوالً در کیســه هــای حــاوی پیــت مــاس بــه دلیــل داشــتن مقــدار کمــی رطوبــت‪ ،‬کلوخــه هایــی‬
‫مشــاهده مــی شــود کــه بــا الــک کــردن مــی تــوان آنهــا را جــدا و در صــورت امــکان بعــد از نــرم‬
‫کــردن و الــک مجــدد مــورد اســتفاده قــرار داد‪ .‬در برخــی مــارک هــای تجــاری پیــت مــاس امــکان‬
‫نــرم کــردن کلوخــه هــای الــک شــده وجــود نداشــته و ایــن کلوخــه هــا در ســینی هــای کشــت قابــل‬
‫اســتفاده نیســتند‪.‬‬
‫پــس از آمــاده ســازی محیــط کشــت (پیــت مــاس ‪ 20 +‬درصــد پرالیــت)‪ ،‬اقــدام بــه پــر کــردن ســینی‬
‫هــای کشــت مــی گــردد‪ .‬بدیــن ترتیــب کــه بعــد از پــر کــردن آنهــا‪ ،‬عمل فشــرده ســازی انجــام و فضای‬
‫خالــی آنهــا مجــددا ً بــا محیــط کشــت پــر می¬شــود‪ .‬پــس از پــر کــردن ســینی هــا‪ ،‬آبیــاری اولیــه بــا ســر‬
‫آبپــاش جهــت فشــرده ســازی نهایــی‪ ،‬طــوری انجــام می¬شــود کــه محیــط کشــت هــا از ســینی بیــرون‬
‫ریختــه نشــوند‪ .‬ســپس عملیــات کشــت بــذر انجــام و پــس از پوشــاندن روی بذرهــا بــا محیــط کشــت‪،‬‬
‫آبیــاری بعــد از کشــت انجــام و ســینی هــا در مکانــی دارای ســایه نگهــداری مــی گردنــد‪.‬‬
‫در اســتان هرمــزگان عملیــات تولیــد نشــاء از اواخــر مــرداد مــاه انجــام مــی شــود‪ .‬در ایــن بــازه زمانــی‬
‫دمــای هــوا بســیار بــاال بــوده و احتمــال وقــوع بادهــای گــرم و ســوزان وجــود دارد‪ .‬بدیــن منظــور مــکان‬
‫نگهــداری ســینی هــای کشــت شــده بایســتی ســایه دهــی شــود‪ .‬بدیــن منظــور ســینی هــا در کرتهایــی بــه‬
‫عمــق ســینی هــای کشــت تهیــه و ســینی هــا درون آنهــا قــرار داده و ســایبانی بــا بــرگ درخــت خرمــا‬
‫(پیــش نخــل) ایجــاد مــی گــردد‪ .‬در روزهــای اولیــه کشــت بــذر تــا قبــل از ســبز شــدن بــذور‪ ،‬مــی تــوان‬
‫بــرگ درخــت خرمــا را مســتقیماً روی ســینی هــای کشــت قــرار داده تــا رطوبــت موجــود در محیــط‬
‫کشــت حفــظ شــده و عملیــات جــذب آب توســط بذرهــا بــه خوبــی صــورت پذیــرد‪ .‬حتــی المقــدور‬

‫‪6‬‬
‫آبیــاری ســینی هــا تــا قبــل از ســبز شــدن بذرهــا بــه صــورت روزانــه و بــه مقــدار متوســط انجــام پذیــرد‪.‬‬
‫پــس از ســبز شــدن بــذور‪ ،‬بهتــر اســت آبیــاری از پاییــن انجــام شــود تــا پاشــش آب روی نشــاءها‬
‫شــرایط بــروز بیماری‌هــا را فراهــم ننمایــد‪.‬‬
‫بدیــن منظــور بــا آبیــاری کــرت هــای محتــوی ســینی هــا‪ ،‬مکــش آب توســط محیــط کشــت انجــام و‬
‫آبیــاری نشــاءها بــدون خیــس شــدن بوتــه هــا امکان‌پذیــر مــی گــردد‪ .‬بــا شــروع رشــد رویشــی نشــاء هــا‬
‫میــزان ســایه دهــی روی آنهــا تقلیــل مــی یابــد تــا نــور کافــی بــه آنهــا برســد و از رقابــت نــوری و علفــی‬
‫شــدن نشــاء هــا جلوگیــری شــود‪ .‬طــول مــدت خزانــه گیــری گوجــه فرنگــی بیــن ‪ 30‬تــا ‪ 35‬روز بــوده‬
‫کــه در ایــن مــدت آبیــاری بــه موقــع امــری ضــروری اســت‪.‬‬
‫از مهمتریــن مشــکالت موجــود در خزانــه گیــری گوجــه فرنگــی‪ ،‬حملــه آفــات و بیماریهــا اســت‪ .‬ملــخ‬
‫در مراحــل اولیــه رشــد‪ ،‬بــا تغذیــه از برگهــای لپــه ای خســارت عمــده ای بــه خزانــه گوجــه فرنگــی‬
‫وارد مــی کنــد‪ .‬پاشــیدن طعمــه مســموم (ســبوس رطوبــت دار شــده ‪ +‬ســوین یــا کارباریــل) در اطــراف‬
‫خزانــه یکــی از راههــای کنتــرل ایــن آفــت اســت‪ .‬پرنــده معــروف جیرفتــی (کمنزیــل) نیــز از جملــه‬
‫مهمتریــن آفــات خزانــه هــای گوجــه فرنگــی در منطقــه هرمــزگان محســوب مــی شــود کــه از گیاهچــه‬
‫هــای گوجــه فرنگــی تغذیــه و خســارت ایجــاد مــی کنــد‪ .‬فنــس و تــوری کشــی اطــراف خزانــه بهتریــن‬
‫راه کنتــرل ایــن پرنــده اســت‪.‬‬
‫دمــای بــاال و نیــز رطوبــت نســبی بــاالی هــوا در منطقــه هرمــزگان در زمــان تولیــد نشــاء گوجــه‬
‫فرنگــی‪ ،‬احتمــال وقــوع آلودگــی هــای قارچــی را افزایــش داده کــه بــا اســتفاده از قارچ‌کــش هــای‬
‫پیشــگیرانه نظیــر کاربندازیــم مــی تــوان از شــیوع آن جلوگیــری نمــود‪ .‬تغذیــه نشــاءها در طــول مــدت‬
‫خزانــه گیــری بــا اســتفاده از کودهــای حــاوی عناصــر پرنیــاز و کــم نیــاز قابــل حــل در آب مــی توانــد‬
‫موجبــات تولیــد نشــاء قــوی و مناســب را فراهــم نمایــد‪.‬‬

‫آماده سازی بستر کشت‬

‫عملیــات آمــاده ســازی زمیــن اصلــی بــا شــخم و دیســک و مالــه کشــی در زمــان گاورو بــودن زمیــن‬
‫آغــاز و براســاس سیســتم کشــت آمــاده ســازی تکمیلــی صــورت مــی پذیــرد‪ .‬در مناطــق جنوبــی کشــور‬
‫بخصــوص اســتان هرمــزگان تنــوع وســیعی از نظــر بافــت خــاک و کیفیــت خــاک و آب وجــود دارد‪.‬‬
‫ا ســنگالخی‬ ‫کشــت گوجــه فرنگــی در منطقــه هرمــزگان در طیــف وســیعی از زمیــن هــا از مناطــق کامـ ً‬
‫تــا مناطقــی بــا بافــت خــاک مناســب انجــام مــی شــود‪ .‬در مناطقــی کــه کیفیــت آب آبیــاری مناســب‬
‫باشــد کشــت بــه صــورت نــواری و اســتفاده از لولــه هــای تیــپ مرســوم و متــداول اســت‪ .‬بــا کاهــش‬
‫کیفیــت آب آبیــاری‪ ،‬بــه دلیــل مســدود شــدن روزنــه هــای لولــه هــای آبیــاری‪ ،‬تأمیــن آب گیاهــان‬
‫ا در برخــی مــوارد تنــش رطوبتــی ایجــاد مــی گــردد‪ .‬بدیــن منظــور در‬ ‫دچــار مشــکل شــده و عم ـ ً‬
‫مناطقــی بــا کیفیــت آب و خــاک پاییــن‪ ،‬کشــت بــه صــورت جــوی و پشــته ای و بــا بهــره گیــری از‬
‫آبیــاری نشــتی مرســوم اســت‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫در روش آبیــاری قطــره ای زمیــن بــه پشــته هایــی بــه عــرض ‪ 1‬متــر تقســیم شــده و نوارهــای تیــپ روی‬
‫پشــته قــرار گرفتــه و کشــت نشــاء بــه صــورت دو طرفــه و یــک در میــان بــه فاصلــه ‪ 50-70‬ســانتی متــر‬
‫از هــم صــورت مــی پذیــرد‪ .‬فواصــل بیــن پشــته هــا معمــوالً ‪ 1/5‬تــا ‪ 2‬متــر در نظــر گرفتــه مــی شــود تــا‬
‫عبــور و مــرور افــراد و ادوات بــه ســهولت امکان‌پذیــر باشــد‪ .‬طــول خطــوط کشــت بــا توجــه بــه نــوع‬
‫لولــه مــورد اســتفاده بیــن ‪ 100-150‬متــر در نظــر گرفتــه مــی شــود‪ .‬در روش کشــت نشــتی‪ ،‬زمیــن بــه‬
‫جــوی و پشــته هایــی بــه عــرض جــوی ‪ 60‬ســانتی متــر و عــرض پشــته ‪ 1‬متــر تقســیم و عملیــات کشــت‬
‫نشــاء بــه فواصــل ‪ 50‬ســانتی متــر در محــل داغــاب انجــام مــی شــود‪.‬‬

