ThS. PHẠM XUÂN HỔ - TS.

HỒ XUÂN THANH

GIÁO TRÌNH

KHÍ CỤ ĐIỆN
 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM KỸ THUẬT
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

ThS. PHẠM XUÂN HỔ - TS. HỒ XUÂN THANH

GIAÙO TRÌNH
KHÍ CUÏ ÑIEÄN

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2014
1
 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM KỸ THUẬT
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

TS. HỒ XUÂN THANH - ThS. PHẠM XUÂN HỔ

GIAÙO TRÌNH
KHÍ CUÏ ÑIEÄN

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2014
2
 LỜI MỞ ĐẦU

Đúc kết từ kinh nghiệm những năm làm công tác giảng dạy và
nghiên cứu, đƣợc sự hỗ trợ của các đồng nghiệp trong Bộ môn và Khoa
Điện-Điện tử Trƣờng Đại học Sƣ phạm Kỹ thuật chúng tôi viết cuốn
Giáo trình Khí cụ điện này. Đây là giáo trình cho môn học Khí cụ điện
dành cho sinh viên bậc đại học và cao đẳng ngành Điện với các chuyên
môn về kỹ thuật điện, công nghiệp, hệ thống cung cấp điện, đồng thời là
nguồn tài liệu nghiên cứu sau đại học và tự nghiên cứu. Cuốn Khí cụ điện
này đƣợc viết theo định hƣớng công nghệ trong việc đào tạo sinh viên
cao đẳng và đại học.
Cuốn sách đƣợc viết nhằm trang bị cho sinh viên những kiến thức
khoa học cơ bản, những cơ sở toán học, các phƣơng trình vật lý toán để
lý giải các hiện tƣợng vật lý xảy ra trong hầu hết các khí cụ điện và thiết
bị điện. Việc ứng dụng, vận dụng kiến thức này để hiểu sâu sắc các ý
nghĩa của các thông số kỹ thuật trong các khí cụ mà nhà sản xuất chế tạo
đang có mặt trên thị trƣờng. Đồng thời trong phần II và phần III cuốn
sách trình bày các cấu tạo cụ thể, các nguyên lý hoạt động, các tham số
kỹ thuật cần thiết chủ yếu của các loại khí cụ đƣợc phân theo nhóm chức
năng. Điều này giúp sinh viên trực quan nhận ra khí cụ, có cơ hội so
sánh, tra cứu và lựa chọn khí cụ theo yêu cầu, hiểu rõ ý nghĩa tham số kỹ
thuật để sử dụng hiệu quả cho nhu cầu thiết kế xây dựng hệ thống cung
cấp và điều khiển bảo vệ thiết bị. Đây chính là bƣớc căn bản để tiếp nối
kiến thức năng lực cho các môn học sau cao hơn. Tiếng Anh đôi khi
đƣợc sử dụng trực tiếp trong bài nhằm mục đích cho sinh viên trực quan
đáp ứng nhanh trong tra cứu tài liệu trên mạng thông tin và nâng cao dần
năng lực Anh văn chuyên ngành hay tự nghiên cứu tại nhà. Đồng thời,
trong cuốn sách này cũng hƣớng dẫn sử dụng các tham số kỹ thuật, xử lý
các tình huống kỹ thuật.
Với nỗ lực cao chúng tôi đã cố gắng trình bày tổng quan hơn và có
đi sâu những vấn đề cốt lõi cho ngƣời đọc dễ hiểu nhất, tuy nhiên có thể
vẫn có nhiều thiếu sót . Rất mong sự góp ý của các đồng nghiệp và bạn
đọc khắp nơi, mọi góp ý xin liên lạc tác giả tại Bộ môn Cơ sở Kỹ thuật
Điện, Khoa Điện-Điện tử trƣờng Đại học Sƣ phạm Kỹ thuật Thành phố
Hồ Chí Minh.
Chân thành cảm ơn.
Các tác giả

3
4
 MỤC LỤC
LỜI MỞ ĐẦU .......................................................................................... 3
MỤC LỤC ................................................................................................ 5
LỜI GIỚI THIỆU .................................................................................. 15
PHẦN I: LÝ THUYẾT CƠ BẢN ......................................................... 17
Chƣơng I: PHÁT NÓNG TRONG KHÍ CỤ ĐIỆN ............................ 19
I. CAÙC TOÅN HAO TRONG THIEÁT BÒ KYÕ THUAÄT ÑIEÄN ............... 20
1. Toån hao coâng suaát trong caùc phaàn daãn ñieän .................................... 20
2. Toån hao coâng suaát trong caùc chi tieát daãn töø..................................... 27
II. QUAÙ TRÌNH PHAÙT NOÙNG VAØ QUAÙ TRÌNH NGUOÄI CUÛA VAÄT
THEÅ COÙ NGUOÀN NOÄI TAÏI ............................................................... 31
III. TÍNH TOAÙN VÔÙI CAÙC CHEÁ ÑOÄ LAØM VIEÄC ............................. 37
1. Cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn .............................................................. 37
2. Cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn laäp laïi ................................................... 39
3. Cheá ñoä laøm vieäc khi ngaén maïch ...................................................... 43
IV. TÍNH TOAÙN VÔÙI SÖÏ TRUYEÀN NHIEÄT VAØ TOÛA NHIEÄT ........ 48
1. Quaù trình trao ñoåi nhieät giöõa vaät theå vaø moâi tröôøng........................ 48
2. Tính nhieät trôû qua caùc vaät truyeàn .................................................... 50
3. Nhiệt trở của chất làm mát tuần hoàn .................................................. 56
Chương II: LỰC ĐIỆN ĐỘNG (LĐĐ) TRONG KHÍ CỤ ĐIỆN ..... 67
I. KHÁI NIỆM CHUNG.......................................................................... 68
II. TÍNH TOAÙN LÖÏC ÑIEÄN ÑOÄNG KHI CAÙC VAÄT DAÃN DOØNG DC ..... 68
A. XAÙC ÑÒNH( LÑÑ) GIÖÕA HAI DAÂY DAÃN TROØN SONG SONG
TIEÁT DIEÄN NHOÛ CHIEÀU DAØI GIÔÙI HAÏN l1 VAØ l2 ............................ 73
B. XAÙC ÑÒNH LÑÑ GIÖÕA HAI THANH DAÃN SONG SONG TIEÁT
DIEÄN HÌNH CHÖÕ NHAÄT.................................................................... 77
C. XAÙC ÑÒNH LÑÑ TAÙC DUÏNG LEÂN CAÙC VOØNG DAÂY................ 80

5
III. TÍNH TOÁN LỰC ĐIỆN ĐỘNG ĐỐI VỚI VẬT DẪN DÕNG AC. ....85
1. Xeùt vôùi doøng AC một pha ................................................................ 86
2. Xeùt vôùi doøng AC ba pha .................................................................. 88
IV. DOØNG BEÀN ÑIEÄN ÑOÄNG ............................................................ 91
Chương III: TIẾP XÚC ĐIỆN .................................................... 103
I. KHÁI QUÁT ........................................................................................................ 104
1. Caùc khaùi nieäm caên baûn .................................................................. 104
2. Phaân loaïi ........................................................................................ 104
3. Caùc yeâu caàu kyõ thuaät ñoái vôùi tieáp ñieåm. ....................................... 106
4. Các yêu cầu kỹ thuật đối với các vật liệu làm tiếp điểm ................... 106
II. TÍNH TOÁN CÁC THAM SỐ TIẾP XÖC........................................... 108
1. Xaùc ñònh dieän tích tieáp xuùc thöïc teá vaø ñieän trôû tieáp xuùc Rtx ..…..108
2. Tính toán phát nóng tại điểm tiếp xúc ở chế độ dài hạn liên tục ....... 115
3. Tính toán lực ép tiếp điểm ................................................................. 118
4. Tính toaùn doøng ngaén maïch qua tieáp ñieåm ..................................... 121
5. Tuoåi thoï cuûa tieáp ñieåm .................................................................. 123
III. QUÁ ÁP DO ĐÓNG CẮT TIẾP XÖC ĐIỆN ................................. 126
1. Quá trình đóng mạch ......................................................................... 126
2. Quá trình cắt mạch ............................................................................. 136
3. Các điều kiện đóng cắt khắc nghiệt ................................................... 138
4. Quá điện áp ........................................................................................ 143
5. Sự phối hợp cách điện ....................................................................... 146
Chương IV: HỒ QUANG ĐIỆN ................................................. 167
I. KHAÙI QUAÙT .................................................................................. 168
1. Ñaëc tính phoùng ñieän trong chaát khí ............................................... 168
2. Quaù trình ion hoùa vaø khöû ion hoùa trong chaát khí ........................... 169
3. Quaù trình hình thaønh vaø ñaëc ñieåm cuûa hoà quang ........................... 170
4. Ñaëc tính cuûa hoà quang ................................................................... 171
6
5. Quan heä ñieän aùp cuûa hoà quang ...................................................... 172
II. HOÀ QUANG ÑIEÄN DC ................................................................ 174
1. Ñieàu kieän chaùy vaø daäp taét cuûa hoà quang. ...................................... 174
2. Hieän töôïng quaù ñieän aùp khi daäp taét hoà quang ñieän DC ................. 178
3. Naêng löôïng hoà quang ñieän DC khi ngaét maïch .............................. 182
4. Daäp taét hoà quang DC baèng doøng ñieän lôùn ( I>50A). ..................... 184
III. HOÀ QUANG ÑIEÄN AC ............................................................... 187
1. Xeùt vôùi taûi thuaàn trôû (xem nhö l = const). ..................................... 188
2. Xeùt vôùi taûi thuaàn khaùng ................................................................ 200
2. Caùch ñieän chòu nhieät .................................................................... 195
Chương V: MẠCH TỪ .............................................................. 211
I. KHAÙI QUAÙT .................................................................................. 212
1. Khaùi nieäm ...................................................................................... 212
2. Nhöõng ñònh luaät cô baûn aùp duïng trong maïch töø ............................ 213
3. Söï ñoàng daïng cuûa caùc ñaïi löôïng ñieän töø ....................................... 215
II. PHAÂN TÍCH MOÂ TAÛ TÖØ TRÖÔØNG ........................................... 216
1. Sô ñoà thay theá maïch töø .................................................................. 216
2. Baøi toaùn maïch töø ........................................................................... 219
3. Tính toaùn töø trôû, töø daãn .................................................................. 219
III. LÖÏC HUÙT ÑIEÄN TÖØ (löïc huùt nam chaâm) ................................... 229
1. Xaùc ñònh löïc huùt ñieän töø moät chieàu ............................................... 229
2. Xaùc ñònh löïc huùt ñieän töø xoay chieàu .............................................. 231
3. Bieän phaùp choáng rung ñoái vôùi nam chaâm ñieän xoay chieàu ........... 233
IV. TÍNH TOAÙN CUOÄN DAÂY TRONG MAÏCH TÖØ NAM CHAÂM
ÑIEÄN ................................................................................................. 236
1. Tính toaùn cuoän daây nam chaâm ñieän moät chieàu ............................. 237
2. Tính toaùn cuoän daây nam chaâm ñieän xoay chieàu ............................ 240

7
3. Thời gian tác động của nam châm điện ............................................. 247
V. CAÙC BIEÄN PHAÙP THAY ÑOÅI THÔØI GIAN TAÙC ÑOÄN G CUÛA
NAM CHAÂM ÑIEÄN ................................................................. 249
1. Giaûm thôøi gian taùc ñoäng (taùc ñoäng nhanh) .................................... 249
2. Keùo daøi thôøi gian taùc ñoäng (laøm giaûm thôøi gian taùc ñoäng)............ 251
PHẦN II: KHÍ CỤ ĐIỆN ĐÓNG CẮT HẠ ÁP .............................. 265
Chương VI: KHÍ CỤ ĐIỆN ĐÓNG CẮT HẠ ÁP ........................ 267
I. CÔNG TẮC, NÖT NHẤN, DAO CÁCH LY .................................... 267
1. Khái niệm và công dụng .................................................................... 267
2. Cấu tạo ............................................................................................... 269
3. Phân loại ............................................................................................ 270
4. Điều kiện lựa chọn ............................................................................. 271
5. Ví dụ .................................................................................................. 271
II. CÔNG TẮC TƠ ................................................................................ 293
1. Khái niệm........................................................................................... 293
2. Phân loại ............................................................................................ 293
3. Cấu tạo ............................................................................................... 296
4. Nguyên lý làm việc ............................................................................ 296
6. Điều kiện lựa chọn ............................................................................. 298
6.1. Loại sử dụng dòng điện xoay chiều ........................................... 298
6.2. Loại công tắc tơ sử dụng dòng điện một chiều .......................... 301
7. Ví dụ .................................................................................................. 302
Chương VII: KHÍ CỤ BẢO VỆ VÀ TỰ ĐỘNG ĐIỀU KHIỂN ..... 317
I. CẦU CHÌ HẠ ÁP ............................................................................... 317
1. Khái niệm và công dụng .................................................................... 318
2. Phân loại ............................................................................................ 318
3. Nguyên lý làm việc ............................................................................ 319
4. Cấu tạo ............................................................................................... 321
5. Thông số kỹ thuật của cầu chì ........................................................... 323

8
6. Lựa chọn cầu chì ................................................................................ 331
7. Tra cứu cầu chì của một số hãng ....................................................... 341
II. RƠ-LE ĐIỀU KHIỂN VÀ BẢO VỆ ............................................... 380
1. Khái niệm và cấu tạo chung .............................................................. 380
2. Phân loại Rơ-le.................................................................................. 381
3. Đặc tính quan hệ vào - ra của Rơ-le.................................................. 382
4. Các thông số của Rơ-le ..................................................................... 382
5. Caùc loaïi Rô-le vaø caùch löïa choïn ................................................... 383
5.1. Rơ-le nhiệt ................................................................................. 383
5.1.1. Khái niệm và công dụng ......................................................... 383
5.1.2. Nguyên lý làm việc .................................................................. 384
5.1.3. Phân loại ................................................................................. 384
5.1.4. Cách lựa chọn Rơ-le nhiệt ..................................................... 386
5.2. Rơ-le điện từ .............................................................................. 386
5.2.1. Rơ-le điện áp, dòng điện ......................................................... 389
5.2.2. Rơ-le bán dẫn .......................................................................... 389
5.2.3. Rơ-le điện áp cực đại một chiều ............................................. 392
5.2.4. Rơ-le điện áp cực đại xoay chiều ............................................ 394
5.2.5. Rơ-le điện áp cực tiểu ............................................................. 395
5.2.6. Rơ-le kiểm tra đồng bộ............................................................ 396
5.3. Rơ-le cảm ứng ............................................................................ 398
5.3.1. Rơ-le tổng trở .......................................................................... 398
5.3.2 Rơ-le so lệch ............................................................................. 399
5.3.3. Rơ-le công suất (Rơ-le có hướng) ........................................... 400
5.4. Rơ le từ điện ............................................................................... 402
5.4.1. Cấu tạo của Rơ-le từ điện ....................................................... 402
5.4.2. Đặc tính của Rơ-le từ điện ...................................................... 404
5.5. Rơ-le điện tử tƣơng tự (Analoge static relays)........................... 405
5.6. Rơ-le kỹ thuật số (Numerial relays) ........................................... 408
9
Chương VIII: MÁY CẮT HẠ ÁP ................................................ 421
I. MÁY CẮT HẠ ÁP (CB) .................................................................... 421
1. Khái niệm........................................................................................... 422
2. Phân loại ............................................................................................ 422
3. Cấu tạo ............................................................................................... 423
4. Nguyên lý làm việc ............................................................................ 431
4.1. Đóng mở bằng tay ...................................................................... 431
4.2. CB mở tự động do quá tải (H.14.) ............................................. 432
4.3. CB mở tự động do ngắn mạch (H.15.) ....................................... 432
4.4. Bộ nhả điện tử ............................................................................ 434
5. Thông số kỹ thuật .............................................................................. 436
5.1. Các thông số kỹ thuật chính của CB . ........................................ 436
5.2. Các thông số khác của CB ......................................................... 443
6. Điều kiện lựa chọn ............................................................................. 446
6.1. Chọn điện áp định mức (Un)...................................................... 446
6.2. Chọn dòng điện định mức, chú ý đến nhiệt độ môi trƣờng ....... 446
6.3. Chọn CB theo khả năng cắt định mức của CB (Icu hoặc Icn) ... 448
6.4. Điều kiện phối hợp có chọn lọc ................................................. 453
6.4.1. Khái niệm về sự phối hợp có chọn lọc .................................... 453
6.4.2. Kỹ thuật ghép tầng .................................................................. 454
6.4.3. Nguyên lý của sự phối hợp chọn lọc ....................................... 456
II. MÁY CẮT DÕNG ĐIỆN RÕ ........................................................... 523
1. Khái niệm........................................................................................... 523
2. Nguyên lý làm việc của RCD ............................................................ 525
3. Cấu tạo của RCCB ............................................................................. 526
4. Thông số kỹ thuật của RCCB ............................................................ 527
5. Cách chọn RCCB ............................................................................... 532
5.1. Nguyên tắc cơ bản ...................................................................... 532
5.2. Những yếu tố ảnh hƣởng đến sự làm việc của RCD .................. 533

10
 5.2.1. Hệ thống tiếp đất ................................................................... 533
5.2.2. Ảnh hưởng của dòng điện rò ................................................... 548
5.2.3. Ảnh hưởng của thiết bị bảo vệ chống xung áp ....................... 549
5.3. Đặc điểm của hệ thống và phụ tải .............................................. 550
5.4. Chọn các thông số của RCCB .................................................... 551
6. Sự phối hợp có chọn lọc .................................................................... 551
PHẦN III: KHÍ CỤ ĐIỆN CAO ÁP .............................................. 587
Chương IX: KHÍ CỤ ĐIỆN ĐÓNG CẮT TRUNG, CAO ÁP ....... 589
I. DAO CÁCH LY (DISCONNECTOR) .............................................. 590
1. Khái niệm và chức năng .................................................................... 590
2. Phân loại ............................................................................................ 590
3. Dao nối đất ......................................................................................... 596
4. Dao cắt phụ tải (Load breaker Switch) (Cầu dao) ............................. 598
II. CẦU CHÌ CAO ÁP ........................................................................... 599
1. Công dụng. Cấu tạo ........................................................................... 599
2. Thông số kỹ thuật của cầu chì ........................................................... 602
3. Chọn cầu chì ...................................................................................... 603
III. DAO CẮT PHÂN ĐOẠN ............................................................... 616
1. Công dụng.......................................................................................... 616
2. Cấu tạo, thông số kỹ thuật ................................................................. 617
3. Chọn Cắt phân đoạn........................................................................... 620
IV. MÁY CẮT CAO ÁP ....................................................................... 626
1. Định nghĩa của máy cắt cao áp. Thông số cơ bản ............................. 626
2. Phân loại máy cắt ............................................................................... 632
3. Cơ cấu tác động và điều khiển máy cắt ............................................. 633
A. MÁY CẮT KHÍ SF6 (GIS) .......................................................... 639
1. Đại cƣơng ...................................................................................... 639
2. Khí SF6 cách điện và dập hồ quang.............................................. 639
3. GIS dùng cho điện áp đến 145 kV ................................................ 640

11
 4. GIS điện áp đến 550 kV ................................................................ 641
B. MÁY CẮT CHÂN KHÔNG ........................................................ 644
C. MÁY CẮT TỰ ĐÓNG LẠI (TĐL) ............................................. 646
1. Công dụng và phân loại ................................................................ 646
2. Tự đóng lại một pha ...................................................................... 649
3. Tự đóng lại ba pha ........................................................................ 650
V. PHÂN TÍCH ĐỘ TIN CẬY ............................................................. 653
Chương X: KHÍ CỤ ĐIỆN HỖ TRỢ ĐÓNG CẮT CAO ÁP ....... 657
I. TỤ ĐIỆN CÔNG SUẤT .................................................................... 658
A. TỔNG QUÁT VỀ TỤ ĐIỆN CÔNG SUẤT .................................... 658
B. CẤU TẠO, THÔNG SỐ KỸ THUẬT, NHỮNG CÔNG THỨC .... 659
1. Cấu tạo ............................................................................................... 659
2. Thông số kỹ thuật .............................................................................. 661
3. Công thức tính toán cơ bản ................................................................ 665
C. NHỮNG HIỆN TƢỢNG QUÁ ĐỘ KHI ĐÓNG CẮT TỤ ĐIỆN ... 666
1. Hiện tƣợng quá độ ............................................................................. 666
2. Hiện tƣợng phóng điện cục bộ ........................................................... 670
3. Tác động của sóng hài bậc cao lên tụ điện ........................................ 672
D. BẢO VỆ TỤ ĐIỆN ........................................................................... 675
1. Nguyên lý chọn cầu chì bảo vệ tụ điện .............................................. 676
2. Dòng điện dài hạn liên tục của cầu chì .............................................. 677
3. Quá điện áp ........................................................................................ 677
4. Khả năng hấp thụ năng lƣợng xả của tụ điện .................................... 678
II. KHÁNG ĐIỆN CAO ÁP .................................................................. 684
A. TỔNG QUÁT VỀ KHÁNG ĐIỆN ................................................... 684
1. Khái niệm kháng điện ........................................................................ 684
2. Yêu cầu của kháng điện ..................................................................... 685
3. Cấu tạo kháng điện ............................................................................ 685
4. Phân loại kháng điện .......................................................................... 686

12
B. THÔNG SỐ KỸ THUẬT KHÁNG ĐIỆN ....................................... 687
III. ĐIỆN TRỞ VÀ BIẾN TRỞ ............................................................ 696
A. TỔNG QUAN ................................................................................... 696
1. Khái niệm chung ................................................................................ 696
2. Vật liệu để chế tạo điện trở, biến trở ................................................. 696
3. Điện trở đốt nóng ............................................................................... 697
4. Biến trở .............................................................................................. 702
5. Điện trở không tuyến tính .................................................................. 706
IV. THIẾT BỊ BẢO VỆ QUÁ ÁP ......................................................... 709
A. QUÁ ĐIỆN ÁP ................................................................................. 709
1. Sét ...................................................................................................... 709
2. Quá áp bên trong ................................................................................ 714
3. Quá điện áp đóng cắt mạch ................................................................ 718
B. YÊU CẦU KỸ THUẬT ĐỐI VỚI THIẾT BỊ BẢO VỆ QUÁ ÁP .. 727
1. Thiết bị bảo vệ quá áp (SPD) phải hạn chế đƣợc quá điện áp ở mức
thấp hơn điện áp có thể chịu đựng đƣợc của thiết bị. ............................ 727
2. Vật liệu để chế tạo SPD ..................................................................... 728
3. SPD phải có khả năng chịu đƣợc dòng xung sét 8/20 µs .................. 729
4. SPD phải có khả năng chịu đƣợc dòng xung sét lớn bằng 100 kA ... 730
5. Cách điện của SPD phải chịu đƣợc xung áp 1,2/50 µs ..................... 730
6. Ổn định nhiệt ..................................................................................... 730
7. Ổn định cơ học ................................................................................... 730
8. Khả năng chịu quá tải ........................................................................ 730
C. CẤU TẠO CỦA SPD ....................................................................... 731
1. Khe hở không khí .............................................................................. 731
2. Varistor .............................................................................................. 733
3. Thiết bị bảo vệ xung tĩnh điện ........................................................... 739
4. Thông số kỹ thuật của SPD ............................................................... 742
5. Cách lựa chọn SPD ............................................................................ 745
V. THIẾT BỊ ĐO LƢỜNG .................................................................... 769

13
A. ĐO LƢỜNG TRONG GIÁM SÁT QUÁ TRÌNH CUNG CẤP ...... 769
1. Khái niệm........................................................................................... 769
2. Các đại lƣợng cần đo thƣờng xuyên .................................................. 769
3. Nguyên lý làm việc, cơ cấu đo, cơ cấu chỉ thị ................................... 770
B. YÊU CẦU KỸ THUẬT, THÔNG SỐ VÀ LỰA CHỌN ................. 771
1. Máy biến điện áp ............................................................................... 771
2. Máy biến dòng điện ........................................................................... 779

14
 LỜI GIỚI THIỆU

Khí cụ điện là một môn học, trang bị cho người học những kiến
thức cơ sở ngành Điện về toàn bộ trang thiết bị làm nhiệm vụ truyền dẫn,
đóng ngắt, điều khiển thiết bị đóng ngắt và bảo vệ trên đường truyền tải
năng lượng từ nguồn cung cấp đến tải tiêu thụ.
Trong môn học này và trong giáo trình này người học sẽ được
nghiên cứu vào các hiện tượng và quá trình vật lý xảy ra khi dòng điện
chạy qua và quá trình đóng ngắt dòng trong các khí cụ điện. Năm hiện
tượng và quá trình vật lý cơ bản thể hiện trong năm chương đầu tiên của
phần I “ Những kiến thức cơ bản”. Đó là các vấn đề: Phát nóng, Lực điện
động, Tiếp xúc điện, Hồ quang điện và Mạch từ và lực từ.
Trong phần II “ Khí cụ điện hạ áp”, người học sẽ được trang bị
những kiến thức về cấu tạo, nguyên lý hoạt động của các thiết bị làm
nhiệm vụ đóng ngắt, bảo vệ trong lưới hạ áp. Các thiết bị được điều
khiển bằng tay, bán tự động hay tự động như: công tắc, cầu dao, cầu chì,
công tắc tơ, máy cắt hạ áp, các rơ-le bảo vệ. Người học sẽ được hướng
dẫn cách tra cứu và lựa chọn các thiết bị này qua các thông số cơ bản trên
các cataloge mới nhất.
Trong phần III “ Khí cụ điện nâng cao” người học sẽ được trang bị
những kiến thức về cấu tạo, nguyên lý hoạt động chung của các thiết bị
làm nhiệm vụ đóng ngắt, bảo vệ trong lưới cao áp. Đồng thời, người học
sẽ được hướng dẫn thêm về các thiết bị đo lường chính của ngành điện,
kiến thức về bù cảm kháng và dung kháng cũng như một số kiến thức cơ
bản về bảo vệ quá áp và thiết bị chống sét.
CÁC TÁC GIẢ

15
16
 PHẦN I
LÝ THUYẾT CƠ BẢN

17
18
 Chương I
PHÁT NÓNG TRONG KHÍ CỤ ĐIỆN

CHUẨN ĐẦU RA CHƯƠNG I

Sau khi học chương này, sinh viên cần:
 Hiểu được nguyên nhân phát nóng trong các khí cụ điện chính là
do các tổn hao, tính toán được các giá trị tổn hao có trong các
thành phần của khí cụ điện.
 Thành lập được các phương trình đường cong phát nóng của thiết
bị khí cụ trong các điều kiện cụ thể và ở các chế độ làm việc khác
nhau. Từ đó, xác định đúng nhiệt độ của thiết bị tại các thời điểm
yêu cầu nhằm bảo đảm an toàn thiết bị.
 Hiểu và tính toán được các giai đoạn các vùng truyền nhiệt, nhiệt
trở các thành phần. Từ đó, xác định đúng nhiệt độ từ một điểm cụ
thể trên thiết bị, đảm bảo thiết bị không quá nhiệt cục bộ.
 Hiểu và sử dụng đúng và đủ trong tản nhiệt, lựa chọn phương
pháp cách thức tản nhiệt nâng cao công suất, hiệu suất làm việc
của thiết bị.
 Hiểu rõ ý nghĩa và sử dụng được giá trị dòng bền nhiệt động, biết
tham số thể hiện giá trị này trong khí cụ điện và chuyển đổi được
giá trị theo thời gian ngắn mạch sự cố.

NỘI DUNG CHƯƠNG I

I. Tổn hao trong các thiết bị và khí cụ điện.
II. Thành lập các phương trình đường cong phát nóng.
III. Tính toán với các chế độ làm việc.
IV. Tính toán sự truyền và tỏa nhiệt
V. Câu hỏi ôn tập và bài tập.

19
 Taát caû caùc thieát bò ñieän ñeàu ñöôïc caáu taïo bôûi caùc chi tieát coù caùc
ñaëc tính cô, hoaù, lyù raát khaùc nhau. Khi chuùng hoaït ñoäng döôùi taùc duïng
cuûa ñieän tröôøng vaø töø tröôøng thì ngay trong caùc chi tieát nhö maïch voøng
daãn ñieän, maïch töø, vaät lieäu caùch ñieän, … ñeàu xuaát hieän caùc toån hao
coâng suaát. Taát caû caùc toån hao naøy ñeàu chuyeån hoùa thaønh nhieät naêng
laøm cho nhieät ñoä thieát bò noùng leân. Trong chöông naøy, chuùng ta seõ
nghieân cöùu caùc vaán ñeà lieân quan ñeán söï phaùt noùng ñoù.

I. CAÙC TOÅN HAO TRONG THIEÁT BÒ KYÕ THUAÄT ÑIEÄN

1. Toån hao coâng suaát trong caùc phaàn daãn ñieän
Nhö ta ñaõ bieát, khi coù doøng ñieän chạy trong vaät daãn seõ daãn tôùi
toån hao coâng suaát ngay trong vaät daãn ñoù vaø toån hao naøy ñöôïc tính:
P    . j 2 .dv
V

Vôùi: j: maät ñoä doøng (A/m2).

: ñieän trôû suaát (.m).
v: theå tích vaät daãn ñang xeùt (m3).
Trong tröôøng hôïp tieát dieän laø ñoàng ñeàu suoát doïc theo chieàu daøi
cuûa vaät daãn vaø maät ñoä phaân boá ñeàu treân tieát dieän, ta coù coâng thöùc:
l
P    . j 2 .dv = j2. . V = I 2  = I2. R (W)
V
s

Với: I: cöôøng ñoä doøng ñieän (A); s: tieát dieän (m2); R: ñieän trôû ().
Nhö chuùng ta ñaõ bieát, ñieän trôû suaát  khoâng phaûi laø haèng soá maø
thay ñoåi theo nhieät ñoä theo bieåu thöùc:
 = 0 (1 + ) (m)
Trong ñoù:
0: ñieän trôû suaát ôû 00 C (m).
: heä soá nhieät ñieän trôû suaát (1/ 0C).
Khi doøng ñieän moät chieàu chaïy trong vaät daãn thì chæ coù taùc duïng
cuûa nhieät laøm thay ñoåi giaù trò ñieän trôû suaát, daãn tôùi vieäc thay ñoåi ñieän
trôû vaät daãn. Nhöng khi vaät daãn daãn doøng ñieän xoay chieàu thì ngoaøi taùc
20
duïng cuûa nhieät, coøn phaûi xeùt ñeán söï thay ñoåi giaù trò ñieän trôû do söï bieán
thieân cuûa töø tröôøng xoay chieàu aûnh höôûng ñeán vieäc phaân boá maät ñoä
doøng trong vaät daãn. Hai hieän töôïng quan troïng aûnh höôûng ñeán thay ñoåi
ñieän trôû khi daãn doøng xoay chieàu laø hieäu öùng beà maët vaø hieäu öùng gaàn.
a. Hieäu öùng beà maët
Hieäu öùng beà maët laø hieän töôïng phaân boá doøng ñieän khoâng ñeàu
treân beà maët tieát dieän cuûa vaät daãn khi coù doøng ñieän xoay chieàu chaïy
trong noù. Maät ñoä doøng ñieän, khi ñoù, coù khuynh höôùng phaân boá daøy ñaëc
hôn ôû phaàn beà maët ngoaøi cuûa daây daãn, coøn trong loøng vaät daãn maät ñoä
nhoû hôn raát nhieàu. Hieän töôïng treân caøng roõ neùt khi taàn soá xoay chieàu
caøng taêng.
Nguyeân nhaân cuûa hieän
töôïng treân ñöôïc giaûi thích laø do
söï bieán thieân cuûa ñieän tröôøng
xoay chieàu luoân sinh ra söï bieán
thieân töø tröôøng. Vieäc kheùp
voøng caùc ñöôøng söùc töø trong
loøng vaät daãn seõ deã daøng vaø
ñaäm ñaëc hôn phía gaàn maët
ngoaøi vaät daãn, daãn tôùi ñieän
khaùng X phía trong vaät daãn seõ
cao hôn so vôùi beà maët ngoaøi.
Do hieän töôïng caûm öùng ñieän töø
xaûy ra ngay chính beân trong
vaät daãn, daãn ñeán maät ñoä doøng Hình 1.1

ñieän seõ phaân boá khoâng ñeàu caû veà giaù trò cöôøng ñoä vaø pha doøng ñieän.
Phía ngoaøi beà maët tieát dieän daây daãn maät ñoä cao hôn vaø goùc leäch pha
nhoû, coøn phía trong vaät daãn maät ñoä nhoû hôn vaø goùc leäch pha cao hôn.
Hieäu öùng beà maët ñöôïc ñaùnh giaù baèng heä soá Kbm. Ñoù laø tyû soá giöõa
toån hao coâng suaát khi daãn doøng xoay chieàu so vôùi daãn doøng moät chieàu
cuøng giaù trò doøng ñieän vaø treân cuøng moät daây daãn.

j . .dq
2
P R AC
K bm  AC  
j . .q
2
PDC DC
RDC
21
 Keát quaû cuûa caùc coâng trình nghieân cöùu cho thaáy heä soá Kbm phuï
thuoäc vaøo taàn soá doøng ñieän xoay chieàu, ñieän trôû suaát cuûa vaät daãn vaø caû
daïng hình hoïc cuûa tieát dieän vaät daãn.
 Vôùi tieát dieän daây daãn hình troøn

Hình 1.2
 
Kbm  f  f 
 R

R: ñieän trôû ñoái vôùi doøng ñieän moät chieàu cuûa daây daãn
daøi 100 m ()
f: taàn soá (Hz)
Ghi chuù: Ñöôøng cong treân Hình 1.2 chæ aùp duïng vôùi vaät lieäu khoâng töø
tính.

22
  Vôùi tieát dieän hình oáng
troøn roãng

 
K bm  f  f ; 
 RDC D 

Vôùi:
: beà daøy thaønh oáng
D: ñöôøng kính ngoaøi oáng

 Vôùi tieát dieän vuoâng roãng Hình 1.3

 f 
K bm  f  0,0081 ; 
  h  2  h 

Vôùi:
: beà daøy thaønh oáng.
h: caïnh hình vuoâng.
: ñieän trôû suaát (m).

Hình 1.4
 Vôùi tieát dieän hình chöõ nhaät
 8 . f .s h 
K bm  f  ; 
  b

Vôùi: s: tieát dieän vaät daãn (m2).

23
 : ñieän trôû suaát (m)
h: beà roäng thanh daãn (m)
b: beà daøy thanh daãn (m)

Hình 1.5
Vôùi caùc thanh caùi daãn ñieän coù tieát dieän hình chöõ nhaät, coù caïnh
ngaén b vaø caïnh daøi h, giaù trò Kbm coù theå tra theo baûng sau vôùi caùc tham
soá phuï thuoäc laø Kc vaø h/b.

h  f .h.b
K bm  f  ; K C  ; Trong ñoù: K C  5,10 3.
b  
2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 8

1:1 1,18 1,31 1,55 1,74 1,93 2,10 2,28 2,46 2,68 2,84 3,22

2:1 1,13 1,30 1,49 1,67 1,84 2,03 2,21 2,40 2,58 2,77 3,16

4:1 1,12 1,28 1,38 1,49 1,58 1,78 1,94 2,10 2,24 2,39 2,70

6:1 - 1,26 1,36 1,46 1,57 1,68 1,79 1,90 2,09 2,20 2,54

8:1 - - 1,34 1,43 1,51 1,60 1,70 1,79 1,90 2,04 2,37

12: - - - 1,40 1,48 1,56 1,63 1,71 1,79 1.90 2,06

1

b. Hieäu öùng gaàn

Hieäu öùng gaàn laø hieän töôïng phaân boá maät ñoä doøng ñieän khoâng
ñeàu treân tieát dieän ngang cuûa daây daãn khi noù daãn doøng xoay chieàu vaø
ñaët gaàn moät daây daãn khaùc cuõng daãn doøng xoay chieàu.

24
 Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy cuõng ñöôïc giaûi thích töø lyù
thuyeát ñieän tröôøng, töø tröôøng vaø löïc taùc ñoäng cuûa töø tröôøng daây daãn
naøy leân caùc haït mang ñieän cuûa daây daãn kia.
Töø tröôøng do doøng ñieän chaïy trong daây daãn naøy caûm öùng trong
daây daãn kia moät söùc ñieän ñoäng vaø töø tröôøng cuûa doøng ñieän caûm öùng coù
chieàu ngöôïc vôùi chieàu cuûa töø tröôøng sinh ra noù.
Töø ñoù, neáu doøng ñieän trong hai daây daãn cuøng chieàu thì trong
phaàn daây gaàn nhau cuûa hai daây daãn maät ñoä doøng ñieän seõ nhoû hôn so
vôùi phaàn ngoaøi cuûa daây daãn. Neáu hai doøng ngöôïc chieàu thì maät ñoä
doøng seõ lôùn hôn trong phaàn gaàn nhau cuûa hai daây daãn.
Hieäu öùng gaàn cuõng ñöôïc xaùc ñònh baèng tyû soá quan heä giöõa toån
hao coâng suaát khi daãn doøng xoay chieàu so vôùi daãn doøng moät chieàu.
PAC R AC
Kg  
PDC RDC
Hieäu öùng gaàn chæ thöïc söï aûnh höôûng trong moät giôùi haïn hai thanh
daãn ñaët gaàn nhau.
Heä soá Kg phuï thuoäc vaøo taàn soá, ñieän trôû suaát vaø ngay caû hình
daùng, caùch thöùc hai thanh daãn gaàn nhau.

Hình.1.6

25
  Hai thanh daãn troøn

 f l
Kg  f  ; 
 RDC a 

Trong ñoù:
l: Khoaûng caùch taâm hai
thanh
a: Ñöôøng kính thanh daãn

Hình 1.7
 Hai thanh chöõ nhaät
 l h 
Kg  1: khi hai thanh daãn ñaët ñöùng. K g  f  f ; ; ; l 
 R h  

 l h 
Kg  1: khi hai thanh daãn ñaët naèm. K g  f  f ; ; ; l 
 R   
l: Khoaûng caùch hai thanh; h: chieàu daøi thanh; l: chieàu roäng thanh

Hình 1.8
26
 Hình 1.9
2. Toån hao coâng suaát trong caùc chi tieát daãn töø
Trong caùc thieát bò kyõ thuaät ñieän chi tieát daãn töø laø caùc chi tieát
baèng vaät lieäu töø. Döôùi taùc duïng cuûa töø tröôøng xoay chieàu, trong caùc chi
tieát naøy xuaát hieän hieän töôïng töø treã vaø doøng ñieän xoaùy, daãn tôùi caùc toån
hao bieán thaønh nhieät ñoát noùng thieát bò.

Hình 1.10
a. Toån hao maïch töø theùp khoái
Ñoái vôùi tröôøng hôïp naøy, doøng ñieän xoaùy trong maïch töø töông ñoái
lôùn, vì ta coù theå xem maïch töø laø cuoän daây thöù caáp coù ñieän trôû khoâng
lôùn.
Coâng thöùc thöïc nghieäm cuûa Neumann chæ ra quan heä giöõa toån
hao coâng suaát trong maïch töø theùp khoái vaø caùc thoâng soá khaùc nhö sau:
P
S f
 l   f H 
 f IN

27
 Trong ñoù:
S: dieän tích xung quanh maïch töø (cm2)
f: taàn soá doøng ñieän (Hz)
I.N: söùc töø ñoäng cuûa cuoän daây (A.voøng)
l: chieàu daøi ñöôøng söùc töø trung bình (cm)
H: cöôøng ñoä töø tröôøng (A/cm)

A/cm

Hình 1.11a
Ñoà thò cho ta quan heä gaàn ñuùng ñeå tính toån hao trong theùp khoái.
P
Ñöôøng 1: = 0.7.10-4(IN/l)5/3
S f
P
Ñöôøng 2: = 0.63.10-4(IN/l)5/3
S f

28
 Tuy nhieân trong thöïc
teá, ta coù theå aùp duïng quan
heä cuûa ñoà thò hình Hình
1.11b ñeå tính toån hao ñoái
vôùi maïch töø theùp khoái.
P I
 f  
S f  p

Hình 1.11b

Trong ñoù:
 S: dieän tích xung quanh maïch töø (m2)
 f: taàn soá doøng ñieän (HZ)
 I: cöôøng ñoä doøng ñieän chaïy xuyeân qua voøng kheùp kín
cuûa maïch töø (A).
 p: chu vi ño treân maët caét ngang cuûa khoái theùp (m)
 P: toån hao coâng suaát trong maïch töø theùp khoái (W)
b. Toån hao maïch töø theùp kyõ thuaät ñieän
Coâng suaát toån hao trong maïch töø gheùp töø laù theùp kyõ thuaät ñieän
bao goàm hai thaønh phaàn: toån hao töø treãvaø toån hao doøng xoaùy.
PFe = Ph + PF
2
f  B
Ph  p h . .  .M Fe
f 0  B0 
2
 f .B 
PF  p F ..  .M Fe
 f 0 .B0 
ph vaø pF: suaát toån hao töø treã vaø suaát toån hao doøng xoaùy ñöôïc ño ôû
moät ñôn vò troïng löôïng öùng vôùi taàn soá ño f0 vaø giaù trò töø caûm B0.

