ĐOẠN “Lần lần…..

chết thì thôi”

Trước hết, Mị hiện lên trong đoạn trích là một người vô cảm, cạn kiệt sức sống, đến cả cái
chết Mị còn chẳng màng nghĩ tới nữa, bởi cuộc sống của Mị bây giờ chẳng khác gì kiếp nô
lệ, súc vật:
Ngay từ câu văn đầu tiên, nhà văn đã để lại ấn tượng về khoảng thời gian mà Mị đã sống
trong nhà thống lí: "Lần lần, mấy năm qua, mấy năm sau", chỉ mấy năm thôi nhưng chắc là
lâu lắm. Nếu đó là những năm tháng hạnh phúc thì đâu có gì để nói, nhưng đây lại là những
năm tháng Mị phải kéo lê cuộc sống của mình trong đau khổ, trong sự xói mòn, mất mát dần
của cảm xúc tâm hồn. Điều đáng ngạc nhiên là đến chính Mị cũng chẳng còn nhớ cuộc sống
trong trốn địa ngục trần gian ấy đã diễn ra trong bao nhiêu năm nữa "Mị cũng không nhớ
nữa" – phải chăng, cô đã mất hết nhận thức về thời gian, không gian? Cái khoảng thời gian
không xác định ấy tưởng chỉ mang tính chất giới thiệu thôi mà gợi lên biết bao thương xót,
ngậm ngùi.
Trong sự chảy trôi ấy của thời gian hiện lên cái chết của con người "bố Mị chết" : Sự chảy
trôi dai dẳng ấy của thời gian như kéo dài cái khổ, cái cực của những người lao động nghèo
miền núi. Họ phải cam chịu và sống dưới cái trướng của bọn chúa đất miền núi ngày này qua
tháng khác. Cuối cùng, cái khổ ấy kết thúc thành cái chết. Chỉ với một câu văn ngắn, Tô Hoài
đã dấy lên niềm đồng cảm của người đọc về cuộc đời bất hạnh của những người lao động
nghèo miền núi. Quả thực, nói như Nguyễn Minh Châu: "Nhà văn không tô đen hay bôi hồng
cuộc sống mà nhà văn chỉ làm rõ bộ mặt thật của nó".
Ở những câu văn tiếp theo, một lần nữa hình ảnh nắm lá ngón xuất hiện "Nhưng Mị cũng
không còn tưởng đến Mị có thể ăn lá ngón tự tự nữa". Lần thứ nhất, khi Mị trốn về nhà và
khóc nức nở với bố, "Mị ném nắm lá ngón xuống đất.. Mị không đành lòng chết". Mị làm vậy
bởi lúc ấy, Mị còn có sự ràng buộc là phải sống để trả nợ cho bố. Bây giờ, "Mị cũng không
còn tưởng đến Mị có thể ăn lá ngón tự tự nữa". Phải chăng, Mị đã cam tâm sống kiếp nô lệ?
Phải chăng, ý thức phản kháng trong Mị đã bị tê liệt? Thật chua xót làm sao, hóa ra, cái môi
trường độc địa kia đã ngấm vào trong Mị, đau khổ đã đồng hóa Mị, khiến Mị quen dần với
nó, chấp nhận nó như một phần trong cuộc sống của mình "Ở lâu trong cái khổ, Mị quen khổ
rồi". Người đời thì quen ăn mặc sung sướng, Mị thì "quen khổ", chua xót làm sao? Và càng
chua xót hơn, khi cái sự "quen" trong vô thức ấy, nó đã làm thui chột luôn cả ý thức đấu tranh
trong Mị. Ngay cả đến sự phản kháng yếu ớt cũng không còn. Còn đâu một cô Mị của lòng
ham sống yêu đời? Nào đâu còn cô Mị sẵn sàng ăn lá ngón để tự tử, để chấm dứt kiếp đời
nhục nhã?
Câu văn đánh dấu sự thay đổi trong tính cách và tâm trạng của Mị. Như vậy, do tác động của
sự bóc lột mà bố con Pá Tra gây ra mà giờ Mị đã mất đi ngọn lửa sống và chẳng còn màng
nghĩ tới sống chết nữa. Ba chữ "Mị quen khổ rồi" như chất chứa bao xót xa và phẩn uất.
Hoàn cảnh tạo nên tính cách và tính cách tạo nên số phận. Từ một người con gái tự do và yêu
đời, cánh tay đen ngòm của cái khổ và cái ác đã tóm lấy Mị và hút hết bao nhiêu là cái tốt, cái
đẹp rồi nhả ra là một con người nhỏ bé, trơ lì và chai sạn. Đọc những câu văn này, ta càng
cảm thấy thương và đồng cảm với số phận bất hạnh của Mị.
