ირანი

ირანი გეოპოლიტიკურად ახლო აღმოსავლეთის ერთ-ერთი ყველაზე

მნიშვნელოვანი ქვეყანაა, რასაც პირველ რიგში მისი ადგილმდებარეობა
განაპირობებს. თანამედროვე ირანი მდებარეობს ისტორიული ირანის
ტერიტორიაზე სადაც არსებობდა აქამენური ირანი და ფეხლევიანთა დინასტია.
ირანი ჩრდილო-დასავლეთით აზერბაიჯანს, სომხეთსა და თურქეთს ესაზღვრება,
დასავლეთით - ერაყს, აღმოსავლეთით ავღანეთს და პაკისტანს, ჩრდილოეთით-
თურქმენეთს, სამხრეთით კი სპარსეთის ყურეს. ამასთან ერთად, ირანს აქვს
საზღვაო საზღვრები ომანთან და არაბთა გაერთიანებულ საემიროებთან. ირანს
მისი სტრატეგიული მდებარეობა ხელს უწყობს ჰქონდეს წვდომა საკვანძო
საზღვაო გზებზე. იგი სპარსეთის ყურის გარდა, ჩრდილოეთით ესაზღვრება
ჰორმუზის სრუტეს, რომლის მეშვეობითაც მთელს მსოფლიოში ექსპორტზე გადის
სპარსეთის ყურის ნავთობი.

ირანის ისტორიის მანძილზე, მისი გეოპოლიტიკური ინტერესების

ჩამოყალიბებაში, ყოველთვის განსაკუთრებულ როლს თამაშობდა მისი
გეოგრაფია. ქვეყნის მთიანი რელიეფი ერთგვარი ბუნებრივი ბარიერი იყო
მოწინააღმდეგისთვის და გავლენას ახდენდა ირანის სამხედრო სტრატეგიების
შემუშავებასა და თავდაცვის პოზიციების არჩევაზე. ირანის გარშემო არსებულ
მთათა სისტემებს, სამხრეთით მდებარე უდაბნოებს, სპარსეთის ყურესა და
ჩრდილოეთით მდებარე კასპიის ზღვას ქვეყნისთვის ყოველთვის ორმაგი
დატვირთვა ჰქონდა, ერთის მხრივ დინასტიებს ხელს უშლიდა ესპანსიასა და
ახალი ტერიტორიების დაკავებაში, მეორეს მხრივ კი რთულად შეღწევადს ხდიდა
ქვეყანას დამბყრობლისათვის და შესაბამისად, ხელს უწყობდა თავდაცვაში. ირანი
სწორედ ამ ბუნებრივი ბარიერების მეშვეობით ახერხებდა დამოუკიდებლობისა
და იდენტობის შენარჩუნებას, იმ შემთხვევაშიც კი თუ მტერი გადალახავდა
ბარიერებს და დაიკავებდა ირანს, დიდხანს ვერ ინარჩუნებდა პოზიციებს,
თუნდაც იმიტომ რომ გეოგრაფიული რელიეფი ართულებდა მიგრაციას.