29
 Hình 1.12
c. Toån hao coâng suaát trong caùc thaønh phaàn caùch ñieän
Vaät lieäu caùch ñieän coù ñieän trôû raát lôùn, tuy vaäy vaãn coù doøng roø duø
voâ cuøng nhoû, doøng ñieän roø naøy cuõng gaây ra toån hao coâng suaát. Bieåu
thöùc tính toån hao naøy cuõng gioáng nhö toån hao coâng suaát trong phaàn daãn
ñieän doøng moät chieàu döôùi taùc duïng cuûa ñieän tröôøng moät chieàu.
Ñoái vôùi ñieän tröôøng xoay chieàu toån hao caùch ñieän ñöôïc tính baèng
coâng thöùc sau:
P = U2.. C. tg  (W)
Trong ñoù:
U: ñieän aùp ñaët (V)
 = 2 f: taàn soá goùc (1/s)
C: ñieän dung (F)
tg: heä soá toån hao ñieän moâi

30
II. QUAÙ TRÌNH PHAÙT NOÙNG VAØ QUAÙ TRÌNH NGUOÄI CUÛA
VAÄT THEÅ COÙ NGUOÀN NOÄI TAÏI
Thaønh laäp caùc phöông trình nhieät
Taát caû caùc toån hao ñaõ xeùt ôû phaàn treân ñeàu chuyeån thaønh nhieät
naêng ôû ngay trong thieát bò ñieän vaø ñöôïc xeùt laø nguoàn nhieät noäi taïi.
Nguoàn nhieät noäi taïi naøy seõ laøm vaät theå noùng leân lan truyeàn trong caùc
chi tieát thieát bò vaø toûa ra moâi tröôøng xung quanh theo quy luaät lan toûa
töø nôi nhieät ñoä cao sang vuøng nhieät ñoä thaáp.
Xem xeùt chi tieát toån hao beân trong noù nhö vaät theå ñoäc laäp coù
nguoàn nhieät noäi taïi, ta thaáy naêng löôïng nhieät do toån hao trong thôøi gian
dt, moät phaàn laøm taêng nhieät ñoä cuûa vaät vaø moät phaàn khaùc toûa ra moâi
tröôøng bôûi bieåu thöùc:
P. dt = C. M. d + KT. F.. dt
Trong ñoù:
 =  -0: cheânh nhieät giöõa vaät vaø moâi tröôøng (0C)
F: dieän tích toûa nhieät (m2)
C: nhieät dung rieâng cuûa vaät theå (Ws/0C.kg)
KT: heä soá toûa nhieät (W/m2.0C).
M: Khoái löôïng cuûa vaät (kg).
Bieåu thöùc treân ñöôïc vieát laïi nhö sau:
d K T F P
  0
dt CM CM
Ñaây laø phöông trình vi phaân caáp1. Giaûi phöông trình vi phaân
treân, ta seõ tìm ñöôïc ñoä cheânh nhieät theo thôøi gian.
Keát quaû giaûi phöông trình ta coù ñöôïc:
Nghieäm rieâng:
p
1 
KT F
Nghieäm phuï:
t
 2  A.e T

31
 A: heä soá tính tích phaân ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän ban ñaàu.
T: haèng soá thôøi gian phaùt noùng. Ñoù laø thôøi gian caàn thieát ñeå vaät
theå phaùt noùng ñaït ñeán giaù trò nhieät ñoä oån ñònh neáu khoâng coù söï toûa
nhieät ra moâi tröôøng xung quanh. Do ñoù, thôøi haèng ñöôïc tính:
CM
T (s)
KT F

Neáu thôøi ñieåm ban ñaàu, ta xeùt: t = 0 maø  = 0 thì keát quaû:

P  
t
P    t 
 (t )  1  e T 
KT F   K F 1  exp  T 
 T  
P
Maø chính laø giaù trò cheânh nhieät ôû cheá ñoä xaùc laäp, cheânh
KT F
nhieät khoâng taêng nöõa (d = 0), maëc duø vaät daãn vaãn tieáp tuïc daãn ñieän
ñeán thôøi gian voâ cuøng taän (neáu nhöõng thoâng soá maïch ñieän vaø ñieàu
kieän moâi tröôøng khoâng thay ñoåi). Taát caû nhieät naêng cuûa nguoàn nhieät
do toån hao noäi taïi toûa ra heát ôû moâi tröôøng xung quanh vaø khoâng laøm
vaät noùng theâm nöõa. Giaù trò naøy ñöôïc goïi laø cheânh nhieät oån ñònh, hoaëc
cheânh nhieät xaùc laäp,  s.

s 
P
KT F
 Co

Do vaäy, phöông trình phaùt noùng ñöôïc vieát:

  t 
 Hay    s 1  e T 
t
 (t )   s 1  exp  
  T   

a) Neáu thôøi ñieåm ban ñaàu xeùt t=0 maø  =0 thì ta coù keát quaû:

  s 1  e T 
t t
   0 .e T
 
b) Neáu thôøi ñieåm ban ñaàu xeùt t = 0 maø  = s vaø nguoàn nhieät
P = 0 thì ta coù keát quaû:
t
   s .e T

Ñaây chính laø haøm bieán thieân cuûa cheânh nhieät trong quaù trình
nguoäi cuûa vaät theå baét ñaàu töø khi ngöng cung caáp coâng suaát cho vaät theå
32
   s 1  e T 
t t
1/-    0 .e T
 

2/-    s 1  e T 
t

 
t
3/-    s .e T

Nhaän xeùt:
Vôùi sai soá cho pheùp ta thaáy sau moät thôøi haèng T cheânh nhieät 
thay ñoåi moät khoaûng baèng 2/3(s-0) vaø sau khoaûng thôøi gian (4  5)T
cheânh nhieät  seõ ñaït tôùi cheânh nhieät oån ñònh s. Phöông trình phaùt noùng
laø coâng cuï raát tieän ích cho vieäc tính toaùn laøm vieäc vôùi caùc ñieàu kieän
phaùt noùng cuûa vaät theå. Sau ñaây, ta xeùt moät vaøi ví duï ñieån hình.

  P.t C.M
T
S
t
 t

 (t )   0e T   S 1  e T 
 

 t

 (t )   S 1  e T 
 

0 2/3S

t
 (t )   S e T

T 2T 3T 4T 5T
T

Hình 1.13
Treân Hình 1.13 b döôùi ñaây, y laø ñöôøng cong phaùt noùng trong ñieàu
kieän ban ñaàu baèng khoâng, y1 laø ñöôøng cong phaùt noùng trong ñieàu kieän
ban ñaàu khaùc khoâng vaø y2 laø ñöôøng nguoäi laïnh. Giaû thieát tăng nhieät
xaùc laäp: s = 60oC, O = 20oC, y, y1, vaø y2 ñöôïc hieåu laø cheânh nhieät,
thay theá cho .

33
 y
y1
60
y2
(do C)
y1
50

y
40

30

20
y2

10

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
x=t/T

Hình 1.13b
Ví duï:
Xeùt thanh daãn baèng ñoàng coù tieát dieän hình chöõ nhaät kích thöôùc
(12x5) mm2 ñaët trong tuû cung caáp ñieän. Thanh daãn ñöôïc ñaët treân vaät
lieäu caùch ñieän coù nhieät ñoä cho pheùp cp = 90 0C (caáp Y), nhieät ñoä moâi
tröôøng 40 0C, ñieän trôû suaát trung bình tb = 1,75.10-8 m, nhieät dung
rieâng cuûa ñoàng C = 0,39.103 Ws/(kg0C), heä soá toûa nhieät cuûa ñoàng
KT = 15 W/(m2 0C), thanh daãn daãn doøng ñieän DC, vôùi maät ñoä 6 A/mm2.
a) Haõy cho bieát maät ñoä doøng ñieän 6 A/mm2 coù cho pheùp khoâng
ñoái vôùi thanh daãn ñaõ cho, vaø haõy vieát phöông trình ñöôøng cong phaùt
noùng cuûa thanh daãn trong ñieàu kieän ban ñaàu baèng khoâng.
b) Neáu khoâng, haõy tính thôøi gian laøm vieäc ngaén haïn cuûa thanh daãn.
c) Haõy tính maät ñoä doøng ñieän cho pheùp ñeå thanh daãn coù theå laøm
vieäc daøi haïn lieân tuïc.
Giaûi:
a) Ñeåå nhaän xeùt maät ñoä doøng ñieän, chuùng ta haõy tính cheânh
nhieät xaùc laäp:

34
 Bieát raèng: cheânh nhieät xaùc laäp
 l 
 
   s  2
   sj   
2
RI s
s  2
  j
K T F K T  pl   K T  p 
Vôùi: s: tieát dieän cuûa thanh daãn; p: chu vi ño treân tieát dieän; j: maät
ñoä doøng ñieän.
ÔÛ ñaây s = 12.5 = 60 (mm2) = 6.10-5 (m2); p = 2(12+5) = 34 (mm)
= 3,4.10-2 (m); j = 6 (A/mm2) = 6.106 (A/m2).
Thay soá vaøo bieåu thöùc:
 
 1, 75.108  m   6.105 m2   6 A 
2

s    2   6.10 2   74,33 C
0
 
 15 o W   3, 4.10 m  m 
 Cm2 
Ta nhaän thaáy giaù trò tính ñöôïc lôùn hôn cheânh nhieät cho pheùp
cp = 90 - 40 = 50 oC. Vaäy vôùi maät ñoä 6 A/mm2 seõ khoâng cho pheùp.
Ñeå vieát phöông trình phaùt noùng, caàn tính theâm giaù trò cuûa thôøi
haèng phaùt noùng T:
CM C ls   C  s 
Thôøi haèng: T     
K T F K T  pl   K T  p 
ÔÛ ñoù:
: khoái löôïng rieâng cuûa ñoàng (tb = 8.9.103 kg/m3)
s: tieát dieän thanh daãn (m2)
p: chu vi thanh daãn (m)
l: chieàu daøi thanh daãn (m)
Thay soá vaøo, ta coù:
 3 Ws 3 kg 
 0,39.10 o Ckg .8,9.10 m3   6.105 m2 
T  .  2   408  s 
 15 o
W   3, 4.10 m 
 2 
 Cm 
Phöông trình phaùt noùng seõ laø:

35
    t 
 (t )  74,33o C 1  exp  
  408 
Neáu thanh daãn duy trì doøng daøi haïn thì chæ sau thôøi gian:
5T = 5 x 408 = 2040 (s)
Töông ñöông 34 phuùt thì nhieät ñoä thanh daãn ñaõ ñaït ñeán nhieät ñoä
oån ñònh:
 = 0 + s = 40 +74,2 = 114,2 (0C)
Ñieàu naøy khoâng cho pheùp vì nhieät ñoä giôùi haïn cuûa vaät lieäu caùch
ñieän caáp Y laø 90 0C.
a. Thôøi gian laøm vieäc ngaén haïn cho pheùp ñöôïc xaùc ñònh töø
phöông trình phaùt noùng:
  t 
 (t )   s 1  exp   = cp
  T 
Sau khi bieán ñoåi, ta coù:
s 74,33
tcp  T .ln  408s.ln  456  s   7, 6 (phuùt)
 s   cp 74,33  50

c) Tính maät ñoä doøng ñieän cho pheùp:

KT . p cp 15.34.103.50
j
 .s
 8
1, 75.10 60.10 6  
 4,9.106 A / m2  4,9 A / mm2  
Ñoà thò döôùi ñaây minh hoïa keát quaû ñaõ tính ôû treân.
y laø cheânh nhieät (oC);
Giá trò x1 coù theå giaûi nhanh baèng MATLAB:
>> x=[0:0.01:10];
>> solve('74.3*(1- exp(-x)) = 50')
ans =1.1176346013772107078823926550219
Töø ñoù: Thôøi gian cho pheùp: t1 = tcp = 1,117.408 (s) =456 (s).

36
 80
y y1
do C
70

60

50
y2

40

30

20

10
x1 y3

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
x1=1.17; t1=x1*T=1.17*408=456s x=t/T

Hình 1.13c

III. TÍNH TOAÙN VÔÙI CAÙC CHEÁ ÑOÄ LAØM VIEÄC

1. Cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn
Cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn laø cheá ñoä laøm vieäc vôùi thôøi gian laøm
vieäc tlv < 5T vaø thôøi gian nghæ tn > 5T.
Caùc thieát bò kyõ thuaät ñieän ñöôïc thieát keá laøm vieäc vôùi doøng ñieän
vaø coâng suaát ñònh möùc ôû cheá ñoä daøi haïn lieân tuïc. ÔÛ cheá ñoä laøm vieäc
ngaén haïn, caùc thieát bò hoaøn toaøn coù theå taêng coâng suaát vaø doøng ñieän
cuûa thieát bò.

37
 N
t
TLV < 5T  
 (t )   N 1  e T 
S  
t
 
 (t )   S 1  e T

 

TNGHI > 5T

T 2T 3T 4T 5T
T

Hình 1.14
Trong ñoù:
n: taêng nhieät xaùc laäp daøi haïn vôùi doøng lôùn hôn ñònh möùc
nhö giaû thieát ngaén haïn
Ta coù theå naâng coâng suaát thieát bò khi laøm vieäc ngaén haïn sao cho
phaùt noùng sau thôøi gian tlv, cheânh nhieät ñaït tôùi cheânh nhieät cho pheùp
cuõng chính laø cheânh nhieät oån ñònh ôû cheá ñoä laøm vieäc daøi haïn.
   tlv 
   cp   s   n 1  exp  
  T 
s    t 
 1  exp  lv 
n   T 
Ta cuõng bieát raèng:
Coâng suaát ôû cheá ñoä ñònh möùc: Pñm = KT. F.s
Coâng suaát ôû cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn: Pn = KT. F.n
Heä soá naâng coâng suaát khi laøm vieäc ngaén haïn:
Pn  n 1
Kp =  
Pdm  s t 
1  exp  lv 
 T 
38
 Heä soá naâng doøng ñieän khi laøm vieäc ngaén haïn:
1
KI  KP 
1  exp   lv 
t
 T

2. Cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn laäp laïi

Cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn laäp laïi laø cheá ñoä laøm vieäc vôùi tlv < 5T,
tn < 5T vaø tck < 5T.
ÔÛ cheá ñoä laøm vieäc naøy, khi laøm vieäc thì nhieät ñoä phaùt noùng chöa
ñaït ñeán giaù trò oån ñònh vaø khi nghæ nhieät ñoä chöa haï tôùi nhieät ñoä moâi
tröôøng. Sau moät khoaûng thôøi gian thì nhieät ñoä dao ñoäng ôû giöõa hai möùc
max vaø min chöa ñaït tôùi cp vaø ôû treân 0 moâi tröôøng. Ñeå phaùt huy heát
hieäu suaát thieát bò thì max phaûi ñaït ñeán cp cuûa thieát bò.
Ñoà thò taêng nhieät trong cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn laëp laïi vôùi
doøng ñònh möùc vaø doøng treân ñònh möùc maø vaãn baûo ñaûm taêng nhieät toái
ña baèng vôùi taêng nhieät cho pheùp ôû cheá ñoä daøi haïn nhö hình sau:

39
 Hình 1.15
Trong ñoù:
tlv: thôøi gian laøm vieäc
tn: thôøi gian nghæ
s: taêng nhieät xaùc laäp daøi haïn vôùi doøng ñònh möùc thuïc teá
cuûa thieát bò
nl: taêng nhieät xaùc laäp daøi haïn vôùi doøng lôùn hôn ñònh möùc
nhö giaû thieát ngaén haïn laëp laïi
Trong tröôøng hôïp laøm vieäc ôû cheá ñoä ngaén haïn laëp laïi vôùi doøng
ñieän ñònh möùc trong thôøi gian lôùn hôn 8 giôø taêng nhieät ñaït tôùi giaù trò
lôùn nhaát max, nhöng giaù trò naøy nhoû hôn taêng nhieät xaùc laäp daøi haïn lieân
tuïc s.
max < s

40
 Ñeå taän duïng heát khaû naêng chòu nhieät cuûa khí cuï ñieän, ta coù theå
taêng doøng ñieän sao cho taêng nhieät lôùn nhaát max trong thôøi gian laøm
vieäc baèng taêng nhieät xaùc laäp ôû cheá ñoä daøi haïn lieân tuïc s:
max = s
Sau ñaây, chuùng ta xaùc ñònh heä soá taêng coâng suaát KP vaø heä soá
taêng doøng KI vôùi bieän luaän theo caùch nhö sau:
Xeùt ñoà thò ôû Hình 1.15. Ta thaáy raèng: trong nhöõng chu kyø ñaàu,
cheânh nhieät trong thôøi gian laøm vieäc vaø thôøi gian nghæ khoâng oån ñònh.
Nhöng sau 1 thôøi gian daøi laøm vieäc (khoaûng 8 giôø) thì cheânh nhieät gaàn
nhö oån ñònh trong moïi chu kyø theo quy luaät:
Khi laøm vieäc thì taêng nhieät taêng daàn tôùi max.
Khi nghæ thì taêng nhieät giaûm daàn tôùi min.
Do ñoù, khi laøm vieäc cheá ñoä ngaén haïn laëp laïi, ta coù theå vieát
phöông trình ñöôøng cong phaùt noùng khi laøm vieäc nhö sau:
t     t 
Khi laøm vieäc thì:  Max   min . exp  lv    nl 1  exp  lv  
 T    T 
t 
Khi nghæ thì:  min   Max. exp  n 
 T 
Thay giaù trò min vaøo phöông trình khi laøm vieäc ta ñöôïc:
  tlv  t n     t 
 Max   Max. exp     nl 1  exp  lv  
 T    T 

  tck     t 
 Max   Max. exp     nl 1  exp  lv  
 T    T 
Ñeå taän duïng khaû naêng chòu nhieät cuûa khí cuï ñieän thì choïn max = s.
Khi ñoù phöông trình ñöôïc vieát nhö sau:
  tck     t 
 s   s . exp     nl 1  exp  lv  
 T    T 
   tck     t 
 s 1  exp     nl 1  exp  lv 
  T    T 

41
 t 
1  exp  ck 
P   T 
Nhö vaäy, heä soá naâng coâng suaát: K P  nl  nl 
Pdm  S t 
1  exp  lv 
 T 

t 
1  exp  ck 
Nhö vaäy, heä soá naâng doøng ñieän: K I  K P   T 
t 
1  exp  lv 
 T 
ÔÛ cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn laëp laïi, thöôøng duøng ñaïi löôïng goïi
laø heä soá phuï taûi hay coøn goïi laø thôøi gian laëp, tính theo phaàn traêm kyù
t
hieäu baèng m% hay m  lv 100 %.
t ck

Soá laàn ñoùng caét doøng ñieän trong 1 giôø cuõng ñöôïc tính ñeán. Kyù
hieäu baèng K.
Thí duï:
Soá laàn ñoùng caét trong 1 giôø K = 360. Heä soá phuï taûi m = 75%. Ta
coù theå tính thôøi gian moät chu kyø vaø thôøi gian laøm vieäc nhö sau:
tck = 3600 s / K = 3600 / 360 = 10 (s)
tlv = m%. tck = (75 /100).10 = 7,5 (s)
Neáu cho bieát thôøi haèng phaùt noùng T = 15 phuùt = 900 s, thì heä soá
naâng coâng suaát laø:

KP   T


1  exp   ck  1  exp  10
t

900  1  0,98895  1,33
1  exp   lv  1  exp   900  1  0,99170
t 7,5
 T   

Heä soá naâng doøng ñieän laø:

1  exp   ck 
t
KI  KP   T
 1,33  1,15

1  exp  
t lv 
 T 

42
3. Cheá ñoä laøm vieäc khi ngaén maïch

  Pnm .t C.M

GIÔÙI HAÏN
CHEÂNH
NHIEÄT KHI   P.t C.M
NGAÉN MAÏCH
S T

0 2/3S

T 2T 3T 4T 5T
T

Hình 1.16
Ñaây laø cheá ñoä ñaùp öùng khi xaûy ra söï coá ngaén maïch. ÔÛ cheá ñoä
naøy thôøi gian xaûy ra raát nhanh tnm < 0.05T, doøng ngaén maïch raát lôùn,
gaáp caû chuïc laàn doøng ñònh möùc, nhieät löôïng sinh ra chæ ñoát noùng thieát
bò vaø khoâng kòp toûa ra moâi tröôøng. Quaù trình ñoát noùng nhö vaäy goïi laø
quaù trình ñoaïn nhieät. Quaù trình naøy chæ xaûy ra trong thôøi gian vaøi giaây
vaø nhieät ñoä phaùt noùng cho pheùp lôùn hôn raát nhieàu so vôùi cheá ñoä ñònh
möùc daøi haïn.
Thí duï: Ñoái vôùi daây ñoàng caùch ñieän caáp A (cp = 1050C).
thì nm = 2500C.
Nhö vaäy, ta ñaõ bieát haøm phaùt noùng.

   s 1  e 
t
T
 
t
Khi phaân tích haøm muõ e T
thaønh chuoãi Macloren thì:
t t2 t3 
   S   2
 3
 ......
 T 2!T 3!T 

Vôùi t < 0.5T thì  = s t vôùi sai soá deã daøng chaáp nhaän khoaûng 2.5%.
T
43
 Ñieàu naøy cho thaáy trong cheá ñoä ngaén maïch tnm  0.05T quaù trình
naøy laø ñoaïn nhieät, toaøn boä nhieät löôïng cung caáp bôûi toån hao chæ laøm
taêng nhieät ñoä chi tieát maø khoâng kòp toûa ra moâi tröôøng xung quanh
a. Khi khoâng chuù yù söï thay ñoåi  vaø C theo nhieät ñoä
d P
Pn.dt = C. M. d + 0 Do ñoù:   n
dt C.M

  t  
Pn
t : Phöông trình ñöôøng thaúng xieân cho thaáy raèng
C.M
cheânh nhieät taêng tyû leä thuaän theo thôøi gian.
b. Khi chæ chuù yù ñeán  = 0.(1 + .)

 I R  dt  C. .V .d
2
n

l
Do ñoù:  I n2 .0 . 1    dt  C. .l.s.d
s
I n2 C. 1
 dt  . .d
s 2
 0 1   .
Khi thôøi gian xeùt töø t0 ñeán tn thì cheânh nhieät  töø ban ñaàu ñeán nm
cho pheùp, phöông trình ñöôïc vieát laïi nhö sau:
 .nm
C.
tn
1
 j .dt    .d
2
.
to
n
.bd
0 1   .

jn2 .tn 
C.
.ln.
1   .nm 
Do ñoù: 0 . 1   .bd 
nm cho pheùp tuøy thuoäc vaøo vaät lieäu, noù phuï thuoäc vaøo caáp vaät
lieäu caùch ñieän hay vaøo nhieät ñoä hoaù meàm cuûa vaät lieäu kim loaïi daãn.
Nhieät ñoä meàm cuûa moät soá kim loaïi daãn:
Al 1500C W 10000C
Fe 5000C Pb 1000C
Ni 5200C Pt 5400C
Cu 1900C Ag 1500C

44
 c. Khi chuù yù caû  = 0 (1 + .) vaø Cm = Cmo (1 + .)
Khi maät ñoä doøng ngaén maïch phaân boá ñeàu treân tieát dieän cuûa vaät
daãn thì phöông trình phaùt noùng coù daïng:
(dP) dt = (dC) d
dP laø vi phaân coâng suaát toån hao trong theå tích vaät daãn coù chieàu
daøi laø dl vaø tieát dieän ngang laø ds
dl
dP   j.ds  .  j 2 ..dV
2

ds
dC laø vi phaân nhieät dung ñöôïc xaùc ñònh töø tích nhieät dung rieâng,
khoái löôïng rieâng vaø theå tích.
dC = Cm.. dV
Do ñoù: j2..dt = Cm..d
d
Hay j 2 .dt  Cm . .

Maø: Cm = Cmo (1 + .) ;  = 0 (1 + .)
Cmo 1   . 
Do vaäy: j 2 dt  . .d
0 1   . 
tnm  nm
Cmo 1   . 

0
j 2 .dt  
 o
0 . 1   . 
. .d

Trong ñoù:
tnm: thôøi gian ngaén maïch
nm: nhieät ñoä ngaén maïch cho pheùp
0: nhieät ñoä tröôùc khi xaûy ra ngaén maïch
Neáu j laø haèng soá, sau khi laáy tích phaân ta ñöôïc:
j2.tnm = Anm - A0
Giaù trò A ñöôïc tính nhö sau:
C mo .1   . 
A  .d
 0 .1   . 

45
 Ñeå ñôn nm

giaûn, ngöôøi ta hay

duøng ñöôøng cong 300

nm = f(A) vôùi Fe Al

200
caùc vaät lieäu khaùc
Cu
nhau ñeå tra giaù trò 100
A tuøy theo nhieät
ñoä ngaén maïch nm 0
nhö ñoà thò beân 1.104 2.104 3.104 4.104 A2s/mm4

caïnh ñaây:
Hình 1.17
Töø ñoà thò vaø phöông trình treân, ta deã daøng tính ñöôïc maät ñoä doøng
ngaén maïch öùng vôùi thôøi gian ngaén maïch khi bieát ñöôïc caùc ñieàu kieän
nhieät ñoä ban ñaàu vaø nhieät ñoä cho pheùp khi ngaén maïch.
Coù theå duøng MATLAB ñeå xaùc ñònh tích phaân A:
>> syms y alpha beta t t0 tnm
>> y=(1+beta*t)/(1+alpha*t);
>> Ao =int(y,t,t0,tnm)
Ao =
-(-beta*tnm*alpha-
log(1+alpha*tnm)*alpha+log(1+alpha*tnm)*beta+beta*t0*alpha+log(
1+alpha*t0)*alpha-log(1+alpha*t0)*beta)/alpha^2
>> pretty(Ao)
- (-beta tnm alpha - log(1 + alpha tnm) alpha + log(1 + alpha
tnm) beta
+ beta t0 alpha + log(1 + alpha t0) alpha - log(1 + alpha t0) beta)/ 2
alpha
ÔÛ ñaây t thay theá cho .
Vieát ruùt goïn vaø duøng nhöõng kyù hieäu ñang duøng, ta coù:
co co      1   nm 
tnm

A  j 2 dt  Ao    nm  o   ln 
0
o o   2 1  o 

46
 Trong tröôøng hôïp , ta laïi coù:
c 1   nm
A ln
 o 1   o

Ví duï: Trôû laïi ví duï phaàn thanh daãn (12x5) mm2 ñaët treân caùch
ñieän caáp Y vaø nhieät ñoä cho pheùp khi ngaén maïch laø 200 0C. Nhieät ñoä
ban ñaàu khi xaûy ra ngaén maïch laø luùc thanh daãn ñang laøm vieäc ôû nhieät
ñoä oån ñònh 90 0C.
Tra theo ñoà thò, ta thaáy:
0 = 90 0C  Ao = 1,6.104 (A2s/mm4)
nm = 200 0C  Anm = 3,26.104 (A2s/mm4)
Vaäy: j2tnm = Anm - Ao = 1,66.104 (A2s/mm4)
Vôùi tnm = 2s; thì j2 = 0,83. 104 (A2/mm4)
 j = 90 (A/mm2) vaø I2s = 90 x 60 = 5400 (A) = 5,4 (KA)
Doøng ñieän ngaén maïch cho pheùp thöôøng phaûi xaùc ñònh keøm theo
ñoù laø thôøi gian ngaén maïch cho pheùp. Vôùi giaù trò doøng ngaén maïch cuøng
töông quan thôøi gian xaùc ñònh thì coâng suaát nhieät toån hao do ngaén
maïch ôû giới haïn khoâng laøm hö hoûng thieát bò vaø sau söï coá thieát bò vaãn
laøm vieäc bình thöôøng. Ngöôøi ta goïi giaù trò hiệu dụng doøng töông quan
vôùi thôøi gian ngaén maïch naøy laø ñoä beàn nhieät hay doøng beàn nhieät.
Giaù trò doøng beàn nhieät thöôøng ñöôïc tính vôùi thôøi gian tieâu chuaån
laø: 1s, 2s, 3s, 5s, vaø 10s. caùc giaù trò naøy ñöôïc ghi treân caùc thieát bò kyõ
thuaät ñieän.
Khi ñaõ bieát giaù trò cho pheùp cuûa doøng ngaén maïch Inm1 ôû thôøi gian
ngaén maïch tnm1. Muoán tính doøng ñieän ngaén maïch cho pheùp Inm2 ôû thôøi
gian khaùc laø tnm2 duøng ñaúng thöùc sau ñaây:
I2nm2. tnm2  I2nm1. tnm1
Ñaúng thöùc naøy noùi raèng nhieät löôïng ngaén maïch khoâng ñoåi.
Töø ñoù, ta coù theå tính doøng ngaén maïch Inm2 nhö sau:

t nm1
I nm2 = I nm1
t nm2

47
 Trong caùc taøi lieäu cataloge tra cöùu veà khí cuï ñieän giaù trò doøng
beàn nhieät naøy theå hieän chính bôûi kyù hieäu Icw laø giaù trò doøng ngaén maïch
lôùn nhaát cuøng töông quan thôøi gian trì hoaõn cho tôùi khi doøng hoà quang
ñöôïc caét hoaøn toaøn.
Ví duï:
Tieáp tuïc ví duï treân ñaõ cho keát quaû thôøi gian ngaén maïch tnm = 2s
thì doøng ngaén maïch cho pheùp laø Inm = 5,4 KA.

Neáu tnm = 10s thì Inm laø: I10 = 5, 4 2 = 2, 42  KA  .

10
Ghi chuù:
Trong thöïc teá, ñeå tính toaùn ñoä beàn nhieät ngaén maïch cuûa daây daãn
ñieän, chuùng ta caàn xaùc ñònh maät ñoä doøng ngaén maïch ñònh möùc vôùi thôøi
gian ngaén maïch 1s vaø nhieät ñoä ngaén maïch coù theå choïn töø 100 oC ñeán
300 oC. Chuùng ta coù theå söû duïng soá lieäu vaø ñoà thò ñaõ cho trong taøi lieäu
(CAÅM NANG THIEÁT BÒ ÑOÙNG CAÉT ABB)
Leâ vaên Doanh dòch NXB Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1998
(trang 165-170) 14,5 x 20,5 cm, 864 trang.

IV. TÍNH TOAÙN VÔÙI SÖÏ TRUYEÀN NHIEÄT VAØ TOÛA NHIEÄT
1. Quaù trình trao ñoåi nhieät giöõa vaät theå vaø moâi tröôøng
Quaù trình trao ñoåi nhieät giöõa vaät theå vôùi nguoàn nhieät noäi taïi vaø
moâi tröôøng thöôøng xaûy ra qua hai giai ñoaïn.
Giai ñoaïn 1: Naêng löôïng nhieät ñöôïc daãn töø nguoàn phaùt nhieät ra
beà maët ngoaøi cuûa vaät theå goïi laø quaù trình truyeàn nhieät. Quaù trình naøy
coù theå truyeàn daãn qua caùc vaät theå khaùc nhau ñeå tôùi beà maët ngoaøi cuøng.
Giai ñoaïn 2: Naêng löôïng nhieät töø beà maët vaät theå tieáp xuùc vôùi
moâi tröôøng toûa ra moâi tröôøng xung quanh baèng ñoái löu hay böùc xaï
nhieät, goïi laø quaù trình tỏa nhieät.
Ñeå thuaän lôïi cho vieäc tính toaùn, ta chuyeån quaù trình truyeàn daãn
vaø toûa nhieät thaønh quaù trình töông ñöông nhö vieäc truyeàn daãn doøng
ñieän roài veõ maïch töông ñöông nhö maïch ñieän ñeå tính toaùn.

48
Caùc ñaïi löôïng töông quan giöõa nhieät vaø ñieän

STT ÑAÏI LÖÔÏNG ÑIEÄN ÑAÏI LÖÔÏNG NHIEÄT

1 Ñieän löôïng (As) Nhieät löôïng (Ws)
1  
dQe =  . .S .dt dQT =  . .S .dt
 n n

2 Doøng ñieän (A) Nhieät thoâng (W):

dQe 1  dQt 
I=   . .S QT =  . .S .
dt  n dt n
3 Maät ñoä doøng (A/m2) Maät ñoä nhieät thoâng (W/m2)
I 1  QT 
J=  . . T    .
S  .n S n
4 Ñieän daãn suaát (1/m) Heä soá daãn nhieät (W/m0C)
 = 1/ 
5 Ñieän aùp (V) Ñoä cheânh nhieät (0C)
U = 1 - 2  = 1 - 2
6 Ñieän trôû () Nhieät trôû (0C/W)
l 1 l
R = . RT = .
s  s
7 Ñieän dung C (F) Nhieät dung C (Ws/kg0C)
8 Ñònh luaät Ohm veà ñieän Ñònh luaät Ohm veà nhieät
I = U/ R QT =  / R T

49
2. Tính nhieät trôû qua caùc vaät truyeàn
a. Caùc vaät truyeàn noái tieáp ngaên caùch bôûi caùc vaùch phaúng

Hình 1.18
Cho hai maët phaúng song song xaùc ñònh moät vaät truyeàn daøy  vôùi
heä soá daãn nhieät  vaø nhieät ñoä hai maët 1 vaø 2. Chuùng ta haõy tính
nhieät trôû cuûa vaùch phaúng.
Xuaát phaùt töø maät ñoä nhieät thoâng T, ñoù laø nhieät löôïng truyeàn qua
2
1m trong 1 s:
T = - .d / dx
1
 - d = T.dx

2 
QT
  d  
1 0

 dx

1 1
  = 1 - 2 = T.x = T.
 
50
 maø: QT = T.S
1 
Do ñoù: = QT  = QT.RT
 S
Keát quaû treân cho ta thaáy nhieät trôû cuûa vaùch phaúng:
1  o
RT   ( C/W)
 S
: Beà daøy vaät daãn ngaên caùch giöõa hai maët phaúng coù tieát dieän S.
Tröôøng hôïp vaùch phaúng coù beà maët S vaø coù nhieàu lôùp keá tieáp, coù
beà daøy khaùc nhau vaø heä soá daãn nhieät khaùc nhau thì nhieät trôû cuûa vaùch
phaúng ñoù laø:

1 n li 1  l 1 l 2 l 
RT       .......  n 
S i 1 i S  1 2 n 
b. Caùc vaät truyeàn ngaên caùch bôûi caùc vaùch truï

Hình 1.19
d d
QT = - . S = - 2.r.l
dr dr
QT
 - d = .dr
2. .r.l.
2 R
QT
   d   2. .r.l. .dr
 r
1

51
 QT R dr QT R
 = 1 - 2 = .  . ln
2. .l. r r 2 .l. r

Do ñoù:

RT 
1
2. ...l
.ln
R
r
 0
C /W 
Tröôøng hôïp ña hình truï coù chieàu daøi l vaø coù nhieàu lôùp ñieän moâi
choàng leân nhau thaønh nhöõng hình truï ñoàng taâm coù nhieät daãn suaát 
khaùc nhau. Khi ñoù, nhieät trôû cuûa caùc lôùp hình truï ñoù ñöôïc tính nhö sau:
1 n
1 Ri 1 1 1 R 1 R 1 R 
RT 
2 .l

i 1
. ln
Ri
 . . ln 2  . ln 3  ........  . ln n 1 
2. .l  1 R1 2 R2 n Rn 
i

Chuù thích:
Heä soá truyeàn daãn nhieät  khi thanh daãn hình truï
 Ñaët trong khoâng khí:  = 2,85.10-2 W /moC
 Ñaët trong daàu bieán aùp:  = 145.10-2 W /moC
 Ñaët trong nöôùc:  = 65.10-2 W/moC
Heä soá toûa nhieät khi thanh daãn hình truï
 Ñaët trong khoâng khí goàm ñoái löu + böùc xaï: (9,5 + 7,35)
W/m2.0C
 Ñaët trong daàu bieán aùp: 156 W/m2.0C
 Ñaët trong nöôùc: 1400 W/m2.0C
Tính nhieät trôû cho toûa nhieät:
Xeùt quaù trình toûa nhieät töø beà maët vaät theå phaùt noùng ra moâi
tröôøng xung quanh, chuùng ta tính nhieät thoâng töùc laø coâng suaát nhieät toûa
ra moâi tröôøng theo coâng thöùc NEWTON nhö sau:
QT = KT. F. 
QT
  QT .RT
KT .F

52
 1
Do vaäy: RT 
KT .F

QT: nhieät thoâng, chính laø coâng suaát toån hao cuûa caùc thaønh phaàn
toån hao trong thieát bò ñöôïc chuyeån thaønh caùc nguoàn nhieät noäi taïi cuûa
thieát bò.
Do vaäy, QT ñöôïc tính chính baèng P cuûa caùc toån hao.
Thí duï:
Tính toaùn nhieät vôùi caùc daây daãn boïc caùch ñieän.
Xaùc ñònh ñoä cheânh nhieät rôi treân beà daøy caùch ñieän vaø nhieät ñoä
cuûa daây ñoàng troøn vaø daøi voâ taän coù ñöôøng kính d = 20 mm caùch ñieän
baèng PVC daøy  = 5 mm, khi daây ñoàng daãn doøng 600A. Nhieät ñoä moâi
tröôøng 0 = 35 0C. Heä soá daãn nhieät PVC:  = 0,2 W/m0C. Heä soá toûa
nhieät: KT = 12 W/m2.0C.

Hình 1.20
Ta coù: 1 - 0 = P (RT1 + RT2)
1 = P (RT1 + RT2) + 0
Trong ñoù:
d

l 4 .l 1
P  I 2 . .  I 2 . . vaø R  . ln 2
s  .d 2 T1
2. ..l d
2
1
RT 2 
KT .π.d  2.δ .l

53
 6002.1, 75.108  1 15 1 
1  0    ln  3 
   2. .0, 2 10 12. .30.10 
2
 . 10.10 3

1  20  0,32  0,88  0  24  35  59  oC 

  1  2  P.RT 1  20.0,32  6, 4  oC 

Thí duï: Tính toaùn nhieät ôû baùn daãn coâng suaát:

Ñoái vôùi caùc thieát bò baùn daãn, coâng suaát nhieät do toån hao coâng
suaát gaây neân bôûi doøng ñieän qua moái noái seõ laøm moái noái noùng leân vaø
coù theå phaù huûy moái noái naøy. Nhieät ñoä cho pheùp ôû maët tieáp giaùp J
thöôøng vaøo khoaûng (100150) 0C. Coâng suaát toån hao ñöôïc tính bôûi tích
ñieän aùp rôi treân maët tieáp giaùp vaø doøng quamaët tieáp giaùp.
Trong Transistor: Pth = Vce. Ic
Maïch nhieät cho töø maët tieáp giaùp baùn daãn ñeán caùnh toûa nhieät coù
theå bieåu dieãn nhö sau:

J: nhieät ñoä cho pheùp maët tieáp giaùp

C: nhieät ñoä cho pheùp voû thieát bò baùn daãn
R: nhieät ñoä cuûa caùnh taûn nhieät
mt: nhieät ñoä moâi tröôøng
RJC: nhieät trôû maët tieáp giaùp baùn daãn ñeán voû
RCR: nhieät trôû lôùp caùch ñieän daãn nhieät töø voû baùn daãn ñeán caùnh
taûn nhieät.
RRA: nhieät trôû tính cho toûa nhieät
Ñeå tính toaùn cho caùnh taûn nhieät, ta phaûi tính ñöôïc RRA, sau ñoù
tính ñöôïc dieän tích caàn thieát caùnh toûa nhieät caàn coù sau khi choïn vaät
lieäu coù heä soá toûa nhieät KT.
Ñeå ñôn giaûn choïn löïa caùnh taûn nhieät, vôùi caùc caùnh taûn nhieät saûn
xuaát saün theo caùc maãu coù tröôùc do nhaø saûn xuaát cho saün, caùc quan heä

54
giöõa nhieät trôû RT vôùi chieàu daøi cuûa caùnh taûn nhieät maø ta coù theå tra theo
baûng ñoà thò sau. (Trang 174, 175 saùch Electronique Practique cuûa A
Perezmas et JM Fouchet).

Hình 1.21
Caùc maãu maët caét ngang cuûa caùc taám taûn nhieät:

55
WA 208 WA 401

WA 101
Hình 1.22
Trong tröôøng hôïp nhaø saûn xuaát baùn daãn chæ cho bieát nhieät ñoä toái
ña cuûa voû baùn daãn C thay vì cho bieát J vaø RJC thì ta söû duïng sô ñoà
thay theá sau:

Phöông trình seõ laø:

C   mt  Pth .RCR  RRA 
Vaø giaù trò nhieät trôû caùnh taûn nhieät caàn coù:
 C   mt
RRA   RCR
Pth

3. Nhieät trôû cuûa chaát laøm maùt tuaàn hoaøn

Chaát laøm maùt tuaàn hoaøn laø caùc dung dòch tieáp xuùc vôùi caùc vaät
lieäu toån hao ñeå mang nhieät löôïng do toån hao ra beà maët taûn nhieät khaùc.
Nhieät trôû naøy ñöôïc tính nhö sau:
1  oC 
RT   
C. .D  W 
56
Trong ñoù:
C: nhieät dung rieâng (Ws/ 0C.g)
γ: troïng löôïng rieâng (g/cm3)
D: naêng suaát laøm maùt tuaàn hoaøn coøn goïi laø löu löôïng laøm maùt
3
(cm /s)
Nhieät do chaát laøm maùt daãn ñi laø: P = RT. 
: cheânh nhieät giöõa ñaàu vaøo vaø ñaàu ra cuûa chaát laøm maùt

CÂU HỎI TỰ KIỂM TRA

1. Phöông trình ñöôøng cong phaùt noùng ñöôïc vieát nhö theá naøo trong hai
tröôøng hôïp:
 Traïng thaùi ban ñaàu baèng khoâng.
 Traïng thaùi ban ñaàu khaùc khoâng.
2. Taêng nhieät xaùc laäp ñöôïc xaùc ñònh nhö theá naøo?
3. Haõy cho bieát caùch tính nhieät ñoä vaø taêng nhieät xaùc laäp khi chuù yù ñeán
heä soá nhieät cuûa ñieän trôû suaát.
4. Haõy ñònh nghóa thôøi haèng phaùt noùng vaø noùi yù nghóa vaät lyù cuûa noù.
5. Haõy vieát bieåu thöùc cho bieát quan heä giöõa thôøi haèng phaùt noùng vaø
maät ñoä doøng ñieän:
 Trong tröôøng hôïp boû qua heä soá nhieät cuûa ñieän trôû suaát;
 Trong tröôøng hôïp coù tính ñeán heä soá nhieät cuûa ñieän trôû suaát.
6. Cho moät khí cuï ñieän laøm vieäc vôùi cheá ñoä ngaén haïn laëp laïi trong thôøi
gian 8 giôø nhö sau:
 Trong thôøi gian t = t1, doøng ñieän I = I1
 Trong thôøi gian tieáp ñoù t = t2, doøng ñieän I = I2 < I1
a. Haõy veõ ñoà thò bieán thieân theo thôøi gian cuûa doøng ñieän.
b. Haõy vieát heä thöùc ñeå tính max vaø min khi khí cuï ñieän ñaõ laøm vieäc
treân 8 giôø.