‫انتقال نشاء‬
‫پــس از ‪ 30-35‬روز‪ ،‬نشــاءها بــه زمیــن اصلــی منتقــل مــی شــوند‪ .‬چنــد روز قبــل از انتقــال‪ ،‬ســایه بــان‬
‫روی خزانــه بــه مــرور حــذف مــی گــردد تــا عمــل مقــاوم ســازی (ســازگاری) صــورت پذیــرد‪.‬‬

‫خصوصيات فيزيكي و شيميايي خاك‌هاي مناسب جهت كشت گوجه فرنگي‬

‫رشــد گيــاه گوجــه فرنگــي بــر اثــر رطوبــت زيــاد خــاك‪ ،‬مختــل خواهــد شــد‪ ،‬لــذا بهتريــن خاكهــا‬
‫بــراي كشــت ايــن گيــاه خاكهــاي بــا بافــت ســبك (شــني و لومــي شــني) مــي باشــد‪ .‬در صــورت عــدم‬
‫تهويــه مناســب خــاك‪ ،‬ممكــن اســت بتــوان بــا مخلــوط كــردن مقاديــر كافــي كــود حيوانــي پوســيده‬
‫از طريــق شــخم عميــق بــا خــاك مــورد نظــر ايــن نقيصــه را بــر طــرف نمــود‪ .‬مناســب تريــن ‪ pH‬بــراي‬
‫خاكهــاي زيــر كشــت گوجــه فرنگــي نيــز ‪ 6‬تــا ‪ 7‬مــي باشــد‪ .‬در صورتــي كــه ‪ pH‬خــاك كمتــر يا بيشــتر‬
‫از ايــن محــدوده باشــد‪ ،‬بايســتي عناصــر غذايــي را كــه بــر اثــر ايــن ‪ pH‬نامناســب غيــر قابــل جذب شــده‬
‫يــا جــذب و انتقــال آنهــا مختــل مــي شــود‪ ،‬از طريــق مصــرف كودهــاي شــيميايي حــاوي آن عناصــر در‬
‫دســترس گيــاه قــرار داد‪ .‬از ميــان عناصــر مذكــور مي‌تــوان بــه عناصــر كــم نیــاز اشــاره نمــود كــه در‬
‫‪ pH‬هــاي بــاالي ‪ 7‬تشــكيل رســوب داده و قابليــت جــذب آن كاهــش مــي يابــد‪ .‬آهــن‪ ،‬منگنــز‪ ،‬روي‬
‫و مــس از ايــن جملــه انــد‪.‬‬
‫آســتانه تحمــل گوجــه فرنگــي بــه شــوري خــاك ‪ 2/5 ،‬دســي زيمنــس بــر متــر مــي باشــد‪ ،‬هــر چنــد‬
‫كــه در عمــل‪ ،‬گيــاه گوجــه فرنگــي قــادر بــه تحمــل شــوري‌هاي بــه مراتــب باالتــر از ايــن مقــدار‬
‫مــي باشــد‪ .‬بــه هــر حــال بــا اصــاح مديريــت مزرعــه مــي تــوان در زمينهايــي بــا شــوري ‪ 6‬دســي‬
‫زيمنــس برمتــر نيــز ايــن گيــاه را پــرورش داد‪ .‬يكــي از روش‌هــاي مديريتــي فــوق الذكــر‪ ،‬افزايــش عمق‬
‫آبيــاري وشستشــوي نمك‌هــاي اليــه زراعــي خــاك از طريــق شستشــو مــي باشــد‪ .‬هــم چنيــن مصــرف‬
‫كودهــاي شــيميايي مناســب بــه خصــوص كودهــاي حــاوي عناصــر نيتــروژن‪ ،‬پتاســیم‪ ،‬سیلیســیوم‪ ،‬روي‬
‫و آهــن مــي توانــد اثــرات ســوء ناشــي از شــوري خــاك را تــا حــدودي تعديــل كنــد‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫مقادير مناسب كودهاي شيميايي مورد نياز گوجه فرنگي‬
‫حــدود بحرانــي عناصــر غذايــي در خــاك و حــد مطلــوب عناصــر غذايــي در بــرگ بــراي گيــاه گوجــه‬
‫فرنگــي در اســتان هرمــزگان تاكنــون تعييــن نشــده اســت امــا بــر اســاس تحقيقــات انجــام شــده توســط‬
‫محققــان موسســه تحقيقــات خــاك و آب‪ ،‬ميــزان بهينــه مصــرف كودهــاي حــاوي عناصــر پــر مصــرف‬
‫بــراي رســيدن بــه حداكثــر عملكــرد ايــن گيــاه در مزرعــه اي كــه مديريــت بهينــه زراعــت و كنتــرل‬
‫آفــات و بيماريهــاي گياهــي و آبيــاري در آن رعايــت شــده و شــرايط مســاعد خــاك و آب بــراي‬
‫پــرورش آن فراهــم اســت‪ ،‬بــه صــورت جــدول زيــر مــي باشــد‪:‬‬

‫جدول‪ -1‬توصیه کودهای عناصر پرمصرف برای گیاه گوجه فرنگی بوته ای‬

‫پتاسيم‬ ‫فسفر‬ ‫نيتروژن‬

‫سولفات پتاسيم‬ ‫پتاسيم خاك‬ ‫سوپر فسفات تريپل‬ ‫فسفر خاك‬ ‫اوره‬ ‫كربن آلي خاك‬
‫(كيلوگرم در هكتار)‬ ‫(ميلي گرم در كيلوگرم)‬ ‫(كيلوگرم در هكتار)‬ ‫(ميلي گرم در كيلوگرم)‬ ‫(كيلوگرم در هكتار)‬ ‫(درصد)‬
‫‪050‬‬ ‫كمتر از ‪050‬‬ ‫‪050‬‬ ‫كمتر از ‪5‬‬ ‫‪050‬‬ ‫كمتر از ‪0/5‬‬
‫‪050‬‬ ‫‪050-000‬‬ ‫‪000‬‬ ‫‪5-00‬‬ ‫‪050‬‬ ‫‪0/5 – 0/0‬‬
‫‪000‬‬ ‫‪000-000‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪00-05‬‬ ‫‪050‬‬ ‫‪0/0- 0/5‬‬
‫‪0‬‬ ‫بيشتر از ‪000‬‬ ‫‪0‬‬ ‫بيشتر از ‪05‬‬ ‫‪000‬‬ ‫بيشتر از ‪0/5‬‬