ირანის მდებარეობა დღემდე განსაზღვრავს მის ეკონომიკურ თუ უსაფრთხოების

პოლიტიკას. ჰორმუზის სრუტის მეშვეობით, რომელიც მსოფლიოში ერთ-ერთი
ყველაზე მნიშვნელოვანი სატრანზიტო დერეფანია, ირანს აქვს მნიშვნელოვანი
ბერკეტი აკონტროლოს გლობალური ენერგეტიკული ბაზრები. ამასთან ერთად,
რეგიონის ქვეყნებში, ავღანეთში, ერაყსა და სირიაში მიმდინარე კონფლიქტები,
მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მის უსაფრთხოებასა და საგარეო პოლიტიკაზე.
ირანის გეოგრაფიული მდებარეობის გაანალიზებით შესამჩნევია რომ ქვეყანას
აქვს ყველა პირობა და ამბიცია რეგიონში ლიდერობისთვის. ირანი ესაზღვრება
რამდენიმე ძირითად გეოპოლიტიკური აქტივობის მქონე რეგიონს: ცენტრალურ
აზიას, სამხრეთ კავკასია, მესოპოტამიასა და სპარსეთის ყურეს. ირანის
პოლიტიკური ინტერესები კარგად ჩანს მეზობლებთან და რეგიონის ქვეყნებთან
ურთიერთობებში, რასაც ისტორიულ დინამიკასთან და რელიგიური
კუთვნილების დიდ გავლენასთან ერთად, თავისთავად განსაზღვრავს ქვეყნების
ადგილმდებარეობა და გეოპოლიტიკაც. ირანის რეგიონულ კონფლიქტებში
მონაწილეობამ, ტერორისტული დაჯგუფებების მხარდაჭერამ და ბირთვული
შესაძლებლობების განვითარებისკენ სწრაფვამ, მეზობელი სახელმწიფოებისა და
მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებში არაერთგვაროვანი რეაქცია გამოიწვია. პერიოდული
უთანხმოებისა და კონფლიქტების მიუხედავად, ირანი ცდილობს შეინარჩუნოს
ეკონომიკური და სტრატეგიული კავშირები მეზობლებთან. ასევე, დაიცვას
ბალანსი რეგიონული გავლენის დამტკიცებასა და საერთაშორისო ზეწოლის
კონტროლს შორის. შეიძლება ითქვას რომ ირანი საერთაშორისო ასპარეზზე
რაციონალური მოთამაშეა და იმპულსურად არ იღებს გადაწყვეტილებებს, ირანს
აქვს როგორც მეგობრული, ასევე დაძაბული ურთიერთობები მეზობლებთან რაც
განპირობებულია კონკრეტულ მომენტში არსებული მოცემულობით. ერაყთან
მისი ურთიერთობები განაპირობა პოლიტიკურმა უთანხმოებამ და რელიგიური
ნიშნით კონფლიქტმა, ავღანეთთან ურთიერთობებში გავლენა იქონია შიდა და
საზღვრის უსაფრთხოების დაცვის აუცილებლობამ. ირანი ინარჩუნებს მჭიდრო
კავშირებს სირიასა და ლიბანთან, ძირითადად პოლიტიკური და სამხედრო
მხარდაჭერის მიმართულებით. რაც შეეხება მის ურთიერთობებს საუდის
არაბეთსა და არაბთა გაერთიანებული საემიროებთან, რეგიონული მეტოქეობის
გამო შეიძლება ითქვას რომ დაძაბული ურთიერთობა აქვთ. ირანის ურთიერთობა
თურქეთთან მრავალმხრივია, ისინი თანამშრომლობენ როგორც ვაჭრობის, ასევე
ენერგეტიკულ სფეროშიც. აუცილებლად უნდა გამოვყოთ ირანის
ურთიერთობები რუსეთთან, საუდის არაბეთთან და ამერიკის შეერთებულ
შტატებთან.