57
 c. Haõy vieát heä thöùc tính doøng ñieän töông ñöông ñeå laøm cô sôû choïn
tieát dieän cuûa phaàn töû daãn ñieän.
d. Haõy vieát heä thöùc tính doøng ñieän töông ñöông trong tröôøng hôïp
trong khoaûng thôøi gian t = t2 doøng ñieän giaûm xuoáng I2 = 0.
e. Ñöa vaøo heä soá phuï taûi hoaëc coøn goïi laø heä soá ñoùng laäp laïi, kyù
hieäu baèng m% hoaëc TL%, ñònh nghóa cuûa noù laø:
t1 t
m%  100%  1 100% , ôû ñoù, C laø thôøi gian ñoùng vaø giaûm
t1  t 2 C
3600s
hoaëc caét doøng ñieän. Giaù trò cuûa C ñöôïc tính C  ; K laø soá
K
laàn ñoùng vaø giaûm (caét) doøng ñieän trong moät giôø. Haõy ñöa ñaïi
löôïng m% vaøo heä thöùc tính doøng ñieän töông ñöông ñaõ vieát trong
caâu c) vaø d).
Höôùng daãn giaûi baøi 6
a. Veõ ñoà thò bieán thieân cuûa doøng ñieän
Treân truïc hoaønh (t) chia laøm 5 ÷ 6 ñoaïn baèng nhau, moãi ñoaïn laø
thôøi gian cuûa moät chu kyø c = t1 + t2, vôùi t1 coù theå choïn moät trong caùc tyû
1 1 3
leä sau ñaây: t1 = c; t1 = c; t1 = c.
4 2 4
Treân truïc tung vaïch hai giaù trò I = I1 vaø I = I2 vaø keùo hai vaïch
ngang I = I1 trong khoaûng thôøi gian t = t1 vaø I = I2 trong t = t2.
I2
Tyû leä: < 1, vôùi giaù trò tuøy choïn.
I1

Cuõng treân truïc tung cuøng vôùi I, laáy giaù trò cuûa taêng nhieät .
Veõ hai ñöôøng cong phaùt noùng öùng vôùi doøng ñieän I1 vaø I2 vôùi giaù
I 2 I 2
trò taêng nhieät xaùc laäp: s  1 vaø  s  2 .
kT ps kT ps

Trong ñoù:
p: chu vi ño treân maët caét ngang cuûa daây daãn
s: dieän tích maët caét ngang cuûa daây daãn hoaëc coøn goïi laø tieát dieän

58
 kT: heä soá toûa nhieät
: Ñieän trôû suaát.
b. Vieát phöông trình ñöôøng cong phaùt noùng trong moät chu kyø
baát kyø trong giai ñoaïn quaù ñoä ñeå tính max:
Veõ ñöôøng cong phaùt noùng vaø ñöôøng cong nguoäi laïnh trong hai
chu kyø c ñaàu, baét ñaàu töø t = 0; veõ ñöôøng cong phaùt noùng vaø ñöôøng
cong nguoäi laïnh trong hai chu kyø cuoái vôùi giaù trò max vaø min khoâng
ñoåi vaø max < s1; min > s2 ( gaàn gioáng nhö daïng Hình 1.15)
 t
 t
 (t) = s1 1  e T  + min e T
 
(Traïng thaùi ban ñaàu khaùc 0, vì taêng nhieät baét ñaàu taêng trôû laïi töø
giaù trò min cuûa chu kyø tröôùc).
Ñeå xaùc ñònh giaù trò max ta thay t = t1, coù:
 t1
  t1

max = s1 1  e T  + min e T (1)
 
Ta caàn xaùc ñònh giaù trò min
min: ñöôïc xaùc ñònh treân ñöôøng nguoäi laïnh baét ñaàu töø giaù trò max,
trong thôøi gian nguoäi laïnh t2 nhöng min > s2.
  t2

Do ñoù, ta caàn coäng theâm moät giaù trò baèng s2 1  e T  ,
 
 t2
  t2

Vaäy: min = max e T + s2 1  e T  (2)
 
Thay theá (2) vaøo (1), ta coù theå xaùc ñònh giaù trò cuûa max nhö sau:
 t1  t 2 
  t1
  Tt1 
 s1 1  e    s 2  e  e T 
T

 max    
 t1  t 2 

(3)
 
1  e T 
 
 

59
 Vaø min ñöôïc tính vôùi phöông trình (2), sau khi ñaõ coù giaù trò cuï
theå cuûa max
Chuù yù:
 Haõy töï kieåm tra söï chính xaùc cuûa heä thöùc (3) ñeå phoøng vieát sai,
in sai.
 Haõy töï cho moät vaøi ví duï vôùi daây daãn coù kích thöôùc cuï theå ví duï:
d = 20 mm vôùi doøng ñieän I1 vaø I2 thôøi gian t1 vaø t2 cuï theå ví duï:
I1 = 100 A; I2 = 50 A; t1=10 s, t2 = 5 s vaø T = 300 s …v.v.
c. Xaùc ñònh doøng ñieän töông ñöông:
Doøng ñieän töông ñöông laø gì? (Doøng ñieän naøy ñöôïc xaùc ñònh treân
cô sôû nhieät löôïng do doøng ñieän cung caáp).
Doøng ñieän töông ñöông (ñaày ñuû: Doøng ñieän töông ñöông nhieät)
laø doøng ñieän khoâng ñoåi, taïo ra moät nhieät löôïng baèng vôùi nhieät löôïng,
do doøng ñieän bieán ñoåi coù chu kyø trong cheá ñoä laøm vieäc ngaén haïn laëp
laïi.
Minh hoïa baèng ñoà thò:

Ñaët ñieàu kieän: Taêng nhieät xaùc laäp cho doøng ñieän töông ñöông ôû
cheá ñoä daøi haïn lieân tuïc phaûi baèng taêng nhieät lôùn nhaát max trong cheá ñoä
ngaén haïn laëp laïi:

60
  t1  t 2 
  t1
  t1 T 
 s1 1  e    s 2  e  e T 
T


stñ = max I td2    
 t1  t 2 

(4)
kT ps  
1  e T 
 
 

Sau khi thay theá:  s1  I 12 . ,
kT ps

 t1  t 2 
  t1
 2  t1 T 
I 1  e   I 2  e
1
2 T
 e T 
   
Ta coù: I td   t1  t 2  (5)
 
1  e T 
 
 
d) vaø e): Hoïc vieân töï laøm.
7. Heä soá phuï taûi coâng suaát, heä soá phuï taûi doøng ñieän laø gì?
8. Haõy cho bieát phöông trình tính söùc beàn nhieät ñoäng hay coøn goïi laø
doøng ñieän nhieät ñoäng.
9. Tích phaân Joule laø gì? YÙù nghóa vaät lyù cuûa noù laø gì?
10. Haõy vieát heä thöùc ñeå tính nhieät trôû cuûa vaùch phaúng, vaùch truï, cuûa
chaát loûng laøm maùt.
11. Haõy veõ ñoà thò phaân boá nhieät ñoä cuûa daây caùp ñieän coù boïc caùch
ñieän, tính töø taâm cuûa loõi daây, qua caùch ñieän, ñeán moâi tröôøng chung
quanh daây caùp.
12. Haõy so saùnh cöôøng ñoä doøng ñieän cho pheùp cuûa daây caùp ñieän boïc
caùch ñieän trong ba tröôøng hôïp:
a. Ñaët trong khoâng khí
b. Ñaët döôùi ñaát
c. Ñaët trong oáng kim loaïi, giöõa vaø daây coù lôùp khoâng khí vaø caû oáng
laãn daây ñaët trong khoâng khí.
13. Tröôøng hôïp phaûi daãn doøng ñieän lôùn, thay vì duøng moät daây lôùn, ta
duøng hai hay nhieàu daây hôn (hôïp lyù) maø toång tieát dieän cuûa caùc

61
 daây nhoû hôn baèng tieát dieän cuûa moät daây lôùn thì toát hôn ñuùng hay
sai? Vì sao?
14. Haõy suy luaän vaø veõ ñoà thò söï phaân boá nhieät ñoä trong cuoän daây ñieän töø
loõi khoâng khí. Haõy vieát coâng thöùc tính taêng nhieät cuûa cuoän daây.

BÀI TẬP CHƯƠNG I

BAØI TAÄP 1
Haõy xaùc ñònh maät ñoä doøng ñieän cho pheùp trong moät thanh daãn
baèng ñoàng, coù tieát dieän chöõ nhaät, ñaët ñöùng trong khoâng khí laëng yeân,
nhieät ñoä cuûa moâi tröôøng mt = 40 oC. Nhieät ñoä treân thanh daãn khoâng
vöôït quaù 80 oC.
GIAÛI
Nhaän xeùt chung: Ñoïc kyõ ñeà baøi, coù theå thaáy trong ñeà coù ít döõ
lieäu ñaõ cho, ñoù laø nhieät ñoä moâi tröôøng (40 oC) vaø nhieät ñoä treân thanh
daãn (< 80 oC). Nhöõng döõ kieän khaùc coù tính chaát khaùi quaùt: thanh daãn
baèng ñoàng (coù theå baèng nhoâm, baèng saét,…), tieát dieän chöõ nhaät (coù theå
troøn, vaønh khaên,…), ñaët ñöùng trong khoâng khí laëng yeân, ñoøi hoûi ta phaûi
töï tìm soá lieäu veà ñaëc tính ñieän, nhieät cuûa vaät lieäu vaø veà heä soá toûa
nhieät.
Laäp luaän: Quan heä giöõa maät ñoä doøng ñieän vaø taêng nhieät.
 (1   ) I 2  (1   ) s  (1   ) s
2  I 2
 2  j2  (C )
kT . p.s s kT . p kT . p

 p
Töø ñoù: j  kT (A/mm2)
 o (1   ) s
ÔÛ ñaây:  =  - mt taêng nhieät (oC)
 o: ñieän trôû suaát 0oC (mm)
 1 
: heä soá nhieät cuûa ñieän trôû suaát  o 
 C
: nhieät ñoä treân thanh daãn (0C)
62
  W 
kT: heä soá toûa nhieät  o 2 
 C.mm 
p: chu vi treân maët caét thanh daãn (mm)
s: beà maët maët caét thanh daãn (mm2)
Vôùi tieát dieän chöõ nhaät coù caïnh nhoû laø a, caïnh lôùn laø b thì: S = ab
vaø p = 2(a + b).
Chuù yù raèng: Vôùi tieát dieän chöõ nhaät, hai thanh daãn cuøng coù tieát
dieän S baèng nhau nhöng coù chu vi p khaùc nhau, töø ñoùù maät ñoä doøng
ñieän cho pheùp khaùc nhau. Öu tieân choïn thanh daãn coù giaù trò a nhoû hôn
vaø giaù trò b lôùn hôn.
Vôùi döõ lieäu ñaõ cho coù:

 
1
40 0 C   C 2 2
 kT (A/mm )
p p
j k  1367, 7 
1, 62.10  mm    1  4.10 .80
5 3
 mm 
T
s s

 W 
Ví duï, thanh daãn ñoàng 605mm2, kT = 8.10-6  o 2 
 C.mm 
1
 oC  2 
1/ 2
6 W 130mm  A
j  1367, 7    8.10     2,55( )
 mm   Cmm 300mm2 
2
mm2

Töø ñoù, doøng ñieän cho pheùp:

I = j.s = 2,55×300  764 (A)
BAØI TAÄP 2
Thanh daãn chöõ nhaät coù tieát dieän 10010 mm2, ñaët naèm döïng
trong khoâng khí laëng yeân.
Ñoä taêng nhieät ôû cheá ñoä daøi haïn laø  = 90 oC. Haõy xaùc ñònh doøng
ñieän cho pheùp neáu nhieät ñoä khoâng khí laø  = 35 oC. Heä soá toûa nhieät coù
giaù trò 1,67.10-3 W/(oC.cm2).
GIAÛI
Coâng suaát toûa ra moâi tröôøng xung quanh ôû 1 cm chieàu daøi, ñöôïc
xaùc ñònh töø coâng thöùc Newton, S = 22 cm2.
P =1,67.10-3.22.90 = 3,3 (W)
63
 Ñieän trôû cuûa moät 1 cm chieàu daøi, ôû 125oC (ñieän trôû suaát ôû 0oC laø
1,62.10-6 (.cm)
R = 1,62.10-3(1 + 0,0043.125)/10 = 2,5.10-7()
Giaù trò doøng ñieän cho pheùp daøi haïn:
P 3,3
I   3640  A
R 2,5.107

BAØI TAÄP 3
Trong 1 cm chieàu daøi thanh daãn ñoàng coù tieát dieän chöõ nhaäât
10010 mm2, toûa ra coâng suaát 2,5 W; thanh daãn ñöôïc boïc moät lôùp giaáy
caùch ñieän daøy 1 mm. Heä soá daãn nhieät cuûa giaáy  = 1,14.10-1 W/(moC).
Haõy xaùc ñònh ñoä taêng nhieät trong beà daøy caùch ñieän.
GIAÛI
Nhieät trôû cuûa 1 cm chieàu daøi thanh daãn ñöôïc xaùc ñònh bôûi:
0, 001  oC 
RT   4  
0, 22.0, 01.1,14.101 W 
Töø ñoù:  = RT. = 4×2,5 = 10 oC.
BAØI TAÄP 4
Haõy xaùc ñònh doøng ñieän töông ñöông daøi haïn cuûa boä bieán trôû naác
khôûi ñoäng ñoäng cô ñieän moät chieàu. Ñieàu kieän khôûi ñoäng: soá laàn khôûi
ñoäng trong moät giôø n = 240, thôøi gian doøng ñieän chaûy qua tlv = 15 s,
doøng ñieän töông ñöông Ilv = 160 A
GIAÛI
Thôøi gian chu kyø:
3600 3600
tcK    15  s 
n 240
Heä soá ñoùng laëp laïi TL%.
tlv 1,5.100
TL%  .100%   10%
tcK 15

64
 Haèng soá thôøi gian phaùt noùng: T = (250  450) s, choïn sô boä
T = 300 s.
Khi khôûi ñoäng ñoäng cô theo bieän phaùp ñoùng ñieän trôû theo töøng
naác giaûm daàn. Khi tính toaùn choïn doøng ñieän, hieäu öùng nhieät cuûa noù
baèng hieäu öùng nhieät cuûa doøng ñieän xoay chieàu.
t
1 lv 2
t lv 0
I lv  i lv .dt

ÔÛ ñaây, ilv: giaù trò töùc thôøi trong ñieän trôû khôûi ñoäng.
Trong tröôøng hôïp cuûa chuùng ta Ilv = 160 A, ta coù doøng ñieän daøi
haïn seõ laø:
1 3600 10%
. .
1 e 300 240 100%
I d  160 1 3600
 0,32.16  51 A
.
1 e 300 240

BAØI TAÄP 5
Haõy xaùc ñònh nhieät truyeàn qua 1 m2 taám textolit daøy  = 20 mm.
Ñoä cheânh nhieät giöõa hai beân thaønh  = 30 oC.
GIAÛI
Söû duïng coâng thöùc theo ñònh luaät Ohm ñoái vôùi maïch nhieät.
 = 1 2 = PRT
Nhieät trôû cuûa taám textolit:
RT = /(S) = 20.10-3/(17.10-2.1) = 1,18.10-1 (C/W)
Nhieät thoâng: P = /RT = 30/(1,18.10-1) = 254 (W)
BAØI TAÄP 6
Haõy tính nhieät ñoä treân beà maët cuûa daây ñoàng troøn ñöôøng kính
d = 38mm, ñaët naèm beân trong moät oáng kim loaïi coù ñöôøng kính trong
dtr = 40 mm. Trong daây daãn chaïy doøng ñieän I = 1800 A. Nhieät ñoä cuûa
beà maët trong cuûa oáng laø tr = 35 C. Giöõa daây daãn vaø oáng coù khoâng
khí. Cho raèng söï truyeàn nhieät qua beà maët cuûa thaønh ñöôïc thöïc hieän

65
baèng daãn nhieät. Haõy xaùc ñònh quan heä cuûa söï daãn nhieät cuûa khoâng khí
theo nhieät ñoä.
BAØI TAÄP 7
Haõy xaùc ñònh thôøi gian cho pheùp, khi trong thanh caùi baèng ñoàng
chaïy doøng I = 5000 A. Thanh caùi coù tieát dieän ñeàu vaø baèng 100×6 mm2,
khoâng coù boïc caùch ñieän vaø naèm trong vuøng khoâng khí laëng yeân
0 = 35 0C, heä soá toûa nhieät töø beà maët daây daãn laø KT = 15 W/(m2.oC),
nhieät ñoä ban ñaàu cuûa thanh daãn bñ = 80 oC. Ñieän trôû suaát ôû 0 oC cuûa
ñoàng 0 = 1,62.10-8(Ω.m), heä soá nhieät  = 0.0043 (1/oC), troïng löôïng
rieâng cuûa ñoàng  = 8.7 (g/cm3).
BAØI TAÄP 8
Moät transistor coù nhieät trôû giöõa maët tieáp giaùp vaø voû RJC = 0.09
o
C/W, nhieät trôû giöõa voû vaø caùnh taûn nhieät RCR = 0.05 oC/W, nhieät trôû
giöõa caùnh taûn nhieät vaø moâi tröôøng RRA = 0.16 oC/W. Haõy xaùc ñònh
coâng suaát cho pheùp cuûa transistor, vôùi ñieàu kieän nhieät ñoä maët gheùp
jc = 65 oC trong moâi tröôøng coù nhieät ñoä mt = 40 oC
BAØI TAÄP 9
Moät tiristor coù nhieät dung 0.1 Ws/oC vaø nhieät trôû 0,9 oC/W. Haõy
tính toån hao coâng suaát cho pheùp trong thôøi gian laøm vieäc ngaén: 0.01s,
0.1s, 1s, vôùi ñieàu kieän taêng nhieät khoâng quaù 40 oC.
BAØI TAÄP 10
Moät thyristor coù coâng suaát toån hao ôû cheá ñoä xaùc laäp laø 30W,
nhieät trôû cuûa lôùp tieâp giaùp vaø caùnh taûn nhieät laø 0,7 0C/W. Haõy tính
nhieät trôû cöïc ñaïi cuûa caùnh taûn nhieät ôû nhieät ñoä moâi tröôøng 40 0 C vaø
nhieät ñoä toái ña cuûa maët gheùp cho pheùp laø 125 0 C . Haõy tính nhieät ñoä
treân caùnh taûn nhieät.

66
 Chương II
LỰC ĐIỆN ĐỘNG
TRONG KHÍ CỤ ĐIỆN

CHUẨN ĐẦU RA CHƯƠNG II

Sau khi học chương này, sinh viên cần đạt được:
 Hiểu được lực điện động là gì, cách xác định phương, chiều và
giá trị lực điện động trong các mạch vòng dẫn điện.
 Tính toán được các giá trị lực điện động với các loại mạch vòng
dẫn điện khác nhau, các dạng tiết diện dây dẫn khác nhau, khi dẫn
dòng DC hay AC.
 Tính toán lực điện động trong mạch AC khi có thành phần dòng
không chu kỳ, khi mạch AC một pha và ba pha phân bố ba pha
thẳng và tam giác.
 Tính toán lực điện động xoay chiều khi có sự cố và dòng xung
kích. Từ đó hiểu được ý nghĩa của lực điện động trong quá trình
đóng mạch điện thành công khi mang tải mở máy và trong quá
trình khi đóng mạch có bộ phận ngắn mạch.
 Hiểu và xác định được dòng bền điện động, các tham số trên khí
cụ điện, thể hiện giá trị này và ý nghĩa của nó.

NỘI DUNG CHƯƠNG II

I. Khái niệm chung.
II. Tính toán lực điện động khi vật dẫn dòng DC.
III. Tính toán lực điện động khi vật dẫn dòng AC.
IV. Dòng bền điện động.
V. Câu hỏi ôn tập và bài tập.

67
I. KHAÙI NIEÄM CHUNG
Löïc ñieän ñoäng (LÑÑ) laø löïc cô hoïc sinh ra khi vaät daãn mang
doøng ñieän ñaët trong töø tröôøng doøng ñieän khaùc. Löïc ñoù, taùc duïng leân
vaät daãn vaø coù xu höôùng laøm thay đñoåi hình daùng vaät daãn ñeå töø thoâng
xuyeân qua maïch voøng coù giaù trò cöïc ñaïi.
Nhö chuùng ta ñaõ bieát khi doøng ñieän chuyeån ñoäng trong vaät daãn
thì luoân luoân ñi keøm vôùi noù laø töø tröôøng chuyeån ñoäng xung quanh vaät
daãn. Töø tröôøng naøy coù theå taùc duïng vôùi taát caû vaät daãn doøng ñieän naèm
trong vuøng aûnh höôûng cuûa noù vaø töø tröôøng naøy cuõng taùc duïng ngay vôùi
chính doøng ñieän sinh ra noù. Löïc taùc duïng do doøng ñieän vaø töø tröôøng
sinh ra naøy ñöôïc goïi laø löïc ñieän ñoäng.
Chieàu cuûa LÑÑ ñöôïc xaùc ñònh baèng quy taéc baøn tay traùi hay
baèng nguyeân lyù chung sau ñaây: Chieàu cuûa löïc taùc duïng leân vaät daãn
mang doøng ñieän laø chieàu bieán ñoåi daïng hình hoïc cuûa maïch voøng daãn
ñieän, sao cho töø thoâng maéc voøng qua noù taêng leân, nghóa laø taêng vuøng
dieän tích nôi coù töø thoâng ñi qua.

Hình 2.1
Trong ñieàu kieän laøm vieäc bình thöôøng doøng ñieän chaïy trong vaät
daãn khoâng lôùn laém, LÑÑ khoâng gaây neân bieán daïng caùc chi tieát mang
doøng ñieän. Nhöng khi coù söï coá ngaén maïch LÑÑ seõ raát lôùn gaây bieán
daïng vaät daãn ñieän, laøm aûnh höôûng ñeán ñieàu kieän laøm vieäc cho pheùp
cuûa khí cuï ñieän. Do vaäy, nghieân cöùu vaø tính toaùn LÑÑ laø raát caàn thieát
cho vieäc thieát keá vaø söû duïng hieäu quaû khí cuï ñieän.

II. TÍNH TOAÙN LÖÏC ÑIEÄN ÑOÄNG KHI CAÙC VAÄT DAÃN DOØNG DC
Trong tröôøng hôïp chung nhaát coù theå xem LÑÑ ñöôïc sinh ra khi
coù söï taùc ñoäng töông hoã giöõa doøng ñieän vaø töø tröôøng.
68
 Theo ñònh luaät Biot-Savart-Laplace vi phaân, LÑÑ taùc duïng leân
doøng ñieän i treân chieàu daøi cuûa ñoaïn dl naèm trong töø tröôøng coù töø caûm
B ñöôïc xaùc ñònh bôûi tích vectô dl vaø vectô B.
dF = idl  B
Khi vectô dl coù chieàu theo doøng i thì LÑÑ dF thaúng goùc vôùi caû
hai vectô dl vaø B, coù ñoä lôùn:
dF = idl. B. sin  (: Goùc giöõa vectô dl vaø vectô B).
Neáu töø tröôøng B khoâng ñoåi taïi moïi ñieåm doøng i chaïy treân toaøn
boä chieàu daøi l cuûa daây daãn thaúng thì LÑÑ coù giaù trò nhö sau:
F = i. l. B. sin  vaø khi  = 900 thì: F = i. l. B
Coâng thöùc Biot-Savart-Laplace duøng ñeå xaùc ñònh LÑÑ khi ta coù
theå bieåu dieãn töø caûm B baèng moät bieåu thöùc phaân tích phuï thuoäc vaøo
kích thöôùc hình daïng maïch voøng daãn ñieän.
Ngoaøi phöông phaùp tính löïc ñieän ñoäng theo ñònh luaät Biot-
Savart-Laplace, chuùng ta coù theå duøng phöông phaùp tính löïc ñieän ñoäng
theo ñònh luaät caân baèng naêng löôïng.
Hieän töôïng phaùt sinh LÑÑ laø hieän töôïng bieán ñoåi naêng löôïng
ñieän töø tích trong maïch ñieän thaønh cô naêng.
LÑÑ laø löïc cô hoïc. Ñònh nghóa löïc cô hoïc laø söï bieán ñoåi cô naêng
treân moät ñoaïn chuyeån dòch. Töø ñoù ñònh nghóa LÑÑ laø söï bieán ñoåi cuûa
naêng löôïng ñieän töø treân moät ñoaïn dòch chuyeån cuûa maïch ñieän.

dWM
F
dx I const

ÔÛ ñaây:
WM: naêng löôïng ñieän töø cuûa maïch ñieän (Ws)
dx: ñoaïn dòch chuyeån cuûa maïch ñieän (m)
Bieát raèng naêng löôïng ñieän töø trong moät maïch ñieän:
1 2 1
WM  I .L  I . (Ws)
2 2

69
 Trong ñoù:
I: cöôøng ñoä doøng ñieän (A)
L: ñieän caûm cuûa maïch (H)
: töø thoâng trong maïch (Vs)
1 2 dL 1 d 
Töø ñoù: F  I .  I. (N)
2 dx 2 dx
Tröôøng hôïp coù hai maïch ñieän:
1 1
WM  I Í2 .L1  I 22 .L2  I Í .I 2 .M (Ws)
2 2
Trong ñoù:
I1, I2: cöôøng ñoä doøng chaïy trong maïch 1 vaø 2
L1, L2: ñieän caûm trong maïch 1 vaø 2
M: hoã caûm giöõa maïch 1 vaø 2
Löïc ñieän ñoäng seõ laø:
1 2 dL1 1 2 dL2 dM
F I1 .  I2  I1.I 2
2 dx 2 dx dx
Neáu moãi maïch khoâng bò bieán daïng, maø chæ dòch chuyeån so vôùi
dM
nhau thì L1 = const = L2 töø ñoù: F  I1.I 2
dx
Döôùi ñaây laø bieåu thöùc ñeå tính ñieän caûm trong moät soá tröôøng hôïp
ñôn giaûn:
1. Ñieän caûm tính treân ñôn vò chieàu daøi cuûa hai daây daãn song song
coù chieàu daøi voâ taän vaø ñöôøng kính nhoû.
0  a  r0   a  r0 
L  ln  0, 25   4.107  ln  0, 25  (H/m)
  r0   r0 
a: khoaûng caùch giöõa hai daây
ro: baùn kính cuûa daây
 a 
Neáu r0  a thì L  4.107  ln  0, 25  (H/m)
 r0 
70
 2. Ñieän caûm cuûa maïch chöõ U.
0 .h  a   a 
 2ln  0,5   4.10 .h.2  2ln  0,5  (H)
7
L
2.  r0   r0 
h: chieàu cao cuûa thanh ñöùng (m)
a: khoaûng caùch giöõa 2 thanh ñöùng (m)
r0: baùn kính cuûa thanh ñöùng (m)
3. Ñieän caûm cuûa moät voøng daây, tieát dieän daây troøn.
 8R   8R 
L  0 .R  ln  1, 75   4 .R.107  ln  1, 75  (H)
 r0   r0 
R: baùn kính cuûa voøng daây (m)
r0: baùn kính cuûa daây daãn (m)
4. Ñieän caûm cuûa moät voøng daây, tieát dieän daây chöõ nhaät.
 8R   8R 
L  0 .R  ln  0,5   4 .R.107  ln  0,5  (H)
 hc   hc 
R: baùn kính cuûa voøng daây (m)
c: caïnh naèm theo höôùng baùn kính cuûa maët caét daây chöõ nhaät
(m)
h: caïnh ñöùng cuûa maët caét daây chöõ nhaät (m)
5. Ñieän caûm töông hoã cuûa hai voøng daây ñaët choàng leân nhau,
truøng taâm caùch nhau moät khoaûng h.
 8R1   8R1 
M  0 .R1  ln  2   4. .107.R1  ln  2  (H)
 h c
2 2
  h c
2 2

R1: baùn kính cuûa voøng daây nhoû (m)
R2: baùn kính cuûa voøng daây lôùn (m)
h: khoaûng caùch giöõa 2voøng daây (m); c = R 2 – R1
Neáu hai voøng daây coù baùn kính baèng nhau, ñaët caùch nhau moät
khoaûng caùch h theo höôùng truïc.

71
 R1 = R2 = R vaø c = R2 – R1 = 0 thì.
 8R   8R 
M  0 .R.  ln  2   4. .107.R.  ln  2  (H)
 h   h 
6. Ñieän caûm cuûa hai daây daãn beù baùn kính khaùc nhau r1, r2 ñaët
song song vôùi nhau, caùch nhau moät khoaûng a.

L
0
.l.ln
 a  r1  a  r2   107.2.l.ln  a  r1  a  r2  (H)
2 r1.r2 r1.r2

l: chieàu daøi daây daãn (m)

7. Ñieän caûm cuûa cuoän daây hình truï, coù N voøng daây, loõi khoâng
khí, maët caét cuoän daây coù hình chöõ nhaät, vôùi chieàu cao h, beà daøy b, baùn
kính trung bình R.
 0 .h.b 2 h.b 2
L N  2.10 7. .N (H )
2 .R R
8. Ñieän caûm töông hoã giöõa moät daây daãn daøi voâ taän vaø moät khung
chöõ nhaät coù caïnh song song vôùi daây daãn.
0 .b r2
M .ln , ( H )
2. r1
r1  a 2  h 2

a  c
2
r2   h2

9. Ñieän caûm töông hoã giöõa

hai cuoän daây hình truï ñoàng taâm
ñaët loàng vaøo nhau.
 .R22
M  0 . N1.N 2 (H)
l1

N1, N2: Soá voøng daây cuûa

cuoän daây ngoaøi vaø cuoän daây
trong. o = 4.10-7 H/m
(Caùc tham soá trong coâng thöùc theo chuù thích hình beân)

72
A. XAÙC ÑÒNH LÑÑ GIÖÕA HAI DAÂY DAÃN TROØN SONG SONG
TIEÁT DIEÄN NHOÛ CHIEÀU DAØI GIÔÙI HAÏN l1 VAØ l2

Hình 2.2
Xeùt hai daây daãn song song tieát dieän nhoû, khi ñoù ñöôøng doøng ñieän
ñöôïc xem nhö ñoàng truïc daây daãn vaø tieát dieän nhoû khoâng aûnh höôûng
ñeán LÑÑ. Daây daãn coù chieàu daøi l1 vaø l2 ñaët caùch nhau moät khoaûng
caùch a.
Theo ñònh luaät Biot-Savart-Laplace doøng ñieän i1 chaïy trong vi
phaân dy cuûa daây daãn l1 seõ gaây ra treân vi phaân dx cuûa daây daãn l2 moät
giaù trò vi phaân töø caûm dB ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
dB = d 0H
 0 ií .dy
dB  sin 
4. r 2
Trong ñoù: 0 = 4. 10 –7 (H/m)
Nhö vaäy, doøng ñieän i1 chaïy treân toaøn boä chieàu daøi l1 seõ sinh ra töø
caûm B taùc duïng ñoái vôùi vi phaân dx laø:
73
 11 l1
dy
B =  dB = (0 i1 / 4 ) r 2
sin 
0 0

a.d
Ta thaáy: y = a / tg ; r = a / sin; dy = 
sin 2 
Ñoåi bieán cho tích phaân treân ta ñöôïc keát quaû nhö sau:
B = (0 i1 / 4 ).( cos1 + cos2 ) / a 
AÙp duïng ñònh luaät Hình ta ñöôïc:
dF = (0 i1 i2 / 4a ).( cos1 + cos2 ) dx
Do vaäy, löïc ñieän ñoäng taùc duïng leân toaøn boä daây daãn 2 seõ laø:
12 12

F=  dF
0
= (0 i1 i2 / 4a)  (cos 
0
1  cos  2 )dx

Giaû thieát: l1 = l2 = l ta coù theå vieát:

lx x
cos1 = ; cos2 =
(l  x)  a
2 2
x  a2
2

Theá vaøo bieåu thöùc tích phaân ta ñöôïc keát quaû nhö sau:

2l  a
2
–7  a
 1    
F = 10 i1 i2 (N)
a l l
 
Bieåu thöùc naèm trong ngoaëc nhoïn ñöôïc goïi laø heä soá maïch voøng
Kv, noù phuï thuoäc vaøo hình daïng maïch voøng daãn ñieän.
Coâng thöùc toång quaùt ñeå tính LÑÑ ñoái vôùi caùc daïng daây daãn troøn
coù theå toùm taét nhö sau:
F = C. i1. i2.Kv (trong ñoù: C = 10 –7).
Giaù trò Kv cho moät soá daïng maïch voøng daãn ñieän thoâng duïng.
a. Khi xeùt (a/l) < 0,1 ñoái vôùi hai daây daãn song song tieát dieän nhoû:
Kv = (2.l/ a)
b. Khi xeùt (a/l) < 0,1 ñoái vôùi hai daây daãn song song tieát dieän baùn
kính r:

74
 Kv =  2.l / (a-r ) 
c. Khi xeùt vôùi daïng maïch voøng nhö hình sau ta coù caùc giaù tri Kv
nhö sau:

Kv =
d1  d 2   S1  S 2 
a

Hình 2.3

d1  d12 d 2  d 22 

Kv = ln
S1  S12 S 2  S 22 

Hình 2.4

2b
Kv = ln  0,25
1 1 c2
Trong ñoù: b = a/r; c = a/h.

Hình 2.5

L
Kv = 2 ln
l

Hình 2.6

75
 2b
Kv = 2 (ln  0,25 )
1 1 c2

Hình 2.7
Kv = 2 ln (a/r) + 0,5
Ñaây laø tröôøng hôïp trong
maùy caét c << 1
Cuõng coù theå tính töø caùch
khaùc ñeå coù cuøng moät keát quaû
nhö treân: Hình 2.8
1 2 dL
F= i
2 dh
 a 
Trong ñoù: L  10 7.2.h. 2 ln  0,5  (H)
 r 
Kv = ln (D/d)
Ñaây laø tröôøng hôïp ñoái
vôùi tieáp ñieåm trong ñoù:
d: Ñöôøng kính tieáp
Hình 2.9
xuùc thöïc
D: Ñöôøng kính tieáp
ñieåm
LÑÑ taùc ñoäng ñoái vôùi tieáp ñieåm thöôøng ñöôïc tính theâm heä soá döï
tröõ:
F = K.10 –7.i2. ln (D/d)
Trong ñoù: Heä soá döï tröõ: K = 1,35  1,5

76
 LÑÑ taùc ñoäng ñoái vôùi
tia löûa hoà quang.
ar
F = 2. 10–7. i2. ln
r
Hình 2.10
B. XAÙC ÑÒNH LÑÑ GIÖÕA HAI THANH DAÃN SONG SONG TIEÁT
DIEÄN HÌNH CHÖÕ NHAÄT
Tröôùc heát, ta xeùt hai thanh daãn chieàu daøi l, coù beà daøy b nhoû so
vôùi chieàu cao h. Hai thanh ñaët ñöùng song song vôùi nhau caùch nhau moät
khoaûng caùch a, coù a/l raát nhoû. Hai thanh daãn doøng i1 vaø i2 doïc theo
chieàu daøi thanh. Giaû thieát, doøng ñieän phaân boá ñeàu treân caùc vi phaân dy
vaø dx. Luùc naøy, ta coù theå xem nhö moãi thanh laø taäp hôïp moät haøng
nhöõng tieát dieän nhoû troøn dx hay dy noái tieáp nhau.

H.2.11
Khi ñoù:
di1 = i1.dy / h
di2 = i2.dx / h
Ta coù theå hình dung moãi vi phaân dx; dy do coù doøng ñieän chaûy
trong noù leân chuùng taùc duïng vôùi nhau nhö hai daây daãn nhoû ñaët song
song taïo neân vi phaân löïc taùc ñoäng theo khoaûng caùch thöïc r laø:
77
 2l dy dx
dFr  10 7..i1 .i2 . . .
r h h
Löïc naøy, ta coù theå phaân thaønh hai phöông theo chieàu h vaø a laø
dFa vaø dFh.
dFa = dFr.cos  = dFr.(a/r)
dFh = dFr.sin 
Khi ñoù ta coù:
2.l dx.dy
dFa = 10 –7i1.i2. a 2
y a2 2
h
Do ñoù:
h h h x
2.a.l dy
Fa   dFa 10 .i1 .i2 . 2  dx  2
7

0
h 0 x a  y 2
Seõ aùp duïng hai daïng tích phaân cô baûn:
dy 1 y
a 2
y 2
 arctg ;
a a
x x a
 arctg  a dx  Xarctg  a   2 ln  a  x2 
2

Ta ñöôïc:
h x
1 y
h
2.a.l
2 
Fa  107 i1.i2 . dx  arctg
h 0 a a   X
1 hx 1   x 
h
2.a.l
 10 i1.i2 . 2  dx  arctg
7
 arctg   
h 0 a a a  a 

2.a.l  1 hx 1  x 
h
Fa  10 i1.i2 . 2   arctg
7
 arctg   dx
h 0 a a a  a 
2.l  hx  x 
h

2 
 107 i1.i2 . arctg  arctg   dx
h 0 a  a 

78
 Trong ñoù:
z = h - x; dx = -dz;
Khi x = 0  z = h;
Khi x = h thì z = 0
  

2.l 
harctg
h a

a 2
ln a 2

 h 2

a
2

2ln a  
Fa  107 i1.i2 . 2  
h    
h a 2
 2 a
   harctg.  ln a  h  2ln a   
  a 2 2 
2.l  h
Fa  10 7 i1 .i2 . 2 
h 
 
2harctg  a ln a 2  h 2  a ln a 2 
a


2.l  h h2  a 2 
Fa  107 i1.i2 .  2 h.arctg  a ln 
h2  a a2 
7 2.l  h h h2 
 10 i1.i2 . 2 a  2 arctg  ln(1  2 ) 
h  a a a 
 2l   a2   h  h 2 
 2 .2 arctg  ln 1  2  N 
h
Fa  10 7.i1.i2 . .
a h  a a  a 

Ta thaáy raèng phaàn trong daáu ngoaëc troøn ñaàu (---) chính laø giaù trò
Kv. Coøn phaàn trong daáu ngoaëc nhoïn sau <---> ñöôïc goïi laø heä soá hình
daïng Khd.
Khi xeùt ñeán beà daøy b ñaùng keå thì heä soá hình daïng Khd ñöôïc
chöùng minh baèng keát quaû nhö sau:
b h b2  h2 
K hd  arctg  2 ln 1  2 
h b h  b 
Vieäc tính toaùn heä soá hình daùng treân raát phöùc taïp. Ñeå ñôn giaûn, ta
coù theå tra heä soá Khd töø ñoà thò sau tuøy thuoäc vaøo giaù trò cuûa a, b vaø h.

79
 Töø keát quaû
nghieân cöùu phaàn treân
ta thaáy raèng LÑÑ ñoái
vôùi hai thanh daãn
song song tieát dieän
baát kyø thì:
F = 10 –7 i1.i2.Kv.Khd.
Khi tieát dieän
daây troøn thì:
Khd = 1

Hình 2.12
C. XAÙC ÑÒNH LÑÑ TAÙC DUÏNG LEÂN CAÙC VOØNG DAÂY
Khi xeùt trong moät voøng daây,
LÑÑ theo höôùng ñöôøng kính:
1 2 dL
FR = i
2 dR
Khi xeùt trong 2 voøng daây cuøng
R, LÑÑ theo höôùng phaùp tuyeán:
1 2 dM
Fh = i
2 dh
 8R 
Trong ñoù: M   0 .R ln  2
 h 
Do vaäy: h
1 dM 1 2 1
Fh  i 2  i 0 .R
2 dh 2 h (N)
R
Fh  2 .107.i 2
h
Hình 2.13
80
 Neáu tieát dieän daây hình troøn thì:
L = 0 R  ln (8.R / r) –1,75 
Neáu tieát dieän daây hình chöõ nhaät beà daøy 2r thì:
 8R 
L   0 .R ln  0,5 
 ab 
Tính (dL/dR) roài theá vaøo bieåu thöùc, ta ñöôïc keát quaû:
Neáu tieát dieän daây hình troøn:
 8R 
FR  2. .10 7.i 2  ln  0,75  (N)
 r 
Neáu tieát dieän daây hình chöõ
nhaät:
 8R 
FR  2. .10 7.i 2  ln  0,5  (N)
 ab 

Löïc taùc duïng leân maët caét cuûa daây daãn: FC laø löïc laøm ñöùt voøng
daây.

2
FC  f
0
R . cos  .R.d  f R .R (N)

Trong ñoù fR laø löïc taùc ñoäng höôùng kính treân moät ñôn vò daøi:
FR 10 7.i 2  8R 
fR   . ln  0,75  (N/m)
2 .R R  r 
FR  8R 
FC  f R .R   10 7.i 2  ln  0,75  (N)
2  r 
FC
Neáu öùng suaát taùc ñoäng I:  i    cp
 .r 2
(cp: öùng suaát cho pheùp cuûa vaät lieäu)
Thì voøng daây seõ bò ñöùt.

81
 Do vaäy, phaûi tính toaùn vaø löïa choïn vaát lieäu ñeå phuø hôïp giöõa FC
vaø cp.
Khi xeùt hai voøng daây song song baùn kính khaùc nhau:

LÑÑ theo höôùng

ñöôøng kính voøng daây
R1 h
Fy = 10 –7 4 ií i 2
h  c2
2

LÑÑ theo höôùng

phaùp tuyeán voøng daây
R1c
Fx = 10 –7 4 ií i2
h  c2
2

Trong ñoù: c = R2 - R1

Hình 2.14
Khi xeùt LÑÑ ñoái vôùi moät cuoän daây coù nhieàu voøng daây ñöôïc quaán
saùt nhau. Caùc voøng daây taùc ñoäng laãn nhau LÑÑ sinh ra theo caû hai
höôùng ñöôøng kính vaø phaùp tuyeán laøm caùc voøng daây caêng ra nhöng löïc
theo höôùng phaùp tuyeán laøm caùc voøng daây taùch nhau ra coù theå phaù vôõ
cuoän daây.
Ta coù theå duøng sô ñoà
nhö Hình 2.15 (vôùi h: Laø
chieàu cao cuoän daây; b: Laø beà
daøy cuoän daây; R: Laø baùn kính
trung bình. Löïc taùc ñoäng trong
cuoän daây ñöôïc tính nhö sau:
Hình 2.15

Ñaõ bieát giaù trò ñieän caûm cuûa cuoän daây coù theå tính theo heä thöùc
 8R 
döôùi ñaây: L   0 .R ln  0,5 
 hb 

82
 Xaùc ñònh LÑÑ theo phöông phaùp tính baèng quy luaät chuyeån ñoåi
naêng löôïng:
1 2 dL 1 2   8R     8R  
  0,5  10 .I .2 .ln    0,5 (N)
7 2
F I  I ln 
2 dR 2   h  b    hb 
1 2 dM 1 2 1 R
Fh  I  I  0 .R  2 .10 7.I 2 (N)
2 dh 2 h h
Trong ñoù:
I: doøng toång chaïy trong cuoän daây I = i  N.
N: soá voøng daây cuûa cuoän daây.

Khi xeùt LÑÑ ñoái

vôùi daây daãn ñaët gaàn
beà maët daãn töø caùch
moät khoaûng laø a:
 Khi daây daãn ñaët
ngoaøi vaät lieäu töø
LÑÑ coù khuynh
höôùng huùt daây vaøo
phía vaät lieäu töø.
 Khi daây daãn ñaët
trong vaät lieäu töø
LÑÑ coù khuynh
höôùng ñaåy daây ra Hình 2.16
khoûi vaät lieäu töø.
l
Giaù trò LÑÑ ñöôïc tính: F  10 7.i 2 (N)
a
Khi ñaët daây daãn trong khe hôû vaät lieäu coù ñoä töø thaåm cao LÑÑ coù
khuynh höôùng huùt daây daãn vaøo saâu trong khe coù giaù trò ñöôïc tính:
l
F  0, 63.106.i 2 (N)

(Vôùi : Ñoä roäng khe hôû taïi nôi ñaët daây daãn).