‫در مــورد ميــزان بهينــه كودهــاي حــاوي عناصــر كــم نیــاز الزم بــراي كشــت گوجــه فرنگــي نيــز در‬
‫اســتان تاكنــون تحقيقاتــي انجــام نشــده اســت‪ .‬امــا بــا توجــه بــه درصــد بــاالي كربنــات كلســيم موجــود‬
‫در خاكهــاي منطقــه و ‪ pH‬قليايــي اكثريــت قريــب بــه اتفــاق آنهــا مــي تــوان نتيجــه گرفــت كــه مصــرف‬
‫عناصــر آهــن‪ ،‬روي ‪ ،‬منگنــز و مــس بــراي رشــد بهينــه گوجــه فرنگــي ضــروري مــي باشــد‪ .‬بــه ايــن‬
‫منظــور توصيــه مــي شــود از كودهــاي ســولفات روي‪ ،‬ســولفات منگنــز و ســولفات مــس بــه ترتيــب‬
‫بــه ميــزان ‪ 40 ، 50‬و ‪ 20‬كيلوگــرم در هكتــار قبــل از كاشــت اســتفاده كــرد‪ .‬كــود ســولفات آهــن را‬
‫نيــز بايســتي پــس از ظهــور برگهــا بــا غلظــت ‪ 4‬تــا ‪ 5‬در هــزار بــا فواصــل ‪ 15‬روز و بيــن ‪ 2‬تــا ‪ 4‬مرتبــه‬
‫محلول‌پاشــي كــرد‪ .‬در صــورت بــروز عالئــم كمبــود عناصــر روي‪ ،‬منگنــز و مــس در برگهــاي گوجــه‬
‫فرنگــي مــي تــوان كــود كامــل ميكــرو حــاوي ايــن ســه عنصــر را نيــز بــا غلظــت ‪ 3‬در هــزار مصــرف‬
‫كــرد تــا كمبــود بــر طــرف شــود‪ .‬هــم چنيــن بــراي جــذب بهتــر عناصــر غذايــي در خــاك‪ ،‬بايســتي‬
‫ا پوســيده بــه ميــزان‬‫كــود گوگــرد كشــاورزي بــه ميــزان ‪ 500‬كيلوگــرم در هكتــار و كــود دامــي كامـ ً‬
‫ا بــا خــاك مخلــوط نمــود‪ .‬زمــان‬ ‫‪ 30‬تــن در هكتــار قبــل از كاشــت بــه خــاك اضافــه و بــا شــخم كامـ ً‬
‫مصــرف كــود گوگــرد بايســتي حداقــل ‪ 1‬تــا ‪ 2‬مــاه قبــل از كاشــت باشــد تــا فرصــت كافــي بــراي‬
‫اكســيد شــدن گوگــرد فراهــم باشــد و اضافــه كــردن مايــه تلقيــح تيوباســيلوس بــه منظــور تســريع در‬
‫اكسيداســيون نيــز ضــروري اســت‪ .‬ميــزان مصــرف مايــه تلقيــح تيــو باســيلوس يــك بســته ‪ 500‬گرمــي‬
‫بــه ازاء هــر ‪ 25‬كيلوگــرم گوگــرد مــي باشــد‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫نوع كودهاي الزم در كشت گوجه فرنگي‬
‫بهتريــن كــود نيتروژنــی بــراي كشــت گوجــه فرنگــي كــود اوره مــي باشــد‪ ،‬زيــرا هــم درصــد بــاالي‬
‫نيتــروژن دارد (‪ )%46‬و هــم بــه دليــل دانــه اي بــودن بــه راحتــي مــي تــوان آن را بطــور يكنواخــت در‬
‫ســطح مزرعــه پخــش نمــود‪ .‬هــم چنيــن ايــن كــود بــه راحتــي در آب آبيــاري حــل مي‌شــود و مــي‬
‫تــوان آن را هــم از طريــق پخــش در ســطح مزرعــه و هــم سيســتم آبيــاري مصــرف كــرد‪ .‬مهــم تريــن‬
‫ويژگــي مثبــت ايــن كــود نيــز ســاخت داخــل بــودن آن اســت‪.‬‬
‫مناســب تريــن كــود فســفری بــراي مــزارع گوجــه فرنگــي‪ ،‬ســوپر فســفات تريپــل و يــا در صــورت‬
‫دسترســي‪ ،‬بيوفســفات طاليــي اســت‪ .‬در حــال حاضــر بيشــتر از كــود فســفات آمونيــم بــراي تاميــن‬
‫فســفر مــورد نيــاز گيــاه اســتفاده مــي شــود كــه بــه داليــل زيــر اشــكال دارد‪:‬‬
‫قيمت فسفات آمونيم بيشتر از سوپر فسفات تريپل است‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪ -2‬كــود بيوفســفات طاليــي بــه دليــل دارا بــودن مــاده آلــي و گوگــرد بــراي اصــاح خاكهــاي‬
‫آهكــي و قليايــي‪ ،‬مناســب تــر اســت ضمــن اينكــه قابليــت توليــد ايــن كــود در كشــور وجــود دارد امــا‬
‫فســفات آمونيــم را عمدتــاً بايســتي از خــارج از كشــور وارد كــرد‪.‬‬
‫بــراي تاميــن پتاســيم مــورد نيــاز گوجــه فرنگــي معمــوالً از دو نــوع كــود ســولفات پتاســيم و كلــرور‬
‫پتاســيم اســتفاده مــي كننــد امــا در منطقــه هرمــزگان كــه درصــد قابــل توجهــي از خاكهــا و آبهــا شــور‬
‫هســتند‪ ،‬بهتــر اســت از كــود ســولفات پتاســيم اســتفاده شــود‪.‬‬
‫شــكل مناســب كودهــاي حــاوي عناصــر كــم نیــاز بــراي كاربــرد در هرمــزگان ‪ ،‬شــكل ســولفاتی‬
‫آنهاســت‪ .‬ســولفات آهــن‪ ،‬ســولفات روي‪ ،‬ســولفات منگنــز و ســولفات مــس‪ ،‬هــم بــه دليــل ارزان‬
‫قيمــت و ســاخت داخــل بــودن و هــم بــه جهــت تاثيــر مطلــوب بنيــان ســولفات بــر ‪ pH‬خاكهــاي آهكي‬
‫منطقــه‪ ،‬مناســب تريــن كودهــاي حــاوي عناصــر كــم مصــرف مــي باشــند‪ ،‬بــه شــرطی کــه مــورد تأییــد‬
‫موسســه تحقیقــات خــاک و آب کشــور باشــد‪ .‬در صورتــی کــه شــماره ثبــت بــر روی بســته کــودی‬
‫باشــد‪ ،‬بــا مراجعــه بــه ســایت موسســه تحقیقــات خــاک و آب بــه آدرس ‪ www.kswri.ir‬می‌تــوان‬
‫کیفیــت مــاده کــودی را مشــخص کــرد‪ .‬بديهــي اســت شــکل كالتــه آهــن و روي‪ ،‬بــه دليــل قابليــت‬
‫جــذب بــاال توســط گيــاه مــي توانــد گزينــه خوبــي بــراي تاميــن ايــن دو عنصــر در گيــاه باشــد‪ ،‬امــا‬
‫غالب ـاً قيمــت گــران ايــن كودهــا توجيــه اقتصــادي مصــرف آنهــا را بــا اشــكال روبــرو مــي كنــد‪ .‬در‬
‫مــورد كودگوگــرد نيــز تمــام انــواع كودهــاي گوگــرد دار موجــود مناســب هســتند ولــي انــواع پــودري‬
‫بــه دليــل قابليــت اختــاط بــاال و نيــز ســطح تمــاس زيــاد و در نهایــت اكسيدشــدن ســريع‌تر‪ ،‬ارجحيــت‬
‫ا پوســيده و پــودري باشــد تــا بتوانــد بــه بهبــود‬‫دارنــد‪ .‬كــود دامــي مــورد اســتفاده نيــز بايســتي كام ـ ً‬
‫خــواص فيزيكــي خــا ك و افزايــش قابليــت نگهــداري آب و عناصــر غذايــي كمــك كنــد‪.‬‬

‫روش صحيح مصرف كود در مزرعه گوجه فرنگي‬

‫روش صحيــح مصــرف كــود اوره آن اســت كــه يــك چهــارم كل كــود مــورد نيــاز‪ ،‬در هنــگام كاشــت‬

‫‪10‬‬
‫بــذر يــا نشــاء بــر روي ســطح مزرعــه بصــورت يكنواخــت پخــش و ســپس بــا شــخم ســطحي يــا توســط‬
‫ديســك بــه زيــر خــاك بــرده شــود‪ .‬باقيمانــده كــود اوره را نيــز مــي تــوان يــا از طريــق سيســتم آبيــاري‬
‫مصــرف نمــود و يــا در بيــن رديفهــاي كاشــت پاشــيده و بالفاصلــه آبيــاري ســبك انجــام داد‪.‬‬
‫بهتريــن روش كاربــرد كــود ســوپر فســفات تريپــل و ســولفات پتاســيم بصــورت نــواري مــي باشــد‪.‬‬
‫بــه ايــن صــورت كــه در كشــت نشــايي‪ ،‬كــود را در فاصلــه ‪ 10‬ســانتي متــر كنــار و پاييــن تــر از محــل‬
‫نشــاء و در كشــت مســتقيم كــود را در فاصلــه حــدود ‪ 5‬ســانتي متــر كنــار و پاييــن تــر از محــل بــذر‬
‫قــرار داده و ســپس یــک آبيــاري ســبك انجــام مــي شــود‪ .‬در صــورت كــود دهــي بصــورت نــواري‪،‬‬
‫ميــزان مصــرف كــود نســبت بــه روش پخــش در كل ســطح مزرعــه دو ثلــث تــا نصــف خواهــد شــد‪.‬‬
‫كــود بيوفســفات طاليــي را بايســتي قبــل از كشــت در ســطح مزرعــه پخــش و بــا شــخم ســطحي بــه زيــر‬
‫خــاك بــرد‪ .‬كودهــاي حــاوي عناصــر كــم مصــرف را مــي تــوان بصــورت نــواري‪ ،‬مشــابه آنچــه در‬
‫مــورد كودهــاي ســولفات پتاســيم و ســوپر فســفات تريپــل گفتــه شــد‪ ،‬مصــرف كــرد‪ .‬امــا در صــورت‬
‫عــدم امــكان كاربــرد از بــه شــیوه نــواري‪ ،‬مــي تــوان قبــل از كاشــت‪ ،‬مقاديــر مــورد نيــاز كودهــاي‬
‫مذكــور را بطــور يكنواخــت در ســطح مزرعــه پخــش و ســپس بــا شــخم ســطحي يــا ديســك بــه زيــر‬
‫خــاك بــرد‪.‬‬
‫مصــرف خاكــي تنهــا راه مصــرف كودهــاي مختلــف نیســت‪ .‬در مــورد كودهايــي نظيــر عناصــر ريــز‬
‫مغــذي مي‌تــوان در طــول رشــد گيــاه و پــس از ظهــور برگ‌هــا‪ ،‬محلول‌پاشــي بــر روي بــرگ و ســاقه‬
‫بــا غلظــت توصیــه شــده توســط شــرکت ســازنده کــود انجــام داد‪ .‬بســته بــه ظهــور عاليــم كمبــود‬
‫عناصــر‪ ،‬تعــداد دفعــات ايــن محلول‌پاشــي از ‪ 2‬تــا ‪ 5‬مرتبــه (بــه فاصلــه حــدود ‪ 15‬روز) متغيــر مــي‬
‫باشــد‪ .‬بايســتي توجــه داشــت كــه محلول‌پاشــي در ســاعات اوليــه صبــح يــا پــس از غــروب آفتــاب كــه‬
‫دمــا پاييــن تــر اســت صــورت گيــرد‪ .‬هــم چنيــن در زمــان محلول‌پاشــي هــوا بایــد آرام باشــد‪ ،‬زيــرا‬
‫ريــزش قطــرات محلــول كــودي بــر اثــر وزش بــاد‪ ،‬ســبب بــاد بردگــی محلــول و درنتیجــه كاهــش‬
‫چشــمگير جــذب عناصــر توســط گيــاه خواهــد شــد‪ .‬اضافــه كــردن ســيتووات يــا مايــع ظرفشــويي بــه‬
‫ميــزان ‪ 0/2‬در هــزار بــه منظــور هــدر روي كمتــر محلــول كــودي و چســبندگي بيشــتر محلــول بــه ســطح‬
‫زيريــن و رويــي بــرگ نيــز موثــر خواهــد بــود‪.‬‬
‫برخــي از كودهــا را مــي تــوان همــراه بــا سيســتم آبيــاري در اختيــار گيــاه قــرار داد‪ .‬ايــن روش بــه‬
‫خصــوص در مــورد كــود اوره كــه بهتــر اســت در خاكهــاي ســبك تقســيم کــود بایــد دفعــات بيشــتري‬
‫انجــام شــود‪ .‬البتــه كودهايــي كــه بــه دليــل ناخالصــي زيــاد و يــا بــه واســطه ماهيــت شــيميايي خــود‪،‬‬
‫ســبب ايجــاد گرفتگــي در قطــره چكانهــا و لولــه هــاي سيســتم آبيــاري مــي شــوند را نبايســتي از ايــن‬
‫طريــق مصــرف كــرد‪ .‬بطــور مثــال در صــورت اســتفاده از ســوپر فســفات تريپــل از روش كــود آبيــاري‪،‬‬
‫بنيــان فســفات موجــود در ايــن كــود بــا كلســيم و منيزيــم فــراوان موجــود در آب آبيــاري رســوب داده‬
‫و موجــب گرفتگــي مجراهــاي سيســتم آبيــاري خواهــد شــد‪ .‬هــم چنيــن مشــاهده شــده كــه مصــرف‬
‫نوعــي كــود كامــل ميكــرو بــا ناخالصــي زيــاد و قابليــت انحــال نامناســب‪ ،‬در سيســتم آبيــاري ايجــاد‬
‫گرفتگــي و اختــال نمــود ه اســت‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫زمان صحيح مصرف كودها در مزرعه گوجه فرنگي‬
‫بــا توجــه بــه حالليــت بــاالي كــود اوره و ســبك بــودن بافــت غالــب خاكهــاي اســتان‪ ،‬بايســتي كــود‬
‫اوره را حداقــل در ‪ 4‬نوبــت مصــرف نمــود‪ .‬يــك چهــارم كــود مذكــور بايــد بــا فاصلــه كوتاهــي پــس‬
‫از كاشــت و يــا در هنــگام كاشــت بــذر يــا نشــاء مصــرف شــود‪ .‬در مــورد بقيــه كــود نيــز بايســتي‬
‫يــك چهــارم قبــل از گلدهــي و يــك دوم باقيمانــده در دو نوبــت پــس از گلدهــي در اختيــار گيــاه‬
‫قــرار گيــرد‪ .‬زمــان مصــرف كودهــاي ســولفات پتاســيم ‪ ،‬ســوپر فســفات تريپــل‪ ،‬بيوفســفات طاليــي‪،‬‬
‫كودهــاي ريــز مغــذي و گوگــرد و كــود دامــي قبــل از كاشــت مــي باشــد‪ .‬در خصــوص كــود گوگــرد‬
‫فاصلــه زمــان كوددهــي تــا زمــان كاشــت بايــد حداقــل ‪ 2‬مــاه باشــد تــا فرصــت كافــي بــر اي اكســيد‬
‫شــدن گوگــرد وجــود داشــته باشــد‪ .‬زمــان مصــرف كودهــاي حــاوي عناصــر كــم مصــرف بــه صــورت‬
‫محلــول پاشــي‪ ،‬پــس از ظهــور برگهاســت كــه مــي توانــد بــه فواصــل حــدود ‪ 15‬تــا ‪ 20‬روز و بــه‬
‫دفعــات الزم تكــرار شــود‪ .‬رعايــت كليــه نــكات فنــي الزم بــراي محلــول پاشــي مطابــق آنچــه در‬
‫قســمت روش صحيــح مصــرف كــود گفتــه شــد‪ ،‬الزامــي اســت‪.‬‬