რუსეთისა და ირანის ურთიერთობა კომპლექსურია. 1991 წელს საბჭოთა კავშირის

დაშლის შემდეგ, ორ ქვეყანას შორის საერთო ინტერესები გამოიკვეთა. პირველ
რიგში ირანიც და რუსეთიც ამერიკის შეერთებულ შტატებს აღიქვამდა რეგიონში
მათი დომინირების შეზღუდვის საფრთხედ. ამასთან ერთად, არსებული
მდგომარეობით, შეგვიძლია ვთვათ რომ რუსეთიც და ირანიც გარიყულნი არიან
საერთაშორისო საზოგადოებისგან და მათ წინააღმდეგ დაწესებულია სანქციები,
შესაბამისად მოკავშირეებს ერთმანეთში ეძებენ. ირანისთვის სტრატეგიულად
მნიშვნელოვანია რუსეთთან თანამშრომლობა იარაღის მიწოდებისა და
ბირთვული პროგრამის მიმართულებით. ეს ორი ქვეყანა საჭიროების მიხედვით
აწვდის იარაღს ერთმანეთს. თუ აქამდე ირანისთვის რუსეთი იყო იარაღითა და
ბალისტიკური თუ ბირთვული ტექნოლოგიებით მთავარი მხარდამჭრი,
უკრაინაში ომის დაწყების შემდეგ, ირანი რუსეთისთვის იარაღის მთავარი
მომმარაგებელი გახდა, რამაც თავდაცვისა და უსაფრთხოების სფეროში
თანამშრომლობები კიდევ უფრო გააღრმავა. ირანი და რუსეთი თანამშრომლობენ
ენერგეტიკის სფეროშიც. მიუხედავად იმისა, რომ დღეისათვის საერთაშორისო
პოლიტიკაში არსებული მდგომარეობა რუსეთს და ირანს პარტნიორებად აქცევს,
მათი კავშირი არც ისე მყარია და ნებისმიერმა ცვლილებამ შეიძლება იქონიოს
გავლენა, გასათვალისწინებელია რომ ორივე ქვეყანა ცდილობს კასპიის ზღვასა და
ცენტრალურ აზიაში დომინირებას, რამაც გრძელვადიან პერსპექტივაში შესაძლოა
დაპირისპირებაც გამოიწვიოს.

რაც შეეხება ირანსა და საუდის არაბეთს შორის ურთიერთობას, ეს ორი ქვეყანა

რეგიონალური მეტოქეები არიან, რასაც პირველ რიგში განაპირობებს რელიგიური
განსხვავებები, რადგან ირანის მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი შიიტებისგან
შედგება, ხოლო საუდის არაბეთის კი სუნიტებისგან. ირანი და საუდის არაბეთი
ისლამური რევოლუციის შემდეგ ერთმანეთის მეტოქე სახელმწიფოებია და ორივე
მათგანი ცდილობს რეგიონში დომინანტობა მოიპოვოს. თუმცა 2023 წელს საუდის
არაბეთმა და ირანმა დიპლომატიური ურთიერთობების აღდგენაზე დაიწყეს
საუბარი, რაც თავისთავად ახალ შესაძლებლობებს შექმნის ახლო აღმოსავლეთის
რეგიონში.

დღევანდელ საერთაშორისო სისტემაში ირანისა და აშშ-ს ურთიერთობები ერთ-

ერთი ყველაზე კომპლექსური და არაპროგნოზირებადია. 1979 წლის ირანის
რევოლუციამ ურთიერთობები კიდევ უფრო დაძაბა ამერიკის შეერთებულ
შტატებთან, აშშ-მ შეწყვიტა დიპლომატიური და ეკონომიკური ურთიერთობები
ირანთან. 2015 წელს ყოვლისმომცველი სამოქმედო გეგმის შემუშავების
ფარგლებში არსებობდა ირანსა და აშშ-ს შორის ურთიერთობების
დასტაბილურების შესაძლებლობა, თუმცა 2018 წელს ამ შეთანხმებიდან ამერიკის
გასვლამ სიტუაცია უცვლელი დატოვა.