Không những vậy, ở nhà thống lí Pá Tra, Mị còn bị bóc lột, vắt kiệt sức lao động, không khác
gì súc vật. Đó cũng là lí do tại sao Mị lại "quen khổ rồi" :
Mị đã tự đẩy cuộc sống của mình ngang hàng với súc vật "Bây giờ thì Mị tưởng mình cũng là
con trâu, mình cũng là con ngựa, là con ngựa phải đổi ở cái tàu ngựa nhà này đến ở cái tàu
ngựa nhà khác, ngựa chỉ biết việc ăn cỏ, biết đi làm mà thôi". Nhà văn như nhập thân vào
nhân vật để nói lên suy nghĩ của Mị. Và suy nghĩ đã ăn sâu trong Mị mấy năm nay, chính là
Mị nghĩ mình cũng như một con vật nuôi trong nhà thống lí. Con vật phải chịu kiếp đọa đày
dưới đòn roi của chủ, phải làm việc khổ sai và không thể phản kháng, kêu ca. Mị cũng thế.
Phải khổ, phải cam chịu đến thế nào, Mị mới nghĩ mình chỉ như loài vật như thế? Câu văn
chất chứa biết bao nỗi xót xa, thương cảm mà Tô Hoài dành cho nhân vật của mình.

Gương mặt chính là sự phản chiếu của suy nghĩ, của tâm hồn. Suy nghĩ cam chịu, tâm hồn cô
cảm đã khiến cho vẻ mặt của Mị mới buồn bã làm sao: "Mị cúi mặt, không nghĩ ngợi nữa."
Trên khuôn mặt lúc nào cũng chỉ biết cúi xuống ấy, làm sao thấy được một nét vui tươi? Trên
khuôn mặt không bộc lộ một chút cảm xúc, nghĩ suy ấy, làm sao nhận ra một tia hạnh phúc?
Chỉ có những người không thể vui, không thể hạnh phúc, mới có vẻ mặt đó. Đó là khuôn mặt
nói lên sự lạnh lẽo, vô cảm của đời sống tâm hồn. Khuôn mặt héo hắt của một tâm hồn lay
lắt.
Khi sống không còn cảm xúc, con người ta khác gì một cỗ máy lặp đi lặp lại theo quy trình?
Hoàn cảnh sống khắc nghiệt thực sự đã biến Mị thành cỗ máy. Nên không phải ngẫu nhiên
mà nhà văn lại miêu tả Mị với những suy nghĩ và hành động lặp đi lặp lại: "Lúc nào cũng chỉ
nhớ đi nhớ lại những việc giống nhau, tiếp nhau vẽ ra trước mặt, mỗi năm mỗi mùa, mỗi
tháng lại làm đi làm lại: Tết xong thì lên núi hái thuốc phiện, giữa năm thì giặt đay, xe đay,
đến mùa thì đi nương bẻ bắp, và dù lúc đi hái củi, lúc bung ngô, lúc nào cũng gài một bó đay
trong cánh tay để tước thành sợi." Vậy là Mị chỉ nhớ về công việc, những công việc giống
nhau, chẳng có gì mới mẻ, chẳng có gì đáng để suy nghĩ, bận tâm thêm. Mị chẳng muốn nghĩ
thêm hay chẳng thể nghĩ thêm? Dù thế nào thì những suy nghĩ lặp lại ấy đã nói lên sự vô cảm
của đời sống tâm hồn. Người ta có thể nghèo về vật chất, nhưng nghèo đến cả suy nghĩ, cảm
xúc nữa thì khốn khổ biết bao!
Tuy nhiên, ẩn đằng sau những câu văn này không chỉ đơn thuần là miêu tả trạng thái hiện tại
của Mị. Sự xuất hiện của Mị là tiếng búa đinh óc, là lời tố cáo đanh thép của Tô Hoài về tội
ác của bọn chúa đất khiến con người ta lâm vào "cùng đường tuyệt lộ". Kim Lân từng quan
niệm "Nhà văn phải viết như chơi, viết bằng cả tấm lòng của mình, nhưng phải hướng vào cái
đẹp và cái thật. Khi nhà văn phát hiện ra cái gì không thật và không đẹp phải biết bất bình và
lên tiếng". Quả thật là vậy, có lẽ khi viết những dòng văn này, Tô Hoài cũng không khỏi xót
xa và căm phẫn thay cho nhân vật của mình. Từ ấy, nhà văn như muốn người đọc cùng buồn,
cùng thương cho Mị.