‫نياز آبي گوجه فرنگي در استان هرمزگان‬

‫جدول‪ -2‬نیاز آبی خالص محصول گوجه فرنگی در مناطق مختلف هرمزگان‬

‫نياز خالص آب آبياري‬ ‫تامين شده از بارندگي‬ ‫آب خالص‬ ‫دوره رشد‬
‫منطقه‬
‫(متر مكعب در هكتار)‬ ‫(متر مكعب در هكتار)‬ ‫(متر مكعب در هكتار)‬ ‫(روز)‬
‫‪0302‬‬ ‫‪0012‬‬ ‫‪0022‬‬ ‫‪022‬‬ ‫بندرعباس‬
‫‪6102‬‬ ‫‪0022‬‬ ‫‪0202‬‬ ‫‪022‬‬ ‫ميناب‬
‫‪0102‬‬ ‫‪012‬‬ ‫‪0202‬‬ ‫‪022‬‬ ‫بندرلنگه‬
‫‪0202‬‬ ‫‪0132‬‬ ‫‪0602‬‬ ‫‪022‬‬ ‫جاسك‬

‫ايــن اعــداد بــا راندمــان آبيــاري ‪ %100‬در نظــر گرفتــه شــده انــد‪ .‬بنابرايــن بــا توجــه بــه راندمــان و روش‬
‫آبيــاري منطقــه مــورد نظــر تغييــر خواهنــد نمــود‪ .‬دور آبيــاري بــا توجــه بــه بافــت خــاك و وضعيــت‬
‫بارندگــي و روش آبيــاري متفــاوت اســت‪.‬‬

‫در ايســتگاه تحقيقــات كشــاورزي مينــاب دور آبيــاري بــه روش ســطحي در زمينــي بــا بافــت لــوم‪ ،‬پــس‬
‫از اســتقرار نشــاء در مهرمــاه ‪ 5‬روزه‪،‬آبــان ‪ 6-7‬روزه و آذر تــا زمــان برداشــت ‪ 12‬روزه تعييــن شــده‬
‫اســت‪ .‬دور آبيــار ي در روش قطــره اي در ماههــاي خشــك هــر روزه و در فصــول بارندگــي بــا توجــه‬
‫بــه ميــزان بارندكــي و نيــاز آبــي گيــاه قابــل تغييــر اســت‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫نكات قابل توجه در آبياري گوجه فرنگي‬
‫گوجــه فرنگــي گياهــي حســاس بــه آبيــاري معرفــي شــده اســت وايــن حساســيت در دوره هــاي بعــد‬
‫از انتقــال نشــاء گلدهــي و شــكل گيــري ميــوه بيشتراســت‪ .‬حداكثــر نيــاز آبــي ايــن محصــول در زمــان‬
‫گلدهــي اســت ولــي بــراي توقــف گلدهــي گيــاه بالــغ و رســيدن همزمــان و هــم شــكل ميــوه هــا قطــع‬
‫آبيــاري در ايــن دوره توصيــه شــده اســت‪ .‬آبيــاري زيــاد در دوره گلدهــي باعــث ريــزش گلهــا مــي‬
‫شــود‪ ،‬بعــد از شــروع ميــوه دهــي بــراي جلوگيــري از ميــوه دهــي مجــدد و درشــت¬تر شــدن ميــوه هــا‬
‫نيــز بايــد از آبيــاري زيــاد خــودداري نمــود‪.‬‬

‫خاک دهی پای بوته‬

‫بــا توجــه بــه واکنــش مناســب بوتــه گوجــه فرنگــی بــه تولیــد ریشــه هــای نابجــا روی ســاقه و بــه تبــع‬
‫آن افزایــش رشــد رویشــی‪ ،‬بــا خوابانیــدن بوتــه هــا روی پشــته‪ ،‬عمــل خاک‌دهــی پــای بوتــه صــورت‬
‫مــی پذیــرد‪.‬‬

‫مبارزه با آفات و بیماری ها‬

‫آفــات و بیمــاری هــای زیــادی در اســتان هرمــزگان مــزارع گوجــه فرنگــی را تهدیــد مــی کننــد‪ .‬از‬
‫آفــات مهــم مــی تــوان بــه مگــس ســفید‪ ،‬مینوزهــا و برگخوارهــا در خزانــه و پروانــه شــب پــره مینــوز‪،‬‬
‫مگــس هــای مینــوز و کــرم میــوه خــوار در مراحــل مختلــف رشــد رویشــی و زایشــی اشــاره کــرد‪.‬‬
‫بیمــاری هــای مهــم گوجــه فرنگــی شــامل بوتــه میــری ناشــی از قــارچ هــای خاکــزاد ماننــد پیتیــوم و‬
‫رایزوکتونیــا در خزانــه‪ ،‬لکــه موجــی ناشــی از آلترناریــا‪ ،‬پژمردگــی هــا و زردی هــای فوزاریومــی و‬
‫ـرجمک) مــی باشــند‪.‬‬‫بیمــاری ویروســی پیچیدگــی بــرگ زرد گوجــه فرنگــی ( َسـ َ‬

‫كنترل آفات‬
‫از مهــم تريــن آفــات مــزارع گوجــه فرنگــي ميتــوان بــه كــرم ميــوه گوجــه فرنگــي‪ ،‬شــب پــره مینــوز‪،‬‬
‫ســفيد بالــك‪ ،‬مگــس مينــوز ســبزي و صيفــي‪ ،‬شــته هــا و برگخوارهــا اشــاره نمــود‪.‬‬
‫جهــت مبــارزه بــا آفــات ملــخ و برگخوارهــا از طعمــه مســموم (ســبوس ‪ +‬کلروپریفــوس متیــل) مــی‬
‫تــوان اســتفاده کــرد‪ .‬جهــت مبــارزه بــا آفــات مختلــف راهکارهــای تلفیقــی بــا مصــرف حداقــل آفــت‬
‫کــش هــای شــیمیایی توصیــه مــی شــود‪.‬‬
‫بــراي مبــارزه بــا كــرم ميــوه گوجــه فرنگــي مــي تــوان از حــذف بقایــای گیاهــی بــه جامانــده از ســال‬
‫قبــل‪ ،‬شــخم عميــق مزرعــه بعــد از برداشــت و کنتــرل علــف هــای هــرز بــه عنــوان میزبــان ثانویــه در‬
‫طــول فصــل داشــت محصــول اقــدام نمــود‪ .‬کنتــرل شــیمیائی ایــن آفــت را هــم مــي تــوان از حشــره‬
‫کــش هــای بــا اثــر الرو کشــی مناســب و دوام محــدود توامــا بــا روش هــای غیــر شــیمیایی اســتفاده‬
‫کــرد‪.‬‬
‫بــا توجــه بــه توليــد موفــق زنبورهــای پارازیــت تخــم و الرو در اســتان‪ ،‬رهــا ســازی زنبورهــای‬