როგორც უკვე ავღნიშნე, ირანი ცდილობს ყოველთვის რაციონალურად

იმოქმედოს და იშვიათად ესხმის თავს ან ემუქრება პირდაპირ მოწინააღმდეგეს.
ამისთვის ირანი წარმატებით იყენებს ე.წ. „წინააღმდეგობის ღერძს“, რაც
გულისხმობს ჯგუფებს, რომლებიც გარკვეული ბენეფიტების სანაცვლოდ
მონაწილეობას იღებენ ირანის წარმოებულ კონფლიქტებში. ირანთან მიმართებაში
საერთაშორისო საზოგადოება სულ უფრო ხშირად იყენებს ტერმინს“პროქსი ომი“,
რაც გულისხმობს დიდი სახელმწიფოების მიერ წამოწყებულ ომებს, რომელშიც
უშუალოდ თვითონ არ არიან ჩართულები. ირანის ინტერესების გამტარებელი
ჯგუფები გვხვდება პალესტინის ტერიტორიაზე, ლიბანში, სირიაში, ერაყსა და
იემენში, ისინი წარმოადგენენ ჰესბოლას, ჰამასს, ყუდსის ძალებს და სხვა
ექსტრემისტულ დაჯგუფებებს.
თურქეთი

თურქეთს უკავია უნიკალური გეოგრაფიული პოზიცია ევროპის, აზიისა და ახლო

აღმოსავლეთის გზაჯვარედინზე, მისი ადგილმდებარეობა შეიძლება ითქვას რომ
არის საკვანძო მნიშვნელობის რადგან გადაჭიმულია ორ კონტინენტზე და
ესაზღვრება რვა ქვეყანას, ესენია, აღმოსავლეთით ირანი, აზერბაიჯანი და
სომხეთი, სამხრეთით სირია და ერაყი, ჩრდილო-დასავლეთით საბერძნეთი და
ბულგარეთი, ჩრდილო-აღმოსავლეთით კი საქართველო. თურქეთს თავისი
მდებარეობიდან გამომდინარე აქვს წვდომა საკვანძო წყლებზე, ბოსფორისა და
დარდანელის სრუტეებზე, რაც გადამწყვეტ როლს თამაშობს შავ ზღვასა და
ხმელთაშუა ზღვას შორის საზღვაო ვაჭრობაში. თურქეთი ერთგვარი
დამაკავშირებელია ევროპას და აზიას შორის, მასზე გადის უმნიშვნელოვანესი
სავაჭრო გზები სადაც ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ და დასავლეთიდან
აღმოსავლეთისკენ გადაადგილდება სავაჭრო ტვირთი.

თურქეთის გეოგრაფიულ მდებარეობას რამდენიმე მიმართულებით აქვს გავლენა

მის გეოპოლიტიკურ ინტერესებზე. პირველ რიგში, თურქეთის მიერ ბოსფორსა და
და დარდანელეზე არსებული კონტროლი მისთვის მნიშვნელოვანი ბერკეტია
საზღვაო ტვირთის მოძრაობისა და ვაჭრობის რეგულირებისთვის, ასევე შავი
ზღვის რეგიონში დომინანტობის შესანარჩუნებლად. გარდა ამისა, თურქეთის
სიახლოვე ახლო აღმოსავლეთთან და კავკასიასთან გავლენას ახდენს მის
ჩართვაზე რეგიონულ კონფლიქტებში და სტაბილურობის შენარჩუნების
მცდელობებზე. უფრო მეტიც, თურქეთის, როგორც ნატოს წევრის პოზიცია და
მისი სწრაფვა რეგიონული ლიდერობისკენ, გავლენას ახდენს მის სტრატეგიულ
გათვლებსა და ალიანსებისა თუ საერთაშორისო ორგანიზაციების წევრობაზე.

თურქეთი ესაზღვრება რამდენიმე მნიშვნელოვან გეოპოლიტიკურად აქტიურ

რეგიონს, თურქეთის ჩრდილოეთით მდებარეობს შავი ზღვის რეგიონი, რომელმაც
განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა უკრაინაში ომის დაწყების შემდეგ.
თურქეთს სამხრეთით ესაზღვრება ყველაზე არასტაბილური და კონფლიქტური
რეგიონი სირიისა და ერაყის სახით, რაც თავისთავად გავლენას ახდენს
თურქეთის უსაფრთხოებაზე და საგარეო პოლიტიკაზე. საზღვარზე
სტაბილურობის შესანარჩუნებლად თურქეთს საჭიროების შემთხვევაში
კონფლიქტში ჩარევაც კი უწევს. რაც შეეხება ხმელთაშუაზღვის მიმართულებას,
თურქეთს დაძაბული ურთიერთობა აქვს საბერძნეთსა და კვიპროსთან.