83
 Hình 2.16a Hình 2.16b
Ta bieát raèng: ÔÛ Hình 2.16a
1 dW 1 d E I
W   Do ñoù: F   (I = const ) maø:   M 
2 dx 2 dx RM RM

Trong ñoù:
: töø thoâng ( Vs ); EM: Söùc töø ñoäng (A voøng)
RM: töø trôû (A/Vs = 1/H)
: töø daãn suaát (Vs/(Am)
1  1 lF 1 
RM    (  r  1 )
 0 lX  0  r c.l  0 lX
 0 .I .l
 x

d  0 .I .l 1 l l
  F  4 107 I 2  0, 63.106 I 2 (N)
dX  2  
l
(F khoâng phuï thuoäc vaøo h maø chæ phuï thuoäc vaøo ).

ÔÛ Hình 2.16b
I
X 
X lF

X  0  r cl
0

cos l
2
X h X X
  1 (  r  1 )
 h h
84
 X
l

cos
2  I lX hl X
 X  0 I  0 I
X 0
hX  
 . cos  . cos h  X
h 2 2

d X hl  1 X  hl h
 0 I     0 I
  h  X  h  X   
 .cos  h  X 
2 2
dX  .cos
2 2
d X hl2
1
 0 I
dX  h  X 
2
 .cos
2
1 h2l 1
F 0 I 2
2  h  X 2
 . cos
2
Nhaän xeùt: Löïc F phuï thuoäc vaøo kích thöôùc h ñoàng thôøi phuï thuoäc vaøo
vò trí cuûa daây daãn:
1 l
Khi X = 0; F  F0  0 I 2
2 
 . cos
2
1 1 3
Khi X = h ; X = h ; X = h thì löïc F = 1,8F0; F = 4F0;
4 2 4
F = 16F0 vaø taêng raát maïnh khi X  h.
ÖÙng duïng: Laøm buoàng daäp hoà quang baèng laù chaén khöû ion, goâng
coù nhöõng laù theùp coù hình daïng nhö treân Hình 2.16b gheùp song song vôùi
nhau, giöõa hai laù coù khe hôû, baèng beà daøy cuûa laù theùp (1 2 mm) vaø
ñaët caû boä laù theùp thaúng goùc vôùi hoà quang ñieän.

III. TÍNH TOAÙN LÖÏC ÑIEÄN ÑOÄNG ÑOÁI VÔÙI VAÄT DAÃN DOØNG AC
Taát caû caùc coâng thöùc xeùt ôû phaàn treân ñoái vôùi doøng DC ñeàu ñuùng
khi ta aùp duïng tính vôùi doøng ñieän AC nhöng phaûi chuù yù raèng giaù trò i
ñöôïc tính ôû ñaây laø giaù trò töùc thôøi cuûa doøng xoay chieàu. LÑÑ seõ ñaït giaù
trò lôùn nhaát khi:
i = Imax = 2 . I
85
 Do vaäy, LÑÑ ôû doøng AC seõ lôùn hôn khi daãn doøng DC.
1. Xeùt vôùi doøng AC moät pha
 Khi chæ xeùt sin ñieàu hoaø: it   I m .sin  .t

Hình 2.17
Coâng thöùc toång quaùt:
F = C i2 (vôùi C = 10 –7.Kv.Khd ).
Vì i chính laø giaù trò töùc thôøi neân:
 1  Cos2 .t 
F = C.I2m.Sin2t = C.I 2 m . 
 2 
Löïc taùc ñoäng lôùn nhaát:
Fm = C.I2m = 2.C.I2.
Löïc taùc ñoäng töùc thôøi:
F = (Fm/2) – (Fm/2).cos2t.
T
1 C.I 2 m
T 0
Löïc taùc ñoäng trung bình: Ftb = Fdt   CI 2
2

Ñoà thò LÑÑ theo giaù trò töùc thôøi cho ta thaáy löïc F bieán ñoåi tuaàn
hoaøn coù giaù trò töø (0  Fm) vaø coù taàn soá gaáp hai laàn taàn soá doøng ñieän.
Vôùi taàn soá naøy taùc ñoäng cô khí seõ gaây ra tieáng oàn.

86
  Khi xeùt doøng AC coù chöùa thaønh phaàn khoâng chu kyø
Ñöôøng 1: i1 = IMsint
R
.t
Ñöôøng 2: i2 = I M .e L

Ñöôøng 3:

 LR .t 
i3  I M  e  cos .t 
 
Khi ñoùng ngaét maïch ñieän,
seùt ñaùnh hay xaûy ra söï coá treân
löôùi ñieän nhö ngaén maïch baát
ngôø thì luùc naøy ngoaøi thaønh
phaàn chu kyø sin ñieàu hoøa coøn
coù thaønh phaàn khoâng chu kyø
laøm cho giaù trò doøng ñieän ñaëc H.2.18
bieät laø giaù trò Im taêng voït.
Giaù trò doøng ñieän luùc naøy tuøy thuoäc vaøo thôøi ñieåm xaûy ra söï coá so
vôùi thôøi ñieåm maø thaønh phaàn chu kyø ñi qua ñieåm 0. Noù ñaëc bieät lôùn
khi thôøi ñieåm xaûy ra söï coá ñuùng thôøi ñieåm / cuûa chu kyø sin ñieàu
hoøa. Ñoù chính laø tröôøng hôïp LÑÑ naëng neà nhaát caàn phaûi xeùt ñeán.
Coù theå moâ taû doøng ñieän khi coù thaønh phaàn khoâng chu kyø bôûi bieåu
thöùc sau:

i = Im  e L  cos  .t 
 R.t

 
Trong ñoù, R vaø L laø giaù trò ñieän trôû vaø ñieän caûm cuûa löôùi ñieän.
T0 ñöôïc goïi laø thôøi haèng T0 = L/R
Taïi thôøi ñieåm t = / doøng ñieän ñaït tôùi ñænh cao nhaát vaø ñöôïc
goïi laø doøng xung kích Ixk:

  
 .T0
Ixk = Im 1  e  = Kxk.Im
 

87
 Heä soá Kxk phuï thuoäc vaøo coâng suaát nguoàn ñieän, vò trí ñaët cuûa
thieát bò vaø hình daïng cuûa löôùi ñieän, giaù trò R vaø L cuûa maïch. Thieát bò
caøng gaàn nguoàn thì heä soá Kxk caøng lôùn.
Trong tính toaùn ta thöôøng chaáp nhaän giaù trò: Kxk = 1,8
Do vaäy:
Fxk = C(Ixkmax)2 = C (1,8)2I2m = 3,24 CI2m = 6,48.C.I2.
Nhö vaäy, khi coù thaønh phaàn khoâng chu kyø thì LÑÑ seõ lôùn gaáp
3,24 laàn so vôùi doøng bieán thieân ñieàu hoøa vaø lôùn gaáp 6,48 laàn so vôùi
doøng DC cuøng ñieàu kieän. Khi xaûy ra söï coá ngaén maïch doøng ngaén
maïch ñaõ raát lôùn gaáp haøng chuïc laàn ñònh möùc, neáu tính tôùi thaønh phaàn
xung kích thì doøng coøn lôùn hôn nöõa gaáp caû traêm laàn Iñm. Do vaäy, khi
xeùt LÑÑ ñeå tính toaùn cho an toaøn thieát bò chuùng ta phaûi tính ñeán ñieàu
kieän coù doøng xung kích naøy.
2. Xeùt vôùi doøng AC ba pha
 Caùc daây daãn boá trí treân maët phaúng song song
Doøng ñieän ba pha leäch nhau 120 0:
iA = Im.sin t.
iB = Im.(sin t +1200)
iC = Im.sin (t +2400 )

Hình 2.19
88
 Löïc taùc duïng treân daây pha coù daïng:
F1 = F12 + F13
F12: LÑÑ taùc ñoäng giöõa pha 1 vaø pha 2
F13: LÑÑ taùc ñoäng giöõa pha 1 vaø pha 3
Ñoái vôùi daây pha 1:
2l 2 1
F1 = 10 –7.
a

   
I m Sin .t Sin  .t  120 0  Sin  ..t  240 0 
2

 
Sau khi bieán ñoåi löôïng giaùc ta ñöôïc keát quaû:
F1 = -0,866. 10 –7 (2l/a). I2msin t. sin (t –300)
Khi ñoù caùc cöïc trò cuûa haøm F1 seõ töông öùng vôùi t = -150 vaø t = 750
Taïi t = 750 löïc luùc ñoù cöïc ñaïi seõ coù giaù trò (-) töông öùng löïc
ñaåy:
F1 = - 0,805 C.I2m
Taïi t = -150 löïc luùc ñoù cöïc ñaïi seõ coù giaù trò (+) töông öùng löïc
huùt:
F1 = 0,055 C.I2m
Ñoái vôùi daây pha 3: Keát quaû coù daïng ngöôïc laïi pha 1.
Löïc ñaåy öùng vôùi giaù trò (+): F1 = 0,805 C.I2m
Löïc huùt öùng vôùi giaù trò (-): F1 = - 0,055 C.I2m
Ñoái vôùi daây pha 2:
F2 = C.I2m.Sin(t -1200). Sint – Sin( t - 2400) 
F2 = 0,866.C.I2m Cos (2t – 1500).
Giaù trò cöïc ñaïi seõ töông öùng vôùi t = 750 laø:
F2 = 0,866.C.I2m
Nhö vaäy, LÑÑ taùc duïng leân daây 2 laø lôùn nhaát neân giaù trò naøy
ñöôïc söû duïng trong kyõ thuaät ñeå tính toaùn:
F MAX = 0,866.C.I2m = 3.C.I 2

89
  Caùc daây daãn boá trí treân ñænh tam giaùc ñeàu
Löïc ñieän ñoäng taùc duïng leân daây 1 ñöôïc phaân tích thaønh hai thaønh
phaàn:
F1 = F1x + F1y
Trong ñoù:
    
F1x = F12x + F13x = CI 2 m Sin.t Sin .t  120 0  Sin .t  240 0 cos 30 0

3
F1x =  C.I 2 m 1  Cos2 .t  .
4
Coøn:
    
F1y = F12y + F13y = CI 2 m Sin.t Sin .t  120 0  Sin .t  240 0 Sin30 0

Hình 2.20
3
F1y =  C.I 2 m Sìn 2 .t
4

F1 = F1x + F1y = F12x  F12y

3 2
F1 = CI m Sin .t
2
Söï thay ñoåi veà vò trí vaø höôùng cuûa LÑÑ taùc duïng leân daây daãn 1
coù theå bieåu dieãn baèng vectô OM maø quyõ tích ngoïn vectô laø voøng troøn
3 2
ñöôøng kính baèng CI m treân truïc Ox nhö treân Hình 2.20.
2
90
 LÑÑ ôû caùc daây khaùc cuõng ñöôïc tính toaùn töông töï vaø ta coù giaù trò
lôùn nhaát cuûa LÑÑ khi xeùt daây daãn boá trí treân ba ñænh tam giaùc cuõng
gioáng nhö boá trí treân moät maët phaúng.
F MAX = 0,866.C.I2m = 3.C.I 2
Khi xeùt ñeán doøng ba pha coù chöùa thaønh phaàn khoâng chu kyø:
Trong caû hai tröôøng hôïp boá trí treân vôùi doøng AC ba pha khi xeùt
ñeán thaønh phaàn khoâng chu kyø ta phaûi xeùt theâm heä soá xung kích Kxk.
Fmax = = 3.C.I 2 (1,8)2 = 5,61 CI2

IV. DOØNG BEÀN ÑIEÄN ÑOÄNG

Khaû naêng chòu taùc ñoäng cô khí do LÑÑ sinh ra khi coù doøng ngaén
maïch nguy hieåm nhaát ñöôïc goïi laø “Söï oån ñònh ñieän ñoäng cuûa khí cuï
ñieän”.
Giaù trò doøng ngaén maïch nguy hieåm tính toaùn treân cô sôû tính toaùn
ôû phaàn treân maø LÑÑ cuûa noù sinh ra khoâng gaây hö hoûng thieát bò, sau söï
coá thieát bò vaãn laøm vieäc bình thöôøng ñöôïc goïi laø “Doøng beàn ñieän
ñoäng” im  ixk.
Trong ñoù:
im: doøng ñieän ngaén maïch cho pheùp.
ixk: doøng xung kích tính toaùn khi ngaén maïch ba pha nguy
hieåm nhaát.
Theå hieän trong caùc cataloge khí cuï ñieän thoâng soá ñoù chính laø giaù
trò Icm: laø giaù trò ñænh xung kích lôùn nhaát doøng ngaén maïch maø LÑÑ sinh
ra khoâng laøm hö haïi khí cuï ñieän. Icu: laø giaù trò hieäu duïng cuûa doøng
ngaén maïch thieát keá lôùn nhaát trong ñoù keát hôïp taùc ñoäng cuûa LÑÑ vaø caû
doøng beàn nhieät trong thôøi gian maø khí cuï nhaän dieän söï coá ngaén maïch
ñeán khi cô caáu cô khí caùch ly hoaøn toaøn hai tieáp ñieåm nhöng sau hai
laàn caét lieân tieáp ñoù khí cuï coù theå hö hoûng khoâng coøn nhö tröôùc nöõa. Do
vaäy giaù trò hieäu duïng an toaøn thöôøng ñöôïc tính nhoû hôn giaù trò treân goïi
laø: Ics: laø giaù trò hieäu duïng doøng ngaén maïch vaän haønh lôùn nhaát vaø
thöôøng ñöôïc tính theo tæ leä % so vôùi giaù trò Icu.

91
 Khi doøng ñieän AC ñi qua thanh daãn LÑÑ seõ gaây chaán ñoäng cô
khí neáu taàn soá naøy truøng vôùi taàn soá rieâng cuûa thanh daãn coù theå gaây
hieän töôïng coäng höôûng cô khí laøm phaù huûy khí cuï ñieän. Ñeå traùnh hieän
töôïng naøy, phaûi kieåm tra taàn soá rieâng cuûa thanh daãn vaø taàn soá LÑÑ.
Taàn soá dao ñoäng rieâng cuûa thanh daãn:
e
Thanh daãn deït: f o  k1 2
.105 (1/s)
l
d
Thanh daãn troøn: f o  k2 2
.105 (1/s)
l
d12  d 22
Thanh daãn oáng: f o  k3 2
.105 (1/s)
l
Trong ñoù:
e: caïnh thanh daãn naèm theo phöông taùc duïng cuûa LÑÑ (cm)
d1, d2: ñöôøng kính trong vaø ñöôøng kính ngoaøi cuûa thanh daãn
oáng
Giaù trò cuûa k1; k2; k3 ñöôïc cho trong baûng sau ñaây, tuøy theo
caùch keâ ñôõ hay baét ñaët cuûa thanh daãn.

Caùch keâ ñôõ Ñoàng Nhoâm

baét chaët thanh daãn k1 k2 k3 k1 k2 k3

1,72 1,49 1,49 2,29 1,99 1,99

2,69 2,33 2,33 3,59 3,10 3,10

0,43 0,37 0,37 0,57 0,50 0,50

3,87 3,35 3,35 5,16 4,47 4,47

92
 Löïc ñieän ñoäng cöïc ñaïi coù chuù yù ñeán dao ñoäng rieâng cuûa thanh
daãn ñöôïc xaùc ñònh baèng:
Fd max = Kr.Fmax
Trong ñoù:
Fmax: löïc ñieän ñoäng cöïc ñaïi ñöôïc tính theo caùch ñaõ trình
baøy ôû treân
Fd max: löïc ñieän ñoäng coù chuù yù ñeán dao ñoäng rieâng cuûa
thanh daãn
Kr: heä soá ñöôïc cho trong baûng döôùi ñaây tuøy theo gía trò cuûa
taàn soá dao ñoäng rieâng

fo(Hz) 10 20 30 40 50 60 70 80
Kr 0.5 0,6 0,82 1,29  1,8 1,24 1,07
Fo(Hz) 80 90 100 110 120 150 180 200
Kr 1,07 1,28  1,22 1,12 1,03 1,9 1,0
Giaù trò Kr = , neáu f0 = 50 Hz vaø f0 = 100 Hz. Ñoù laø tröôøng hôïp bò
coäng höôûng nguy hieåm, keå caû nhöõng tröôøng hôïp coù löïc ñieän ñoäng nhoû.
Do ñoù, caàn traùnh khoâng ñeå cho taàn soá dao ñoäng rieâng cuûa thanh
daãn f0 rôi vaøo hai giaûi taàn soá 40 – 60 Hz vaø 90 – 110 Hz.

CAÂU HOÛI OÂN TAÄP

1. Löïc ñieän ñoäng laø gì?
2. Haõy trình baøy caùch xaùc ñònh chieàu taùc ñoäng cuûa löïc ñieän ñoäng.
3. Muïc ñích cuûa vieäc xaùc ñònh löïc ñieän ñoäng laø gì?
4. Haõy trình baøy nhöõng vaán ñeà khaùc bieät cô baûn giöõa löïc ñieän ñoäng do
doøng ñieän moät chieàu vaø xoay chieàu.
5. Haõy oân laïi phöông trình Biot-Savart-Laplace.
6. AÛnh höôûng löïc ñieän ñoäng nhö theá naøo ñeán caùc khí cuï ñieän? Tham
soá naøo trong khí cuï ñieän noùi leân quan heä naøy?
93
 Tham khaûo giaùo trình:
1. Vaät Lyù Ñaïi Cöông - Taäp 2 - Trang 131.
Löông Duyeân Bình – Dö Trí Coâng – Nguyeãn Höõu Hoà. Nhaø xuaát
baûn Giaùo duïc - 1997.
2. Tröôøng Ñieän Töø – Trang 201.
Ngoâ Nhaät Aùnh – Tröông Troïng Tuaán My. Tröôøng Ñaïi hoïc Baùch
khoa TP. HCM, 1995.

BAØI TAÄP CHÖÔNG II

BAØI TAÄP 1
Haõy xaùc ñònh LÑÑ giöõa hai thanh daãn tieát dieän chöõ nhaät, ñöôïc
ñaët naèm treân caïnh lôùn, song song vôùi nhau nhö hình döôùi, vôùi ñieàu
kieän: h << b, h << a.

Giaûi
Yeâu caàu cuûa baøi naøy vaø moät soá baøi töông töï, (ví duï nhö baøi vôùi
Hình 2.2 vaø baøi vôùi Hình 2.11 ñaõ neâu trong phaàn baøi giaûng) laø vaän
duïng phöông phaùp tính LÑÑ theo heä thöùc: Biot-Svart-Laplace:
  
dF  idl  B
Vieäc tính toaùn thöôøng ñöôïc thöïc hieän theo hai böôùc.
Böôùc 1: Xaùc ñònh B, cuï theå laø xaùc ñònh töø tröôøng cuûa doøng ñieän trong
daây daãn naøy ôû taïi ñieåm ñaët daây daãn kia. Ñaây laø böôùc quan troïng vaø coù
nhieàu khoù khaên trong kyõ thuaät tính toaùn.

94
Böôùc 2: Xaùc ñònh F, böôùc naøy thöôøng ñöôïc thöïc hieän deã daøng hôn
böôùc 1.
Chuùng ta hình dung trong thanh daãn 1, moät thanh daãn nhoû coù
caïnh naèm dx, thanh daãn nhoû dx ñaët caùch meùp traùi moät ñoaïn x.
I1
Doøng ñieän trong thanh daãn nhoû naøy laø: dx  i1
b
Töông töï, trong thanh daãn 2, chuùng ta hình dung moät thanh daãn
dy caùch meùp traùi moät ñoaïn y.
I2
Doøng ñieän trong thanh daãn nhoû naøy laø: dy  i2
b
Cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa doøng ñieän i2 taïi vò trí dx, caùch vôùi baùn
kính r = (b-x) + (a+y).
Theo ñònh luaät baûo toaøn doøng ñieän, coù theå vieát: H.2r = i2.
I2
H2 (b-x+a+y) = i2 = dy
b
Vaø söû duïng B = o.H, ta coù keát quaû böôùc 1:
I2
dB = o dy
2 .b.(b  x  a  y)
Xaùc ñònh löïc F (böôùc 2).
I  I2 
dF = i1.l.dB =  1 l.dx   0 dy 
b  2 .b(b  x  a  y) 
b b
l dx.dy
vaø F  0 I1I 2
2 .b2 0  a  b  y  x
0

Nhö vaäy, chuùng ta ñaõ xaùc ñònh heä thöùc ñeå tính F. Vaán ñeà coøn laïi
laø kyõ thuaät tính toaùn.
Tích phaân theo bieán x:
b b
l dy
F  0 I1 I 2
2 .b2 0  a  b  y  xdx
0

95
 b
l
0  ln(b  a  y  x)0dx
b
F  0 I1I 2
2 .b2

Tính rieâng giaù trò tích phaân:

ab y
 ln(a  b  y)  xb0 = -ln(a+y)+ln(b+a+y) = ln
a y
Vaäy, sau khi thay vaøo tích phaân theo y:
ab y
b
l
2 
F  0 I1I 2 ln dy
2 .b 0 a y

l
2 
F  0 I1I 2 (a  b  y ) ln(a  b  y )  (a  b  y )  (a  y ) ln(a  y ) 0
b

2 .b

l  a  2b  ln  a  2b    a  2b 
 

F  0 I1I 2  
2 .b2 2  a  b  ln  a  b    a  b   a ln a  a 
 

Sau khi bieán ñoåi vaø saép xeáp ta coù:

l  a  2b a b
2 
F  0 I1 I 2 a  2b  ln  a ln
2 .b  ab a 
2l  a  2b a b
F  107 I1 I 2 2  a  2b  ln  a ln
b  ab a 

Ghi chuù:
 Coù theå choïn toaï ñoä x vaø y nhö sau: Haõy chöùng minh raèng keát
quaû vieäc tính F cuõng ñöôïc nhö treân.

 Trong quaù trình tính toaùn ñaõ söû duïng caùc coâng thöùc tích phaân
1
sau:  dx  ln x vaø  ln xdx  x ln x  x
x

96
BAØI TAÄP 2
Haõy xaùc ñònh löïc ñieän ñoäng taùc
ñoäng leân thanh ngang (1) thaúng goùc vôùi
thanh daãn ñöùng (2) nhö hình beân.

Giaûi
Phöông phaùp tieán haønh töông töï nhö baøi 1.
Treân thanh ngang (1), ta hình dung moät ñoaïn ngang dx ñaët caùch
goác 0 moät ñoaïn x vaø treân thanh ñöùng (2) moät ñoaïn ñöùng dy ñaët caùch
goác moät ñoaïn y.
Hai ñoaïn dx vaø dy caùch nhau moät baùn kính r. Töø dx vaïch hai
ñöôøng thaúng noái vôùi hai ñaàu thanh ñöùng (2). Goùc gheùp giöõa truïc cuûa
thanh ñöùng (2) vôùi hai ñöôøng thaúng naøy laø 1 vaø 2, goùc taïo bôûi baùn
kính r vaø truïc cuûa thanh (2) kyù hieäu laø .
Böôùc 1: Xaùc ñònh töø tröôøng cuûa doøng ñieän dy taïi vò trí ñaët dx.
 0 dy
dB = I sin  (Phöông trình Biot-Savart)
4 r 2
Böôùc 2: Xaùc ñònh LÑÑ treân thanh ngang mang doøng ñieän Idx:
 0 dy
dF = (Idx).( I sin  )
4 r 2
Töø ñoù:
0 2 sin 
4  r 2
F= I dx.dy (2.1)

Kyõ thuaät tính toaùn:

Tröôùc tieân, caàn chuyeån ñoåi caùc bieán x,y,r, thaønh hai bieán. Nhaän
thaáy bieán y coù theå thay theá baèng bieán x vaø , bieán r thay baèng bieán x
vaø  (lieân quan löôïng giaùc nhö treân hình veõ).

97
 x x2
Ñoù laø: r = töø ñoù r2 = 2
sin  sin 
x d
Maët khaùc: y = , töø ñoù, ta coù: dy = - x
tg  sin 2 
Thay theá vaøo tích phaân (2.1) ta coù:
0 2 sin  1
F I  ( x 2 d )dx
4 x 2
sin 
sin 
2

0 2 sin 
F I   dx.d
4 x
d
Xaùc ñònh giôùi haïn tích phaân: x bieán thieân töø ñeán a vaø  bieán
2
thieân töø 2 ñeán 1.
Ñaûo caän vaø ñoåi daáu cuûa , töùc laø bieán thieân töø 1 ñeán 2, ñoàng
thôøi boû daáu tröø cuûa tích phaân.
Vaäy:
2
 0 2 a dx  0 2 a dx
I  cos  
4 d x 

F= I sin d = 2

1
4 d x 1

2 2

 0 2 a cos  1
(vì cos2 = cos900 = 0)
4 d x
F= I dx
2

h
Nhaän thaáy raèng: cos1 = , töø ñoù ta coù:
h2  x2

 a
1   1 h  h2  x2  1
F  0 I 2h dx = 0 I 2 h  ln 
4 d x h x
2 2 4  h x  
2 1

98
  2

 d  
h h  
2

0 2  1 h  h 2  a 2 1 2 
F I h   ln  ln 
4 h a h d 
   
 2 

 2 
 d  
h  h2   
  a 2 
F  0 I 2 ln  . 
4 d 
  h h a
2 2

 2 
 
 2 
 d  
h h  
2

 a 2 
 (N)
7 2
F  10 I ln  .
d 
  h h a
2 2

 2 
 
Ví duï: d = 10 mm; a = 1 m; h = 2 m; I = 12 kA
 1 2  22  (5.103 ) 2 
7
F  10 12 10 ln
2
6

 (5.103 ) 2  22  12 
 
4
F = 14,4 ln(200 ) = 75 (N)
2  2,24
BAØI TAÄP 3
Haõy xaùc ñònh löïc ñieän ñoäng taùc ñoäng leân thanh ngang nhö trong
Baøi taäp 2 treân nhöng thanh ñöùng coù chieàu daøi voâ taän.
Giaûi:
Böôùc 1 vaø böôùc 2 tieán haønh nhö ôû baøi taäp 2
2
 0 2 a dx
4 d x 
Töø ñoù, ta coù: F = I sin  .d
1
2

ÔÛ ñaây, 2 = 90 coøn 1 = 0 vì thanh ñöùng coù chieàu daøi voâ taän, do

ñoù:

99
 0 2 a dx  a a
F I  = 0 I 2 ln = 107 I 2 ln
4 d x 4 d d
2 2 2
Ví duï: I = 12 kA, a = 1 m; d =10 mm. F = 76 N (haõy so saùnh keát
quaû baøi 2)
BAØI TAÄP 4
Haõy tính LÑÑ taùc ñoäng leân thanh ngang
trong maïch ñieän hình chöõ U nhö treân hình beân.

Giaûi
ÔÛ baøi 2, chuùng ta ñaõ tính LÑÑ leân thanh
ngang do doøng ñieän trong moät thanh ñöùng. ÔÛ
ñaây, coù hai thanh ñöùng, LÑÑ seõ taêng leân hai
laàn.
 2 
  d  
h h  
2

 a 2 
Ñaùp soá: F  2.10 I ln 
7 2
.  (N)
d 
  h h a
2 2

 2 
 
BAØI TAÄP 5
Haõy tính LÑÑ taùc ñoäng
leân thanh ngang trong maïch
ñieän hình chöõ U, hai thanh
ñöùng coù chieàu daøi voâ taän.
Giaûi:
Böôùc 1: Xaùc ñònh töø
tröôøng do doøng ñieän I trong
hai thanh ñöùng taïo neân taïi
ñieåm x treân thanh ngang:
B = B1 + B2.

100
 Töø tröôøng B1 do doøng ñieän I trong thanh ñöùng beân traùi (2) taïo
neân taïi ñieåm x treân thanh ngang.
0 1
B1  I
4 x
Vaø töø tröôøng B2 do doøng ñieän I trong thanh ñöùng beân phaûi taïo
neân taïi ñieåm x treân thanh ngang.
0 1
B2  I
4 a  x
Böôùc 2: Tính F
d
a
0 2 2
1 1  0 2 a
d
F I    dx  I  ln x  ln( a  x ) d 2
4 d  x ax 4 2
2

 
 a 
F  107 I 2 2 ln   1
d
 
2 

101
102
 Chương III
TIẾP XÚC ĐIỆN

CHUẨN ĐẦU RA CHƯƠNG III

Sau khi học chương này, sinh viên cần:
 Hiểu được tiếp xúc điện là gì, các chi tiết trong tiếp xúc, vùng
thực chất dòng đi qua tiếp xúc điện.
 Hiểu các yêu cầu kỹ thuật đối với các loại tiếp xúc điện.
 Tính toán được các tham số tiếp xúc điện như: điện trở tiếp xúc,
diện tích tiếp xúc thực tế, lực ép tiếp điểm cần thiết.
 Tính toán được phát nóng tai tiếp điểm và điểm tiếp xúc từ đó
hiểu thêm về ý nghĩa của dòng điện định mức và dòng ngắn mạch
cho phép khi đóng và khi ngắt mạch điện.
 Hiểu được ý nghĩa của dòng hàn dính, ý nghĩa trong quá trình
ngắt mạch điện và ứng dụng trong hàn nối.
 Hiểu rõ các hiện tượng vật lý, các phương trình toán học mô tả
quá trình đóng và cắt mạch điện. Đặc biệt với các điều kiện đóng
ngắt mạch khi có ngắn mạch.
 Hiểu rõ các hiện tượng quá áp và quá dòng xảy ra trong quá trình
đóng ngắt mạch điện với các trường hợp tải R-L; R-C; R-L-C.
Đặc biệt khi có cộng hưởng, từ đó tính toán giải quyết tốt vấn đề
phối hợp cách điện trong các khí cụ điện.

NỘI DUNG CHƯƠNG III

I. Khái quát về tiếp xúc điện
II. Tính toán các tham số tiếp xúc điện
III. Qúa áp do đóng cắt tiếp điểm tiếp xúc
IV. Câu hỏi ôn tập và bài tập

103
I. KHAÙI QUAÙT
1. Caùc khaùi nieäm caên baûn
Tieáp xuùc ñieän laø nôi noái tieáp, tieáp giaùp giöõa hai vaät daãn khaùc
nhau cho pheùp doøng ñieän ñi töø vaät daãn naøy sang vaät daãn khaùc. Beà maët
vaät daãn ôû nôi tieáp giaùp noái tieáp ñöôïc goïi laø beà maët tieáp xuùc.
Doøng dieän ñi töø vaät daãn naøy sang vaät daãn khaùc khoâng ñöôïc thöïc
hieän treân toaøn boä beà maët tieáp xuùc maø chæ ñi qua nhöõng ñieåm maø ôû ñoù
hai beà maët thöïc söï tieáp xuùc nhau. Toång beà maët thöïc söï tieáp xuùc nhau
coù doøng ñieän chaïy qua goïi laø dieän tích tieáp xuùc thöïc teá.
Caùc chi tieát, phaàn töû thöïc hieän nhieäm vuï tieáp xuùc ñieän ñöôïc goïi
laø tieáp ñieåm.
Beà maët tieáp xuùc duø coâng
ngheä cheá taïo coù hoaøn haûo thì
thöïc chaát vaãn laø beà maët goà
gheà loài loõm, neân khi hai maët
tieáp xuùc nhau thì nhieàu nhaát
chuùng chæ tieáp xuùc nhau taïi ba
ñænh loài cuûa beà maët.
Do vaäy, dieän tích tieáp
xuùc thöïc teá raát beù vaø maät ñoä
doøng qua ñieåm tieáp xuùc seõ voâ
Hình 3.1
cuøng lôùn.
Caùc vaät lieäu laøm tieáp ñieåm ñeàu coù tính bieán daïng ñaøn hoài. Löïc
taùc ñoäng leân hai tieáp ñieåm laøm cho caùc ñieåm tieáp xuùc thöïc teá bò neùn
bieán daïng gaây taêng dieän tích tieáp xuùc thöïc teá nôi doøng ñieän chaûy qua.
Löïc ñoù goïi laø löïc eùp tieáp ñieåm.
2. Phaân loaïi
Ngöôøi ta phaân loaïi tieáp xuùc ñieän coù theå theo tính chaát laøm vieäc
cuûa tieáp xuùc. Coù ba loaïi caên baûn döïa treân caáu taïo laø:
 Tieáp xuùc coá ñònh coøn goïi laø noái cöùng
 Tieáp xuùc ñoùng môû laø tieáp xuùc cuûa caùc tieáp ñieåm ñieàu khieån
ñoùng môû doøng ñieän

104
 Tieáp xuùc tröôït laø loaïi tieáp xuùc maø vuøng beà maët tieáp xuùc thöïc
teá thay ñoåi trong quaù trình laøm vieäc
Caùc kieåu tieáp xuùc coá ñònh:

Hình 3.2 a
Caùc kieåu tieáp xuùc ñoùng môû:

Hình 3.2 b
105
 Ngoaøi ra, ngöôøi ta coù phaân loaïi theo ñaëc ñieåm beà maët tieáp xuùc:
 Tieáp xuùc ñieåm: Hai maët chæ tieáp xuùc nhau taïi moät ñieåm.
 Tieáp xuùc ñöôøng: Hai beà maët tieáp xuùc nhau ít nhaát taïi hai ñieåm
hay caùc ñieåm thaúng haøng.
 Tieáp xuùc maët: Hai beà maët tieáp xuùc ít nhaát taïi ba ñieåm khoâng
thaúng haøng.
3. Caùc yeâu caàu kyõ thuaät ñoái vôùi tieáp ñieåm
Tieáp xuùc ñieän laø moät phaàn töû raát quan troïng trong khí cuï ñieän.
Trong thôøi gian hoạt ñoäng ñoùng môû do maät ñoä doøng lôùn nôi tieáp xuùc seõ
phaùt noùng cao, maøi moøn lôùn do va ñaäp vaø ma saùt. Ñaëc bieät söï hoaït
ñoäng coù tính chaát phaù huûy cuûa hoà quang ñieän. Do vaäy, caùc tieáp ñieåm
thöïc hieän tieáp xuùc phaûi thoûa maõn caùc yeâu caàu kyõ thuaät sau:
 Tieáp ñieåm khi thöïc hieän tieáp xuùc thì khaâu tieáp xuùc phaûi baûo
ñaûm söï tieáp xuùc chaéc chaén vaø ñöôïc kieåm soaùt chaët cheõ.
 Vaät lieäu laøm tieáp ñieåm phaûi daãn ñieän toát, daãn nhieät toát vaø coù
ñoä beàn cô khí cao.
 Nhieät ñoä phaùt noùng cuûa tieáp ñieåm khi coù doøng ñieän ñònh möùc
ñi qua phaûi naèm trong giôùi haïn cho pheùp.
 OÅn ñònh ñöôïc nhieät ñoäng vaø ñieän ñoäng khi coù doøng ngaén
maïch cöïc ñaïi chaïy qua.
 Beàn vöõng ñoái vôùi taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng xung quanh beà maët
tieáp xuùc khoâng bò oxy hoùa keå caû ôû nhieät ñoä cao.
 Coù ñoä beàn choáng hoà quang, coù nhieät ñoä noùng chaûy cao vaø ít bò
hao moøn laøm roã beà maët tieáp xuùc do söï phoùng ñieän hoà quang.
4. Caùc yeâu caàu kyõ thuaät ñoái vôùi caùc vaät lieäu laøm tieáp ñieåm
Vaät lieäu kyõ thuaät ñieän duøng laøm caùc tieáp ñieåm caàn phaûi thoûa
maõn caùc ñieàu kieän sau:
 Coù söùc beàn cô khí vaø ñoä cöùng toát.
 Coù ñieän daãn suaát vaø nhieät daãn suaát lôùn.
 Coù söùc beàn ñoái vôùi söï aên moøn do taùc nhaân ngoaøi.

106
  Coù ñoä beàn hoà quang, nhieät ñoä noùng chaûy vaø hoaù hôi cao.
 Deã gia coâng, giaù thaønh haï.
Beân caïnh nhöõng ñieàu kieän treân, vaät lieäu phaûi coøn thoûa maõn
nhöõng ñieàu kieän khaùc tuyø thuoäc vaøo daïng tieáp ñieåm.
Ñoái vôùi tieáp ñieåm coá ñònh
 Phaûi coù söùc beàn cô khí neùn ñeå coù theå chòu aùp suaát lôùn.
 Phaûi coù ñieän trôû oån ñònh trong thôøi gian laøm vieäc laâu daøi.
Ñoái vôùi tieáp ñieåm ñoùng môû
 Phaûi coù söùc beàn ñoái vôùi söï hao moøn, do taùc ñoäng cô khí khi
ñoùng môû.
 Phaûi coù söùc beàn ñoái vôùi söï taùc ñoäng cuûa hoà quang ñieän.
 Khoâng bò haøn dính.
Ñoái vôùi tieáp ñieåm tröôït
 Phaûi coù söùc beàn ñoái vôùi söï maøi moøn cô khí do ma saùt.
Baûn chaát cuûa vaät lieäu coù aûnh huôûng raát lôùn ñeán ñieän trôû tieáp xuùc
cuûa tieáp ñieåm. Khi phuï taûi thay ñoåi vaø khi ngaén maïch coù theå sinh ra
öùng löïc raát lôùn coù theå vöôït quaù giôùi haïn ñaøn hoài cuûa vaät lieäu laøm yeáu
tieáp ñieåm.
Trong moät soá tröôøng hôïp caùc tieáp ñieåm ñöôïc laøm baèng caùc vaät
lieäu cöùng hôn song laïi ñöôïc phuû hay maï phuû baèng vaät lieäu meàm hôn
(thí duï: Maï thieác vôùi ñoàng vaø ñoàng thau; maï thieác vaø cadimi vôùi theùp;
maï baïc vôùi ñoàng hay theùp). Laøm nhö vaäy, coù theå giaûm ñöôïc löïc eùp
tieáp ñieåm yeâu caàu. Moät soá vaät lieäu tieáp ñieåm coù ñoä beàn cô ñaït yeâu caàu
nhöng laïi khoâng beàn ñoái vôùi taùc ñoäng hoaù hoïc khi coù söï aåm öôùt xaâm
nhaäp treân beà maët vaät lieäu.
Do vaäy, ñeå traùnh söï xaâm nhaäp aåm öôùt, ngöôøi ta cuõng aùp duïng
phöông phaùp maï vaät lieäu khaùc nhö: Cadimi, baïc, thieác, keõm vöøa laø vaät
lieäu meàm vöøa beàn vôùi taùc ñoäng hoaù hoïc.
Ngoaøi ra, ngöôøi ta cuõng traùnh laøm tieáp ñieåm baèng hai vaät lieäu
kim loaïi khaùc nhau, vì chuùng coù theå taïo ra ngaãu ñieän hoùa laøm hoøa tan
kim loaïi coù theá ñieän aùoaù aâm hôn. Ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp baét buoäc,
107
ngöôøi ta thöôøng phaûi maï phuû maï kim loaïi khaùc coù söùc beàn ñoái vôùi söï
aên moøn vaø ngaên chaën söï tieáp xuùc vôùi khoâng khí töï nhieân, thí duï nhö
cho laøm vieäc trong moâi tröôøng chaân khoâng hay khí trô.
Theá ñieän hoaù moät soá kim loaïi:
Ag Cu H Sn Ni Co Cd
+0,8 V +0,345V 0V -0,14V -0,2V -0,25V -0,4V
Fe Cr Zn Mn Al Mg
-0,44 V -0,36V -0,76V -1,1V -1,34V -1,87V

II. TÍNH TOAÙN CAÙC THAM SOÁ TIEÁP XUÙC

1. Xaùc ñònh dieän tích tieáp xuùc thöïc teá vaø ñieän trôû tieáp xuùc Rtx

Do baûn chaát beà maët tieáp xuùc laø loài loõm neân tieáp xuùc thöïc teá chæ
xaûy ra treân caùc ñænh loài cuûa beà maët. Khi coù löïc neùn tieáp xuùc do coù bieán
daïng ñaøn hoài cuûa vaät lieäu, caùc maët ñænh naøy bò luùn xuoáng laøm cho hai
beà maët naøy coù theå tieáp xuùc ôû nhieàu ñieåm hôn cuõng nhö caùc dieän tích
tieáp xuùc thöïc teá töøng ñieåm naøy taêng leân. Do vaäy, dieän tích tieáp xuùc
taêng leân theo löïc neùn tieáp ñieåm vaø coù theå bieåu dieãn bôûi coâng thöùc sau:
St t = F / 
Trong ñoù: F: löïc neùn tieáp ñieåm : öùng suaát cuûa vaät lieäu
Choïn öùng suaát cuûa vaät lieäu tuyø thuoäc vaøo löïc neùn tieáp xuùc vaø vaät
lieäu tieáp xuùc, coù theå choïn öùng suaát bieán daïng deûo hay öùng suaát choáng
daäp naùt.