‫‪13‬‬
‫تریکوگرامــا در اول فصــل همزمــان بــا تخــم ریــزی حشــره بــرای پارازیتــه کــردن تخــم و رهــا ســازی‬
‫بــا فاصلــه کوتــاه زنبورهــای براکــون بــرای پارازیتــه کــردن الرو شــب پــره میتوانــد نتایــج خوبــی را بــه‬
‫دنبــال داشــته باشــد‪ .‬اســتفاده از حشــره کــش هــای زیســتی نظیــر بــی تــی (‪ )BT‬بــرای کنتــرل جمعیــت‬
‫الرو ســنین اولیــه و مصــرف حشــره کــش هــای بــا منشــاء گیاهــی ماننــد ترکیبــات نیــم (آزادیراختیــن)‬
‫میتوانــد در کنتــرل آفــت نقــش موثــری داشــته باشــد‪ .‬در صورتــی کــه اقدامــات ذکر شــده بــرای کنترل‬
‫ایــن آفــت موثــر نباشــد مــی توانــد از ترکیبــات مختلفــی نظیــر اندوکســی ‪-‬کارپ یــا تیــودی کارب‬
‫و دلتامتریــن بــه تنــاوب و در فواصــل نزدیــک برداشــت ترجیحـاً ســموم کــم خطــر ماننــد دلتامتریــن بــا‬
‫دوزهــای توصیــه شــده متناســب بــا فرموالســیون موجــود در بــازار اســتفاده نمــود‪.‬‬
‫بــراي مبــارزه بــا مگــس مينــوز ســبزي و صيفــي بايــد قبــل از انجــام هرگونــه مبــارزه شــيميايي ابتــدا از‬
‫اقتصــادي بــودن خســارت آن اطمينــان حاصــل نمــود‪ .‬برايــن اســاس بايــد زمانــي مبــارزه شــيميايي بــر‬
‫عليــه ايــن آفــت انجــام گيــرد کــه حداقــل ســه الرو زنــده آفــت در بــرگ هايــي كــه بصــورت كامــا‬
‫تصادفــي انتخــاب مــي شــوند وجــود داشــته باشــد‪ .‬همچنيــن بــا توجــه بــه فعــال بــودن دشــمنان طبيعــي‬
‫ايــن آفــت در ابتــداي فصــل کشــت گوجــه فرنگــي در اســتان هرمــزگان‪ ،‬ترجيحــا از مبــارزه شــيميايي‬
‫در اوايــل فصــل کاشــت جلوگيــري شــود‪.‬‬
‫بــراي مبــارزه شــيميايي مــي تــوان از از حشــره کــش هــای مختلفــی نظیــر آبامکتیــن و یــا دي كلــروس‬
‫امولســيون ‪ 50‬درصــد بــا دوزهــای توصیــه شــده متناســب اســتفاده نمــود (دوره كارنــس ســموم مزبــور‬
‫هــم در گلخانــه و هــم در مزرعــه رعایــت گــردد)‪.‬‬
‫در مبــارزه غيــر شــيميايي کاشــت مخلــوط گوجــه فرنگــي و لوبيــا (در صــورت امــكان) در کاهــش‬
‫خســارت افــت مــي توانــد موثــر باشــد‪.‬‬
‫بــراي مبــارزه بــا ســفيد بالــك مــي تــوان از حشــره کــش هــای جذبــی و سیســتمیک مختلفــی اســتفاده‬
‫نمــود‪ .‬حشــره کــش هــای ماننــد كنفيــدور و تیومتوکســام در اول فصــل و حشــره کشــهای حــاوی‬
‫هرمــون جوانــی و اختــال ایجــاد کننــده در نســل حشــره ماننــد آدمیــرال در میانــه هــای فصــل و حشــره‬
‫کــش هــای ضربــه ای کــم دوام در فواصــل نزدیــک برداشــت اســتفاده نمــود‪ .‬باتوجــه بــه اينکــه ايــن‬
‫حشــره‪ ،‬ناقــل بيمــاري خطرنــاک پیچیدگــی بــرگ زرد گوجــه فرنگــی مــي باشــد‪ ،‬اســتفاده از تــوري‬
‫در خزانــه در کنتــرل آن و متعاقبــا کنتــرل بيمــاري مزبــور موثــر مــي باشــد‪.‬‬
‫شــته هــا معمــوال کمتــر بــه عنــوان آفــت جــدی در مــزارع گوجــه فرنگــی مطــرح هســتند و بــه نــدرت‬
‫نیــاز بــه سمپاشــی جداگانــه دارنــد‪ .‬از آنجایــی کــه کنتــرل شــیمیایی آفــات دیگــر همــراه بــا کاربــرد‬
‫حشــره کــش هــای سیســتمیک ماننــد کنفیــدور‪ ،‬تیومتوکســام و یــا اســتامی پرایــد اســت همزمــان شــته‬
‫هــا نیــز کنتــرل مــی شــوند‪ .‬برگخوارهــای مختلفــی ممکــن اســت در طــول فصــل کشــت بــه صــورت‬
‫مقطعــی خســارت وارد نماینــد‪ .‬معمــوال بــراي مبــارزه بــا برگخوارهــا از آفــت کــش هــای مختلفــی کــه‬
‫علیــه کــرم میــوه خــوار کاربــرد دارنــد و الرو شــب پــره هــا را کنتــرل مــی کننــد اســتفاده مــی شــود‪ .‬از‬
‫آن جملــه مــی تــوان بــه اندوکســی کارپ‪ ،‬الرویــن و حشــره کــش هــای پیروتروئیــد ماننــد دلتامتریــن‬

‫‪14‬‬
‫و پرمتریــن اشــاره نمــود‪ .‬هــر کــدام از ایــن حشــره کــش هــا را بســته بــه شــرایط و زمــان و مرحلــه‬
‫رشــدی گیــاه مــی تــوان اســتفاده کــرد‪ .‬حشــره کــش هــای پیروتروئیــد بــه دلیــل کــم دوامــی در زمانــی‬
‫کــه طغیــان آفــت نزدیــک بــه مرحلــه برداشــت میــوه باشــد توصیــه مــی گــردد‪ .‬اجتنــاب از سمپاشــی‬
‫تکــراری بــا یــک حشــره کــش کــه ســبب بــروز مقاومــت در آفــات ممکــن اســت گــردد اصــل کلــی‬
‫مــورد رعایــت در کنتــرل شــیمیایی آفــات اســت‪.‬‬

‫بيماري های مهم گوجه فرنگی و كنترل آنها‪:‬‬

‫از مهــم تريــن بيمــاري هــاي گوجــه فرنگــي مــي تــوان بــه پوســيدگي هــاي ريشــه و پژمردگــي هــاي‬
‫آونــدي‪ ،‬لكــه موجــي و بيمــاري هــای ويروســي بــه خصــوص پيچيدگــي بــرگ زرد گوجــه فرنگــي‬
‫(‪ )TYLCV‬اشــاره نمــود‪.‬‬

‫پوسيدگي هاي ريشه و پژمردگي هاي آوندي‬

‫پوســیدگی هــای قارچــی ریشــه و طوقــه بــه ویــژه پوســیدگی هــای فوزاریومــی از بیمــاری هــای مهــم‬
‫گوجــه فرنگــی در مزرعــه و گلخانــه مــی باشــد‪ .‬عالئــم بیمــاری بــه صــورت زردی در امتــداد حاشــیه‬
‫بــرگ هــای پیــر و ســپس بــه طــرف بــاال روی بــرگ هــای جــوان و کل بوتــه پیشــروی مــی کنــد‪ .‬بعضی‬
‫از گیاهــان ممکــن اســت کــم رشــد و بــه ســرعت پژمــرده شــوند و شــادابی را از دســت بدهنــد‪ .‬گیاهــان‬
‫دیگــر ممکــن اســت بــه تدریــج پژمــرده شــوند و در پایــان برداشــت‪ ،‬هنــوز زنــده باشــند‪.‬‬

‫کنترل بیماری های قارچی خاکزاد‬

‫‪ -1‬جهــت پیشــگیری از وقــوع بیمــاری هــای قارچــی در خزانــه توصیــه مــی شــود کشــت بــذر در بســتر‬
‫ســالم عــاری از آلودگــی و ترجیح ـاً در ســینی هــای نشــای پــر شــده بــا پیــت مــاس هــای غنــی شــده‬
‫انجــام و از خــاك پيــت هــاي ســترون اســتفاده شــود‪.‬‬
‫‪ -2‬آفتابدهــي خــاك خزانــه و مزرعــه‪ ،‬قبــل از کاشــت‪ ،‬جمعیــت بیمارگــر را در خــاک پاییــن می آورد‬
‫و بیمــاری را کاهــش مــی دهــد‪.‬‬
‫‪ -3‬جمع آوري بوته هاي آلوده و از بين بردن آنها‪.‬‬
‫‪ -4‬مديريت آبياري و جلوگيري از جمع شدن آب در پاي بوته ها‪.‬‬
‫‪ -5‬كوددهي متعادل و متناسب‪.‬‬
‫‪ -6‬در صــورت نیــاز بــه مبــارزه شــیمیایی اســتفاده از ســموم قــارچ كــش نظيــر متاالكســيل‪-‬مانكوزب‬
‫‪ 1/5‬در هــزار بــرای پوســيدگي هــاي پیتیومــی و فايتوفتورايــي ريشــه و يــا كاربندازيــم ‪ 1‬در هــزار بــرای‬
‫زردی هــا و پژمردگــي هــاي آونــدي فوزاريومــي توصیــه مــی شــود‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫لكه موجي گوجه فرنگي‬
‫بيمــاری لکــه موجــی گوجــه فرنگــی يکــی از بيمــاري هــای قارچــی معمــول در مــزارع گوجــه فرنگــی‬
‫مــي باشــد کــه همــه ســاله بــه ویــژه پــس از بارندگــی هــا و بیشــتر پــس از گلدهــی باعــث ايجــاد‬
‫خســارت در ایــن مــزارع مــی گــردد‪ .‬در گلخانــه بيمــاري لكــه موجــي در اثــر ريــزش آب از ســقف‬
‫گلخانــه و شــبنم بــر روي بوتــه هــا و نفــوذ عامــل بيمــار ي شــدت مــی یابــد‪ .‬عاليــم ايــن بيمــاري بــه‬
‫صــورت لكه‌هــاي قهــوه‌اي و تيــره بــا هالــه زرد روي بــرگ‪ ،‬ســاقه و ميــوه مشــاهده مي‌شــود كــه در‬
‫لكه‌هــا دوايــر متحدالمركــز بــه صــورت حلقــوي و موجــي ايجــاد مــي شــود‪ .‬بــا توجــه بــه اینکــه تولیــد‬
‫گوجــه فرنگــی در هرمــزگان بــه صــورت خــارج از فصــل و در فصــول پاییــز و زمســتان انجــام مــی‬
‫شــود‪ ،‬وقــوع بارندگــی در طــول فصــل رشــد امــری اجتنــاب ناپذیــر اســت کــه مــی توانــد حساســیت‬
‫گیاهــان را بــه بیمــاری هــای قارچــی ماننــد لکــه موجــی افزایــش دهــد‪.‬‬