აუცილებლად უნდა აღინიშნოს სამხრეთ კავკასია, სადაც თურქეთს

მნიშვნელოვანი სტრატეგიული პარტნიორი ჰყავს აზერბაიჯანის სახით, ასევე
შენარჩუნებული აქვს პარტნიორული ურთიერთობები საქართველოსთან და
მიმდინარე ეტაპზე ცდილობს დაალაგოს ურთიერთობა სომხეთთან. გარდა ამისა,
სამხრეთ კავკასიაში გადის აზიიდან მომავალი მნიშვნელოვანი სავაჭრო გზები.
თურქეთის ურთიერთობები სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებთან, მათ შორის
სომხეთთან, აზერბაიჯანთან და საქართველოსთან, მრავალმხრივია. თურქეთს
აქვს მჭიდრო კულტურული და ისტორიული კავშირები აზერბაიჯანთან და
საქართველოსთან, რაც ხელს უწყობს ძლიერ ეკონომიკურ და სტრატეგიულ
პარტნიორობას. რაც შეეხება სომხეთს, ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობა
განსაკუთრებით დაიძაბა სომხების გენოციდთან და მთიანი ყარაბაღის
კონფლიქტთან მიმართებაში. თუმცა, ბოლოდროინდელი დიპლომატიური
მცდელობები მიუთითებს ურთიერთობების პოტენციურ დათბობაზე. თურქეთი
აქტიურად მონაწილეობს რეგიონულ ინიციატივებში, რომლებიც მიზნად ისახავს
მშვიდობისა და სტაბილურობის ხელშეწყობას.

მეოცე საუკუნეში, საბჭოთა კავშირის ექსპანსიური ინტერესებიდან გამომდინარე,

თურქეთი რეგიონში დასავლური ინტერესებისა და პარტნიორული
შესაძლებლობების კუთხით მნიშვნელოვან სახელმწიფოდ ჩამოყალიბდა
საფრთხის გასანეიტრალებლად დაიწყო მისი ინტეგრაციის პროცესი
დასავლეთში, თურქეთი გახდა ნატოს წევრი. მიუხედავად ამისა, ცივი ომის
პერიოდში თურქეთი ცდილობდა მოსაზღვრე რეგიონებში საკუთარი პოზიციები
გაემყარებინა. თურქეთი ყოველთვის ცდილობდა საკუთარი ინდივიდუალური და
ეროვნული ინტერესების წინ წამოწევას და საკუთარი საგარეო პოლიტიკის
წარმოებას. მიუხედავად თურქეთის ნატოს წევრობისა და ევროკავშირში
ინტეგრაციის სურვილისა, მას გარკვეული დიპლომატიური ურთიერთობები
მაინც აქვს შენარჩუნებული რუსეთთან, რაც ხშირად პრაგმატული
მოსაზრებებითა და განსხვავებული სტრატეგიული მიზნებით არის
ჩამოყალიბებული. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ორი ქვეყანა ისტორიულად
განიხილებიან როგორც მოწინააღმდეგეები, თურქეთმა და რუსეთმა იპოვეს
საერთო ენა გარკვეულ საკითხებზე, კერძოდ ენერგეტიკული თანამშრომლობის
მიმართულებითა და სირიის კონფლიქტის საერთო ძალისხმევით მოგვარების
კუთხით. თუმცა, რუსეთისთვის კვლავ პრობლემად რჩება თურქეთის ნატოს
წევრობა, თურქეთის მხრიდან უკრაინის მხარდაჭერა და მის რეგიონული
მისწრაფებები შავ ზღვასა და კავკასიაში. დროდადრო დაძაბულობის
მიუხედავად, ორივე ქვეყანა ინარჩუნებს დიპლომატიურ არხებს უთანხმოების
მართვისა და ორმხრივი ინტერესის სფეროებში თანამშრომლობისთვის.