Hình 3.3

108
 ÖÙng suaát choáng daäp naùt cuûa moät soá vaät lieäu:
Vaät lieäu N /mm2 kG /cm2
Ñoàng cöùng 510 5200
Ñoàng meàm 382 3900
Nhoâm 883 9000
Baïc 304 3100
Platin 765 7800
Keõm 4300
Chì 22,6 230
Thieác 44,2 450
Vaøng 5300
Graphít 129,5 1320
Molipñen 16900
Niken 2210 22500
Bis mut Bi 360
Vanadi 3650 37200
Slibi (Antimon) 1060
Tatal 9000

Moâ hình thoâng thöôøng nhaát laø ngöôøi ta thöôøng xem dieän tích tieáp
xuùc thöïc teá cuûa caùc ñieåm tieáp xuùc nhö cuûa moät ñieåm duy nhaát. ÔÛ giöõa
tieáp ñieåm coù hình troøn vaø cuøng dieän tích tieáp xuùc thöïc teá coù ñöôøng
kính 2a. Do ñoù, coù theå tìm giaù trò a cho bôûi coâng thöùc: a2 = F / 
Keát quaû, ta thaáy doøng ñieän qua tieáp ñieåm bò loâi keùo vaøo dieän tích
tieáp xuùc thöïc teá laøm haønh trình doøng ñieän bò thay ñoåi. Tieát dieän daãn doøng
thöïc teá trôû neân beù hôn, do ñoù laøm taêng ñieän trôû taïi vuøng bò tieáp xuùc.
Hình aûnh loâi keùo doøng vaøo tieáp ñieåm vaø taûn doøng töø tieáp ñieåm
qua tieát dieän thöïc teá sang tieáp ñieåm thöù 2 gioáng nhö hai vaät theå baùn
109
caàu voâ haïn tieáp xuùc vôùi nhau treân moät dieän tích troøn. Ta coù theå phaân
tích thaønh tröôøng doøng ñieän vaø tröôøng theá nhö hình sau Hình 3.4:

Hình 3.4
Hình aûnh treân ñöôïc giaû thieát raèng kích thöôùc ôû khu vöïc tieáp xuùc
thöïc teá nhoû raát nhieàu so vôùi kích thöôùc tieáp ñieåm. Vôùi ñoä chính xaùc
ñeán 5% thì khi kích thöôùc ñieåm tieáp xuùc thöïc teá nhoû hôn 1 so vôùi
13
kích thöôùc tieáp ñieåm (2a < 1 d) thì coù theå xem nhö moät hình aûnh lyù
3
töôûng vaø ñieän trôû tieáp xuùc coù theå ñöôïc tính bôûi coâng thöùc: Rtx  
2a
: ñieän trôû suaát vaät lieäu tieáp ñieåm
2a: ñöôøng kính voøng tieáp xuùc thöïc teá
Trong thöïc teá caùc tieáp ñieåm, dieän tích tieáp xuùc raát nhoû vaø thoûa
caùc ñieàu kieän ñeå xem nhö hình aûnh tröôøng doøng vaø theá lyù töôûng ñeå coù
theå aùp duïng coâng thöùc treân.
  . K1
Keát hôïp caùc coâng thöùc treân ta ñöôïc: Rtx  
2. F F
  .
Trong ñoù: K1 
2
Baèng keát quaû thöïc nghieäm, ta coù theå söû duïng baûng giaù trò K1 cho
moät soá vaät lieäu nhö sau.

110
 Ñoái vôùi tieáp ñieåm moät ñieåm tieáp xuùc:
Thanh daãn coù löïc eùp lôùn Thanh daãn coù löïc eùp nhoû
Vaät lieäu
(.N1/2) (.N1/2)
Ñoàng-Ñoàng 3,16.10-4 0,014 – 0,1075
Baïc-Baïc 1,58.10-4 0,006
Chì-Chì 15,8.10-4
Than-Than 21,2.10-4
Theùp-Theùp 24.10-4
Nhoâm-Nhoâm 5,05.10-4
Tieáp xuùc moät ñieåm ñöôïc öùng duïng veà cô baûn chæ cho doøng ñieän beù.
Ñoái vôùi doøng ñieän lôùn, ngöôøi ta söû duïng tieáp xuùc nhieàu ñieåm tieáp xuùc. Khi
ñoù, doøng ñieän gioáng nhö chaïy qua moät soá tieáp ñieåm ñaáu song song, ñieän
trôû tieáp xuùc seõ giaûm nhoû ñi so vôùi tieáp xuùc moät ñieåm. Soá löôïng ñieåm tieáp
xuùc taêng leân tuyø theo löïc eùp tieáp ñieåm laø moät quy luaät phöùc taïp.
Ñoái vôùi tieáp xuùc coù nhieàu hôn moät ñieåm tieáp xuùc, ñieän trôû tieáp
xuùc ñöôïc tính nhö sau:
Rtx = K1/ Fn vôùi n = (0,5  1)
Thoâng thöôøng giaù trò n ñöôïc choïn nhö sau:
 Tieáp xuùc ñieåm: n = 0,5
 Tieáp xuùc ñöôøng: n = 0,7  0,8
 Tieáp xuùc maët: n = 1
Baûng so saùnh moät soá giaù trò öùng suaát cô vaät lieäu:

ÖÙng suaát Heä soá

Ñoä cöùng ÖÙng suaát
Modul daãn nhieät
keùo ñöùt Brinell choáng
Vaät lieäu ñaøn hoài E 
k HB daäp t
(kG/mm2) 2 2 (W/cm
(kG/mm2) (kG/mm ) (kG/mm ) o
C)
Ñoàng
13000 45 95 52 3,9
cöùng

111
Ñoàng
12000 25 35 39 3,9
meàm
Ñoàng 8000 
1888 40150 39 0,831,17
thau 10000
Ñoàng 9000 
5085 80200 39 0,540,43
thanh 13000
Al 7200 917 22 90 2,1
Zn 13000 11,213,3 3035 43 1,128
Fe 21070 22 60 43 0,75
37000 
Wolfram 180400 350 43 1,99
40000
Ni 20500 4080 80200 225 0,593
Sn 4150 2,75 4,25,2 4,5 0,64
Au 7900 14 18,5 53 3,12
Pb 1700 1,5 3,84,2 2,3 0,25
Mo 33630 80 1015 169 1,45
Pt 17000 2030 55 78 0,7
Ag 8200 1624 55 31 4,58
Grafit 0,71,2 25 13,2 0,049

Thí duï:
Hai tieáp ñieåm hình truï baèng ñoàng coù ñaàu hình caàu baùn kính
R = 40 mm, löïc eùp tieáp ñieåm F = 98 N. Haõy xaùc ñònh giaù trò Rtx.
Tröôùc heát, ta phaûi xaùc ñònh daïng bieán daïng, töø ñoù xaùc ñònh ñuùng
dieän tích tieáp xuùc thöïc teá. ÔÛ ñieàu kieän bieán daïng ñaøn hoài:
a = 0,86. (F.r / E)1/3 vôùi
F: löïc eùp tieáp ñieåm
r: baùn kính tieáp ñieåm
E = 11,8. 106 N/cm2 laø modul ñaøn hoài cuûa Cu
112
Nhö vaäy: a = 0,86 [(98 . 4 ) / (11,8. 106)]1/3 = 2,78 . 10 -2 cm
Vôùi giaù trò a vöøa tính ñöôïc vaø löïc eùp cho tröôùc thì öùng suaát cô taïi
ñieåm tieáp xuùc phaûi laø:
 = F /a2 = 98 /( 3,14. 2,782.10-4) = 40384 ( N )
cm2
So saùnh, ta thaáy vôùi vaät lieäu Cu:
ñh = 38300 N/cm2 ; deûo = 45000 N/cm2 ; d.naùt = 51000 N/cm2
ÖÙng suaát  vöøa tính ñöôïc nhoû hôn öùng suaát deûo vaø nhoû hôn öùng
suaát daäp naùt. Nhö vaäy, öùng suaát thöïc teá taùc ñoäng cuûa vaät lieäu laø öùng
suaát deûo laøm thay ñoåi dieän tích tieáp xuùc thöïc teá:
a2 = F/
Vaäy baùn kính ñieåm tieáp xuùc thöïc teá seõ laø:
F 98
a   2, 64.102  cm 
 . 3,14.45000

Kích thöôùc naøy so vôùi kích thöôùc tieáp ñieåm thì voâ cuøng nhoû.
Do ñoù, thoûa ñieàu kieän taûn doøng lyù töôûng.
Thì: Rtx =  /2a = 1,62 .10-6/2 . 2,64 . 10-2 = 0,307.10-4 ()
Rtx = 0,307.10-4 
Neáu tính toaùn Rtx theo thöïc nghieäm ta coù:
(Do tieáp ñieåm moät ñieåm tieáp xuùc)
Rtx = K1 / F1/2
Rtx = 0,32. 10-4 
Hai keát quaû tính ñöôïc treân khoâng sai leäch laém vaø naèm trong
phaïm vi chaáp nhaän ñöôïc.
Ñeå ño thöïc nghieäm Rtx thay ñoåi theo F ñaët leân tieáp ñieåm, ngöôøi
ta phaûi thieát keá maïch ño nhö sau:

113
 Hình 3.5
Giaù trò Rtx ñöôïc tính töø keát quaû ño treân maïch:
Rtx = Utx / I
Ñeán nay, chuùng ta môùi chæ khaûo saùt Rtx gaây ra bôûi hieän töôïng loâi
keùo vaø taûn doøng qua tieát dieän thöïc teá tieáp xuùc cuûa tieáp ñieåm.
Treân thöïc te,á caùc lôùp tieáp xuùc ñöôïc phuû bôûi caùc lôùp maøng moûng
oxít do vieäc vaät lieäu tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng. Caùc lôùp maøng moûng oxít
naøy coù theå coù ñieän trôû suaát raát cao, ñeán 105 .cm. Khi ñoùng maïch,
ñieän aùp nguoàn coi nhö ñaët leân hai tieáp ñieåm ngaén maïch. Neáu giaù trò
ñieän aùp naøy quaù nhoû hoaëc löïc eùp treân caùc tieáp ñieåm khoâng ñaùng keå thì
coù theå khoâng coù doøng ñieän ñi qua tieáp ñieåm.
Ñeå doøng ñieän coù theå chaïy qua tieáp ñieåm caàn phaûi taêng löïc eùp leân
tieáp ñieåm ñeå phaù vôõ maøng moûng oxít naøy hay taêng ñieän aùp maïch ñieän
ñeå taïo phoùng ñieän xuyeân thuûng lôùp oxít noùi treân.
Ñoái vôùi tieáp ñieåm doøng be,ù do löïc tieáp xuùc beù, ngöôøi ta phaûi cheá
taïo tieáp ñieåm thöôøng baèng kim loaïi quyù maø lôùp oxít cuûa noù coù ñoä daãn
ñieän cao hay khoâng bò oxít hoùa trong moâi tröôøng.
Ñoái vôùi caùc tieáp ñieåm doøng lôùn, löïc eùp tieáp xuùc lôùn, caùc maøng
moûng oxít bò phaù huûy do va ñaäp khi ñoùng maïch ñieän.
114
 Do vaäy, ñieän trôû do lôùp oxít hoùa beà maët ít ñöôïc chuù yù khi tính
toaùn maø chæ chuù yù khi thieát keá hay khi söûa chöõa caùc tieáp ñieåm, nhaèm
loaïi boû aûnh höôûng cuûa lôùp maøng oxít hoùa naøy.
2. Tính toaùn phaùt noùng taïi ñieåm tieáp xuùc ôû cheá ñoä daøi haïn lieân tuïc
Ta coù theå bieåu dieãn maïch nhieät töông ñöông vôùi söï phaùt noùng
tieáp ñieåm nhö sau:

Hình 3.6
Ñoä taêng nhieät ôû ñieåm tieáp xuùc so vôùi tieáp ñieåm ñöôïc tính:
U tx2
 tx 
8..
Trong ñoù:
Utx = I.Rtx
: heä soá daãn nhieät
: ñieän trôû suaát

115
 Nhieät sinh ra ôû khu vöïc tieáp ñieåm lan truyeàn trong vaät theå tieáp
ñieåm vaø toûa ra moâi tröôøng xung quanh töø beà maët xung quanh tieáp
ñieåm. Trong tröôøng hôïp nhö vaäy seõ gaây cheânh leäch nhieät ñoä ñöôïc tính:
I 2 .Rtx 1
  .
2 .Kt . p.s

Trong ñoù:
Kt : heä soá toûa nhieät
p, s : chu vi vaø tieát dieän cuûa thanh daãn
Khi doøng ñieän chaïy qua caëp tieáp ñieåm, noù seõ laøm noùng caëp tieáp
ñieåm. Ñoä taêng nhieät cuûa thanh daãn so vôùi moâi tröôøng ñöôïc xaùc ñònh
I 2 .
baèng:  T 
Kt . p.s

Söï taêng nhieät ; T do doøng ñieän chaïy qua tieáp ñieåm cuõng aûnh
höôûng ngöôïc laïi ñeán nhieät ñoä taïi ñieåm tieáp xuùc thöïc teá. Do vaäy, nhieät
ñoä cuûa ñieåm naøy coù theå ñöôïc tính:
tx = tx +  + T + o

I 2 .Rtx  I 2 .Rtx 1  I 2 .
tx   .   0
8..  2 .Kt . p.s  Kt . p.s

Khi nhieät ñoä taêng leân, ñieän trôû ñieåm tieáp xuùc cuõng taêng leân vì
ñieän trôû suaát cuûa vaät lieäu cuõng taêng leân theo quy luaät HOLM nhö sau:
 2 
R  R0 . 1   . tx 
 3 
Trong ñoù R0 laø giaù trò ñieän trôû tieáp xuùc ñöôïc tính ôû nhieät ñoä baèng
nhieät ñoä cuûa vaät theå tieáp ñieåm (T + o).
Khi doøng ñieän chaïy qua tieáp ñieåm taêng, ñieän aùp rôi treân ñieåm
tieáp xuùc Utx = I.Rtx cuõng taêng leân. Do vaäy, nhieät ñoä ñieåm tieáp xuùc tx
cuõng taêng leân. Ñieàu naøy laøm cho Rtx taêng theo. Nhöng söï taêng leân
ñoàng thôøi cuûa Rtx, Utx chæ taêng trong moät giôùi haïn, khi tx ñaït ñeán nhieät
ñoä meàm hoùa cuûa vaät lieäu thì tính chaát beàn cô hoïc cuûa vaät lieäu thay ñoåi.
Vôùi löïc eùp tieáp xuùc cuûa tieáp ñieåm coi nhö haèng soá, dieän tích tieáp xuùc

116
thöïc teá cuûa ñieåm tieáp xuùc taêng leân keùo theo söï giaûm ñoät ngoät cuûa giaù
trò Rtx vaø Utx gaàn nhö khoâng thay ñoåi.
Giôùi haïn Utx naøy ñöôïc goïi laø Um (suït aùp tieáp xuùc do vaät lieäu meàm
hoùa).
Neáu tieáp tuïc taêng doøng I thì Rtx vaø Utx coù theå taêng ñoàng thôøi tieáp
nhöng ñaõ chuyeån dòch sang ñöôøng töông öùng vôùi vaät lieäu bò meàm hoùa
vaø noù cuõng chæ taêng tôùi giôùi haïn nhieät ñoä maø nhieät ñoä ñieåm tieáp xuùc
töông öùng vôùi söï noùng chaûy vaät lieäu. Taïi ñieåm naøy, moät laàn nöõa Rtx laïi
giaûm ñoät ngoät töông öùng vôùi söï chuyeån traïng thaùi lyù hoïc cuûa vaät lieäu
töø raén sang loûng vaø Utx gaàn nhö khoâng ñoåi.
Töông öùng traïng thaùi naøy Utx goïi laø Unc laø suït aùp tieáp xuùc giôùi
haïn gaây ra noùng chaûy vaät lieäu tieáp ñieåm.
Ta coù theå thaáy hieän töông treân qua ñoà thò quan heä Rtx vaø Utx sau ñaây.

Hình 3.7
Baûng sau ñaây seõ cho chuùng ta giaù trò Um vaø Unc cuûa moät soá vaät
lieäu laøm tieáp ñieåm thoâng duïng:
m (0C) Um(V) nc (0C) Unc (V)
Vaät lieäu Nhieät ñoä hoùa Ñieän aùp hoùa Nhieät ñoä Ñieän aùp
meàm meàm noùng chaûy noùng chaûy
Nhoâm 150 0,1 658 0,3
Saét 500 0,21 1530 0,6
Niken 520 0,22 1455 0,65
Ñoàng 190 0,12 1083 0,43
Baïc 150 0,09 960 0,35

117
 Cadimi 321 0,15
Volfram 1000 0,4 3370 1,1
Thieác 100 232
Platin 540 0,25 1773 0,7
Than grafit 2,0 3650 5
Vaøng 100 0,08 1063 0,43
Chì 200 0,12 327 0,19
Do vaán ñeà phaùt noùng cuûa ñieåm tieáp xuùc nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn
treân neân tieáp ñieåm laøm vieäc an toaøn thì nhieät ñoä ñieåm tieáp xuùc khoâng
ñöôïc vöôït quaù giôùi haïn nhieät ñoä meàm hoùa cuûa vaät lieäu.
Vôùi doøng ñònh möùc daøi haïn thì suït aùp do tieáp xuùc:
Utx = Iñm . Rtx < 0,5.Um
Thoâng thöôøng ñeå tin caäy thì: Iñm . Rtx  (0,10,25).Um
Vôùi caùch tính nhö vaäy, neáu coù söï coá ngaén maïch, doøng xung kích
nguy hieåm chæ coù theå gaây ra meàm hoùa vaät lieäu tieáp ñieåm maø khoâng theå
gaây ra noùng chaûy haøn dính tieáp ñieåm.
3. Tính toaùn löïc eùp tieáp ñieåm
Ta haõy xeùt thí duï sau:
Thí duï: Haõy xaùc ñònh löïc eùp leân tieáp ñieåm cuûa heä thoáng tieáp
ñieåm baéc caàu baèng Ag khi qua caùc thanh daãn doøng ñònh möùc 5A, tieáp
ñieåm daïng baùn caàu coù baùn kính r =10 mm.
Ñeå tieáp ñieåm laøm vieäc tin caäy neân choïn:
Utx = Itx.Rtx = 0,1.Um
Xem nhö söï taûn doøng lyù töôûng.
1
 U  F .r  3
Rtx   0,1 m maø a  0,86.  
2a I ñm  E 
 3 .I 3 E
Suy ra: F   0,38.102  N 
0, 005.r.U m3

118
 Trong ñoù, Modul ñaøn hoài cuûa Ag: E = 7,35. 106 N  cm2 
Ñieän trôû suaát cuûa Ag:  = 1,5.10-6  .cm 

Do heä thoáng tieáp ñieåm baéc caàu neân löïc eùp leân heä thoáng phaûi eùp
leân caû hai tieáp ñieåm:
Feùp = 2.F = 0,76 . 10-2 (N)
K1
Neáu söû duïng: Rtx 
F 1/ 2
2
 K  (1,58.104 )2
Suy ra: F   1   3 2
 0, 77.102  N 
 tx 
R (1,8.10 )

Vaø löïc eùp tieáp ñieåm: Feùp = 2.F = 1,54.10 -2 (N)

Caùch tính naøy coù sai soá nhöng sai soá hoaøn toaøn baûo ñaûm thanh
daãn laøm vieäc vôùi doøng ñònh möùc 5A.
Ñeå tính toaùn vôùi doøng ñònh möùc khoân g lôùn laém, ta coù theå söû
duïng caùch tính toaùn nhö thí duï neâu treân. Löïc eùp ñöôïc tính töø U tx cho
pheùp vaø Rtx.
Thöïc teá thöôøng duøng caùc soá lieäu döôùi ñaây veà löïc eùp trung bình
N
ftb   ñeå xaùc ñònh löïc eùp leân tieáp ñieåm caàn thieát: F = ftb.I
 A
N
Löïc eùp tieáp xuùc trung bình ftb   ñeå laøm cô sôû tính toaùn löïc eùp
 A
tieáp ñieåm caàn thieát nhö sau:
Tieáp ñieåm baèng baïc:
N
o ÔÛ coâng taéc tô: ftb = (0,07  0,145)  
 A
N
o ÔÛ maùy caét laép ñaët trong xí nghieäp: ftb = (0,1 0,39)  
 A
N
o ÔÛ maùy caét vaïn naêng: ftb = 0,49  
 A

119
 N
o Ñoái vôùi tieáp ñieåm doøng ñieän nhoû: ftb = 0,04  
 A
Tieáp ñieåm baèng ñoàng:
N
o ÔÛ coâng taéc tô: ftb = (0,145  0,24)  
 A
N
o ÔÛ boä khoáng cheá: ftb = (0,24  0,34)  
 A
Khi tieáp ñieåm coù n ñieåm tieáp xuùc thì vieäc tính toaùn löïc eùp chung
tröôùc heát tính toaùn ôû moät ñieåm, sau ñoù löïc eùp toång seõ tính: Feùp  n.F

Chuù yù: Ñaây laø caùc löïc eùp ñöôïc tính toaùn vôùi giaù trò doøng ñònh möùc.
Tieáp ñieåm laøm vieäc tin caäy vaø an toaøn phaûi tính toaùn vôùi caùc giaù
trò doøng ngaén maïch cho pheùp. Sau ñoù choïn löïa giaù trò sao cho ñaûm baûo
caû hai ñieàu kieän ñònh möùc vaø ngaén maïch.
Ñoái vôùi caùc tieáp ñieåm coá ñònh löïc eùp ñöôïc taùc ñoäng bôûi caùc löïc
eùp buloâng khi laép gheùp, löïc eùp caàn töông ñoái khaù lôùn ñeå baûo ñaûm Rtx
nhoû. Tuy nhieân, löïc eùp cuõng khoâng ñöôïc quaù lôùn, vì nhö vaäy seõ taïo neân
öùng suaát lôùn trong vaät lieäu. Nhö vaäy, seõ maát tính ñaøn hoài vaø, do ñoù, laøm
xaáu ñi moái noái tieáp xuùc. AÙp suaát toát nhaát ñeå gaén tieáp ñieåm coá ñònh
baèng buloâng coù theå tham khaûo baûng sau:
Gia coâng beà maët
Vaät lieäu AÙp suaát kG/cm2
tieáp ñieåm
Ñoàng Maï thieác 50  100
Ñoàng, ñoàng thanh,
60  120
ñoàng thau
Laøm saïch baèng
Nhoâm 200  300
vaûi, boâi Vasôlin
Theùp 600
Theùp Maï thieác 100  150
Hôïp kim keõm Gia coâng duõa 20  50

120
4. Tính toaùn doøng ngaén maïch qua tieáp ñieåm
Khi xaûy ra ngaén maïch, doøng ñieän chạy qua tieáp ñieåm raát lôùn coù
theå gaáp (10  20) laàn Iñm. Neáu coù xung kích nguy hieåm thì bieân ñoä
 
doøng xung kích coøn lôùn hôn nöõa, gaáp 1,8 2  2, 25 doøng ngaén maïch.
Löïc ñieän ñoäng sinh ra khi coù doøng ngaén maïch chạy qua tieáp ñieåm seõ
raát lôùn.
Löïc naøy bao goàm hai
thaønh phaàn löïc ñieän ñoäng, ñoù
laø:
Löïc ñieän ñoäng taïi tieáp
ñieåm ñöôïc tính:
D
Fññ1 = 10-7.i 2 .ln
d
Löïc ñieän ñoäng do maïch
voøng daãn ñieän taùc ñoäng leân
thanh baéc caàu:
a
Fññ2  107.i 2 .(2ln  0,5)
r
Hình 3. 8
Neáu löïc eùp tieáp ñieåm khoâng thay ñoåi thì khi:
Feùp = 2.Fññ1 + Fññ2
Tieáp xuùc khi ñoù khoâng coøn chòu taùc ñoäng löïc eùp nöõa seõ hôi rôøi ra
rung ñoäng. Dieän tích tieáp xuùc thöïc teá voâ cuøng beù. Maät ñoä doøng taêng
voït do haèng soá thôøi gian phaùt noùng beù. Nhieät ñoä ñieåm tieáp xuùc taêng
leân töùc khaéc ñaït ñeán giaù trò noùng chaûy vaät lieäu. Tieáp xuùc bò haøn dính
laïi vôùi nhau vaø khoâng theå môû ra ñöôïc. Giaù trò cuûa doøng dieän xung kích
nguy hieåm gaây ra hieän töôïng tieáp ñieåm ñang ñoùng bò haøn dính laïi ñöôïc
goïi laø doøng haøn dính.
Vaäy, doøng haøn dính laø giaù trò giôùi haïn cuûa doøng xung kích ngaén
maïch nguy hieåm maø taïi ñoù löïc ñieän ñoäng cuûa noù sinh ra caân baèng vôùi
löïc eùp tieáp ñieåm vaø gaây ra hieän töôïng chaûy loûng tieáp ñieåm, haøn dính
hai phaàn tieáp ñieåm vôùi nhau.
121
 Ta coù theå tính toaùn doøng haøn dính naøy töø phöông trình caân baèng
ñaõ xeùt ôû treân:
D a
Feùp = 2.Fññ1 + Fññ2  2.107.i 2 .ln  10 7.i 2 .(2ln  0,5)
d r

Fep .10 7
Do vaäy: i=
D a
2 ln  2 ln  0,5
d r
Khi söû duïng heä soá döï tröõ cho vieäc tính toaùn löïc ñieän ñoäng xaûy ra
ôû tieáp ñieåm:
D
Fññ  k .107.i 2 .ln
d
Vôùi: k = 1,35  1,5
Luùc ñoù, ta coù theå boû qua vieäc tính löïc ñieän ñoäng gaây ra do maïch
voøng daãn ñieän.
D
Khi ñoù: Feùp = 2.Fññ1  2.k.107.i 2 .ln
d

Fep .107
Suy ra: i =
D
2.k .ln
d
Soá 2 ôû ñaây vì tính cho thanh daãn baéc caàu goàm hai tieáp ñieåm.
Tính toaùn giaù trò doøng ngaén maïch haøn dính nhö caùch treân cuõng
coù sai soá do khoâng tính toaùn ñeán söï meàm hôn cuûa vaät lieäu ôû nhieät ñoä
cao. Vì vaäy, tính toaùn thöïc teá thöôøng söû duïng soá lieäu thí nghieäm, kieåm
nghieäm thöïc teá lieân quan ñeán doøng haøn dính vaø löïc eùp tieáp ñieåm.
Khi tính tôùi ñoä beàn ñieän ñoäng cuûa tieáp ñieåm, nghóa laø phaûi tính
tôùi giaù trò doøng haøn dính, ngöôøi ta thöôøng söû duïng coâng thöùc thöïc
nghieäm cuûa Butkevich sau ñaây:
i  K2 . F
Trong ñoù:
i: bieân ñoä xung kích nguy hieåm

122
 F: löïc eùp tieáp ñieåm
K2: giaù trò cho ôû baûng sau (giaù trò naøy tuøy theo ñôn vò cuûa
löïc eùp)
Ñeå tính ñöôïc doøng ngaén maïch thöïc teá, ta söû duïng coâng thöùc quy ñoåi:
i = 1,8 2.I nm
Inm : doøng ngaén maïch hieäu duïng
Baûng giaù trò K2 :
Kieåu tieáp ñieåm Vaät lieäu K2 (A/ kG1/2) K2 (A/ N1/2)
Tieáp xuùc ñieåm -
Cu - thau 3000  4000 950  1270
tieáp xuùc baøn chaûi
Tieáp xuùc ngoùn
Cu - Cu 4100 1300
khoâng töï phuïc hoài
Tieáp xuùc ngoùn
Thau - Cu 3800 1200
khoâng töï phuïc hoài
Tieáp xuùc ngoùn
Thau - theùp 4800 1520
khoâng töï phuïc hoài
Tieáp xuùc Ngoùn
Thau 5050 1600
khoâng töï phuïc hoài
Tieáp xuùc ngoùn töï
Ñoàng – thau 5750 1820
phuïc hoài
Tieáp xuùc hoa hueä
Cu - thau 5500 1740
(moät phaàn töû)
Tieáp xuùc hoa hueä
Cu - Cu 6000 1900
(moät phaàn töû)

5. Tuoåi thoï cuûa tieáp ñieåm

Khi ngaét tieáp ñieåm, löïc eùp tieáp ñieåm giaûm xuoáng, ñieän trôû tieáp
xuùc taêng leân. Vì vaäy, nhieät ñoä ñieåm tieáp xuùc taêng leân. Taïi thôøi ñieåm
caùc tieáp ñieåm rôøi nhau, nhieät ñoä cuûa chuùng ñaït ñeán giaù trò noùng chaûy,
giöõa chuùng xuaát hieän caàu kim loaïi noùng chaûy bò ñöùt vaø phuï thuoäc vaøo

123
caùc thoâng soá cuûa maïch ngaét, giöõa caùc tieáp ñieåm seõ phaùt sinh hoà quang
hay tia löûa.
Khi phaùt sinh hoà quang, nhieät ñoä ôû caùc veät catod hay anod ñaït
giaù trò noùng chaûy. Nhieät ñoä cao laøm cho caùc tieáp ñieåm bò oxíùt hoùa
maïnh laøm vaät lieäu noùng chaûy baén ra xung quanh mang vaät chaát töø ñieän
cöïc naøy sang ñieän cöïc khaùc, v.v… Taát caû nhöõng yeáu toá treân gaây ra söï
aên moøn tieáp ñieåm.
Söï aên moøn vì oxít hoùa beà maët vaät lieäu ñöôïc goïi laø söï aên moøn hoùa
hoïc. Söï vaän chuyeån vaät chất töø ñieän cöïc naøy sang ñieän cöïc khaùc
thöôøng xaûy ra maïnh ôû doøng ñieän moät chieàu, goïi laø söï aên moøn ñieän
hoùa. Moïi söï aên moøn ñeàu laøm cho khoái löôïng vaø theå tích tieáp ñieåm
giaûm ñi.
Chieàu xoùi moøn vaø hình daïng caùc beà maët tieáp ñieåm phuï thuoäc vaøo
daïng phoùng ñieän vaø trò soá doøng ñieän. Ñeå coù phoùng ñieän hoà quang caàn
coù caùc giaù trò doøng ñieän Io vaø ñieän aùp Uo vöôït quaù caùc trò soá toái thieåu
cuûa vaät lieäu töông öùng. Neáu doøng ñieän nhoû hôn Io thì khi ñieän aùp
270 V  330 V seõ phaùt sinh tia löûa ñieän.
Baûng trò soá Io vaø Uo toái thieåu töông öùng vaät lieäu ñeå duy trì phoùng
ñieän hoà quang:
Vaät lieäu tieáp ñieåm Uo (V) Io (A)
Platin 17 0,9
Vaøng 15 0,38
Baïc 12 0,4
Wolfram 17 0,9
Ñoàng 12,3 0,43
Than 18  22 0,03

Bieän phaùp cô baûn ñeå khaéc phuïc xoùi moøn trong caùc khí cuï coù
doøng töø 1 A  600 A laø:
a. Giaûm thôøi gian chaùy cuûa hoà quang baèng caùch laép ñaët buoàng
daäp hoà quang.
b. Giaûm rung ñoäng khi ñoùng tieáp ñieåm.
124
 c. Söû duïng caùc tieáp ñieåm maø vaät lieäu coù tính choáng hoà quang
cao.
Khi doøng ñieän I  5A, tuoåi thoï cuûa tieáp ñieåm coù theå ñöôïc tính
theo coâng thöùc sau ñaây:
N = 0,6 .Vo.  / qo .k
Trong ñoù:
N: soá laàn ñoùng ngaét coù theå thöïc hieän ñöôïc
 : khoái löôïng rieâng vaät lieäu (Kg/m3)
k: heä soá aên moøn theo kinh nghieäm
qo: ñieän löôïng (Kcal) qua khoâng gian giöõa hai tieáp ñieåm
moãi laàn ñoùng ngaét
Vo: theå tích ban ñaàu tieáp ñieåm (m3)
Heä soá k cuûa moät soá vaät lieäu:
k k
Vaät lieäu -9 Vaät lieäu
(kg/Kcal).10 (Kg/Kcal).10-9 )
Baïc 3,6  10 Ñoàng 6
Vaøng 15 Baïc – Ni 20
Wolfram 1,5 Baïc – Vaøng 15
Platin 5,5 Platin – Iridi 9

Ñieän löôïng chaûy qua hoà quang ñöôïc tính:

tc
q0   i.dt
0

Khi tính toaùn sô boä coù theå cho raèng doøng ñieän trong quaù trình
daäp hoà quang bieán ñoåi theo luaät tuyeán tính ñeå deã tính toaùn.
I 0 .tc
Khi ñoù: q0 
2
Trong ñoù:
Io: giaù trò doøng taïi thôøi ñieåm baét ñaàu môû maïch

125
 tc: thôøi gian chaùy cuûa hoà quang (giaù trò naøy seõ nghieân cöùu
tính toaùn ôû chöông hoà quang)
ÔÛ doøng ñieän I > 5A coù theå söû duïng coâng thöùc sau ñaây:
Q = 10-9. Ki. N .Io2
Trong ñoù:
Q: ñoä aên moøn tieáp ñieåm
N: soá laàn ñoùng ngaét
Io: doøng ñieän khi ngaét (A)
Ki: heä soá thöïc nghieäm

III. QUÁ ÁP DO ĐÓNG CẮT TIẾP XÚC ĐIỆN

Khi đóng cắt các tiếp xúc điện, hai bản cực tiếp xúc sẽ xảy ra các
hiện tượng phục hồi điện áp và quá áp. Trong mục này ta sẽ nghiên cứu
về các hiện tượng vật lý này với quá trình đóng cắt mạch có dòng điện.
1. Quá trình đóng mạch
a. Đóng mạch dòng điện một chiều
Hình 3.9 cho ta thấy đồ thị chuyển động của tiếp điểm x(t), đồ thị
biến thiên của dòng điện i(t) và điện trở tiếp xúc của tiếp điểm Rc(t) trong
quá trình đóng của tiếp điểm của khí cụ điện đóng-cắt.

X
i x(t)
Rc

i(t)

Rc(t)
t
t1 tk tđ
tr

Hình 3.9
Đồ thị chuyển động của tiếp điểm x(t)
Đồ thị biến thiên của dòng điện i(t)
Đồ thị biến thiên của điện trở tiếp xúc Rc(t).
126
t: thời gian, t1: thời điểm phát tín hiệu đóng tiếp điểm, tk: thời điểm tiếp
điểm bắt đầu chuyển động, tđ: thời điểm đóng, tr: khoảng thời gian rung
của tiếp điểm
Đồ thị x(t) mô tả đường chuyển động của tiếp điểm kể từ thời điểm
t1 nhận tín hiệu đóng cho đến khi đã đóng hẳn. Khi hai tiếp điểm chạm
vào nhau (thời điểm tác động), xảy ra quá trình rung tiếp điểm trong
khoảng thời gian tr, sau đó tiếp điểm mới đóng hẳn và đứng yên. Điện trở
tiếp xúc của hai tiếp điểm khi tiếp điểm còn cách nhau là vô cùng lớn,
nhưng ở thời điểm tđ của tiếp điểm thì giảm xuống một giá trị nhất định
rất nhỏ, nhưng sau đó lại tăng và giảm trong quá trình rung của tiếp điểm,
và khi tiếp điểm đã đóng hẳn thì Rc có giá trị ổn định nhỏ nhất.
Dòng điện chạy qua tiếp điểm bắt đầu từ không và tăng dần lên một
giá trị ổn định, trong trường hợp đóng mạch của một cuộn cảm có điện
cảm L và điện trở R vào nguồn một chiều có điện áp u0. Như đã học
trong mạch điện, hàm biến thiên của dòng điện là:
 t

i  t   I s 1  e T  (3.1)
 
Ở đó: Is: dòng điện xác lập (A);
u 0 V 
IS   A
R 
T: thời hằng (s)
LH 
T s 
R
Thời hằng T xác định tốc độ tăng của dòng điện.
Đối với mạch có điện áp đến 1000V, giá trị của T nằm trong phạm
vi từ một miligiây đến vài chục miligiây.
Chúng ta nhận thấy dòng điện trong trường hợp này không tăng đột
biến.
b. Đóng mạch dòng điện xoay chiều
Mạch R-L: Chúng ta cũng xét trường hợp dòng mạch cuộn cảm có
điện trở L, điện trở R vào nguồn có điện áp xoay chiều có dạng sin.
Điện áp nguồn: u  U m . sin(t   )

- Um: giá trị đỉnh của điện áp, U m  2.U

127
 - U: giá trị hiệu dụng của điện áp
1
-   2 . f  
s
1
Với: f    Hz  là tần số dao động của điện áp
s
 là góc pha ban đầu, xác định giá trị điện áp
Ở thời điểm đóng mạch t  0, u  u m sin  
Như đã biết trong lý thuyết mạch phương trình đạo hàm được viết
như sau:
di
U m sin(t   )  Ri  L
dt
Hàm biến thiên của dòng điện là:
Um   t  
i  sin t       exp    sin     (A) (3.2)
Z   T  

Z: Tổng trở của mạch, Z  R 2  L  

2

φ: góc lệch pha giữa dòng điện và điện áp (rad)

 L 
  arctg   rad 
 R 
LH 
T: thời hằng, T  s 
R 
Theo (3.2) ta thấy dòng điện gồm có hai thành phần:
 Thành phần dao động ổn định
Um
is  sin  t     
Z
 Thành phần không dao động tắt dần
Um  t
iaper  sin     exp  

Z  T
Tốc độ suy giảm phụ thuộc vào giá trị của thời hằng T. Giá trị của
thời hằng trong mạch đến 1000 V nằm trong phạm vi từ phần trăm đến
phần nghìn giây, trong lưới cao thế thì lớn hơn nhiều lần. Hình 3.10 cho
thấy đồ thị biến thiên của dòng điện và điện áp.
128
 Hình 3.10. Đồ thị biến thiên của dòng điện khi đóng mạch gồm có R và L
i  is  iaper
 L 
Um   arctg  
Im   R 
Z
u  U m sin  t   
Ta nhận thấy rằng Iimp giá trị đỉnh của dòng điện đóng mạch i lớn hơn
u
giá trị đỉnh I m  m của dòng điện is (thành phần dao động ổn định của i).
Z
Um Um
I imp  I m   (3.3)
Z R   L 
2 2


Giá trị của Iimp lớn nhất khi mạch có L >> R và   thời điểm
2
đóng mạch trùng với điểm không của điểm áp   0 . Nếu mạch có tính
chất điện trở thuần L  R,   0 thì Iimp có giá trị lớn nhất nếu thời

điểm đóng mạch trùng với điểm cực đại của điện áp   , Iimp gọi là
2
dòng xung. Trường hợp có ngắn mạch trong mạch, Iimp gọi là dòng xung
ngắn mạch. Chúng ta dùng hệ số xung để so sánh dòng xung với giá trị
đỉnh của dòng điều hòa ổn định.
I imp
K imp  là hệ số xung
Im

129
  
Giá trị xung Iimp xuất hiện vào thời điểm t  . Thay t  vào
 
(3.2) có thể xác định hệ số xung:

Kimp  sin       e T
sin     (3.4)
Giá trị của Kimp phụ thuộc vào giá trị của  và 
Như trên đã phân tích, Iimp có giá trị lớn nhất trong hai trường hợp.

 L  R,   ,  0
2

Và L  R,   0,  
2
Giá trị của Kimp:


K imp  1  e T
(3.5)
Từ (3.5) thấy rằng giá trị của Kimp phụ thuộc vào tốc độ suy giảm
của thành phần không dao động, tức là, phụ thuộc vào giá trị của thời
L
hằng T 
R
Ở hệ thống đến 1000 V: K imp  1,3

Ở hệ thống điện cao áp: K imp  1,8

R
Có thể xác định giá trị của Kimp khi biết được tỉ số từ đồ thị
L
trên Hình 3.11
Hình 3.11. Giá trị của hệ số
xung của dòng điện khi đóng
mạch R-L vào nguồn điện áp
xoay chiều trong hàm của tỉ số
R
L

130
 Mạch R-L-C có tính điện dung
Đóng mạch gồm có phần tử R, L và C nối tiếp nhau vào nguồn điện
xoay chiều, dòng điện đóng mạch tăng vọt nhanh và dao động, như mô tả
trên Hình 3.12b

Hình 3.12 a. Sơ đồ mạch điện

b. Đồ thị biến thiên của dòng điện I khi đóng nguồn xoay chiều mạch
điện có R-L-C
Như đã học trong mạch điện, phương trình đạo hàm viết cho mạch là:
di 1
dt C 
u  R.i  L  idt

du di d 2i 1
R L 2  i
dt dt dt C
Giải phương trình cho ta kết quả:

sin    
i  Im sin t      e T
sin t  0  (3.6)
sin  0 
Ở đó:
u m  U m sint   
Um
Im  giá trị đỉnh của dòng điện i
Z
2
 1 
Z  R 2   L    tổng trở của mạch
 C 
1
L 
  arctg C rad  góc lệch pha giữa u và i
R
131
 L cos      Z sin 
cos 0  
L0 sin     0

1 R2 1
0   ,   tần số dao động riêng của dòng điện
LC 4 L2 s
R 1
   thời hằng suy giảm
2L  s 
Nhận thấy rằng ngay sau thời điểm đóng tđ, dòng điện tăng đột biến
và dao động với tần số cao. Tần số dao động, bỏ qua ảnh hưởng của điện
trở, có thể xác định bằng:
1
f0  (3.7)
2 LC
Điện trở có ảnh hưởng làm cho sự dao động tắt dần và dòng điện sẽ
biến thiên ổn định theo hàm sin, lệch pha so với điện áp u với góc lệch
pha . Nếu L = 0, thì dòng điện tăng xung vọt lên và sau đó dần dần
giảm xuống giá trị xác lập hình sin.
c. Đóng mạch máy biến áp không tải
Khảo sát dòng điện khi đóng mạch máy biến áp không tải. Máy
biến áp một pha, cuộn dây thứ cấp để hở. Cuộn dây sơ cấp được đóng
vào nguồn. Phương trình cân bằng điện áp:
d
U m sin t     Ri  N
dt
Trong đó:
- Um: giá trị đỉnh của điện áp nguồn
- : góc pha ở thời điểm đóng mạch, cho giá trị tức thời của
điện áp khi đóng mạch (t = 0)
- i: dòng điện trong cuộn dây
- R: điện trở của cuộn dây
- N: số vòng dây của cuộn dây
- : từ thông trong lõi thép của máy biến áp

Biết rằng: i  N , với L là giá trị tự cảm của cuộn dây
L

132
 Um R d
Thay vào phương trình trên, ta có: sin t      (3.8)
N L dt
Giải phương trình (3.8) ta có thể biết được sự biến thiên của từ
thông trong quá trình đóng mạch, từ đó có thể phân tích tính chất của
dòng điện i.
Giả thiết để giải phương trình (3.8) là: giá trị R và L không biến
đổi, trong lõi thép có từ dư  r .
Kết quả của giải phương trình (3.8) là:
t
   s  0   m cos t       m cos   r  e T
(3.9)
Trong đó:
 s : thành phần ổn định điều hòa dạng cos của từ thông
 m : giá trị đỉnh của từ thông ổn định
 0 : thành phần không chu kỳ tắt dần
L
T: thời hằng T  (s)
R
Nếu R = 0 thì giá trị đỉnh của từ thông có thể xác định bằng:
Um
m  (Vs) (3.10)
N
Phương trình (3.9) có thể viết:
 Tt  t
   m e .cos  cos t     r e T (3.11)
 

Trường hợp   và  r , thì từ (3.11) có thể nhận thấy rằng khi
2
đóng mạch từ thông sẽ là:    m sin t
Trên Hình 3.13 cho thấy đồ thị biến thiên của từ thông khi đóng
mạch máy biến thế không tải, dựng theo (3.11).
Từ đồ thị nhận thấy rằng từ thông có giá trị xung  imp lớn hơn giá
trị đỉnh  m của từ thông dao động ổn định.
Giả thiết   0 và từ dư có giá trị ngược dấu với từ thông ổn định,
thì từ (3.11) có:

133
  Tt  t
   m  e  cos t    r e T (3.12)
 

Hình 3.13. Đồ thị biến thiên từ thông khi đóng mạch MBA không tải
s : thành phần dao động ổn định
o : thành phần một chiều tắt dần ; r : từ dư
Hiện tượng từ thông tăng vọt, có thể đạt giá trị từ thông bão hòa
của lõi thép, dẫn đến dòng không tải của máy biến thế tăng lên giá trị vô
cùng lớn, như giải thích bằng đồ thị trên Hình 3.14.
Hình 3.14.
Giải thích sự tăng vọt
của dòng điện từ hóa
thép
B = f(H) là đường cong
từ hóa lõi thép
 từ thông trong lõi
thép quan hệ với dòng
điện cũng giống như
B = f(H)
i là dòng điện không tải
trong MBA

Trên Hình 3.14 ta có đường cong từ hóa B = f(H). Biết rằng từ

thông  = BA (Vs), trong đó A là tiết diện lõi thép, do đó trên trục tung
134
chúng ta có thể ghi các giá trị của từ thông. Đồng thời biết rằng Hl = Ni,
l
từ đó i  H ; trên trục hoành chúng ta có thể ghi các giá trị của dòng
N
điện trong cuộn dây. Đồ thị  = f(i) cũng có dạng giống như đồ thị
B = f(H).
Giả thiết trong lõi thép có từ thông  1 biến thiên điều hòa ổn định.
Dùng đồ thị  = f(i), chúng ta có thể dựng đồ thị biến thiên dòng từ hóa
i, nó có dạng gần như sin.
Khi đóng mạch máy biến áp không tải, như đã phân tích ở trên, từ
thông có giá trị tăng vọt và có thể đạt giá trị bảo hòa lõi thép, trên Hình
3.14 có thể thấy đồ thị từ thông 2. Dòng điện từ hóa i2 có giá trị tăng
vọt, có thể xác định bằng đồ thị  = f(i) như mô tả trên Hình 3.14.
Thông thường, khoảng thời gian quá độ của dòng điện i2 là một vài chu
kỳ biến thiên của dòng điện xoay chiều.
Tóm tắt mục Quá trình đóng mạch:
Xét về mặt quá dòng sinh ra trong quá trình đóng mạch:
 Khi đóng mạch R-L vào nguồn điện áp xoay chiều, có hiện tượng
dòng điện tăng vọt.
I imp
 Hệ số xung của dòng điện khi đóng mạch: K imp 
Im
 Ở hệ thống điện hạ áp (đến 1000 V): K imp  1,3

 Ở hệ thống điện cao áp: K imp  1,8

 Nói một cách tổng quát, nếu mạch có tính chất điện cảm mạch thì
K imp  2 .
o Khi đóng mạch R-L-C, cũng có hiện tượng dòng điện tăng vọt ở
thời điểm đóng mạch, với tần số dao động lớn.
1 1
o Tần số dao động f   
2 LC  s 
Xét về mặt quá điện áp sinh ra trong quá trình đóng mạch:
 Mạch R-L không có quá điện áp khi đóng mạch.
 Mạch R-L-C khi đóng mạch, điện áp trên cuộn cảm không
vượt quá điện áp nguồn, còn trên tụ có quá điện áp bằng hai
lần điện áp nguồn.
135
  Khi đóng mạch máy biến áp không tải, dòng điện từ hóa tăng
đột biến, gây nên quá điện áp nguy hiểm.
2. Quá trình cắt mạch
a. Cắt mạch dòng xoay chiều
Sự cắt mạch AC xảy ra ở thời điểm dòng điện bằng không (thời
điểm này gọi tắt là điểm không). Trong nửa chu kỳ sau điểm không, điện
áp nguồn xuất hiện trở lại trên hai tiếp điểm, điện áp này gọi là điện áp
phục hồi. Giá trị của điện áp phục hồi phụ thuộc vào tính chất của mạch
có phụ tải mang tính chất điện cảm hoặc điện trở thuần, hoặc điện dung,
như mô tả trên Hình 3.15a, b, c.