‫كنترل بیماری‬
‫‪ -1‬استفاده از خاك پيت هاي سترون و یا ضدعفوني خاك خزانه‪.‬‬
‫‪ -2‬استفاده از بذور گواهي شده‪.‬‬
‫‪ -3‬جمع‌آوري و از بين بردن بقاياي آلوده گياهي در آخر فصل‪.‬‬
‫‪ -4‬تناوب زراعي ‪ 2-3‬ساله با گياهان غير ميزبان‪.‬‬
‫‪ -5‬تقويت گياهان با كوددهي متعادل و آبياري مناسب‪.‬‬
‫‪ -6‬كنترل علف هاي هرز‪.‬‬
‫‪ -7‬تهويه هوايي مناسب با رعايت فاصله مطلوب كشت گياهان‪.‬‬
‫‪ -8‬آبياري زود هنگام در روز جهت خشك شدن سريع برگ ها‪.‬‬
‫‪ -9‬كاهش صدمه و زخم به گياه به خصوص در شرايط مرطوب‪.‬‬
‫‪ -10‬كنترل حشرات تغذيه كننده جهت كاهش انتشار اسپورهاي قارچ‪.‬‬
‫‪ -11‬كاربرد ارقام مقاوم يا متحمل‪.‬‬
‫‪ -12‬مبــارزه شــيميايي بــا اســتفاده از قارچ‌كش‌هــاي كلروتالونيــل (داكونيــل) و روورال تــي اس ‪1/5‬تــا‬
‫‪ 2‬در هــزار بالفاصلــه بعــد از ظهــور اوليــن عالئــم و بــا رعايــت دوره كارنــس آن‪.‬‬
‫‪ -‬در صــورت وقــوع بارندگــی‪ ،‬پــس از بارندگــی نيــز بايــد سمپاشــی بــا ســموم توصيــه شــده انجــام‬
‫گیــرد‪.‬‬

‫بيماري پيچيدگي برگ زرد گوجه فرنگي‬

‫ایــن بیمـ ِ‬
‫ـاری ویروســی قــادر اســت خســارت قابــل توجهــی را بــه مــزارع گوجــه فرنگــی وارد نمایــد‪.‬‬
‫کاهــش میــزان محصــول بســته به حساســیت ارقــام مختلــف‪ ،‬جمعیت حشــره ناقل(ســفیدبالک)‪ ،‬شــرایط‬
‫آب و هوایــی و زمــان آلودگــی در مزرعــه دارد‪ .‬در حــال حاضــر ایــن بیمــاری در مــزارع و‬

‫‪16‬‬
‫گلخانــه هــای گوجــه فرنگــی اســتان هرمــزگان شــایع بــوده و در بین کشــاورزان بنام ســرجمک شــناخته‬
‫مــی شــود‪ .‬در بوتــه هــای آلــوده بــرگ هــای فوقانــی ریــز و بدشــکل شــده و لبــه بــرگ هــا بــه ســمت‬
‫بــاال برگشــتگی پیــدا مــی کنــد‪ .‬در زمینــه ســبز بــرگ هــا‪ ،‬لکــه هــای زرد و رنــگ پریــده بــه صــورت‬
‫موزاییکــی مشــاهده مــی شــود‪ .‬رشــد بوتــه هــا و تولیــد میــوه متوقــف و یــا میــوه هــا کوچــک مــی مانند‪.‬‬
‫در مــزارع آلــوده ابتــدا تــک بوتــه هــای پراکنــده و ســپس بســیاری از بوتــه هــا عالیــم بیمــاری را نشــان‬
‫مــی دهنــد‪ .‬بیمــاری ویروســی پیچیدگــی بــرگ زرد گوجــه فرنگــی (ســرجمک) کــه ممکــن اســت در‬
‫مراحــل مختلــف رشــد‪ ،‬گوجــه فرنگــی را تحــت تأثیــر خــود قــرار دهــد بــا روش هــای پیشــگیرانه تــا‬
‫حــدودی کنتــرل کــرد‪.‬‬

‫کنترل بیماری‬
‫‪ -1‬استفاده از ارقام مقاوم یا متحمل مهمترین راه پیشگیری از این بیماری است‪.‬‬
‫‪-۲‬استفاده از توری ضد حشره در خزانه و گلخانه برای کاهش جمعیت حشره ناقل‪.‬‬
‫‪-۳‬استفاده از کارت های زرد چسبناک جهت کاهش جمعیت حشره ناقل‪.‬‬
‫‪ -4‬تعییــن تاریــخ مناســب کاشــت بــه طوریکــه بوتــه هــا در طــول دوره رشــد و بخصــوص در ابتــدای‬
‫فصــل بــا جمعیــت کمتــری از حشــره ناقــل مواجــه باشــند‪.‬‬
‫‪-5‬حــذف علــف هــای هــرز مجــاور خزانــه‪ ،‬مزرعــه یــا گلخانــه بــه منظــور کاهــش منبــع آلودگــی‬
‫اولیــه‪.‬‬
‫‪ -6‬حذف بوته هاي آلوده در مزرعه به محض مشاهده عاليم‪.‬‬
‫‪-7‬اســتفاده از ســموم شــیمیایی ماننــد تیومتوکســام (آکتــارا) یــا پروتئــوس جهــت کاهــش جمعیــت‬
‫حشــره ناقــل‪.‬‬

‫سایر بیماری های ویروسی‬

‫بــا توجــه بــه اینکــه گیــاه گوجــه فرنگــی میزبــان چندیــن ویــروس مختلــف مــی باشــد و عالیــم ســایر‬
‫بیمــاری هــای ویروســی نیــز کــم و بیــش روی آن مشــاهده مــی شــود اســتفاده از ارقــام مقــاوم‪ ،‬کنتــرل‬
‫علــف هــای هــرز و ناقــل نقــش مهمــی در کاهــش بیمــاری هــای ویروســی در کشــت آن خواهــد‬
‫داشــت‪.‬‬

‫مبارزه با علف های هرز‬

‫ا اشــاره شــد بــا توجــه بــه تولیــد خــارج از فصــل گوجــه فرنگــی در هرمــزگان‪،‬‬ ‫همانطــور کــه قبــ ً‬
‫بــاال بــودن رطوبــت نســبی هــوا و نیــز کاهــش دمــا در ســاعات ابتدایــی شــبانه روز شــرایط مناســبی‬
‫جهــت ایجــاد شــبنم فراهــم کــرده و بــه دنبــال آن رشــد علفهــای هــرز در حــد بهینــه صــورت مــی‬
‫پذیــرد‪ .‬جهــت مبــارزه بــا علــف هــای هــرز‪ ،‬در ابتــدا بایســتی از اســتفاده از کــود حیوانــی نپوســیده‬

‫‪17‬‬
‫بــه دلیــل وجــود بــذر علــف هــای هــرز در آن خــودداری نمــود‪ .‬همچنیــن اســتفاده از علــف کشــهای‬
‫پیــش رویشــی نظیــر تــری فلــور آلیــن (ترفــان)‪ ،‬قبــل از کشــت منجــر بــه از بیــن رفتــن بــذر علفهــای‬
‫هــرز شــده و جمعیــت علــف هــای هــرز را در طــول دوره رشــد میــوه کاهــش مــی دهــد‪ .‬بــا ایــن حــال‪،‬‬
‫وجیــن دســتی علــف هــای هــرز امــری اجتنــاب ناپذیــر اســت کــه بــا توجــه بــه اســتفاده از ترفــان‬
‫تعــداد دفعــات کاهــش بــه طــور قابــل مالحظــه ای کاهــش یافتــه و در هزینــه هــای کارگــری صرفــه‬
‫جویــی مــی گــردد‪.‬‬