რაც შეეხება ამერიკის შეერთებულ შტატებისა და თურქეთის ურთიერთობას,

მიუხედავად იმისა რომ ათწლეულების განმავლობაში თურქეთი და ამერიკა
სტრატეგიულ პარტნიორებად მიიჩნეოდნენ, ბოლო პერიოდში მათ შორის
ურთიერთობა დაძაბულია. ურთიერთობის დაძაბვა გამოიწვია 2019 წელს
თურქეთის მხრიდან რუსეთისგან სარაკეტო სისტემების შესყიდვამ, რის
საპასუხოდაც აშშ-მ სანქციები დაუწესა თურქეთის თავდაცვის სექტორს. ამავე
წელს გამოიკვეთა თურქეთისა და აშშ-ს განსხვავებული პოზიციები სირიის
კონფლიქტთან მიმართებაში. ორივე ქვეყნის ეროვნული ინტერესები და საგარეო
პოლიტიკის მიმართულებები ერთმანეთისაგან ძირითად საკითხებში
განსხვავებულია, თუმცა საერთაშორისო და რეგიონულ უსაფრთხოებაში ორი
ქვეყნის კონტრიბუცია ძალიან მნიშვნელოვანია. თურქეთი გადამწყვეტ როლს
თამაშობს რეგიონული უსაფრთხოებაში, განსაკუთრებით ტერორიზმის
წინააღმდეგ ბრძოლაში და სირიასა და ერაყში კონფლიქტების შედეგების
მართვაში. მიუხედავად გამოწვევებისა, ორივე ქვეყანა აგრძელებს დიალოგს
საერთო ინტერესებისა და პრობლემების გადასაჭრელად.

აუცილებელია შევეხოთ ირანისა და თურქეთის ურთიერთობას, რადგან ორივე

ქვეყანას აქვს ამბიცია იყოს დომინანტი სახელმწიფო რეგიონში. თურქეთსა და
ირანს აქვთ კომპლექსური ურთიერთობა. ორივე ქვეყანას აქვს სურვილი იყოს
წამყვანი სახელმწიფო ენერგეტიკის, ვაჭრობისა და რეგიონში უსაფრთხოების
შენარჩუნების მიმართულებით, თუმცა, მათი მიდგომების განსხვავებულობამ
რეგიონალურ საკითხებთან დაკავშირებით, განსაკუთრებით სირიასა და ერაყთან
დაკავშირებით, გარკვეულ დაძაბულობას ჩაუყარა საფუძველი. ამის მიუხედავად,
ეკონომიკური კავშირებს კვლავ დიდი მნიშვნელობა აქვს ამ ორ ქვეყანას შორის და
ორმხრივი ვაჭრობაც მნიშვნელოვნად ვითარდება.

დასასრულისთვის, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ თურქეთის საგარეო პოლიტიკა

მჭიდროდაა დაკავშირებული მის გეგრაფიულ მდებარეობასთან, ისტორიულ
წარსულთან და რეგიონის უსაფთხოების დინამიკასთან. თურქეთი ცდილობს
დაიცვას ეროვნული ინტერესები, საკუთარი როლი ითამაშოს რეგიონული
სტაბილურობის შენარჩუნებაში და პარალელურად შეინარჩუნოს სტრატეგიული
ურთიერთობები მისი ეკონომიკისა და დასავლური ინტეგრაციის მიზნებისთვის
მნიშვნელოვან სახელმწიფოებთან. მიუხედავად იმისა რომ თურქეთი არ არის
საერთაშორისო ასპარეზზსე უძლიერესი სახელმწიფო მას აქვს საშუალება და
რესური არ მოექცეს მასზე დიდი მოთამაშეების გავლენის ქვეშ და შეინარჩუნოს
საკუთარი პოლიტიკური ინტერესები.