Hình 3.15. Điện áp phục hồi sau khi cắt mạch

 Khi cắt mạch điện cảm (Hình 3.15a) điện áp phục hồi tăng đột
biến với tốc độ tăng lớn, bởi vì dòng điện bị cắt ở thời điểm giá
trị đỉnh của điện áp. Trường hợp này đòi hỏi độ bền cách điện
giữa hai tiếp điểm của máy cắt phải được phục hồi nhanh.
 Khi cắt mạch thuần trở (Hình 3.15b), điểm không của dòng điện
và của điện áp gần trùng nhau. Điện áp phục hồi tăng theo hàm
sin với tần số làm việc. Độ bền cách điện giữa hai tiếp điểm có
đủ thời gian để phục hồi.
 Khi cắt mạch điện dung (Hình 3.15c), điện áp phục hồi tăng
chậm trong nửa chu kỳ đầu, nhưng tiếp tục tăng lên đến giá trị
bằng hai lần điện áp làm việc. Hiện tượng này có thể làm hồ
quang cháy trở lại, gây ra sự dao động điện áp và quá điện áp.
136
 Tính chất của điện áp phục hồi quá độ trong ba trường hợp a, b, c
do thông số của mạch điện của phụ tải quyết định. Khoảng cách giữa hai
tiếp điểm đang còn chuyển động hoặc đã mở hoàn toàn phải có độ bền
cách điện chịu được điện áp phục hồi. Hai thông số chính của điện áp
phục hồi là giá trị đỉnh ban đầu và tốc độ tăng (kV/s).
Như vậy, cách điện giữa hai tiếp điểm phải có tốc độ phục hồi
(hoặc tốc độ tái sinh) đủ lớn để có thể chịu được giá trị đỉnh ban đầu của
điện áp phục hồi.
Nếu điện áp phục hồi lớn hơn điện áp cách điện tái sinh giữa hai tiếp
điểm thì hồ quang cháy trở lại và tồn tại cho đến điểm không tiếp theo của
dòng điện. Tốc độ tăng của điện áp phục hồi là hàm của các hằng số của
mạng cung cấp năng lượng điện qua máy cắt. Giá trị điện dung so với đất
của mạng càng lớn thì tốc độ tăng của điện áp phục hồi càng nhỏ.
b. Cắt mạch một chiều
Cắt mạch một chiều khác một cách cơ bản so với cắt mạch xoay
chiều. Sau khi hai tiếp điểm rời nhau hồ quang sinh ra và được kéo dài,
đồng thời bị nguội lạnh và do đó điện áp hồ quang tăng lên. Dòng điện
hồ quang sẽ bị cắt khi sự biến đổi của dòng điện di/dt trở nên âm và điện
áp hồ quang lớn hơn điện áp làm việc. Máy cắt một chiều phải cắt nhanh
để điện áp hồ quang có thể tăng lên nhanh trong vài miligiây. Hồ quang
hấp thụ năng lượng điện từ nguồn và cuộn cảm. Cường độ và thời gian
tồn tại của dòng điện ngắn mạch phụ thuộc vào giá trị điện cảm. Nếu giá
trị điện cảm tăng, thì cường độ dòng điện ngắn mạch giảm, nhưng thời
gian tồn tại của hồ quang lại tăng.
Uhqm
Iscm Uph L MC
+
uph
UDC u R
I t
-
t0 t1
a) b)

Hình 3.16. Cắt dòng điện một chiều

a. Đồ thị biến thiên của dòng điện ngắn mạch, điện áp hồ quang và điện
áp phục hồi
b. Sơ đồ mạch điện tương đương đơn giản. I: dòng điện làm việc, Iscm :
giá trị dòng điện ngắn mạch, Uhqm: điện áp hồ quang lớn nhất, t0: thời
điểm xảy ra ngắn mạch, t1: thời điểm mở tiếp điểm, uph: điện áp phục hồi.

137
 Trên Hình 3.16 là đồ thị biến thiên của dòng điện ngắn mạch và
điện áp phục hồi khi cắt mạch một chiều.
3. Các điều kiện đóng cắt khắc nghiệt
Tùy theo vị trí đặt, máy cắt phải chịu đựng những điều kiện đóng
cắt khắc nghiệt, do vậy đặt ra những yêu cầu khác nhau đối với máy cắt.
Những trường hợp sau đây đặt ra những điều kiện đóng cắt khắc
nghiệt đối với máy cắt, đó là: ngắn mạch đầu cực, ngắn mạch gần, cắt
dòng điện điện cảm nhỏ, đóng cắt không trùng pha. Đây là những trường
hợp điển hình, cũng còn những điều kiện đóng cắt quan trọng khác nữa.
a. Ngắn mạch đầu cực
Ngắn mạch đầu cực là ngắn mạch xảy ra ở phía tải và ở ngay sát
đầu cực máy cắt. Sơ đồ mạch điện thay thế được mô tả trên Hình 3.17a
với điểm ngắn mạch ngay sát đầu cực máy cắt ở phía tải. Dòng điện ngắn
mạch được mô tả bằng đồ thị trên Hình 3.17b và điện áp phục hồi trên
Hình 3.17c.

Hình 3.17. Nguyên lý cắt ngắn mạch đầu cực

a. Sơ đồ đơn giản; b. Đồ thị dòng điện ngắn mạch không đối xứng;
c. Đồ thị điện áp phục hồi
isc: dòng điện ngắn mạch (1): thành phần dòng điện một chiều suy giảm
uph: điện áp phục hồi; t1: thời gian mở tiếp điểm;
thq: khoảng thời gian cháy của hồ quang
Dòng điện ngắn mạch có tính chất không đối xứng do thành phần
một chiều. Thành phần này phụ thuộc vào thời hằng của các thiết bị trên
mạng như máy phát điện, máy biến áp, dây cáp điện, đường dây cao thế
trên không, và phụ thuộc vào kháng thứ tự không, thứ tự dương của
những thiết bị đó.

138
 b. Ngắn mạch gần
Ngắn mạch gần là ngắn mạch trên đường dây trên không tại điểm
cách không xa máy cắt.
Khi dòng điện ngắn mạch bị cắt, trên đầu cực của MC chịu tác
động của hai điện áp quá độ. Điện áp quá độ ở phía đầu dây (L) và điện
áp quá độ ở phía lưới đường dây cung cấp (S). Hai điện áp quá độ xếp
chồng lên nhau, sóng của điện áp phục hồi có dạng răng cưa. Tốc độ tăng
của sóng răng cưa tỉ lệ thuận với tổng trở và tốc độ biến thiên của dòng
điện (di/dt) ở vùng điểm không của dòng điện. Điện áp dao động ở phía
lưới đường dây cung cấp (S) có dạng sóng cơ bản như điện áp phục hồi
trong trường hợp ngắn mạch đầu cực. Do điện áp dao động ở phía đầu
dây (L) có tần số cao, nên sóng của điện áp phục hồi có độ dốc rất lớn.
Độ dốc ban đầu này tăng khi tốc độ biến đổi của dòng điện tăng. Do vậy
điều kiện ngắn mạch gần là điều kiện để xác định giới hạn của khả năng
cắt của máy cắt.

Hình 3.18: Nguyên lý cắt ngắn mạch gần

a. Sơ đồ mạch đơn giản b. Đồ thị điện áp phục hồi
1. Đường dây 2. U phục hồi
c. Cắt dòng điện cảm nhỏ
Cắt dòng điện cảm nhỏ là trường hợp cắt mạch máy biến áp không
tải, cuộn kháng hoặc cuộn bù. Dòng điện cảm nhỏ khoảng 10 A. Dòng
điện bị cắt đột ngột trước khi qua điểm không. Dòng điện có dạng sóng
cụt, gọi là dòng điện băm (current chopping).
Hồ quang ở giữa hai đầu cực của máy cắt có điện áp hồ quang có
giá trị gần như không đổi trong trường hợp dòng điện lớn hơn, và có giá
trị tăng trong trường hợp dòng điện nhỏ hơn.
Khi đến gần điểm không, dòng điện dao động (Hình 3.19b).
Điện áp ở phía đầu dây (L) dao động với tần số:

139
 f2 
1
Hz 
2 L2 C 2
Nó có giá trị cực đại khi toàn bộ năng lượng điện từ tích lũy trong
cuộn dây đã chuyển thành năng lượng tĩnh điện cho tụ điện.
L2
u 2 max  i0
C2
Trong đó: i0: dòng điện băm (dòng điện không tải của máy biến áp).
Điện trở của cuộn dây, tổn hao sắt từ làm giảm nhiều biên độ của
điện áp. Điện áp u1 ở phía nguồn cung cấp (S) có tần số dao động cao đến
vài nghìn hertz:

f1 
1
Hz  (f1 >> f2)
2 L1C1

Hình 3.19. Nguyên lý cắt dòng điện cảm nhỏ

a. Sơ đồ mạch điện đơn giản b. Đồ thị dòng điện và điện áp hồ quang
không cháy lại
c. Điện áp trên máy cắt hồ quang cháy lại
Điện áp này suy giảm nhanh hơn điện áp phía dây (L) điện áp phục
hồi trên hai đầu cực của mạch cắt: uph = u1 – u2. Do sự tăng nhanh của
điện áp phục hồi hơn sự tái sinh cách điện của khoảng cách hai tiếp điểm
của máy cắt, nên hồ quang cháy lại và lập lại nhiều lần. Điện áp đánh
thủng lúc tăng lúc giảm (H.3.19c). Biên độ của điện áp phụ thuộc vào
dòng điện băm (dòng điện không tải của máy biến áp).
140
 d. Cắt dòng điện điện dung
Cắt dòng điện điện dung là trường hợp cắt mạch tụ điện hoặc cắt
mạch đường dây cáp ngầm mà cuối đường dây hở mạch. Nói chung, máy
cắt không cho phép hồ quang cháy trở lại, do đó trường hợp này không
tạo nên ứng suất nghiêm trọng. Tuy nhiên, về mặt lý thuyết, hồ quang có
thể cháy trở lại. Sau khi dòng điện bị cắt, điện áp ở phía đường dây của
tụ điện (L) có giá trị đỉnh. Sau một nửa chu kỳ, hồ quang cháy trở lại vì
điện áp trên máy cắt có giá trị đỉnh bằng hai lần điện áp nguồn định mức.
Sau một nửa chu kỳ tiếp theo, điện áp trên máy cắt có thể đạt giá trị bằng
4U. Và như vậy, hồ quang tiếp tục cháy trở lại.

a)- Sơ đồ mạch điện

b)- Dòng điện và điện áp phục hồi
c)- Dòng điện và điện áp phục hồi
khi hồ quang cháy lại

Hình 3.20. Nguyên lý cắt dòng điện dung

e. Đóng cắt mạch không trùng pha
Hai hệ thống với điện áp nguồn E1 và E2 được đóng mạch nối với
nhau qua đường dây cao thế. Nếu góc pha của u1 và u2 không bằng nhau
(các thành phần hệ thống tách rời nhau do sự quá tải hoặc do các máy cắt
của máy phát điện hòa đồng bộ không chính xác), thì máy cắt phải chịu
ứng suất điện áp nghiêm trọng. Giả thiết điện áp u2 lớn hơn điện áp u1,
hiệu của chúng bằng điện áp rơi trên đường dây. Sau khi máy cắt cắt
mạch, trên đầu cực (1) và đầu cực (2) xuất hiện điện áp phục hồi u1 và u2,
có tần số dao động độc lập với nhau (Hình 3.21b). Điện áp phục hồi trên
máy cắt bằng hai hiệu của hai điện áp phục hồi nói trên.

141
a. Sơ đồ mạch điện; D: đường dây
dài nối hai hệ thống
b. Điện áp trên các đầu cực (1) và
(2) của máy cắt
c. Điện áp phục hồi trên máy cắt
Hình 3.21. Nguyên lý đóng cắt mạch điện không trùng pha
f. Đóng dòng điện cảm
t1: thời điểm của hồ quang
trước
t2: thời điểm tiếp xúc nhau
của tiếp điểm
S: đường chuyển động của
tiếp điểm

Hình 3.22 Đóng dòng điện cảm

a. Dòng điện đối xứng với hồ quang trước; ta: là thời gian tồn tại
của hồ quang trước
b. Dòng điện không đối xứng với gía trị đỉnh lớn nhất
Trường hợp đóng dòng điện cảm, quan trọng nhất là đóng dòng
ngắn mạch. Trong quá trình đóng của tiếp điểm có thể sinh ra hồ quang
trước (Hình 3.22a). Thời điểm mà hai tiếp điểm gần tiếp xúc với nhau
trùng với thời điểm xuất hiện giá trị đỉnh của điện áp, khi đó dòng điện
bằng không, dòng ngắn mạch có tính chất đối xứng. Nhưng nếu hai tiếp
điểm tiếp xúc với nhau vào thời điểm điện áp bằng không (Hình 3.22b),
thì không có hồ quang trước. Dòng ngắn mạch có tính chất không đối
xứng có giá trị đỉnh gần bằng hai lần (1,8 lần) giá trị đỉnh của dòng đối

142
xứng. Hai hoàn cảnh vừa xét cho thấy rằng tương quan giữa thời điểm
tiếp xúc nhau của tiếp điểm và sự biến thiên của điện áp quyết định
những tác động đối với tiếp điểm khi đóng dòng ngắn mạch.
f. Đóng mạch đường dây không tải
Sơ đồ mạch thay thế đường dây trên không được trình bày trên
Hình 3.23 gồm có những phần tử điện cảm mắc nối tiếp và những phần
tử điện dung mắc song song với đất. Trong quá trình đóng mạch đường
dây dài, có hiện tượng sóng điện áp lan truyền từ đầu nguồn đến cuối
đường dây để hở, và từ đó phản hồi về nguồn, làm cho điện áp có thể
tăng lên hai lần. Vì lẽ đó mà các máy cắt đặt trên đường dây cao áp và rất dài
(> 300 km) đều được lắp điện trở. (Điện trở được nối vào mạch vào thời điểm
không của điện áp)

Hình 3.23. Sơ đồ mạch thay thế đường dây trên không

4. Quá điện áp
Hiện tượng quá điện áp là hiện tượng xảy ra điện áp quá độ có giá
trị lớn hơn điện áp cực đại tác động liên tục cho phép của hệ thống điện.
Theo nguồn gốc, ta phân biệt hai loại quá điện áp: quá điện áp khí
quyển và quá điện áp nội tại (trong phần này chỉ giới thiệu quá điện áp
nội tại).
Quá điện áp nội tại sinh ra do sự biến đổi dòng điện hoặc điện áp
trong hệ thống. Có hai loại quá điện áp nội tại: quá điện áp tần số nguồn,
và quá điện áp do đóng - cắt mạch. Nguyên nhân sinh ra quá điện áp tần
số nguồn là ngắn mạch một pha chạm đất và các pha chạm đất, thay đổi
phụ tải đột ngột, cộng hưởng sắt từ. Biên độ của quá điện áp tần số nguồn
bằng 1,15 đến 1,5 lần điện áp làm việc, thời gian tồn tại vài giây. Quá
điện áp do đóng cắt mạch xảy ra trong những trường hợp sau: hệ thống
đường dây truyền tải, phân phối, dây cáp điện ngầm, tụ điện, cuộn kháng,
máy biến áp, máy phát, động cơ điện.
Biên độ của quá điện áp do đóng cắt bằng từ 1,5 đến 3 lần giá trị
cực đại của điện áp pha. Thời gian tồn tại khoảng nửa chu kỳ (~ 10 ms,
50 Hz).

143
 Quá điện áp tần số nguồn
Biên độ của quá điện
áp tần số nguồn bằng từ
1,15 đến 1,5 lần điện áp làm
việc, nhỏ hơn so với quá
điện áp do đóng cắt mạch,
tuy nhiên nó có vai trò quan
trọng trong việc sử dụng
những thiết bị bảo vệ quá
điện áp. Cần phải chọn các
thông số thiết bị bảo vệ sao
cho chúng không tác động
do bất kỳ loại quá điện áp
tần số nguồn nào.
Hình 3.24
Khi xảy ra ngắn mạch
Qúa điện áp ở cuối đường dây ba chạm đất, quá điện áp xuất
pha 115 kV, dài 60 km trong trường một hiện ở pha không bị sự cố.
pha A chạm đất Giá trị của các quá điện áp
a. Điện áp pha A phụ thuộc vào thông số của
mạch như là: tổng trở thứ tự
b. Điện áp pha B
thuận, thứ tự nghịch và thứ
c. Điện áp pha C tự không, tổng trở tiếp đất,
cách tiếp đất v.v…
Đồ thị trên Hình 3.24 minh họa điện áp trên ba pha ở cuối đường
dây 115 kV dài 60 km khi có ngắn mạch một pha chạm đất (pha A bị
chạm đất uA = 0). Trong trường hợp này, pha A bị chạm đất. Điện áp pha
B và pha C tăng vượt giá trị định mức, ở pha B tăng 28,3% và ở pha C
tăng 31,9%. Mức độ tăng không bằng nhau do sự mất đối xứng giữa điện
áp các pha.
Đồ thị trên Hình 3.25. cho thấy mức độ quá điện áp trên các pha
không có sự cố khi có ngắn mạch một pha chạm đất, quá điện áp phụ
thuộc vào tỉ số X0/X1 và R0/X1
X0, R0: điện kháng, điện trở thứ tự không.
X1: điện kháng thứ tự thuận.
Quá điện áp tần số nguồn xuất hiện ở cuối đường dây truyền dẫn
dài khi cắt tải ở cuối đường dây. Dòng điện điện dung chảy từ nguồn làm
phát sinh quá điện áp ở cuối đường dây hở mạch.

144
 Hình 3.25. Đồ thị hệ số qúa điện áp trên
pha không bị sự cố
K: hệ số qúa điện áp
R0/X1; X0/X1: hai biến tỉ số trở kháng và
điện kháng ảnh hưởng đến hệ số qúa áp

Hiện tượng cộng hưởng sắt từ cũng là một nguyên nhân gây nên
quá điện áp tần số nguồn. Hiện tượng cộng hưởng sắt từ xảy ra trong
những trường hợp sau: đóng mạch đường dây truyền tải dài, cắt mạch
máy biến áp có tải, đóng một pha của máy biến áp ba pha và đóng mạch
cuộn kháng có lõi thép vào mạch có tính chất điện dung. Mức độ quá áp
phụ thuộc vào giá trị kháng điện dung.
Quá điện áp đóng cắt mạch
Quá điện áp đóng cắt mạch xảy ra trong những trường hợp đóng cắt
mạch sau đây:
 Hệ thống đường dây truyền dẫn và phân phối điện
 Dây cáp điện ngầm
 Tụ điện
 Cuộn kháng
 Máy biến áp
 Máy phát, động cơ điện
Khi đóng cắt mạch để cung cấp điện cho một hệ thống đường dây
ba pha, ở cuối đường dây có thể có quá điện áp bằng năm lần điện áp làm
việc, tùy thuộc vào góc pha lúc đóng mạch.

145
 Bảng sau đây trình bày tóm tắt những đặc tính của các loại quá điện áp:
Bội số quá
Loại quá điện áp trên Thời gian Tốc độ tăng, Tốc độ suy
điện áp hệ thống tồn tại tần số giảm
MV-HV
Quá điện áp
tần số nguồn
Tần số Suy giảm
(ngắn mạch  3 Dài > 1 s
nguồn chậm
một pha
chạm đất)
Quá điện áp Trung bình
Suy giảm
đóng cắt (cắt Từ 2 đến 4 Ngắn 1 ms từ 1 đến 200
trung bình
ngắn mạch) Hz
Quá điện áp
khí quyển Rất ngắn từ Rất cao Suy giảm rất
>4
(sét đánh 1 đến 10 s 1000 kV/s nhanh
trực tiếp)
5. Sự phối hợp cách điện
a. Định nghĩa
Sự phối hợp cách điện là sự lựa chọn những mức cách điện của
thiết bị có thể chịu được quá điện áp xảy ra trong hệ thống mà thiết bị
được đặt.
b. Thủ tục phối hợp cách điện
Tiêu chuẩn IEC 60071-2 hướng dẫn các bước thiết kế sự phối hợp
cách điện, gọi là thủ tục phối hợp cách điện.
Thủ tục phối hợp cách điện bao gồm việc chọn tổng hợp mức cách
điện tiêu chuẩn. Thủ tục phối hợp cách điện được thực hiện theo những
bước sau:
 Phân tích hệ thống
Ví dụ: Cho một máy biến áp 145 kV/12 kV tổ đấu dây sao/ tam
giác (Y/).
Phân tích: Điện áp sơ cấp 145 kV thuộc dãy điện áp từ 52 kV đến
300 kV, theo IEC 71-1. Điện áp thứ cấp 12 kV, thuộc dải điện áp A từ
lớn hơn 1 kV đến 52 kV, theo IEC 71-1. Phía sơ cấp nối với dây dẫn trên
không, tổ đấu dây sao, không tiếp đất. Phía thứ cấp có tổ đấu dây tam
giác. Tỉ số biến áp lớn 145:12 = 12. Những phần cách điện ngoài có thể
chịu ảnh hưởng của môi trường như bụi, nước mưa,…
146
  Xác định quá điện áp đặc trưng urp
Định nghĩa của quá điện áp đặc trưng (representative overvoltage)
urp, theo IEC 71-1 trang 17 là quá điện áp có tác động lên cách điện giống
như quá điện áp xảy ra do nhiều nguồn gốc phát sinh khác nhau trong lúc
thiết bị làm việc. Phía sơ cấp có điện áp dải B (từ 52 KV đến 300 KV).
Quá điện áp chủ yếu là quá điện áp khí quyển (IEC71-2 trang 21). Phía
thứ cấp có điện áp dải A (> 1 kV đến < 52 KV), quá điện áp là quá điện
áp khí quyển. Phía thứ cấp còn chịu ảnh hưởng lan truyền của quá điện
áp khí quyển từ phía cao thế (sơ cấp) đến phía hạ thế (thứ cấp).
 Xác định điện áp chịu đựng phối hợp ucw
Định nghĩa: Điện áp chịu đựng phối hợp (co-odination withstand
overvoltages) ucw là điện áp thử mà cách điện có thể chịu được trong điều
kiện làm việc thực tế, theo IEC 71-1 trang 17.
ucw = Kc.urp
Trong đó: KC: hệ số phối hợp (co-ordination factor), hệ số này
được chọn theo thực nghiệm.
 Xác định điện áp chịu đựng phải có urw
Định nghĩa: Điện áp chịu đựng phải có “required withstand
voltage” (urw) là điện áp mà cách điện phải chịu được để có thể chịu được
mọi quá điện áp có thể xảy ra trong điều kiện làm việc thực tế, theo IEC
71-1 trang 19.
urw = Ks.ucw
Trong đó: Ks là hệ số an toàn. Hệ số an toàn là hệ số chú ý tổng
hợp những tác động của các yếu tố sau đây:
- Những khác biệt trong lắp ráp thiết bị
- Chất lượng sản phẩm không đồng đều
- Chất lượng lắp đặt
- Sự hóa già của cách điện
- Nhiều yếu tố khác không xác định được
Ảnh hưởng của các yếu tố trên không thể đánh giá riêng lẻ được,
mà chỉ có thể dựa trên thực nghiệm mà đánh giá chung một cách tổng
hợp, bằng cách dùng hệ số an toàn giá trị của hệ số an toàn có thể từ 2
đến 4, có thể đến 5 hoặc 6.

147
  Chọn mức cách điện tiêu chuẩn uw
Định nghĩa: Mức cách điện tiêu chuẩn (standard insulation level) là
điện áp chịu đựng tiêu chuẩn, có giá trị tiêu chuẩn, dùng để thử cách điện
trong việc thử tiêu chuẩn.
Điện áp chịu đựng tiêu chuẩn chọn theo hai bảng dưới đây theo
IEC 71-1 trang 25 và 27.
Danh mục điện áp chịu đựng tiêu chuẩn tần số công nghiệp, thời
gian dài (kV, giá trị hiệu dụng) (IEC 71-1 trang 25).
10 20 28 38 50 70 95 140
185 230 275 325 360 395 460 510
570 630 680
Danh mục điện áp chịu xung sét tiêu chuẩn (kV giá trị đỉnh) (IEC
71-1 trang 27).
20 40 60 75 95 125 145 170
250 325 450 550 650 750 850 950
1050 1175 1300 1425 1550 1675 1800 1950
2100 2250 2400
Chúng ta chọn mức cách điện tiêu chuẩn tương ưng với điện áp cực
đại, um của thiết bị theo hai cấp:
Cấp I: Trên 1 KV đến 245 KV
Cấp II: Trên 245 KV
Chỉ cần có hai giá trị điện áp chịu đựng tiêu chuẩn uw để xác định
mức cách điện tiêu chuẩn.
- Đối với thiết bị thuộc cấp I: Điện áp chịu xung sét tiêu chuẩn và
điện áp chịu đựng tần số công nghiệp thời gian ngắn.
- Đối với thiết bị thuộc cấp II: Điện áp chịu xung đóng cắt tiêu
chuẩn, và điện áp chịu xung sét tiêu chuẩn IEC 71-1 trang 29.
- Đối với cách điện ngoài, đối với thiết bị có điện áp cực đại um
trong cấp I, thay cho điện áp chịu đựng tần số công nghiệp thời
gian ngắn, chúng ta chọn điện áp chịu xung đóng cắt tiêu chuẩn,
vì lí do kinh tế.
Dưới đây là mức cách điện tiêu chuẩn theo IEC 71-1.

148
 Bảng 1: Mức cách điện tiêu chuẩn dùng cho dải điện áp cấp I
(1 KV < um  245 KV IEC 71-1)
Điện áp cực đại Điện áp chịu đựng tần số Điện áp chịu xung
của thiết bị, Um công nghiệp tiêu chuẩn, thời sét tiêu chuẩn KV
KV (giá trị hiệu gian ngắn KV(giá trị hiệu (giá trị đỉnh)
dụng) dụng)
3,6
7,2 10 20; 40
12 20 40; 60
17,5 28 60; 75; 95
24 38 76; 95
36 50 95; 125; 145
52 70 145;170
72,5 95 250
123 140 325
145 (185); 230 450; 550
170 (185); 230; 275 450; 550; 650
245 (230); 275; 325 550; 650; 750
(275); (325); 360; 395 (650); (750); 850;
460 950;1050

Chú ý: Việc chọn mức cách điện trong trường hợp có nhiều giá trị
cho trong bảng tùy thuộc vào mức độ nguy hiểm của quá điện áp và tùy
thuộc vào tính chất của hệ thống. Nếu giá trị trong ngoặc đơn được chọn
nhưng không đủ so với điện áp chịu đựng cần có giữa pha và pha, thì cần
phải làm thêm thí nghiệm giữa pha và pha.
Bảng 2: Mức cách điện tiêu chuẩn dùng cho dải điện áp cấp II
(um > 245 KV IEC 71-1)
Điện áp chịu xung đóng cắt tiêu chuẩn
Điện áp cực Điện áp chịu
đại của thiết Pha với pha đựng sét tiêu
Cách điện Pha so với
bị Um (giá trị dọc kV (giá đất kV (giá (tỉ số trị số chuẩn kV
hiệu dụng) đỉnh pha so (giá trị đỉnh)
trị đỉnh) trị đỉnh)
với đất)

149
 850
750 750 1.5
950
300
950
750 850 1.5
1050
950
850 850 1.5
1050
362
1050
850 950 1.5
1175
1050
850 850 1.6
1175
1175
420 950 950 1.5
1300
1300
950 1050 1.5
1425
1175
950 950 1.7
1300
1300
525 950 1050 1.6
1425
1425
950 1175 1.5
1550
1675
1175 1300 1.7
1800
1800
765 1175 1425 1.7
1950
1950
1175 1550 1.6
2100
Chú thích:
Cách điện dọc: Là hình thể cách điện gồm có hai đầu cực pha và
một đầu cực đất, các đầu cực trên cùng một pha trong hệ thống ba pha
được tạm thời tách ra thành hai phần được cấp năng lượng độc lập với
nhau, khí cụ điện đóng cắt đang ở trạng thái mở. Bốn đầu cực của hai pha
kia được tháo ra hoặc tiếp đất.

150
 CÂU HỎI ÔN TẬP
1) Tiếp xúc điện là gì, phân loại các tiếp xúc?
2) Các yêu cầu kỹ thuật cơ bản đối với tiếp điểm?
3) Điện trở tiếp xúc có ảnh hưởng như thế nào trong quá trình đóng cắt
tiếp điểm?
4) Lực ép tiếp xúc có ảnh hưởng như thế nào trong quá trình làm việc
của tiếp điểm?
5) Sử dụng lực ép tiếp điểm với các kiểu tiếp xúc có gì khác nhau?
6) Dòng hàn dính và các điện áp mềm, điện áp nóng chảy có ảnh hưởng
như thế nào với hoạt động của tiếp xúc? Các giá trị của hiện tượng này
có ứng dụng gì khác trong kỹ thuật không?
7) Quá trình đóng, cắt mạch điện với các loại nguồn AC và DC hiện
tượng dòng đi qua tiếp điểm và áp đặt trên tiếp điểm có gì khác biệt?
8) Quá trình đóng, cắt mạch điện với các loại tải R, RL, RLC hiện
tượng dòng đi qua tiếp điểm và áp đặt trên tiếp điểm có gì khác biệt?
9) Thế nào là đóng và ngắt mạch không thành công?
10) Độ bền điện của vật liệu cách điện giữa hai tiếp điểm tiếp xúc có ảnh
hưởng gì đến quá trình làm việc của tiếp xúc?

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] TAEB И. C.
ЭЛЕКТРИЧЕСКИЕ AППAРТЫ
Oбщая теория. ΜΟСКВА “ЭНЕРГИЯ” 1977
[2] TS. Hồ Xuân Thanh – ThS. Phạm Xuân Hổ
GIÁO TRÌNH KHÍ CỤ ĐIỆN (Lý thuyết cơ sở – Câu hỏi kiểm tra –
Bài tập). Nxb. ĐHQG - Tp.HCM, 2010
[3] Allan Greenwood
ELECTRICAL TRANSIENTS IN POWER SYSTEMS
Second edition. John Wiley & Sons, Inc. 1991
[4] Donald G. Fink and H. Wayne Beaty,
STANDARD HANDBOOK FOR ELECTRICAL ENGINEERS,
Eleventh Edition, McGraw-Hill, New York, 1978
[5] Lou van der Sluis

151
 TRANSIENTS IN POWER SYSTEMS. (Copyright 2001 John
Wiley & Sons LtdI). Delft University of Technology The
Netherlands
[6] ABB SWITCHGEAR MANUAL
11th Edition 2006 pp.477 - 451

BÀI TẬP CHƯƠNG III

BÀI TẬP 1
Cho một mạch điện một chiều, điện áp nguồn u0, phụ tải R và L.
Trong mạch điện luôn luôn tồn tại điện dung rò, dọc trên đường dây và
giữa các vòng dây của cuộn dây. Giá trị của tất cả các điện dung rò được
quy đổi thành một giá trị, ký hiệu C0. Trên sơ đồ mạch điện, C0 được mắc
song song với phụ tải LR.
Hãy tính quá điện áp khi cắt mạch.

Giải
Sơ đồ mạch điện có thể thấy trên hình bên.
Giả thiết sự cắt mạch được thực hiện nhanh bằng máy cắt và không
có hồ quang giữa hai cực A-B của máy cắt.
Ký hiệu u1 là điện áp trên tụ điện C0 và i1 là dòng điện chảy qua tụ.
Khi mạch còn đóng thì tụ C0 được tích điện đến điện áp u0 và dòng
điện i1 = 0, qua phụ tải có dòng điện
u0 u0
Ta có dòng điện I 0  ; Im 
R  2 f0 .L 
2
 R2

Khi cắt mạch, dòng điện i2 = 0 và dòng điện i chảy trong L-R-C0
có giá trị bằng (-I0), tụ điện phóng điện và trên phụ tải cóp quá điện áp.
Giá trị của quá điện áp càng lớn khi giá trị của C0 càng nhỏ và khi giá trị
152
L càng lớn. Quá điện áp có thể xác định từ hiện tượng năng lượng điện từ
chuyển đổi thành năng lượng tĩnh điện:

L 1
LI 0  I 0u12 ; u1  I 0
1 2 1 ; f0  (1BT)
2 2 C0 2 LC

  
Kimp  sin        exp    .sin    
 T 
Sau đây, chúng ta mô phỏng sự cắt mạch bằng Matlab để khảo sát
quá điện áp sau khi cắt mạch.

Hình 1BT
Hình 1BT cho thấy sơ đồ mạch điện mô phỏng
Nguồn điện DC 550 V
Phụ tải L-R: L = 0,1 H, R = 10 Ω, điện dung rò C = 10 μF
Máy cắt MC có trạng thái ban đầu là đóng (1), cắt mạch ở thời điểm
t = 0,2 s
Đo lường: Đo dòng điện và điện áp phụ tải
Kết quả mô phỏng:
Hình 2BT cho thấy điện áp phụ tải sau khi cắt mạch dao động tắt
dần và ổn định ở giá trị ban đầu là 550 V. Giá trị đỉnh lớn nhất của điện
áp 5500 V. Có thể tính giá trị này theo biểu thức (1BT) đã dẫn phần trên:

153
 Hình 2BT

L 0,1 H 
U1  I 0  55  A   5500V
C 105  F 

Hình 3BT cho thấy dòng điện phụ tải.