‫برداشت‬
‫برداشــت میــوه گوجــه فرنگــی در اســتان هرمــزگان بــا توجــه بــه تاریــخ کشــت از اوایــل آذر مــاه آغــاز‬
‫شــده و تــا اردیبهشــت مــاه ســال بعــد ادامــه دارد‪ .‬جهــت انتقــال میــوه بــه بازارهای دور دســت‪ ،‬برداشــت‬
‫در مرحلــه صورتــی و جهــت بازارهــای نزدیــک و محلــی در اوایــل مرحلــه قرمــز صــورت مــی پذیــرد‪.‬‬
‫گوجــه فرنگــي در كشــورهاي مختلــف معمــوال بــا دســت برداشــت مــي شــود‪ .‬امــا ايــن برداشــت‬
‫اصــوال بصــورت دائــم و بــا نظــارت كامــل انجــام مــي گيــرد‪ .‬بطوريكــه ميــوه نرســيده‪ ،‬زيادرســيده‪،‬‬
‫صدمــه ديــده پوســيده‪ ،‬جــز برداشــتها محســوب نمــي شــوند و چنانچــه در محصــول برداشــت شــده‬
‫به¬طــور اشــتباهی ايــن قبيــل گوجــه فرنگــي وجــود داشــته باشــد بــه جايــي خــارج از مزرعــه انتقــال‬
‫مــي يابنــد‪ .‬ايــن عمــل خــود كمــك موثــري در جهــت آســانتر كــردن درجــه بنــدي ثانويــه و كاهــش‬
‫ميــزان پوســيدگي و آســيب ديدگــي در مراحــل بعــدي حمــل و نقــل مــي باشــد‪ .‬گوجــه فرنگــي هــا‬
‫برداشــت شــده بــه داخــل ســطل هــاي پالســتيكي انتقــال مــي يابنــد و ســپس بــه يــك پالــت بزرگــي كــه‬
‫روي وانــت يــا كاميونهــاي مخصــوص ايــن كار قــرارداده شــده انــد انتقــال مــي يابــد‪ .‬هــر پالــت ظرفيــت‬
‫حــدود ‪ 1000‬پونــد ميــوه را دارد‪.‬‬
‫ســبدهايي كــه روي گاري هــا قــرار دارنــد بايســتي در قســمتهاي از مزرعــه قــرار گيرنــد كــه بتواننــد‬
‫مســافت پيمــودن راه را بــراي كارگــران كوتــاه نماينــد‪ .‬گوجــه فرنگــي بــه ضربــات مكانيكــي بســيار‬
‫حســاس اســت بنابرايــن برداشــت بايســتي بــا نهايــت دقــت و بــا نظــارت كامــل انحــام گيــرد تــا بــا‬
‫اطمينــان از حمــل آرام و انتقــال آنهــا بــه گاري هــاي اصلــي كمتريــن خســارت بــه ميــوه وارد شــود‪.‬‬
‫ســطل هــا و همچنيــن ســبدها نبايــد بيــش از حــد پرشــوند‪ ،‬تــا تصــادم ميــوه هــا و وارد آمــدن فشــار در‬
‫ســبدها بــه كمتريــن حــد ممكــن كاهــش يابــد‪.‬‬
‫ســبدهاي مــورد اســتفاده اصــوالً چهــار گــوش و محكــم و از جنــس پالســتيك ســاخته شــده انــد‪.‬‬
‫ايــن ســبدها و حتــي ســبدهاي بــزرگ مخصــوص برداشــت بايســتي همــواره تميــز و جهــت كاهــش‬
‫آلودگــي هميشــه شستشــو و ضدعفونــي گردنــد‪.‬‬
‫بــراي عمليــات برداشــت گوجــه فرنگــي ســبز رســيده شــاخص هايــي بــراي اطمينــان از رســيدگي و‬
‫طعــم مطلــوب آن در نظــر گرفتــه مــي شــود‪ ،‬كــه مهمتريــن زمــان برداشــت گوحــه فرنگــي در مرحلــه‬
‫رســيدگي ســبز توصيــه شــده اســت‪ .‬بطوريكــه بذرهــاي درون ميــوه كامــا پوســيده و در زمــان بــرش‬
‫زدن بذرهــا كامــا رســيده و ازگوجــه فرنگــي جــدا نشــوند‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫نگهداری و فرآوری گوجه فرنگی‬
‫اکثــر محصــوالت باغبانــی بــه دلیــل ویژگیهایشــان از زمــان برداشــت تــا زمــان مصــرف ضایعاتــی‬
‫از نظــر کمیــت و کیفیــت خواهنــد داشــت‪ .‬میــزان ایــن ضایعــات بــر اســاس آمــار متفــاوت اســت‪،‬‬
‫بطــور متوســط در کشــورهای پیشــرفته بیــن ‪ 5-25‬درصــد و در کشــورهای در حــال توســعه ‪25-50‬‬
‫درصــد اســت‪ .‬میــزان ضایعــات بســته بــه نــوع محصــول متفــاوت اســت‪ .‬ضایعــات نتیجــه عــدم توجــه بــه‬
‫شــیوه‌های درســت جابجایــی محصــوالت پــس از برداشــت‪ ،‬حمــل و نقــل و بــازار رســانی محصــوالت‬
‫اســت‪ .‬عــاوه بــر آن تعییــن زمــان مناســب برداشــت نیــز در حفــظ کیفیــت محصــوالت کشــاورزی‬
‫نقــش دارد‪ .‬در اینجــا بــه شــاخص‌های برداشــت‪ ،‬آمــاده ســازی پــس از برداشــت محصــول‪ ،‬نگهــداری‬
‫و در نهایــت بــه چهــار روش فــرآوری محصــول گوجــه فرنگــی اشــاره می‌شــود‪.‬‬

‫شاخص‌های برداشت‬
‫بــرای تعییــن زمــان مناســب برداشــت محصــول و میــزان بلــوغ و رســیدگی از روش‌هــای چشــمی‬
‫و فیزیکــی وشــیمیایی اســتفاده می‌شــود‪ .‬روش‌هــای چشــمی ‪ :‬تولیــد کننــدگان بــا مشــاهده ظاهــر‬
‫میــوه قــادر بــه تعییــن زمــان رســیدگی محصــول مــی باشــند‪ .‬ایــن گونــه شــاخص‌ها عبارتنــد از رنــگ‬
‫پوســت‪ ،‬انــدازه محصــول و کامــل شــدن آن‪.‬‬

‫شاخص های رسیدگی گوجه فرنگی‬

‫زمــان برداشــت گوجــه فرنگــی بــه مــدت زمــان ومســیری کــه محصــول حمــل مــی شــود بســتگی دارد‪.‬‬
‫بطــور کلــی رنــگ معیــار خوبــی بــرای رســیدگی گوجــه فرنگــی محســوب شــده کــه مراحــل رنــگ‬
‫ســبز رســیده‪ ،‬صورتــی و قرمــز رنــگ در گوجــه فرنگــی وجــود دارد‪ .‬در صورتــی کــه بخواهیــد گوجــه‬
‫فرنگــی را را بــرای مســافت‌های طوالنــی حمــل نماییــد بایــد محصــول را در مرحلــه ســبز رســیده‬
‫برداشــت کــرد‪ .‬هنگامــی کــه انتهــای گوجــه فرنگــی کــه بــه ســاقه متصــل اســت بــه رنــگ صورتــی‬
‫آیــد بــه آن مرحلــه ‪ Breaker‬می‌گوینــد‪ .‬موقعــی کــه بیشــتر ســطح گوجــه فرنگــی صورتــی یــا قرمــز‬
‫شــده باشــد بــه آن ‪( Ripen‬رســیده ) می‌گوینــد‪ .‬بــه ســه مــورد از نتایــج تحقیقــات بــرروی مســائل پــس‬
‫از برداشــت‪ ،‬بســته‌بندی و انبــارداری گوجــه فرنگــی اشــاره می‌شــود‪:‬‬
‫‪-1‬دمــای مناســب بــرای رســیدن گوجــه فرنگــی در مرحلــه بلــوغ ســبز رنــگ یــا صورتــی رنــگ دمــای‬
‫‪ 13‬درجــه سلســیوس می‌باشــد‪ .‬و مــدت زمــان نگهــداری بــرای گوجــه ســبز رنــگ حــدود ‪ 40‬روز و‬
‫بــرای گوجــه صورتــی رنــگ ‪ 30‬روز بــوده اســت‪.‬‬

‫‪-2‬ضدعفونــی ســطحی میــوه گوجــه فرنگــی بــا محلــول نمــک طعــام بــا غلظــت ‪ 0/ 85‬درصــد ســبب‬
‫کاهــش پوســیدگی میــوه گردیــده اســت ولــی بــا کاهــش ســفتی و میــزان کلروفیــل و افزایــش اتــاف‬
‫وزن میــوه و کاروتنوئیدهــا‪ ،‬باعــث تســریع در رســیدن میوه‌هــای گوجه‌فرنگــی گردیــد‪ .‬در ایــن‬

‫‪19‬‬
‫پژوهــش همچنیــن نشــان داده شــده اســت کــه حــذف دم میــوه ســبب کاهــش اتــاف وزن و تاخیــر در‬
‫رســیدن میــوه مــی شــود‪.‬‬

‫‪-3‬محلــول پاشــی بوتــه گوجــه فرنگــی پــس از تشــکیل میــوه بــا محلــول کلــرور کلســیم بــا غلظــت ده‬
‫در هــزار در طــی ســه مرحلــه‪ ،‬ســبب کاهــش درصــد فســاد میــوه هــا پــس از برداشــت شــده ومــدت‬
‫انبــار داری را افزایــش مــی دهــد‪.‬‬

‫فرآوری گوجه فرنگی‬

‫فــرآوری محصــوالت کشــاورزی یــا فعاليــت فرآينــد كــردن داراي اهميــت زيــادي در توســعه بخــش‬
‫ميــوه وســبزي مي‌باشــند و باعــث افزايــش بازار‌يابــي محصــول تــازه و كاهــش ضايعــات پــس از‬
‫برداشــت مي‌شــود‪ .‬فرآينــد كــردن ســبب افزايــش ســوددهي و دوام سيســتم‌هاي توليــد ميــوه و ســبزي‬
‫بــا ايجــاد اشــتغال روســتائيان و تبــادالت خارجــي مي‌شــود‪ .‬فرآيند‌هــاي ســنتي بــه طــور وســيعي در‬
‫فرآينــد ميــوه و ســبزي در ســطوح مختلــف و مقياس‌هــاي (خانــه روســتايي‪ ،‬كوچــك‪ ،‬متوســط و‬
‫بــزرگ ) بــكار م ـي‌رود‪ .‬آب ميــوه هــاي گرمســيري و پالــپ آنهــا‪ ،‬آنانــاس كنسروشــده‪ ،‬رب گوجــه‬
‫فرنگــي و قــارچ خشــك شــده وكنســروي مثــال هايــي از محصــوالت ميــوه و ســبزي توليدشــده بــا‬
‫تكنولــوژي فرآيندهــاي ســنتي مي‌باشــد كــه ورود ايــن محصــوالت بــه بازارهــاي بيــن المللــي رشــد‬
‫افزايشــي دارد‪ .‬در اینجــا بــه روش تبدیــل چهــار محصــول بــرگ خشــک گوجــه ‪ ،‬پالــپ گوجــه‬
‫فرنگــی‪ ،‬کنســرو گوجــه فرنگــی پوســت گرفتــه و ســس گوجــه فرنگــی اشــاره می‌شــود‪.‬‬