Chưa hết, bị bóc lột sức lao động thôi chưa đủ, Mị còn bị chà đạp về quyền sống khi Mị sống
"không bằng con trâu con ngựa" :
Thân phận của Mị chẳng khác nào thân phận "trâu ngựa". Con trâu con ngựa suốt tháng suốt
năm phải làm việc lam lũ trên nương, khoảnh khắc nghỉ chân của nó thật ngắn ngủi. Mị cũng
thế, từ ngày về nhà thống lí Pá Tra làm dâu, quanh năm Mị quanh quẩn trên nương "bẻ bắp",
"hái củi", "bung ngô", lúc nào cũng gài một bó đay trong cánh tay để tước thành sợi. Con
ngựa đôi khi còn được "đứng gãi chân, nhai cỏ", còn Mị phải vùi vào làm việc "cả đêm, cả
ngày". Vậy có khác nào con ngựa, con trâu? Thậm chí còn không bằng con ngựa, con trâu.
Mị hiện lên như một công cụ lao động sống lặng lẽ, cam chịu bị bóc lột, đọa đày về thân xác.
Ko chỉ bị vắt kiệt sức lao động, quyền sống là con người cũng không có, Mị còn bị hủy diệt
về tinh thần:
Bao nhiêu khổ đau ở nhà thống lí đã biến Mị - một cô gái xinh đẹp, yêu đời mấy năm về
trước bỗng trở thành một người đàn bà lầm lũi, vô cảm. Lúc nào Mị cũng cúi mặt, mặt buồn
rười rượi. "Mỗi ngày Mị càng không nói, lùi lũi như con rùa nuôi trong xó cửa". Mị suốt đời
câm lặng, chịu đựng bị đè nén, bị áp bức như con rùa. Đằng sau sự so sánh này là niềm
thương cảm thấm thía của nhà văn về một kiếp người hóa thành kiếp vật.
Ở trong ngục tù ấy, "Mị nghĩ rằng mình cứ chỉ ngồi trong cái lỗ vuông ấy mà trông ra, đến
bao giờ chết thì thôi". Ở bên ngoài căn phòng ấy là không gian mênh mông của núi rừng Tây
Bắc, là sự tự do; còn bên trong là sự tù túng, chật hẹp và giam hãm. Mị "trông ra đến bao giờ
chết thì thôi" dường như là Mị đang hướng về sự sống, về phía có ánh sáng le lói, yếu ớt với
mong muốn vượt ngục hay chăng? Câu văn như vẽ ra ranh giới giữa sự sống và cái chết mà
con người ta muốn giải thoát lại không thể thoát giải, đành phải bất lực và vô vọng. Sự trông
ra và ngóng vọng của Mị như để lại một khoảng lặng trong tâm trí người đọc. Liệu rằng số
phận của Mị sẽ mãi như vậy, hay một lúc nào đó Mị sẽ trỗi dậy tháo cũi sổ lồng để giải thoát
cho bản thân mình? Đoạn trích khép lại mà mở ra bao nhiêu suy ngẫm và trăn trở trong lòng
người đọc..
Bằng việc sử dụng nghệ thuật trần thuật lôi cuốn, hấp dẫn kết hợp việc vận dụng nhuần
nhuyễn các biện pháp tu từ so sánh, nhân hóa, cùng những chi tiết vô cùng đặc sắc.. Tô Hoài
đã xây dựng thành công hình tượng nhân vật Mị với nỗi thống khổ trong kiếp nô lệ nhà thống
Pá Tra: Bị bóc lột sức lao động, bị chà đạp về quyền sống, bị hủy diệt về tinh thần.
Qua những chi tiết chân thực về cuộc đời Mị, Tô Hoài đã tái hiện lại bức tranh cuộc sống đầy
khốn khổ của người dân miền núi Tây Bắc trước sự đầy đọa chà đạp của chế độ phong kiến
miền núi. Tô Hoài đã khéo léo khắc họa nhân vật Mị với sự thay đổi tâm lý đầy tinh tế đặc
sắc. Cùng việc sử dụng ngôn ngữ mộc mạc giàu chất thơ, miêu tả thiên nhiên cách sinh hoạt
và phong tục của người dân miền núi. Nhân vật Mị đã hiện lên thật chân thực xót xa thể hiện
tấm lòng đồng cảm thương xót của nhà văn đối với nhân vật.