Hình 3BT
Giá trị ban đầu của dòng điện I0 = 55 A. Sau khi mạch bị cắt, do
ảnh hưởng của điện áp, dòng điện vẫn còn tiếp tục chạy và dao động tắt
dần về giá trị không.
BÀI TẬP 2
Cho một mạch điện một chiều u0 = 240 V, R =10 , L = 1,5 H.
Hãy xác định giá trị của tụ điện măc song song với phụ tải, để hạn
chế quá điện áp trên phụ tải không quá 5U0 khi cắt mạch.
Giải
154
 Hình 4BT
Từ biểu thức (1BT) đã dẫn ở bài tập 1, có thể tính giá trị của C:
I 02 242
C 2
L 2
1, 5  600.106  600 F
U 1
1200

Khảo sát điện áp U1 bằng Matlab. Sơ đồ mạch điện mô phỏng

giống như trên Hình 1BT.
Kết quả mô phỏng: Hình 4BT. cho thấy điện áp trên phụ tải sau khi
cắt mạch. Điện áp cũng dao động nhưng với tần số dao động rất nhỏ.
Chú ý: Tụ điện C = 600 μF là tụ lớn. Giá trị L = 1,5 H cho trong đề
bài là lớn, có thể điều chỉnh giá trị L trong phạm vi từ 0,08 H đến 0,45 H,
phù hợp với thực tế hơn.
BÀI TẬP 3
Hãy khảo sát dòng điện khi cắt mạch một cuộn cảm L làm việc với điện
áp một chiều U0, có tụ điện C0 nối song song, và hãy khảo sát quá điện áp.
.
Giải:

Sơ đồ mạch điện có thể thấy trên hình trên:

155
 Phương trình mạch vòng sau khi cắt mạch:
di 1
dt C0 
0  Ri  L  idt (1)

Biến đổi Laplace:

1
0  RI  s   LpI  s   LI (0)  I s
C0 s

u0
Trước khi cắt mạch, dòng điện bằng: I (0) 
R
Sau khi sắp xếp, có phương trình sau đây:

R 1  u0
0 s  I s 
L LC0 s  R

R 1
Đặt : b  ; 2 
2L LC0

 2  u0
0   2b  s   I s 
 s  R

s 2  2bs   2 u0
0 I s 
s R
u0 s
Và I ( s ) 
R s  2bs   2
2

(2)
Biến đổi: s2 + 2bs + 2 = (s +b )2 + 2 – b2 = (s + b)2 + a2
Với a2 = 2 – b2, có được:
u0 s
I s  (3)
R ( s  b) 2  a 2
Biến đổi ngược Laplace, có được:
u0 b.t  b 
i(t )  e  cos at  sin a.t  (4)
R  a 
Nhận xét: Dòng điện có tính chất dao động tắt dần.
Điện áp trên phụ tải:
156
 1 u  b 
uc 
C  idt  0  e b.t  cos  .t  sin  .t dt
RC  a 
(5)

Thực hiện phép tích phân bằng Matlab:

>> syms a b t
>> u = exp(-b*t)*(cos(a*t)-b/a*sin(a*t));
>> int(u)
ans =
sin(a*t)/(a*exp(b*t))
Kết quả của tích phân:
u0  1  uo
uc   sin(at ) exp  bt   sin at  exp  bt  (V) (6)
RC O  a  aRC O
Trong đó:
 1 R2   1  R 1
a     b  
 LCO 4L   s 
2
2L  s 
và
1 1
Trong trường hợp R<<0, thì a    
LCO s
uo
Và u c  sin(t ) exp  bt  (V) (7)
RC O

Sau khi cắt mạch điện một thời gian t1  thì điện áp có giá trị
2
u0
exp  bt  , gần bằng với giá trị trong bài tập 1.
L
bằng
R CO

u0 L L
Gọi U Max   u0 2
R CO R C0

Giá trị của C0 cỡ từ 10-6 F đến 10-9 F, vì vậy

Umax >> u0. Từ đó uC gọi là quá điện áp.
Hiển thị dòng điện phương trình (4) và quá điện áp phương trình
(7):

157
 Có thể viết một script file trong Matlab dùng để vẽ đồ thị của dòng
điện và quá điện áp với bất kỳ giá trị nào của các thông số mạch điện, u0,
R, L, C0.
Ví dụ: Với các thông số trong mạch điện ở BT1: u0 = 550 V, R =
10 Ω, L = 0,1 H, C0 = 10 μF, ta có thể hiển thị dòng điện và quá điện áp
bằng script file được viết như sau:
%script file BT3
t=[0:0.0001:0.2];
a=0:0.1:1e6;
b=0:0.1:1e6;
I=1:0.1:1e4;
U=1:0.1:1e4;
a=input('frequency a=');
b=input('subfrequency b=');
I=input('current I=');
U=input('overvoltage U=');
i=I*(cos(a*t)-b/a*sin(a*t))./exp(b*t);
u_C=U*sin(a*t)./exp(b*t);
plot(t,i,t,u_C),gtext('i'),gtext('u_C'),grid
Để vẽ đồ thị của dòng điện I và điện áp trên phụ tải uC, trong cửa
sổ Matlab, ta viết lệnh BT3 (tên gọi của script file), từ đó xuất hiện lần
lượt sau mỗi lần enter các dòng để ghi các giá trị tương ứng đã được tính
sẵn.
>> BT3
frequency a=998.75
subfrequency b=50
current I=55
overvoltage U=5500
Sau enter sẽ xuất hiện đồ thị như thấy trên Hình 5.BT:

158
 Hình 5BT. Đồ thị dòng điện áp uc và dòng điện i
Trên Hình 5BT, đồ thị uC được hiển thị rõ, nhưng đồ thị dòng điện i
thì không rõ, vì giá trị của dòng điện chỉ bằng 55 A, quá nhỏ so với giá trị
của thang đo 0, 500, 1000, 2000, 4000, 6000. Có thể hiển thị dòng điện i
rõ hơn trên Hình 6BT:

Hình 6BT

159
BÀI TẬP 4
Cho một mạch điện LC,
dòng điện I = Imsint. Hãy tính
điện áp phục hồi khi cắt dòng
điện. Cho biết: L = 0,00954 H;
C = 0,015 μF, U = 132 kV.
Giải
Giả thiết rằng Imsint  Im.t, vì chỉ xét điện áp phục hồi trong thời
gian rất ngắn, tính bằng micro giây, giá trị t rất nhỏ thì sint  t.
Điện áp phục hồi xuất hiện trên máy cắt, giữa hai cực A và B, bằng
với điện áp rơi trên tụ C. Có thể viết:
Uc(s) = I(s).Z(s)
1
I  s   laplace( I mt )  I m
s2
Ls 1 s
Z s  
1  LCs 2
C s  02
2

1
Ở đó:  0  (1/s2)
LC
I m 1 s I 1 s I 
uc  s   . 2. 2  m  m F1  s  F2  s 
C s s  0 2
C s s  0
2 2
C

Nhận thấy rằng:

1
F1  s   và f1(t) = 1
s
1 1
F2  s   và f 2 (t )  sin 0t
s 2 2
0
0
Ứng dụng phép tích chập:
I m
t

uc (t ) 
C0  1(t ).sin  (t   )d
0
0

1
Tạm thời thế : b  0  , c = t, và t = :
LC0

160
 >> syms b c t
>> int(sin(b*(c-t)),0,c)
ans = -(-1+cos(b*c))/b
Kết quả: Điện áp phục hồi:

Hình 7BT
I m 1  cos ot  I 
uc  t    m 1  cos ot    I m L 1  cos ot 
Co o C
1
LC
Do: I m L  U m ;  uc  t   U m 1  cos ot 
Ở đó: Um giá trị đỉnh của điện áp pha trong hệ thống điện ba pha.
Trên Hình 7BT có thể thấy đỉnh sóng đầu tiên của điện áp uC. Giá trị
đỉnh bằng 354 kV, bằng 1.9 lần giá trị đỉnh định mức 132 2  186 kV
BÀI TẬP 5
Hãy tính điện áp phục hồi khi cắt dòng điện i(t) = Im.sint trong
trường hợp có tính đến điện trở của cuộn dây.
Giải
Sơ đồ mạch điện ở hình
bên.
Điện áp phục hồi:
uc(s) = I(s) Z(s)
Z(p) là tổng trở kháng
nhìn từ máy cắt MC
161
 1
 R  Ls  s  2 s  2
Z s  Cs  
R  Ls 
1 C s  2Cs  
2
2

 
C  s     02 
2


Cs
R 1
Trong đó:   (1/s);  2  (1/s2);
2L LC
 1 R2 
 02   2   2    2  (1/s2)
 LC 4 L 

I  s  m
s  2
2

Im  s  2
uc  s   I  s  .Z  s   .
C s    s     02
2 2 2

Im
uc  s   F1 ( s ).F2 ( s )
C
Tạm thời thay thế ω = a, ω0 = b, α = d, F1(s) = A, F2(s) = B, và tìm
nghịch đảo laplace trong Matlab như sau:
>> syms t s a b c d A B
>> A=a/(s^2+a^2);
>> B=(s+2*d)/((s+d)^2+b^2);
>> ilaplace(A*B)
ans =
(a*(((cos(a*t) - sin(a*t)*i)*(a^3*i - a*b^2*i + 3*a*d^2*i + 2*b^2*d
+ 2*d^3)*i)/(2*a) - ((cos(a*t) + sin(a*t)*i)*(- a^3*i + a*b^2*i -
3*a*d^2*i + 2*b^2*d + 2*d^3)*i)/(2*a)))/((a^2 - 2*a*b + b^2 +
d^2)*(a^2 + 2*a*b + b^2 + d^2)) + (a*(cosh(b*t*i) + (sinh(b*t*i)*(d
- (2*a^2*d - 4*b^2*d + 4*d^3)/(a^2 - b^2 + 3*d^2))*i)/b)*(a^2 - b^2
+ 3*d^2))/(exp(d*t)*(a^2 - 2*a*b + b^2 + d^2)*(a^2 + 2*a*b + b^2 +
d^2));
Rút gọn:
>> simplify(ans)
ans =
(2*d^3*sin(a*t) - a^3*cos(a*t) + a*b^2*cos(a*t) - 3*a*d^2*cos(a*t)
+ 2*b^2*d*sin(a*t))/(a^4 - 2*a^2*b^2 + 2*a^2*d^2 + b^4 +
162
2*b^2*d^2 + d^4) + (a*(cos(d*t*i) + sin(d*t*i)*i)*(cos(b*t) -
(sin(b*t)*(d - (2*a^2*d - 4*b^2*d + 4*d^3)/(a^2 - b^2 +
3*d^2)))/b)*(a^2 - b^2 + 3*d^2))/((a^2 - 2*a*b + b^2 + d^2)*(a^2 +
2*a*b + b^2 + d^2))
Trong đáp số trên có thành phần sau đây có thể rút gọn thêm nữa:
(cos(d*t*i) + sin(d*t*i)*i)
>> simplify((cos(d*t*i)+sin(d*t*i)*i))
ans = 1/exp(d*t)
Đáp số sẽ là:
Ans = (2*d^3*sin(a*t) - a^3*cos(a*t) + a*b^2*cos(a*t) -
3*a*d^2*cos(a*t) + 2*b^2*d*sin(a*t))/(a^4 - 2*a^2*b^2 +
2*a^2*d^2 + b^4 + 2*b^2*d^2 + d^4) +(a/exp(d*t)*(cos(b*t) -
(sin(b*t)*(d - (2*a^2*d - 4*b^2*d + 4*d^3)/(a^2 - b^2 +
3*d^2)))/b)*(a^2 - b^2 + 3*d^2))/((a^2 - 2*a*b + b^2 + d^2)*(a^2 +
2*a*b + b^2 + d^2));
Có thể rút gọn hơn nữa để có đáp số dễ hiểu bằng một số giả thiết
như sau:
Điều kiện thực tế cho phép giả thiết như sau: a << b; d^2 << b^2,
R2 1
tức là ω << ω0 = 1 , α2 << ω02 : 2
<< .
LC 4L LC
Vậy a, d có thể bỏ qua bên cạnh b, và a2, a4, d2, d4 càng có thể bỏ
qua bên cạnh b2, b4. Sau nhiều lần rút gọn, có đáp số cuối cùng như sau:
Điện áp phục hồi trong trường hợp có tính đến điện trở là:
  
uc  t   U m  cos t  sin t  exp( t ) cos O t  (2BT)
  
Um là giá trị đỉnh của điện áp pha trong hệ thống điện ba pha.
Tần số dao động của điện áp phục hồi:

 1 1 R2
f0  0   (1/s)
2 2 LC 4 L2
T 1 
Điện áp phục hồi có giá trị cực đại ở thời điểm: t   
2 2 f0 0
Tốc độ tăng trung bình của điện áp phục hồi:

163
 duc 2 2.U pha
 4 f0U m  (V/s) (3BT)
dt trb  LC
Upha (V); L (H); C (F)
Tốc độ tăng của quá điện áp, theo (3BT):

duc 2 2.U pha

 4 f0U m 
dt trb  LC
duC 39526 kV kV
 4. .108  2, 72
dt trb 2 s s
Trở lại biểu thức (2BT), trong trường hợp ω << ω0, thì có thể xem
ω ~ 0 đối với ω0, khi đó cos(ωt) = 1 và sin(ωt) = 0, từ đó (2BT) có thể rút
gọn thành:
uc(t) = Um [1 – exp(αt)cos(ω0t)] (4BT)
Ví dụ: Điện áp lưới ba pha
132 kV, R = 10 Ω, L = 8 mH,
C = 0,08 μF
Um = 108 kV
α = R/(2L) = 628 (1/s)
ω0 = 1 = 39526 (1/s)
LC
Hình 8BT cho thấy sóng đầu tiên trong thời gian 100 μs của điện áp uC

164
 Hình 8BT
Có thể tính gần đúng bằng đồ thị trình bày trên Hình 8BT: Sóng đạt
giá trị 210 kV trong thời gian 0,8.10_4 s, vậy tốc độ tăng bằng:
210  kV   kV 
 2, 62  
0,8.10 4
s  s 
Hình 9BT cho thấy quá điện áp trong ¼ chu kỳ của điện áp lưới.

Hình 9BT

165
 Chương IV
HỒ QUANG ĐIỆN

CHUẨN ĐẦU RA CHƯƠNG IV

Sau khi học chương này sinh viên cần đạt được:
 Hiểu được ý nghĩa hồ quang điện là gì. Sự phóng điện trong chất
khí và quá trình hình thành hồ quang điện. Đặc tính và quan hệ
điện áp hồ quang.
 Biết cách mô tả điện áp hồ quang bằng phương trình toán học.
Thể hiện toán học cho các điều kiện cháy, dập tắt, quá áp và năng
lượng hồ quang.
 Hiểu được các điều kiện phát sinh, cháy và dập tắt hồ quang điện,
các biện pháp dập tắt hồ quang điện một chiều.
 Hiểu được sự quá áp sinh ra khi dập tắt hồ quang và các biện
pháp hạn chế quá điện áp.
 Hiểu được hồ quang điện xoay chiều, điều kiện cháy và dập tắt
với các loại tải: thuần trở, thuần kháng và tải có tính cảm. Độ bền
điện và sự phục hồi điện áp.
 Biết các biện pháp dập tắt hồ quang và các trang bị trong buồng
dập hồ quang, cấu tạo chi tiết và nguyên lý, các chi tiết trong
buồng dập ứng với các phương pháp dập tắt hồ quang trong các
khí cụ điện.

NỘI DUNG CHƯƠNG IV

I. Khái quát về hồ quang điện
II. Hồ quang điện DC
III. Hồ quang điện AC
IV. Câu hỏi ôn tập và bài tập

167
I. KHAÙI QUAÙT
Hoà quang ñieän laø söï phoùng ñieän maïnh vaø duy trì trong chaát khí,
noù ñaït giaù trò doøng ñieän töông ñoái lôùn vaø ñieän aùp rôi treân thaân hoà
quang töông ñoái nhoû.
Ñaëc ñieåm phoùng ñieän treân hoà quang cuõng phaûi tuaân thuû nhöõng
nguyeân taéc cô baûn cuûa söï phoùng ñieän; ñieàu kieän laø ñieän aùp, cöôøng ñoä
ñieän tröôøng ñuû lôùn vaø moâi tröôøng coù ñuû haït daãn ñieän.
1. Ñaëc tính phoùng
ñieän trong chaát khí
Söï phoùng ñieän
trong chaát khí laø söï
phoùng ñieän giöõa caùc
ñieän cöïc khi ñieän aùp
ñạt tôùi moät giaù trò nhaát
ñònh. Quan saùt söï
phoùng ñieän giöõa doøng
ñieän phoùng vaø ñieän aùp
giöõa hai ñieän cöïc vôùi
moät khoaûng caùch nhaát
ñònh chuùng ta thaáy: Hình 4.1
- ÔÛ ñoaïn OA töông öùng vôùi söï phoùng ñieän duy trì do caùc haït
mang ñieän gaây ra töø söï ion hóa töï nhieân.
- Ñoaïn AB coù söï phaùt sinh caùc ion hoùa do söï va ñaäp trong quaù
trình di chuyeån cuûa caùc ion.
- Ñoaïn BC töông öùng vôùi söï phoùng ñieän choïc thuûng trong moâi
tröôøng khí khi coâng suaát nguoàn ñuû lôùn, doøng ñieän ñaït vaøi mA. Söï choïc
thuûng baây giôø laø söï phoùng ñieän laïnh.
- Ñoaïn CD töông öùng vôùi söï taêng leân cuûa doøng ñieän vôùi ñieän aùp
bieán ñoåi ñoâi chuùt thöôøng phaùt sinh keøm vôùi söï phoùng ñieän laø caùc tia
saùng nhö tia löûa, goïi laø tia löûa ñieän (tia löûa ñieän maät ñoä doøng nhoû, ñieän
aùp treân hai ñieän cöïc raát cao, khoaûng vaøi traêm Volt).

168
 - Taïi ñieåm D söï phoùng ñieän maïnh khoaûng 0,1 A vaø ñieän aùp suït
theo doøng ñieän phoùng moät caùch nhanh choùng, ñoù laø quaù trình hình
thaønh söï phoùng ñieän hoà quang.
(maät ñoä doøng lôùn, Uh nhoû khoaûng vaøi chuïc Volt).
2. Quaù trình ion hoùa vaø khöû ion hoùa trong chaát khí
a. Ion hoùa: laø quaù trình sinh ra caùc haït mang ñieän, coù theå do
nhieàu nguyeân nhaân nhö:
- Söï ion hoùa töï do: do taùc ñoäng cuûa caùc tia töï nhieân nhö tia vuõ
truï, tia maët trôøi,… vaø coù maät ñoä raát nhoû khoâng ñaùng keå.
- Söï phaùt xaï quang: ôû moät vaøi vaät lieäu döôùi taùc duïng cuûa caùc tia
saùng coù böôùc soùng phuø hôïp seõ phaùt xaï electron töï do vôùi maät ñoä khaù
lôùn.
- Söï phaùt xaï electron do ñieän tröôøng ngoaøi: Khi ñaët leân caùc ñieän
cöïc moät ñieän tröôøng ñuû lôùn, caùc ñiện cöïc coù söï phaùt xaï maïnh caùc
electron. Ñaëc tröng ñoái vôùi kim loaïi laø phaùt xaï ñieän töû ñieän cöïc chæ
xaûy ra khi ñieän tröôøng beân ngoaøi E > 3.10 7 V/m.
- Söï phaùt xaï nhieät: Caùc electron phaùt xaï do ñöôïc cung caáp theâm
nhieät lưôïng töø caùc nguoàn nhieät. Hieän töôïng phaùt xaï naøy keøm theo noù
laø ñieän cöïc phaûi ñöôïc ñoát noùng, cöôøng ñoä phaùt xaï loaïi naøy taêng leân
theo nhieät ñoä.
- Söï ion hoùa do va ñaäp: Do khi di chuyeån döôùi ñieän tröôøng, caùc
haït mang ñieän chuyeån ñoäng coù gia toác. Do ñoù, ñoäng naêng taêng daàn vaø
khi va chaïm seõ truyeàn naêng löôïng naøy cho caùc phaàn töû trung hoøa laøm
phaùt sinh ra nhieàu hôn caùc ñieän tích môùi nhö caùc electron vaø caùc ion
döông.
b. Khöû ion: laø quaù trình trung hoaø caùc haït mang ñieän.
- Khöû do söï keát hôïp töï nhieân: Caùc haït mang ñieän tích traùi daáu
huùt nhau vaø trôû thaønh phaàn töû trung hòa khi va chaïm.
- Khöû do söï trung hòa ñieän tích: Khi caùc ion di chuyeån tôùi caùc
ñieän cöïc traùi daáu vôùi noù, söï trung hòa ñieän tích vôùi ñieän cöïc thaønh laäp.
- Khöû do söï khueách taùn: Caùc ñieän töû töø vuøng coù maät ñoä ñieän tích
cao di chuyeån sang vuøng coù maät ñoä ñieän tích thaáp. Ñieàu naøy ñoàng
169
nghóa vôùi söï laøm giaûm soá löôïng caùc phaàn töû mang ñieän cuûa khoâng gian
coù maät ñoä ñieän tích cao.
3. Quaù trình hình thaønh vaø ñaëc ñieåm cuûa hoà quang
a. Ñối vôùi tieáp ñieåm coù doøng nhoû
Ban ñaàu khoaûng caùch tieáp ñieåm raát beù, do ñoù ñieän tröôøng ñaët leân
ñieän cöïc raát cao. Neáu ñaït E > 3.107 V/m daãn ñeán phaùt xaï electron töï
do. Khi maät ñoä electron phaùt xaï lôùn coù theå phaùt sinh hoà quang töø söï
phoùng ñieän.
b. Ñoái vôùi tieáp ñieåm coù doøng lôùn
Luùc môû tieáp ñieåm
löïc eùp tieáp ñieåm giaûm.
Tieát dieän tieáp xuùc thöïc teá
nhoû daàn daãn tôùi maät ñoä
doøng ñieän taêng cao,
khoaûng vaøi traêm A/mm2
Hình 4.2
Söï phaùt noùng do maät ñoä cao laøm kim loaïi taïi ñieåm tieáp xuùc chaûy
loûng thaønh gioït.
Khi caùc tieáp ñieåm tieáp tuïc rôøi xa nhau, gioït chaát loûng bò keùo caêng
thaønh caùc caàu chaát loûng. Nhieät ñoä tieáp xuùc caøng taêng cao daãn ñeán chaát
loûng kim loaïi boác hôi vaø quaù trình phaùt noùng raát nhanh gaây noå, cuøng
söï ion hoùa phaùt trieån nhanh do ñieän tröôøng lôùn daãn ñeán hình thaønh hoà
quang. Quaù trình naøy thöôøng keùo theo söï maøi moøn tieáp ñieåm.
c. Ñaëc ñieåm cuûa hoà quang ñieän
Hoà quang ñieän laø söï phoùng ñieän maïnh vaø duy trì trong chaát khí, noù
ñaït giaù trò doøng ñieän töông ñoái lôùn vaø ñieän aùp treân thaân hoà quang töông
ñoái nhoû. Coù theå neâu ra moät soá ñaëc ñieåm ñaëc bieät cuûa hoà quang laø:
 Giöõa hai ñieän cöïc hình thaønh luoàng saùng choùi loùa vaø coù phaân
bieät roõ raøng.
 Nhieät ñoä hoà quang raát cao 5.000  50.000 0K.
 Maät ñoä doøng raát lôùn töø 10  106 A/cm2.

170
4. Ñaëc tính cuûa hoà quang
a. Caùc thaønh phaàn
cuûa hoà quang
Söï phaân boá ñieän aùp
treân toaøn boä chieàu daøi hoà
quang khoâng ñeàu. Chieàu
daøi hoà quang coù theå phaân
thaønh ba ñoaïn:

H.4.3
- Veät cathode: chieám moät khoaûng caùch raát beù tính töø ñieän cöïc
cathode coù chieàu daøi l vaøo khoaûng 10-6 m vaø ñieän aùp rôi Uc vaøo
khoaûng (10  20) V vaø khoâng phuï thuoäc chieàu daøi hoà quang, ñieän tröôøng
ôû ñaây raát lôùn 107  108 V/m. Veät cathode coù theå laøm kim loaïi noùng chaûy,
veät saùng choùi loùa. Chuû yeáu nhieät ñoä sinh ra do söï va ñaäp giöõa e phaùt xaï
töø cathode vaø khoái ion döông di chuyeån veà ñieän cöïc naøy.
- Veät anode: coù ñoä daøi khoaûng 10-6 m coù ñieän aùp rôi Ua  Uc
khoaûng (10  20) V. Söï hình thaønh caùc veät anode laø do caùc ñieän tích e-
taäp trung veà quanh anode vaø e- giaûi phoùng nhieät löôïng cuûa mình tích
luõy trong quaù trình di chuyeån. Veät anode cuõng saùng choùi loùa nhö veät
cathode vaø nhieät ñoä ôû ñaây coøn cao hôn ôû cathode.
- Thaân hoà quang: Khoaûng saùng coøn laïi giöõa hai veät choùi saùng ôû
ñieän cöïc ñöôïc goïi laø thaân hoà quang. Thaân hoà quang coù ñieän tröôøng vaøo
khoaûng (1.000  5.000) V/m. Ñieän aùp thaân hoà quang laø phaàn coøn laïi
cuûa ñieän aùp hoà quang sau khi tröø ñi ñieän aùp rôi treân hai veät ñieän cöïc.
ÔÛ hoà quang ngaén, hai veät anode vaø cathode chieám gaàn heát ñieän
aùp vaø chieàu daøi hoà quang neân phaàn thaân hoà quang gaàn nhö khoâng coøn
phaân bieät roõ.
Hoà quang ngaén: Uh = Ua + Uc (Uth  0). Ñoái vôùi hoà quang
ngaén, caùc ñieàu kieän chaùy vaø daäp taét hoà quang ñöôïc xaùc ñònh chuû yeáu
bôûi caùc hieän töôïng xaûy ra ôû caùc ñieän cöïc.
ÔÛ hoà quang daøi, hai veät saùng choùi nhoû chieám ôû hai phía ñaàu ñieän
cöïc, coøn veät saùng keùo daøi giöõa hai veät choùi loùa goïi laø thaân hoà quang,
chieàu daøi thaân hoà quang chieám haàu heàt chieàu daøi hoà quang. Hoà quang
171
daøi Uh = Uth. Ñoái vôùi hoà quang daøi, caùc ñieàu kieän duy trì vaø daäp taét
hoà quang ñöôïc xaùc ñònh chuû yeáu do moâi tröôøng chaùy ôû thaân hoà quang.
Ngöôøi ta phaân bieät hoà quang ngaén, daøi phuï thuoäc vaøo ñieän aùp hoà
quang so vôùi ñieän aùp rôi treân caùc phaàn cuûa hoà quang hoaøn toaøn khoâng
do khoaûng caùch hình hoïc xaùc ñònh.
b. Ñaëc tính hoà quang

Hình 4.4
Ñaëc tính cuûa hoà quang U = f(i) coù moät soá ñaëc ñieåm sau:
- Toàn taïi giôùi haïn ñieän aùp maø ôû ñoù hoà quang baät chaùy xaùc ñònh
ñöôïc goïi laø Uc. Neáu nguoàn thaáp hôn Uc thì söï phoùng ñieän hoà quang
khoâng theå xaûy ra.
- Ñöôøng ñaëc tính cuûa hoà quang khoâng tuyeán tính, khoâng ñoàng
nhaát ôû hai chieàu taêng giaûm. ÔÛ chieàu giaûm, doøng qua hoà quang ñieän aùp
taêng trôû laïi, nhöng giôùi haïn ñieän aùp giöõa hai ñieän cöïc khi hoà quang taét
thaáp hôn giôùi haïn chaùy goïi laø Ut.
- Ñaëc tính hoà quang phuï thuoäc vaøo khoaûng caùch giöõa hai ñieän
cöïc, khi khoaûng caùch taêng, ñöôøng ñaëc tính taêng cao toàn taïi Uc vaø Ut
cao hôn.
- Ñaëc tính hoà quang coøn phuï thuoâïc ñaëc tính moâi tröôøng vaät lyù
giöõa hai ñieän cöïc: Khi cöôøng ñoä khöû ion caøng maïnh thì ñöôøng ñaëc tính
caøng naâng cao hôn.
5. Quan heä ñieän aùp cuûa hoà quang
Quan heä ñieän aùp hoà quang aûnh höôûng bôûi nhieàu yeáu toá nhö doøng
ñieän, chieàu daøi hoà quang, vaät lieäu laøm tieáp ñieåm vaø moâi tröôøng chaùy
cuûa hoà quang. Taát caû quan heä naøy ñöôïc bieåu dieãn qua heä thöùc Ayrton:
172
 Uhq = A + Bl + (C + Dl)/ iaT
Trong ñoù: A, B, C, D laø nhöõng heä soá phuï thuoäc vaøo vaät lieäu tieáp ñieåm
B, D coøn phuï thuoäc vaøo moâi tröôøng chaùy
a: heä soá nhieät vaø T: nhieät ñoä 0K
Ta coù theå xem xeùt moät vaøi giaù trò A, B, C, D cuûa moät soá vaät lieäu
moâi truôøng chaùy khoâng khí töï nhieân.
Vaät lieäu A (V) B (V/cm) C (VA) D (VA/m)
Graphit 38,8 20,7 11,6 10,34
Cu 21,4 30 10,7 15,2
Ag 14,2 36 11,4 19
Au 20,82 4,62 12,17 20,97
Ni 17,14 3,89 12,17 17,48
Fe 15,73 2,52 9,44 15,02
Platin (Pt) 24,29 4,8 9,44 20,33

- Khi chieàu daøi l  0, luùc ñoù ta coù theå tính:

Uhoà quang = A + C/ in
Vôùi n = aT; n = 0,45  0,72; nCu = 0,67
- Khi chieàu daøi l = const
Ñaët: A + Bl = A’
C + Dl = C’
Uhoà quang = A’+ C’/ in
- Khi I > 20 A; in  Do ñoù: [(C + Dl) / in]  0
Uhoà quang = A + Bl
Thí duï:
Vôùi Graphit coù n = 0,72; doøng I = 1 A. Hoà quang ngaén vôùi l = 2 mm.
Ta coù: Uhoà quang = 38,8+(20,7. 0,2) + {[11,6+(10,34. 0,2)] / 10,72} = 56 V
Nhöng neáu doøng I lôùn: Uhoà quang = 38,8 + 20,7.0,2 = 42 V
173
II. HOÀ QUANG ÑIEÄN DC
1. Ñieàu kieän chaùy vaø daäp taét cuûa hoà quang.
Xeùt hoà quang sinh ra
vaø bò daäp taét trong tieáp
ñieåm nhö maïch ñieän sau
vôùi nguoàn ñieän DC.

Hình 4.5
Phöông trình caân baèng ñieän aùp coù daïng nhö sau:
u = iR + Ldi/dt + uh
Khi hoà quang chaùy oån ñònh: di/dt = 0
Phöông trình coù daïng: u = iR+ uh
Töø caùc phöông trình treân, ta xaây döïng ñoà thò ñieån hình maïch ñieän
hoà quang.
Ñöôøng 1: u = f(i) = const
Ñöôøng 2: u = f(i) = u - iR
Ñöôøng 3: uh = f(i)
Vuøng gaïch cheùo laø
vuøng di/dt
Daáu (+) vuøng di/dt > 0
Daáu (–) vuøng di/dt < 0
Hai ñöôøng 2, 3 coù theå
khoâng giao nhau, tieáp xuùc
nhau tại C hay giao caét
Hình 4.6a
nhau taïi hai ñieåm A, B.
a) Khi hoà quang chaùy oån ñònh di/dt = 0; hai ñöôøng 2 vaø 3 caét
nhau taïi hai ñieåm A, B.
Xeùt taïi ñieåm A:
- Neáu iA bieán thieân moät löôïng +i  Ldi/dt > 0 laøm cho doøng
ñieän trong maïch hoà quang taêng töø iA  iB.
174
 - Neáu iA giaûm moät löôïng -i seõ daãn tôùi di/dt < 0 laøm cho doøng
ñieän trong maïch caøng giaûm hôn vaø giaûm veà 0, ñoàng thôøi uh > u – iR.
Töø nhaän xeùt treân ta thaáy A laø ñieåm chaùy khoâng oån ñònh cuûa hoà
quang vaø ñieàu kieän taét cuûa hoà quang laø i giaûm veà 0 vaø u – iR  uh
Xeùt taïi ñieåm B:
 Neáu iB taêng moät löôïng +i  Ldi/dt < 0 laøm doøng giaûm trôû laïi iB
 Neáu iB giaûm moät löôïng - i seõ daãn tôùi Ldi/dt > 0 laøm doøng I taêng
trôû laïi iB
Töø nhaän xeùt treân, ta thaáy ñieåm B laø ñieåm chaùy oån ñònh cuûa hoà
quang.
Do ñoù, ñieàu kieän chaùy oån ñònh cuûa hoà quang laø hai ñöôøng 2, 3
phaûi caét nhau vaø chæ coù ñieåm B laø chaùy oån ñònh maø thoâi.
b) Khi hoà quang
U
chaùy oån ñònh di/dt = 0;
vaø hai ñöôøng 2, 3 tieáp
xuùc nhau taïi ñieåm C. U=f(i)
3
Xeùt taïi ñieåm C U=conts
1
(hai ñöôøng 2, 3 tieáp xuùc
nhau, 2 vuøng Ldi/dt ñeàu C
coù giaù trò aâm vì uh > u U=f(i) l tôùi haïn

– IR):
iR UHQ > U-IR
- Neáu vì lyù do naøo 2 U- IR
i
ñoù maø iC taêng moät
iC
löôïng +i Ldi/dt < 0
seõ laøm doøng i giaûm veà
Hình 4.6b
giaù trò iC cuûa hoà quang.
- Neáu vì lyù do naøo ñoù maø iC giaûm moät löôïng -i  Ldi/dt < 0 laïi
laøm giaûm doøng i veà 0 vaø hoà quang bò taét.
Töø nhaän xeùt treân, ta thaáy ñieåm C goïi laø ñieåm tôùi haïn. Taïi ñaây,
neáu ñöôøng 3 thay ñoåi haï xuoáng caét ñöôøng 2 seõ duy trì hoà quang oån
ñònh taïi B vaø neáu laøm cho ñöôøng 3 naâng leân khoâng tieáp xuùc nöõa seõ
khoâng theå sinh ra hoà quang ñöôïc vì uh > u – iR.

175
 Vaäy u – iR  uh laø ñieàu kieän taét cuûa hoà quang (Ñieàu naøy ñoàng
nghóa vôùi vieäc laøm giaûm doøng i  0 trong ñieàu kieän ñaït tôùi cheá ñoä tôùi
haïn vaø ñieåm tôùi haïn).
Toùm laïi:
Vôùi maïch chæ coù R: Ñieàu kieän ñeå taét hoà quang uhoà quang = u0
ñieän aùp nguoàn (Vôùi uhoà quang ñöôïc tính bôûi coâng thöùc quan heä ñieän aùp
hoà quang).
Do vaäy, ta coù theå tính ñöôïc chieàu daøi tôùi haïn coù theå daäp taét hoà
quang nhö thí duï sau:
Thí duï:
Ñieän cöïc Cu coù A = 21,4 V, B = 30 V/cm, ñieän aùp nguoàn 240 V
thì chieàu daøi tôùi haïn lth caàn thieát ñeå daäp taét hoà quang vôùi doøng I lôùn laø:
A + Bl = u0
Do ñoù: lth = (240 - 21,4) / 30 = 7,3 cm
Khoaûng caùch naøy khaù lôùn neáu taïo bôûi hai tieáp ñieåm. Do vaäy, ñeå
giöõ khoaûng caùch naøy vöøa phaûi maø tieáp ñieåm naøy coù theå thöïc hieän
ñöôïc, thí duï nhö 2 cm thì phaûi taïo moâi tröôøng chaát khí coù tính khöû ion
cao vaø giaù trò B phaûi ñaït:
B  (240 - 21,4) / 2  110 V/cm
Vôùi maïch ñieän chæ coù R coù theå aùp duïng moät trong boán bieän phaùp
sau ñaây ñeå ñöa Uh ñaït tôùi cheá ñoä tôùi haïn maø daäp taét hoà quang.

176
 c) Khi ñieän aùp nguoàn
U
khoâng ñoåi, ñaëc tính hoà
quang khoâng ñoåi thì cheá ñoä
U = f(i)
tôùi haïn seõ ñaït ñöôïc khi noái 3 U = const

noái tieáp ñieän trôû vaøo maïch

hoà quang. Hoà quang bò daäp C

taét khi R noái tieáp ñaït giaù trò U = f(i)

tôùi haïn: Rth = tgth 2 U - IR

U - IR (tôùi haïn)
IC i

d) Khi R trong maïch

U
khoâng theå thay ñoåi vaø ñaëc
tính hoà quang khoâng thay
U = f(i)
ñoåi thì giaûm U  Uth seõ 3 1 U = coù HQ
ñaït cheá ñoä tôùi haïn laøm taét U = tôùi haïn HQ
hoà quang.
C
U = f(i)
e) Khi caùc tham soá
ñieän aùp nguoàn, R khoâng 2
U - IR
thay ñoåi ta coù theå ñaït cheá
i
ñoä tôùi haïn bôûi bieän phaùp iC

thay ñoåi ñaëc tính hoà quang

baèng caùch keùo daøi tôùi giaù
U
trò tôùi haïn.
f) Cuõng coù theå thay U = f(i) tôùi haïn
3
ñoåi ñaëc tính hoà quang baèng
U = const
caùch thay ñoåi moâi tröôøng
chaát khí chaùy giöõa hai ñieän C U = f(i) HQ taét
cöïc hoà quang baèng caùch
U = f(i)
ñöa vaøo caùc chaát khí coù
2
tính khöû ion cao. ic
U - iR
i
IR
C

Hình 4.7

177
 Buoàng daäp taét hoà quang thöôøng keát hôïp hai bieän phaùp keùo daøi l
vaø khöû ion.
Vôùi maïch ñieän coù R vaø L, khi doøng i daàn veà 0, iR = 0, coøn
Ldi/dt  0 thì ñieàu kieän daäp taét hoà quang:
Uh = U0 – Ldi/dt > U0
2. Hieän töôïng quaù ñieän aùp khi daäp taét hoà quang ñieän DC
Khi hoà quang taét,
doøng ñieän trong maïch giaûm
daàn veà giaù trò 0. Khi ñoù,
ñieän aùp coù xu höôùng taêng
leân tôùi giaù trò ñieän aùp
nguoàn, quaù trình naøy goïi laø
quaù trình phuïc hoài ñieän aùp.
Tuy nhieân, khi taêng töø Uh
ñeán U0 tuøy thuoäc vaøo toác ñoä
suy giaûm doøng ñieän vaø giaù
trò töï caûm L maø maïch coù
Hình 4.8
theå xảy ra quaù ñieän aùp:
Uh = U0 – Ldi/dt > U0
Ñieàu naøy coù nghóa laø ñieän aùp xuaát hieän treân hai ñieän cöïc hoà
quang lôùn hôn giaù trò ñieän aùp nguoàn
 Ñöôøng 1: Ñoà thò ñieän aùp hoà quang ñaët treân hai ñieän cöïc tieáp
ñieåm
 Ñöôøng 2: Ñoà thò doøng ñieän hoà quang
 Ñöôøng 3: Ñoà thò ñieän aùp ñaët leân phuï taûi R-L
: Thôøi gian maø doøng ñieän giaûm töø giaù trò ñang laøm vieäc veà tôùi 0
hay laø thôøi gian daäp taét hoà quang.
lhq = vcñ. (vcñ laø vaän toác chuyeån ñoäng cuûa tieáp ñieåm).
Thí duï:
Ñoäng cô ñieän DC coù: U = 240 VDC, I = 4 A, L = 480 H, R = 60 .
Neáu thôøi gian daäp taét hoà quang laø 1 s thì: U = (480.4)/1 = 1.920 V

178
Neáu thôøi gian daäp taét hoà quang laø 0,1 s thì: U = 19.200 V
Vieäc quaù ñieän aùp nhö treân gaây nguy hieåm raát lôùn cho thieát bò. Do
vaäy, phaûi aùp duïng moät soá bieän phaùp ñeå haïn cheá vieäc quaù aùp nguy
hieåm treân.
Caùc bieän phaùp cô baûn nhö sau:

Hình 4.9

179
 Caùc bieän phaùp cô baûn laø maéc theâm caùc phaàn töû phuï nhaèm muïc
ñích laøm giaûm toác ñoä bieán thieân doøng ñieän di/dt. Thoâng thöôøng, caùc
phaàn töû naøy coù ñaëc tính phi tuyeán khi ñieän aùp taêng quaù giaù trò cho
tröôùc ñieän trôû cuûa chuùng giaûm xuoáng, phaàn töû phuï coù theå gaây phoùng
ñieän sôùm ôû möùc ñieän aùp khoâng gaây nguy hieåm cho thieát bò.
Quaù trình quaù ñieän aùp xaûy ra laø do quaù trình döï tröõ naêng löôïng
trong maïch ñieän, noù tuøy thuoäc vaøo toác ñoä suy giaûm di/dt vaø thaønh phaàn
töï caûm L.
Thí duï: Moät maùy caét duøng ñoùng caét maïch ñieän moät ñoäng cô DC
coù U = 220 V, R = 60 , L = 480 H ñeå haïn cheá quaù aùp khi ngaét maïch,
ngöôøi ta noái song song song vôùi tieáp ñieåm moät ñieän trôû phuï r. Haõy tính
giaù trò r ñeå quaù ñieän aùp khi ngaét maïch baèng 900 V.
a) Neáu duøng r phuï noái song song tieáp ñieåm nhö maïch 1
Doøng ñieän quaù ñoä khi môû tieáp ñieåm C:
i(t) = i0’ + Ae-t/T
i0’: doøng ñieän khi ñoùng r phuï: i0’= U/(R+r)
L
T/: thôøi haèng suy giaûm: T / 
Rr
A: haèng soá xaùc ñònh töø ñieàu kieän laø:
Khi t = 0 thì i(t)0 = U/R = U/(R+r) + A
r
 A = U/R - U/(R+r) = U
R  r .R
U  r /
t

Vaäy: it   . 1  eT 
R  r  R 

Giaù trò ñieän aùp quaù aùp laø giaù trò ñieän aùp rôi treân r phuï.

U .r  
t
r T/ 
U r  i.r  1 e
R  r  R 

Giaù trò ñieän aùp quaù aùp ñaït cöïc ñaïi khi t = 0

180
 U .r  r
Ur  i.r  1  
Rr  R
Vôùi Ur = 900 V
Ur 900
 r R 60  245,5 
U 220
b) Neáu duøng r phuï noái song song vôùi phuï taûi maïch 9
Ta coù: 0 = (R + r).i + Ldi/dt.
Bieán ñoåi Laplace, ta ñöôïc:
0 = (R + r)I(p) + L.p.I(p) - L.i(-0)
0 = (R + r)I(p) + L.p.I(p) - L.I0
Vôùi: I0 = U0 /R
 I(p). [(R + r) + L.p] = L.I0
L.I 0 I0
Hay I(p) = 
Rr  p   
L.  p
 L 
Duøng pheùp bieán ñoåi ngöôïc ta ñöôïc:
£ -1 [ 1 / (p + ) ] = e  t
 = (R + r)/ L = 1/T
i(t) = £ -1 [ I(p)] = I0 e-t / T
t
U r  i.r  r.I 0 .e T

Urmax = r. I0 = (r. U0) /R

Ñieän aùp ñaët treân hai ñieän cöïc tieáp ñieåm maùy caét.
UMC = U0 + Ur
UMC = U0 (1 + r/R)
Vôùi UMC cho pheùp 900 V: U0 = 220 V, R = 60  thì r = 185,5 
c) Neáu duøng tuï C maïch song song phuï taûi daïng maïch 11
Ta coù: (C. Uc2) / 2 = L I02 / 2
181
  Uc = Io L
C
Khi ñieàu kieän quaù aùp 900 V treân hai tieáp ñieåm:
 Uc = 900 - 220 = 680V
I0 = U/R = 3,36 A
2
I 
 C  L  0   1,4.10 2 Farad (Dung löôïng quá lôùn)
 Uc 
d) Duøng tuï C vaø r song song vôùi phuï taûi daïng maïch 5
Phöông trình cô baûn:
0 = (R + r) i + Ldi/dt + (1/C)  idt
Laáy ñaïo haøm ta ñöôïc:
0 = (R + r) di / dt + L di2 /dt2 + i/C
Bieán ñoåi Laplace ta ñöôïc:


0  R  r .pIp   I  p   L p 2 I  p   pI  o   I /  0   1
C
I  p

Vôùi: I(-0) = U0/R; I/ (-0) = 0

Tính Ip, sau ñoù bieán ñoåi Laplace ngöôïc seõ tìm ñöôïc phöông trình
i = f(t).
Töø phöông trình i(t), ta tính ra r, C caàn theâm vaøo maïch ñieän vôùi:
Umc = U [ 1 +(r/R) ]
3. Naêng löôïng hoà quang ñieän DC khi ngaét maïch
Khaû naêng daäp taét hoà quang ñieän vaø caùc ñaëc ñieåm coâng taùc cuûa
heä thoáng tieáp ñieåm khi ngaét maïch ñieän ñöôïc xaùc ñònh töø naêng löôïng
bieán hoùa ôû thaân hoà quang.
Goïi thq laø thôøi gian chaùy cuûa hoà quang, ta coù:
thq thq thq 0

 U.i  R.i .dt   U hq .ihq .dt   L.ihq .di

2
ng .dt  ng
0 0 0 i

182
 thq
Naêng löôïng ôû thaân hoà quang laø: Whq   U hq .ihq .dt
0

Do ing = ihq
thq
1
Whq   U  R.i .i
0
hq hq .dt 
2
L.I 02

Thí duï:
Toång naêng löôïng haáp thuï bôûi hoà quang ñieän trong moät maùy caét,
khi caét maïch baèng: Whq = 3000 Ws. Cöôøng ñoä doøng ñieän xaùc laäp trong
khi caét maïch laø: I0 = 200 A. Ñieän caûm trong maïch: L = 100 mH. Doøng
ñieän giaûm tuyeán tính trong khi cháy.
Ta haõy vieát phöông trình ñeå tính hoà quang:
thq thq
1
Whq  U  i.dt  R  i .dt  2 L.I
2 2
0
0 0

Do doøng i giaûm tuyeán tính neân phöông trình doøng: i = I0 – at

Trong ñoù: a = I0 / thq
thq thq
1
Whq  U  I 0  at .dt  R  I 0  at  .dt 
2
L.I 02
0 0
2
thq thq
1
Whq  U .I 0 .  U .I 0  L.I 02
2 3 2
thq L.I 02
Whq  U .I 0 .   3000 Ws 
6 2

Maø:
L.I 02 200.103.2002
  2000 Ws 
2 2
thq L.I 2
 U .I 0  3000 Ws   0  1000 Ws 
6 2

Naêng löôïng nhaän töø nguoàn:

thq
thq
U  I
0
0  at  dt  U .I 0 .
2
 3000 Ws 

Naêng löôïng tieâu taùn treân R:

183
 thq
thq
R   I o  at  dt  R.I 02 .  2000 Ws 
0
3

4. Daäp taét hoà quang DC baèng doøng ñieän lôùn (I > 50 A)

 Tröôøng hôïp maïch chỉ coù R, ta coù:
U0 = Ri + Uhq
Uh = A + B lhq = U0
Keát quaû thöôøng coù lhq raát lôùn môùi daäp taét hoà quang. Neáu khoâng
phaûi söû duïng moâi tröôøng coù B raát lôùn.
Do vaäy, ngöôøi ta thöôøng söû duïng caùc bieän phaùp hoã trôï tích cöïc
nhö:
- Thöôøng phaûi taùc duïng ñeå löïc ñieän ñoäng ñaåy, keùo daøi hoà quang
(thoåi töø baèng nam chaâm ñieän).
- Duøng khí neùn ñaåy, keùo daøi hoà quang.
 Tröôøng hôïp maïch chỉ coù R vaø L, ta coù:
U0 = Ri + Uhq + Ldi/dt
Uh = A + B lhq
 U0 = Ri + Ldi/dt + A + B lhq
 Tröôøng hôïp Uh = const
U0 - Uh = Ri + Ldi/dt
Bieán ñoåi Laplace, ta ñöôïc:
(U0 - Uh)/p = R.I(p) + L.p.I(p) - L.I(-0)
Do ñoù:

I(p) = U 0  U h . 1

LI 0
 U 0  U h 
1

I0
p R  Lp R  Lp pL p     p   

Trong ñoù: I(-0) = I0 = U0 /R

Bieán ñoåi ngöôïc, ta ñöôïc:

i(t) =
1
R   
U 0  U h 1  e .t  vôùi  = R/L

184
 Thôøi gian daäp taét hoà quang:
di
L  U 0  R.i  U h
dt
t hq 0
di
 dt  L 
0 I0
U 0  U h  R.i

Ñaët: A = U0 – Uh

thq = L  di  T . ln  A  i 
R A
i R 
R
 Uh 
t hq  T ln  
 U h  U 0 

 Tröôøng hôïp Uh = m.t (taêng theo chieàu daøi, taêng tuyeán tính theo
thôøi gian:
B.lhq = B.v.t
Trong ñoù: B.v = m
B: (V/cm); m: (V/s)
v: vaän toác môû tieáp ñieåm (cm/s)
Trong maïch neáu coù giaù trò ñieän caûm caøng lôùn thì thôøi gian chaùy
cuûa hoà quang caøng daøi, ñoàng thôøi giaù trò quaù ñieän aùp caøng lôùn.
U0 = R.i + (Ldi/dt) + m.t
Laáy ñaïo haøm hai veá:
di d 2i
0 R L 2 m
dt dt
Bieán ñoåi Laplace ñeå tính I(p) roài bieán ñoåi ngöôïc, ta ñöôïc.