‫شکل یک ‪ :‬سه محصول گوجه فرنگی‬

‫برگه گوجه فرنگی خشک شده‬

‫بــرای تهیــه گوجــه خشــک شــده همــه نــوع گوجــه فرنگــی مــی تــوان اســتفاده کــرد امــا بایســتی میــوه‬
‫کامــا» رســیده و ســفت باشــد‪ .‬در ابتــدا گوجــه فرنگی‌هــا شســته و خشــک می‌شــوند‪ .‬ســپس گوجــه‬

‫‪20‬‬
‫هــا از جهــت طولــی نصــف کــرده و بــا کمــک قاشــق بــذر آنهــا گرفتــه می‌شــود‪ .‬بعــد از آن گوجه‌هــا‬
‫بــه اســایس‌ها یــا برگــه بــا ضخامــت یــک ســانتی‌متر خــرد شــود‪ .‬برگــه در خشــک کــن آفتابــی یــا‬
‫فضــای بــاز خشــک مــی شــوند‪ .‬ایــن برگهــای خشــک بــرای حــدود ســه مــاه مانــدگاری دارنــد‪ .‬بــرای‬
‫تهیــه برگــه بــا مانــدگاری طوالنــی تــر بایســتی عمــل بلنچینــگ یــا آنزیم‌بــری صــورت گیــرد‪ .‬بــه ایــن‬
‫منظــور آب نمــک جــوش بــا میــزان ‪ 2/5‬درصــد نمــک تهیــه شــود‪ .‬ســپس گوجــه فرنگــی هــای خــرد‬
‫شــده را درون ســبد پارچـه‌ای یــا هــر ســبد مناســب دیگــر قــرار داده و بــه مــدت ده ثانیــه درآب نمــک‬
‫جــوش فــرو بــرده تــا آنزیــم بــری شــود‪ .‬برگه‌هــای خشــک حاصلــه بایســتی در کیســه پالســتیکی پلــی‬
‫اتیلنــی ودر جــای خنــک و خشــک نگهــداری شــوند‪.‬‬
‫مراحل کارخشک کردن به صورت شماتیک در زیر آمده است‬
‫برداشــت وحمــل ونقــل‪ >----‬ســورت یــا بازرســی‪ > ----‬شســتن‪ > ----‬خــرد کــردن ‪ > ----‬خشــک‬
‫کــردن‪ > ----‬بســته بنــدی‪ > ----‬نگهــداری‬

‫شکل ‪ :2‬برگه گوجه خشک شده‬

‫الزم بــه توجــه اســت کــه امــروزه خشــک کــردن در هــوای آزاد بــه دلیــل کاهــش کیفیــت‪ ،‬آلودگی‌هــا‬
‫و مشــکل کنتــرل فرآینــد خشــک شــدن محــدود شــده و بکارگیــری خشــک‌کن هــای آفتابــی یــا‬
‫بارگا‌ههــای خورشــیدی بــرای خشــک کــردن محصــول رایــج شــده اســت‪ .‬تصویــر ســه نــوع خشــک‬
‫کــن آفتابــی ســاده در زیــر آمــده اســت‪.‬‬

‫شکل ‪ :4‬خشک‌کن چادری‬ ‫شکل ‪ :3‬خشک‌کن آفتابی کابینتی‬

‫‪21‬‬
 ‫شکل ‪ :4‬خشک‌کن آفتابی تونلی‬
‫پالپ گوجه فرنگی‬
‫بــرای تهیــه پالــپ گوجــه فرنگــی بایســتی میــوه کامــا رســیده و قرمــز رنــگ ولــی ســالم باشــد‪ .‬در‬
‫ابتــدا گوجــه فرنگی‌هــا شســته و خشــک مــی شــوند‪ .‬گوجــه هــا را نصــف کــرده و توســط دســتگاه‬
‫اکســتراکتور دســتی یــا الکتریکــی کــه پالــپ میــوه را از پوســت وهســته جــدا می‌کنــد‪ ،‬پالــپ آن‬
‫اســتخراج مــی شــود‪ .‬پالــپ حاصلــه درون ظــرف مناســب بــه آرامــی حــرارت داده ولــی نجوشــد‪ .‬بــه‬
‫هــر بطــری شیشـه‌ای تمیــز یــک قاشــق آب لیمــوی تــازه صــاف شــده اضافــه کــرده وســپس پالــپ داغ‬
‫درون شیشــه اضافــه شــود‪ .‬یــک ســانتی‌متر بــاالی شیشــه خالــی باشــد‪ .‬بــرای درب‌گــذاری از دســتگاه‬
‫کوچــک درب بنــدی شیشــه اســتفاده گــردد‪ .‬بایســتی شیش ـه‌ها بــاآ ب جــوش اســتریل گــردد‪.‬‬

‫جدول ‪ :1‬زمان استریل کردن شیشه های کنسرو‬

‫وزن شیشه (کیلو گرم)‬ ‫زمان ا ستریل کردن(دقیقه)‬

‫‪0/5‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪0/75‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪50‬‬

‫گوجه فرنگی پوست گرفته‬

‫بــرای تهیــه کنســرو گوجــه بــدون پوســت بایســتی گوجــه هــا قرمــز رنــگ نســبتا ســفت ولــی ریــز‬
‫باشــند‪ .‬بــه منظــور تســهیل در پوســت گیــری‪ ،‬گوجــه فرنگی‌هــا بایســتی در آب جــوش بــه مــدت ‪30‬‬
‫ثانیــه قــرارداده و بــا صافــی از داخــل آب جــوش آبکــش شــده و بالفاصلــه بــه داخــل آب ســرد بــه‬
‫مــدت چنــد دقیقــه قــرار داده شــوند‪ .‬پــس از پوســت گیــری‪ ،‬گوجــه فرنگــی هــا درون شیشــه هــای تمیز‬
‫چیــده شــده بــه طوریکــه بــا ضربــه زدن بــه تــه شیش ـه‌ها گوجه‌هــا فضــای شیشــه را پرکننــد‪ .‬ســپس‬

‫‪22‬‬
‫یــک قاشــق آب لیمــو تــازه صــاف شــده بــه ازای هــر شیشــه نیــم لیتــری اضافــه گــردد‪ .‬در آخــر بــه هــر‬
‫شیشــه پالــپ گوجــه فرنگــی داغ اضافــه تــا پــر شــود‪ .‬یــک ســانتی‌متر بــاالی شیشــه خالــی بمانــد‪ .‬بــرای‬
‫اســتریل کــردن کنســروها ماننــد روش اســتریل کــردن بطــری‌ هــا کــه در بــاال گفتــه شــده عمــل شــود‪.‬‬

‫شکل ‪ : 6‬کنسرو گوجه پوست گرفته شده‬

‫سس گوجه فرنگی‬

‫گوجــه هــا رســیده شســته وخشــک شــود‪ .‬میــوه هــا را بــه چهــار قســمت تقســیم کــرده و در ظــرف بــا‬
‫حــرارت مالیــم پختــه تــا پوســت آن نــرم شــود‪ .‬ســپس بــرای جداســازی پوســت و هســته از صافــی‬
‫اســتیل ضــد زنــگ اســتفاده شــود‪ .‬از طعــم دهنده‌هــا و نگهدارنــده هــا شــامل ســیر و زنجبیــل لــه یــا‬
‫رنــده شــده شــده بــه میــزان ‪ 5‬درصد‪،‬گــرد فلفــل بــه میــزان ‪ 2/5‬درصــد‪ ،‬شــکر بــه میــزان ‪ 20‬درصــد و‬
‫نمــک به‌میــزان ‪ 2/5‬درصــد بــه پالــپ گوجــه اضافــه و مخلــوط شــود‪ .‬عمــل حــرارت دادن را بــه مــدت‬
‫‪ 45‬دقیقــه ادامــه داده تــا بــه غلظــت یــا بریکــس ‪ 12-10‬درصــد برســد‪ .‬ســس آمــاده داغ را در بطــری‬
‫ریختــه و درب بنــدی شــود‪ .‬عمــل اســتریل کــردن مطابــق دســتور بــاال انجــام شــود‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫منابع‬
‫جعفرنيــا‪ ،‬س‪ .‬و م‪ .‬همائــي‪ .1385 .‬راهنمــاي جامــع و مصــور كشــت گلخانــه اي خيــار و‬ ‫‪-1‬‬
‫گوجــه فرنگــي‪ .‬انتشــارات ســخن گســتر‪.‬‬
‫ســازمان پارکهــا و فضــاي ســبز شــهر تهــران‪ .1374 .‬مديريــت گلخانــه‪ .‬جلــد اول و دوم‪.‬‬ ‫‪-2‬‬
‫انتشــارات ســازمان پارکهــا و فضــاي ســبز شــهر تهــران‪.‬‬
‫کهــن مــو‪ ،‬م‪.‬ا و ح‪ .‬خليفــه‪ .1386 .‬بررســي تأثيــر بســترهاي کشــت مختلــف روي توليــد نشــاء‬ ‫‪-3‬‬
‫گوجــه فرنگــي در شــرايط گلخانــه پالســتيکي‪ .‬خالصــه مقــاالت پنجميــن کنگــره علــوم باغبانــي ايــران‪.‬‬
‫صفحــات ‪.357-358‬‬
‫‪Garrison and M.D. Orzolek. Growing vegetable transplant. .2001 ,.Mc Clurg, C.A‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪.Maryland Cooperative Extension, Univ. of Maryland, College Park-Eastern Shore‬‬

‫‪24‬‬