U0 m   
 t hq

it    t  T 1  e T 

R R  
  
Thôøi gian chaùy hoà quang (thôøi gian öùng vôùi i = 0).

185
 U0   hq 
t
 t hq  T 1  e T 
m  
Ñeå giaûi ñöôïc thq thöôøng phaûi giaûi keát quaû baèng ñoà thò:
Thí duï:
i R
Cho moät maïch ñieän coù
UDC UH
U = 240 V; L =7,2 mH; L Q

R = 1 ; B = 30 V/m;
v = 200 m/s.
Haõy tính thôøi gian hoà quang chaùy.
Suy ra: m = 6000 V/s
L 7, 2mH
T   7, 2.103  s 
R 0,96

U0 240  10 
 thq 3

  0, 04  s   thq  7, 2.10 1  e 7,2 

3

m 6000  
 
Ñeå tính giaù trò cuûa thq khi i = 0, chuùng ta ruùt goïn phöông trình
treân thaønh phöông trình döôùi ñaây:
133,3thq + exp(-133,3thq) = 6,33
Taïm thôøi thay theá t = thq, giaûi baèng Matlab:
>> solve(133,3thq + exp(-133,3thq) - 6,33 = 0)
>> pretty(ans)
[0.047473479235340581745612198898466 ]
Keát quaû cho bieát: Thôøi gian chaùy cuûa hoà quang: thq = 0,047s = 47 ms
Coù theå ñoái chöùng vôùi keát quaû giaûi baèng ñoà thò nhö sau:
Taïm thôøi thay theá doøng ñieän i baèng y, chuùng ta vieát:
>> syms t y
>> y ='133.3*t + exp(-133.3*t) - 6.33';
>> fplot(y,[0 0.07])
186
 y=133.3*t+exp(-133.3*t)-6.33
4

y
3

-1

-2

-3

-4
0.048
-5

-6
0 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05 0.06 0.07
t (s)

Hình 4.10 Giải bằng đồ thị để xác định thq

Kết quả giải bằng đồ thị trên Hình 4.10 là thq = 0,0475 s (kết quả
tính là thq = 0,047 s).

III. HOÀ QUANG ÑIEÄN AC

Ñoái vôùi doøng ñieän AC hình sin, doøng ñieän trong maïch khoâng
nhöõng thay ñoåi trong moãi chu kyø veà ñoä lôùn maø caû chieàu doøng ñieän. Vì
vaäy, khi phaân tích hoà quang ñieän AC, ta phaûi xeùt ñaëc tính ñoäng cuûa hoà
quang, nghóa laø xeùt caû ôû goùc phaàn tö thöù nhaát vaø goùc phaàn tö thöù ba
cuûa ñoà thò khi doøng ñieän, ñieän aùp ñoåi chieàu.
Nhö ñaõ bieát, quaù trình sinh ra hoà quang xuaát hieän khi ngaét maïch
ñieän. Vôùi maïch ñieän xoay chieàu, doøng ñieän vaø ñieän aùp khoâng truøng
pha vôùi nhau laø do söï coù maët cuûa toång trôû Z cuûa taûi. Ñeå thuaän lôïi, ta coù
theå xem xeùt töø hai tröôøng hôïp ñaëc bieät:
- Taûi thuaàn trôû: doøng ñieän vaø ñieän aùp truøng pha.
- Taûi thuaàn khaùng: doøng ñieän vaø ñieän aùp leäch pha 90o.

187
1. Xeùt vôùi taûi thuaàn trôû (xem nhö l = const)
a. Hoà quang taûi thuaàn trôû
Ñeå ñôn giaûn, ta xeùt thôøi
ñieåm t = 0 khi baét ñaàu ngaét
maïch ñieän cuõng laø luùc doøng ñieän
vaø ñieän aùp qua ñieåm 0.
Do hoà quang chæ phaùt sinh
khi lôùn hôn giôùi haïn Uc neân
trong khoaûng thôøi gian t1 ñaàu,
chu kyø ñieän aùp hoà quang taêng
daàn theo ñuùng nhö ñieän aùp cuûa
nguoàn vaø doøng ñieän hoà quang laø
doøng phoùng ñieän qua hai tieáp
ñieåm ngaét maïch taêng raát ít theo Hình 4.11
ñieän aùp.
Chaám döùt thôøi gian t1, ñieän aùp ñaët leân hai tieáp ñieåm ñaït tôùi Uc
daãn ñeán phaùt sinh hoà quang, laøm ñöôøng ñieän aùp hoà quang giaûm xuoáng
nhö ñaëc tính hoà quang, doøng ñieän hoà quang taêng theo söï taêng cuûa
nguoàn.
ÔÛ gaàn cuoái baùn kyø, ñaàu ñieän aùp nguoàn giaûm xuoáng vaø doøng ñieän
hoà quang giaûm theo. Trưôùc ñoù thì doøng Ihoà quang giaûm daàn vaø Uhq taêng
daàn tôùi Ut. Khi tôùi thôøi ñieåm t =  - t2, ñieän aùp ñaët treân hai tieáp ñieåm
vaø doøng hoà quang giaûm xuoáng giôùi haïn, doøng vaø ñieän aùp hoà quang
giaûm daàn veà 0 theo ñieän aùp nguoàn.
b. Ñoä beàn ñieän
Trong thôøi gian coù hoà quang, doøng ñieän chạy qua 2 tieáp ñieåm
laøm ion hoùa khoâng gian hai ñieän cöïc. ÔÛ cuoái baùn kyø ñaàu, doøng ñieän
giaûm ñoät ngoät vaø hoà quang bò taét, cöôøng ñoä ion hoùa giaûm vaø quaù trình
khöû ion taêng leân.
Baét ñaàu baùn kyø thöù hai tieáp theo, cöïc tính cuûa ñieän cöïc thay ñoåi,
ngay taïi thôøi ñieåm ñaàu tieân chuyeån ñoåi cöïc tính, caùc electron trong
khoâng gian nheï nhaøng vaø cô ñoäng thuaän lôïi ñaõ nhanh choùng chaïy veà
anode môùi, coøn caùc ion + chaäm chaïp hôn di chuyeån veà cathode môùi.

188
Ñieàu naøy, ñaàu tieân ta thaáy trong vuøng khoâng gian hai ñieän cöïc xuaát
hieän tröôøng tónh ñieän ngöôïc chieàu vôùi ñieän aùp ñaët cuûa nguoàn. Vuøng
khoâng gian quanh cathode môùi bò bao boïc bôûi caùc ion + haàu nhö trôû
thaønh vaät lieäu caùch ñieän vaø ngaên caûn söï phaùt xaï electron.
Do vaäy, muoán coù söï phoùng ñieän hoà quang trôû laïi thì ñieän aùp ñaët
leân moâi tröôøng khoâng khí giöõa hai ñieän cöïc tieáp ñieåm phaûi lôùn hôn ôû
baùn kyø ñaàu môùi coù theå choïc thuûng ñöôïc moâi tröôøng naøy vaø taïo ion hoùa
môùi. Giôùi haïn ñieän aùp choïc thuûng moâi tröôøng ñöôïc goïi laø Uøb. Uøb Laø
ñoä beàn ñieän cuûa khoâng gian hoà quang. Giaù trò Ub coù theå bieåu dieãn bôûi
phöông trình: Ub = Ubo +K2 t
Ubo: ñoä beàn ñieän cuûa
khoâng gian hoà quang ban ñaàu,
thöôøng laáy truøng với giaù trò Uc ôû
baùn kyø ñaàu.
K2: heä soá taêng ñoä beàn
ñieän, noù tuøy thuoäc vaøo ñoä daøi hoà
quang, khi ñoä daøi hoà quang caøng Hình 4.12
ngaén thì K2 caøng lôùn.
Ñoà thò ñöôøng bieåu dieãn Ub theo thôøi gian nhö Hình 4.12.
Thí duï:
Khi ño ñieän aùp caùch ñieän giöõa hai ñieän cöïc coù l = const. Vôùi
nguoàn U = 500 V ta ño ñöôïc: Ubo = 280 V; Sau t1 = 100 s ño Ub1 =
380 V; Sau t2 = 80 s ño Ub2 = 360 V

 K2 
U b
t

20 V 
20  .s   
1 V
.s

Doøng ñieän hoà quang cuõng aûnh höôûng tôùi trò soá K2. Khi doøng ñieän
caøng lôùn thì toác ñoä taêng giaù trò Ub caøng giaûm.
Moâi tröôøng chaùy cuûa hoà quang cuõng aûnh höôûng tôùi trò soá K2. Moâi
tröôøng chaùy caøng toát thì Ub taêng nhanh. Do vaäy, ngöôøi ta duøng phöông
phaùp taùc ñoäng cho hoà quang chuyeån ñoäng nhanh vaø laøm maùt khoâng
gian hoà quang hay taùc ñoäng moâi tröôøng coù aùp suaát ñeå taêng trò soá K 2 vaø
Ub.

189
 Töø ñoà thò thöïc nghieäm cho
ta thaáy raèng, khi thôøi gian taêng thì
giaù trò Ub cuõng taêng theo. Hoà
quang chæ coù theå chaùy laïi khi giaù
trò ñieän aùp ñaët treân hai tieáp ñieåm
ngaét ñieän lôùn hôn giaù trò Ub taïi
cuøng thôøi ñieåm xeùt.

Hình 4.13
Do vaäy, ñoái vôùi taûi thuaàn trôû doøng AC, hoà quang chæ coù theå chaùy
ôû moät hai baùn kyø ñaàu vaø cuõng deã daøng bò daäp taét. Ñoái vôùi caùc thieát bò
daäp hoà quang chæ caàn laøm taûn nhieät hoà quang vaø taêng cöôøng ñoä beàn
ñieän moâi tröôøng khoâng khí giöõa hai ñieän cöïc laø hoà quang deã daøng bò
daäp taét.
2. Xeùt vôùi taûi thuaàn khaùng
a. Hoà quang taûi thuaàn khaùng

Hình 4.14
Trong tröôøng hôïp naøy, doøng ñieän trong maïch leäch pha so vôùi
ñieän aùp nguoàn moät goùc /2. Giaû söû, hoà quang ñang chaùy taïi thôøi ñieåm
t = 0 trong maïch coù doøng ñieän laø ihq. Taïi thôøi ñieåm t =  / 2 doøng
ñieän trong maïch giaûm xuoáng 0. Luùc naøy, ñieän aùp nguoàn ñang ñaït giaù
trò cao nhöng ngöôïc laïi vôùi höôùng doøng ñieän luùc tröôùc ñoù. Hoà quang
buøng chaùy laïi sau thôøi gian t1 phuï thuoäc ñieän aùp phuïc hoài vaø taàn soá
dao ñoäng rieâng cuûa maïch. Thoâng thöôøng, taàn soá dao ñoäng rieâng naøy
cao hôn raát nhieàu so vôùi taàn soá cuûa nguoàn.

190
 Vì nhöõng lyù do ñoù, neân thôøi gian nghæ cuûa hoà quang raát ngaén vaø
ñieän aùp phaùt chaùy laïi cuûa hoà quang cuõng thaáp. Do ñoù, vôùi taûi thuaàn
caûm raát thuaän lôïi cho hoà quang chaùy beàn vöõng. Vì vaäy, khi caàn phaûi
duy trì hoà quang ñieän AC, ngöôøi ta thöôøng maéc noái tieáp vôùi ñieän cöïc
caùc phaàn töû coù L cao.
Trong thöïc teá, caùc taûi AC khoâng ñôn thuaàn laø thuaàn trôû hay
thuaàn caûm maø keát hôïp caû hai yeáu toá trôû vaø caûm xaùc ñònh trò soá cos
cuûa taûi. Trong ñoù  laø goùc leäch pha giöõa doøng ñieän vaø ñieän aùp neân söï
chaùy laïi cuûa hoà quang ôû caùc chu kyø tieáp theo ñöôïc xaùc ñònh khi ñieän
aùp phuïc hoài Ufh ñuû ñaùnh thuûng ñoä beàn ñieän cuûa moâi tröôøng giöõa hai
ñieän cöïc Ub.
b. Söï phuïc hoài ñieän aùp
Khi nguoàn ñang ñoùng ñieän aùp ñaët leân hai tieáp ñieåm U = 0
Khi ngaét nguoàn, löôùi daãn
ñeán ñieän aùp ñaët leân hai tieáp
ñieåm taêng, ñieän aùp taùc ñoäng
treân hai tieáp ñieåm ñöôïc goïi laø
ñieän aùp phuïc hoài. Ñieän aùp naøy,
goàm hai thành phaàn.
Ñieän aùp phuïc hoài cuûa heä
thoáng: laø giaù trò cuûa Unguoàn öùng
vôùi thôøi ñieåm ngaét, giaù trò naøy
phuï thuoäc vaøo Cos cuûa taûi.
Hình 4.15
Ñieän aùp xung laø do caùc thaønh phaàn R, L, C trong maïch taïo ra
xung dao ñoäng taét daàn maø giaù trò lôùn nhaát laø UxungMax ôû chu kyø ñaàu
tieân. Khi ñieän aùp phuïc hoài caét ñöôøng Ub laø thôøi ñieåm maø hoà quang
chaùy laïi.
Xeùt maïch ñieän nhö sau:
Hình 4.16

191
 Trong ñoù: C bao goàm ñieän dung taùc ñoäng treân hai cöïc maùy caét vaø
caùc ñieän dung kyù sinh cuûa heä thoáng C ñöôïc goïi laø ñieän dung töông
ñöông.
Xeùt taïi thôøi ñieåm doøng ñieän hoà quang ñi qua ñieåm 0, hoà quang
taét. Ñieän dung töông ñöông baét ñaàu taùc ñoäng nhaän naïp naêng löôïng töø
nguoàn qua ñieän caûm L. Do Inguoàn = 0, naêng löôïng naïp vaøo tuï C hoaøn
toaøn laø naêng löông ñieän töø cuûa caùc cuoän daây L.
Ta coù theå vieát:
1 1
C.U X2  L.i 2  U X  i L
2 2 C

Naêng löôïng naïp xaû L vaø C taïo neân dao ñoäng ñieàu hoøa ñöôïc hay
khoâng coøn phuï thuoäc vaøo toaøn maïch R, L, C khi R/L >> 0 thì khoâng
theå coù dao ñoäng.
Luùc naøy, do taûi coù giaù trò Cos. Nhö vaäy, coù söï leäch pha giöõa
ñieän aùp vaø doøng ñieän, khi doøng qua giaù trò 0 thì ñieän aùp phuïc hoài heä
thoáng laø Unguoàn taïi thôøi ñieåm thôøi ñieåm töông öùng. Kyù hieäu taét laø E (söùc
ñieän ñoäng) ñöôïc tính theo giaù trò töùc thôøi: E  U ng . 2

Vì ñoä daøi cuûa quaù trình quaù ñoä bieán ñoåi ñieän aùp khi daäp hoà
quang nhieàu laàn beù hôn thôøi gian cuûa nöûa chu kyø bieán thieân söùc ñieän
ñoäng, coù theå coi söï tích ñieän cuûa ñieän dung töông ñöông C qua ñieän
caûm L dieãn ra ôû giaù trò söùc ñieän ñoäng khoâng ñoåi E.
Ñieän aùp treân ñieän dung C cuõng chính laø ñieän aùp taùc ñoäng treân hai
tieáp ñieåm ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:

U Fh  E. 1  e  p.t cos  0 .t 
Ufh: ñieän aùp taùc ñoäng leân hai tieáp
ñieåm
E: ñieän aùp cuûa nguoàn taïi thôøi ñieåm
xeùt (khi I = 0)
p: heä soá taét daàn p = (R/2L)
0: taàn soá goùc rieâng cuûa maïch dao
ñoäng R, L, C Hình 4.17
192
 Quan heä naøy coù theå bieåu dieãn theo Hình 4.17:
f0: taàn soá dao ñoäng rieâng cuûa maïch:
f0 = 0/2
T0: chu kyø dao ñoäng rieâng cuûa maïch
Thoâng thöôøng, ta coù theå xaùc ñònh f0 theo baûng sau ñaây, f0 phuï
thuoäc vaøo caáp ñieän aùp nguoàn:
UN (KV) 0,4 5 10 20 100 200
f0 (KHz) 30  50 5  12 3  10 26 0,7  3 0,5  5

Giaù trò Uxmax ñöôïc tính ôû chu kyø ñaàu tieân cuûa dao ñoäng vaø xaùc
ñònh theo coâng thöùc:

U X .MaX  2E  2 2 .U ng
E: ñieän aùp nguoàn taïi thôøi ñieåm xeùt
Neáu giaù trò U xung max lôùn hôn U beàn ñieän thì hoà quang seõ buøng
chaùy laïi.
Quaõng thôøi gian t1 sau khi doøng hoà quang qua ñieåm 0, hoà quang
chaùy laïi ñöôïc xaùc ñònh: t1 = T0 / 2
Ñaây cuõng laø ñieåm ñöôïc xeùt ñeán ñeå so saùnh Ub vaø Ufh coù theå phaùt
sinh hoà quang lại hay khoâng (Ub = Ubo + K2.t1)
Ñieàu kieän ñeå daäp taét hoà quang ñöôïc tính:
dU X
U b  U bo  K 2 .t1  .t1  1,5
dt
U X T0
Ub  .  1,5
t 2
U b  6.E. f 0
dU X
 4 2 .U ng . f 0 : Laø toác ñoä taêng cuûa ñieän aùp phuïc hoài
dt
1,5: heä soá an toaøn ñöôïc ñöa theâm vaøo
Thí duï: ÔÛ ñieän aùp nguoàn 0,4 kV; f = 50 Hz; vôùi taûi thuaàn caûm.
Taàn soá f0, ta tra töø baûng treân ñöôïc f0 = 50 kHz.
193
 Do vaäy:
dU X
 4 2.U ng . f 0  4. 2.400.50.103
dt
dU X
 1, 41.108 V s  1, 41.102 V  s
dt

Vôùi: Ub0 = 280 V; K2 = 1 V/s.

Do vaäy: Ub = Ubo + K2.t = 280 + (1 V/ s  10 s) = 290 V
T0/2 = 1/50.103.2 = 10 s
So saùnh ta thaáy: 290 V < 1,41.102 V/ s  10 s = 1410 V
Keát quả, hoà quang deã daøng phaùt sinh trôû laïi tröôùc thôøi ñieåm t1 = To/2.
c. Naêng löôïng hoà quang ñieän xoay chieàu:
Veà nguyeân lyù, hoà quang AC coù theå bò daäp taét bôûi phöông phaùp sau:
- Hoà quang bò daäp taét cöôõng böùc trong moät thôøi gian raát ngaén.
Trong tröôøng hôïp naøy, maïch ñieän xaûy ra caùc hieän töôïng gaén lieàn vôùi
söï cöôõng böùc doøng haï xuoáng trò soá 0 gaàn nhö ôû hoà quang DC. Do vaäy,
luoân xuaát hieän hieän töôïng quaù aùp nhö ñaõ nghieân cöùu ôû phaàn hoà quang
DC.
- Hoà quang coi nhö bò daäp taét neáu taïo ñöôïc ñieàu kieän ñeå noù
khoâng phaùt sinh trôû laïi trong nöûa chu kyø tieáp theo, vì taïi thôøi ñieåm hoà
quang taét doøng ñieän ñi qua trò soá 0. Do ñoù, naêng löôïng ñieän töø döï tröõ
trong maïch cuõng baèng 0. Quaù ñieän aùp trong tröôøng hôïp naøy laø do ñieän
dung cuûa maïch ñieän. Trong tröôøng hôïp xaáu nhaát bieân ñoä ñieän aùp giöõa
caùc ñieän cöïc coù theå baèng hai laàn ñieän aùp phuïc hoài. Nhö vaäy, ñoái vôùi
caùc thieát bò ñoùng ngaét haï aùp, quaù ñieän aùp lôùn nhaát U ôû taûi thuaàn
khaùng cuõng khoâng lôùn hôn 2.U .
Naêng löôïng hoà quang ñöôïc tính:
n .
t

Whq   U  Ri .i.dt
0

194
 Vôùi n laø soá löôïng baùn kyø trong khoaûng thôøi gian chaùy cuûa hoà
quang. Khaùc vôùi doøng DC, ôû ñaây toaøn boä naêng löôïng ñieän töø ñöôïc ñöa
trôû veà nguoàn.
Vôùi tröôøng hôïp cuûa phöông phaùp ñaàu, doøng ñieän ñöôïc ngaét tröôùc
khi qua trò soá 0 thì moät phaàn naêng löôïng ñieän töø seõ khoâng ñöôïc ñöa trôû
veà nguoàn maø cung caáp cho hoà quang.
Do ñoù, ñöùng treân quan ñieåm naêng löôïng maø xeùt thì ngaét maïch
doøng AC deã hôn ngaét maïch doøng DC cuøng moät coâng suaát.
d. Trang bò daäp taét hoà quang
Yeâu caàu:
Hoà quang phaûi ñöôïc daäp taét trong khu vöïc haïn cheá vôùi thôøi gian
ngaén nhaát, toác ñoä môû tieáp ñieåm phaûi lôùn maø khoâng laøm hö hoûng caùc
boä phaän cuûa khí cuï ñieän. Ñoàng thôøi, naêng löôïng hoà quang phaûi ñaït giaù
trò beù nhaát. Nhieät ñoä hoà quang phaûi ñöôïc tieâu taùn nhanh, ñieän trôû hoà
quang phaûi taêng nhanh. Vieäc daäp taét hoà quang khoâng ñöôïc keùo theo
quaù ñieän aùp nguy hieåm, tieáng keâu nhoû vaø aùnh saùng khoâng quaù maïnh.
Thieát bò daäp hoà quang phaûi goïn, nheï, deã laép ñaët vaø giaù thaønh thaáp.
Bieän phaùp:
 Laøm tieâu taùn nhieät löôïng cuûa hoà quang:
+ Duøng töø tröôøng thoåi hoà quang chuyeån ñoäng nhanh.
+ Duøng khí hay daøn thoåi daäp hoà quang.
+ Duøng khe hôû heïp ñeå hoà quang coï saùt vaøo vaùch taám giaûi
nhieät.
 Taêng ñoä daøi cuûa hoà quang:
+ Taïo thaønh chaân khoâng khoâng gian hoà quang.
+ Phaùt sinh khí khöû ion ñeå daäp taét hoà quang.
 Thay ñoåi ñieän aùp hoà quang baèng caùch phaân hoà quang thaønh
nhieàu hoà quang ngaén nhôø caùc vaùch kim loaïi.

195
 Ta thöôøng aùp duïng ñoàng thôøi nhieàu
bieän phaùp ñeå daäp hoà quang hieäu quaû hôn.
Moät soá buoàng daäp hoà quang thöôøng
gaëp:
 Buoàng khöû ion
Buoàng khöû ion ñöôïc caáu taïo bôûi caùc laù
theùp hay ñoàng ñaët song song vôùi nhau vaø ñaët
vuoâng goùc vôùi hoà quang, beà daøy caùc laù theùp Hình 4.18
khoaûng (1  2) mm, khe hôû giöõa caùc laù theùp caùch nhau laø (1  2) mm.
Khi ngaét doøng ñieän, hoà quang phaùt sinh chieàu daøi hoà quang löôùt
qua nhöõng laù kim loaïi vaø bò chia thaønh nhöõng hoà quang ngaén maø moãi
hoà quang laø khoaûng giöõa hai laù kim loaïi hay laù kim loaïi vaø ñieän cöïc.
Nhö ta ñaõ bieát, vôùi hoà quang ngaén: UHQ = UA + UC = const
Do ñoù, ñieän aùp hoà quang treân hai ñieän cöïc:
Uthaân
Uhoàq uang  n.U A  UC   .nUnguoàn
n
Nhö vaäy, ñieàu kieän ñieän aùp giöõa ñieän cöïc cho pheùp daäp taét hoà
quang laø: Uñieäncöïc  Unguoàn
Ñoàng thôøi, do caáu taïo bôûi caùc laù kim loaïi song song neân khi hoà
quang bò chia caét vaø chuyeån ñoäng tieáp xuùc treân caùc laù kim loaïi seõ deã daøng
taûn nhieät laøm cho môi tröôøng chaùy thay ñoåi deã daäp taét hoà quang hôn.

Hình 4.19

196
 Hình 4.20
3. Caùch ñieän chòu nhieät
Moät trong hai tieáp ñieåm ñöôïc noái vôùi cuoän daây ñaët thaúng goùc vôùi
chieàu taùc ñoäng cuûa tieáp ñieåm, phía beân kia cuoän daây laø buoàng daäp hoà
quang coù khe heïp, baèng vaät lieäu chòu nhieät amian, caáu taïo nhö hình
4.20 thöôøng duøng ñeå daäp hoà quang DC.
Khi ngaét maïch ñieän, doøng ñieän qua cuoän daây bieán thieân sinh ra
töø tröôøng cuûa cuoän daây. Töø tröôøng naøy taùc ñoäng leân hoà quang giöõa hai
tieáp ñieåm ñaåy chuùng vaøo khe heïp buoàng daäp ñeå coï saùt vaø giaûi nhieät.
Loaïi naøy keát hôïp hai bieän phaùp keùo daøi hoà quang vaø giaûi nhieät nhanh.

CAÂU HOÛI TÖÏ KIEÅM TRA

1. Haõy neâu caùc ñaëc tính cuûa hoà quang.
2. Ñaëc tính Volt-Ampe cuûa hoà quang doøng ñieän moät chieàu vaø cuûa doøng
ñieän xoay chieàu laø gì?
3. Baûn chaát cuûa hoà quang ñieän laø gì?
4. Haõy vieát phöông trình cuûa ñieän aùp hoà quang trong hai tröôøng hôïp
sau:
 Hoà quang cöïc ngaén
 Hoà quang coù doøng ñieän lôùn
5. Haõy trình baøy nguyeân lyù daäp taét hoà quang doøng ñieän moät chieàu
6. Haõy trình baøy nguyeân lyù daäp taét hoà quang doøng ñieän xoay chieàu
7. Ñieän aùp phuïc hoài laø gì?
197
8. Quaù ñieän aùp trong quaù trình daäp taét hoà quang laø gì?
9. Haõy trình baøy caùc bieän phaùp haïn cheá quaù ñieän aùp
10. Haõy vieát phöông trình naêng löôïng hoà quang
11. Noùi raèng daäp taét hoà quang doøng ñieän moät chieàu khoù hôn daäp taét hoà
quang ôû doøng ñieän xoay chieàu, ñuùng hay sai? Taïi sao? Haõy giaûi
thích.
12. Trình baøy veà caùch tính thôøi gian chaùy cuûa hoà quang. Thôøi gian
chaùy cuûa hoà quang phuï thuoäc vaøo nhöõng yeáu toá gì?

BÀI TẬP CHƯƠNG IV

HỒ QUANG ĐIỆN VÀ DẬP TẮT HỒ QUANG ĐIỆN (HQĐ)
BAØI TẬP 1
Cho moät maïch ñieän moät chieàu, U0 = 440 V, R = 2 . Haõy tính
chieàu daøi tôùi haïn vaø cöôøng ñoä doøng ñieän tôùi haïn ñeå coù theå daäp taét
HQÑ trong khoâng khí töï do, bieát raèng ñieän aùp HQÑ:

D pn
uh  m .lh
I
ÔÛ ñaây: uh: đieän aùp hoà quang (V)
lh: chieàu daøi HQÑ (cm)
I: cöôøng ñoä doøng ñieän (A)
p: aùp suaát cuûa moät tröôøng khí trong ñoù HQÑ ñang chaùy (atm)
D, m vaø n: haèng soá, vôùi giaù trò nhö sau:

Trong khoâng khí D = 92 m = 0,5 n = 0,31

Khí N2 D = 90 m = 0,6 n = 0,31
Khí H2 D = 460 m = 0,7 n = 0,32
Khí Ar D = 35 m = 0,53 n = 0,16
Khí He D = 180 m = 0,72 n = 0,2

198
 Giaûi
Ñònh nghóa chieàu daøi tôùi
haïn vaø doøng ñieän tôùi haïn baèng
ñoà thò:
Ñöôøng cong uh tieáp xuùc vôùi
ñöôøng thaúng nghieâng U - RI taïi
ñieåm A: Khi HQÑ ñöôïc keùo daøi
ñeán chieàu daøi tôùi haïn lth, öùng vôùi
chieàu daøi tôùi haïn, doøng ñieän
giaûm töø I0 ñeán Ith; Ith laø doøng
ñieän tôùi haïn.
Ñieàu kieän ñeå coù theå daäp taét HQÑ laø taêng chieàu daøi hoà quang leân
giaù trò tôùi haïn lth vaø giaûm doøng ñieän xuoáng giaù trò tôùi haïn Ith.
Phöông trình ñieän aùp, ñöôøng thaúng ñöùng BC cho thaáy:

D pn
u 0  RI  u h  RI  lh (1)
Im
Ñöôøng thaúng U-RI vôùi goùc nghieâng  tieáp tuyeán vôùi ñöôøng cong
uh taïi ñieåm A, coù theå vieát:
d
(u h )  tg   R
di

d  D p 
n

l  mD pn l h .I m1   R (2)


di  I m h

Töø (2) coù theå xaùc ñònh chieàu daøi hoà quang lh trong quan heä vôùi
doøng ñieän I vaø ñieän trôû cuûa maïch R:
R
lh  lth  n
I thm 1 (3)
mD p

ÔÛ ñaây lth laø chieàu daøi tôùi haïn vaø doøng ñieän tôùi haïn cuûa HQÑ.

199
 Trong (1) coù hai aån soá laø lh vaø I, vôùi (3) moät aån soá laø lh ñaõ ñöôïc
xaùc ñònh. Baèng caùch thay theá (3) vaøo (1), coù theå xaùc ñònh doøng ñieän
tôùi haïn Ith:

D pn R m1
u 0  RI th  . I th
I thm mD pn
R m 1
u0  RI th  I th  RI th
m m
u0 m m
I th   I0 (4)
R m 1 m 1
m 1
Nhö vaäy, phaûi giaûm cöôøng ñoä trong maïch I0 vôùi laàn nhoû
m
hôn, tuøy thuoäc vaøo moâi tröôøng chaát khí maø HQÑ chaùy.
Thay (4) vaø (3), coù theå xaùc ñònh lth moät caùch toång quaùt, coù quan
heä vôùi thoâng soá cuûa maïch laø ñieän laø ñieän aùp uc vaø doøng I0:
m 1
R m1 R  u0 m 
lth  I   
n th
mD p mD pn  R m  1 
m 1 m
R u  1 m m1 R u0  u0  mm
lth  n  0  .   
Dp  R  m (m  1) m1 D pn R  R  (m  1) m1

u 0 .I 0m mm
lth  (5)
D pn (m  1) m1

Phöông trình (5) cho thaáy chieàu daøi tôùi haïn vöøa phuï thuoäc vaøo
thoâng soá cuûa maïch ñieän laø u0 vaø I0, vöøa phuï thuoäc vaøo loaïi moâi tröôøng
chaát khí vaø aùp suaát cuûa noù maø HQÑ ñang chaùy.
Tröôøng hôïp HQÑ chaùy trong khoâng khí, ôû aùp suaát khí quyeån p = 1 atm:
D = 92; m = 0,5; u0 = 440 V; R = 2 
u0 m 440 0,5
Doøng ñieän tôùi hạn: I th    73,3 A
R m 1 2 1,5
Chieàu daøi tôùi hạn:
200
 u0 I 0m mm 440.2200,5 0, 50,5
lth    70, 94.0, 385
Dpn (m  1) m 1 92 1, 51,5

lth = 27,30 cm
Töï hoïc theâm:
1) Giaû thieát p = 5 atm trong khoâng khí, haõy tính chieàu daøi tôùi haïn
2) Ñeå coù theå giaûm chieàu daøi tôùi haïn cuûa HQÑ, coù theå duøng
nhöõng bieän phaùp gì?
BAØI TẬP 2
Trong maïch ñieän u0 = 220 VDC, R = 2 , L = 15 mH, doøng ñieän
hoà quang giaûm tuyeán tính, quaù ñieän aùp coù giaù trò khoâng ñoåi baèng 35 V.
1. Haõy tính thôøi gian chaùy cuûa hoà quang
2. Haõy tính ñieän aùp cöïc ñaïi treân tieáp ñieåm maùy caét khi hoà quang
taét
3. Veõ ñoà thò trong haøm thôøi gian ñaïi löôïng: ñieän aùp nguoàn, ñieän
aùp hoà quang vaø quaù ñieän aùp
4. Haõy tính naêng löôïng hoà quang ñieän
Giaûi
Sô ñoà maïch ñieän:
Phöông trình maïch:
di
u 0  Riu  L  uh
dt
1. Xaùc ñònh phöông trình tính thôøi gian chaùy hoà quang
di di
L  u h  u 0  Ri   L  dt
dt u h  u 0  Ri
th 0 0 I
di di
t h   dt   L   L
0
u  u 0  Ri
I0 h
u  u 0  Ri
0 h

ÔÛ ñaây: uh – u0 + Ri laø quaù ñieän aùp

201
 di
u h  u 0  Ri   L
dt
Tröôøng hôïp i giaûm tuyeán tính, quaù ñieän aùp coù giaù trò khoâng ñoåi vì:
Ic
i(t) = I0 – at, ôû ñaây a 
th

di
Vaø quaù ñieän aùp: u   L  L.a = haèng soá = ui – u0 – Ri = 35 V
dt
Töø ñoù coù theå vieát:
I
L Í LI 0 100
th  
( La) 0
di 
( La)
 15.103.
35
 42,86.103 s  43 s

2. Ñieän aùp cöïc ñaïi treân tieáp ñieåm khi hoà quang taét
I0 u  T
u = u0 + u = u0 + La = u0 + L  u0  L 0  u0 1  
th R.th  th 
3
ÔÛ ñaây: T  L  15.10  7,5.10 3 s
R 2
 7,5.103.35 
u  220 1  3   220(1  0,175)  258,5 V
 15.10 .100 

3. Veõ ñoà thò

Trong bốn ñaïi löôïng neâu trong caâu 3, chuùng ta chöa bieát haøm
bieán thieân cuûa ñieän aùp hoà quang. Vaäy ñieän aùp hoà quang coù theå xaùc
di
ñònh baèng: u h  u 0  Ri  L  u 0  R( I 0  at )  u  u  Rat
dt
Ñieän aùp hoà quang taêng
tuyeán tính:
Khi t = 0 thì uh = u vaø
Khi t = - thq thì
uh = u + Rathq = u + RI0
uh = u + u0
Ñoà thò cuûa bốn ñaïi löôïng ñöôïc trình baøy nhö hình beân treân.
202
 4. Tính naêng löôïng hoà quang
Trong tröôøng hôïp doøng ñieän giaûm tuyeán tính, naêng löôïng hoà
quang ñöôïc tính vôùi haøm: i(t) = I0 – at
thq thq
1
Wh  u0  idt  R  i 2 dt  LI 02
0 0
2
ht h t
1
Wh  u0  ( I 0  at )dt  R  ( I 0  at ) 2 dt  LI 02
0 0
2
1 1 1 1 1
Wh  u 0 I 0 t h  u 0 I 2 t hq  LI 02  u 0 I 0 t hq  1  LI 02
2 3 2 6 2
1 1
Wh  220.100.43.103  15.103.1002  157,7  75  233 Ws
2 2

BAØI TẬP 3
Cho một maïch ñieän moät chieàu, ñieän aùp nguoàn u0, phuï taûi goàm coù
ñieän trôû R vaø ñieän caûm L. Khi caét maïch, moät ñieän trôû phuï r ñöôïc noái
song song vôùi phuï taûi R-L.
1) Haõy xaùc ñònh doøng ñieän khi caét maïch.
2) Haõy xaùc ñònh ñieän aùp treân phuï taûi khi caét maïch.
3) Haõy xaùc ñònh ñieän aùp treân tieáp ñieåm.
Giaûi
Sô ñoà maïch ñieän:

1) Khi môû tieáp ñieåm AB cuûa maùy caét, töø phía nguoàn khoâng coøn
ñieän cung caáp cho maïch, nhöng trong maïch kín L-R-r coøn toàn taïi doøng
t
.
ñieän I taét daàn: i(t )  I 0 e T'

u0 L
ÔÛ ñaây I 0  vaø T ' 
R Rr
203
 Thaät vaäy, phöông trình maïch voøng L – R – r seõ laø:
di
0  ( R  r )i  L
dt
Giaûi phöông trình này, seõ coù ñöôïc:
t
i (t )  I 0 e T'
(1)

2) Ñieän aùp treân phuï taûi R–L laø ñieän aùp rôi treân ñieän trôû phuï:
t
i(t )  i.r  I 0 .r.e T'
(2)

Ñieän aùp naøy coù giaù trò cöïc ñaïi khi caét maïch, t = 0
r
ur max  I 0 r  u0
R
3) Ñieän aùp treân tieáp ñieåm maùy caét uAB seõ laø:
t
u AB  u0  i.r  u0  I 0 r.e T'
(3)

Giaù trò cöïc ñaïi ôû t = 0

 r
u AB max  u0  I 0 r  u0 1  
 R
Nhaän xeùt:
r
Ñieän aùp ur max vaø uABmax coù quan heä vôùi tæ soá ñöôïc choïn.
R
r
Neáu r = R, thì  1 , töø ñoù urmax = u0 vaø uABmax = 2u0
R
r
Neáu r = nR, thì  n , töø ñoù urmax = n.u0 vaø uAbmax = (n+1)u0
R
r
Trong thöïc teá: n   34
R

204
BAØI TẬP 4
Cho moät maïch ñieän moät chieàu coù phuï taûi ñieän caûm lôùn. Ñeå haïn
cheá quaù ñieän aùp treân phuï taûi khi caét maïch, ngöôøi ta noái song song vôùi
phuï taûi moät ñieän trôû. Haõy xaùc ñònh giaù trò ñieän trôû naøy, neáu ñieän aùp
nguoàn u = 220 V, doøng ñieän caét 300 A, giaù trò bieân ñoä xung cuûa quaù
ñieän aùp umax = 550 V.
r
ÑS.  2,5 ; r = 1,83 
R
BAØI TẬP 5
Cho moät doøng ñieän moät chieàu, u0 = 240 V, R = 60 , L = 480 H,
I0 = 4 A khi caét maïch, moät ñieän trôû r ñöôïc noái vaøo hai cöïc tieáp ñieåm
cuûa maùy caét. Haõy khaûo saùt doøng ñieän vaø ñieän aùp rôi treân ñieän trôû
r = 4R = 240 .
Giaûi
Sô ñoà maïch ñieän:

Phöông trình maïch voøng khi tieáp ñieåm AB môû vaø noái ñieän trôû r
vaøo cöïc AB.
di
u0  ( R  r )i  L
dt
Bieán ñoåi Laplace:
1
u0  ( R  r ) I ( p )  Lp I ( p )  LI (0)
p
u0
ÔÛ ñoù: I(=0) = I 0 
R

205
Sau khi saép xeáp coù:
1 u 1
I( P)  I0  0
P   L p( p   )
Bieán ñoåi ngöôïc Laplace, coù:
u0
i(t )  I 0 e  .t 
Rr

1  e  .t 
Sau khi saép xeáp, coù:
u0  r  .t 
i(t )  1  e 
Rr  R 
Ñieän aùp treân ñieän trôû r:
r r  .t  1 1 Rr
ur  u0 1  e  Vôùi:    
R R  T L L
Rr
Nhaän xeùt:
u0
1) Doøng ñieän ôû thôøi ñieåm t = 0 baèng i  I 0  , sau khi ñoùng
R
ñieän trôû r vaøo cöïc A-B, doøng ñieän giaûm, nhöng khi t = , doøng ñieän
u
khoâng giaûm xuoáng khoâng, maø chæ giaûm ñeán i  I 0 '  0 .
Rr
Do ñoù, giaù trò r phaûi ñuû lôùn ñeå doøng ñieän giaûm nhoû maø coù theå
daäp taét ñöôïc hoà quang.
2) Ñieän aùp rôi treân ñieän trôû r coù giaù trò cöïc ñaïi ôû thôøi ñieåm t:
r  r r
t = 0; ur max  u0 1    u0 , sau ñoù giaûm,
Rr R R
r
Khi t  , thì giaûm xuoáng giaù trò ur  u0 .
Rr
r
Phaûi choïn r coù giaù trò ñuû lôùn maø ñieän aùp u0
khoâng laøm cho hai
R
cöïc A-B bò phoùng ñieän. Giaù trò L caøng lôùn thì ñieän aùp ur giaûm caøng
chaäm.

206
 3) Naêng löôïng 1 LI 02 tieâu thuï qua ñieän trôû toång (R + r), vaø giaûm
2
1 /2 u0
ñeán giaù trò LI 0 , ôû ñaây: I /0 
2 Rr
Theá caùc giaù trò cuï theå ñaõ cho:

240  
t
r  r  .t 
ur  u0  1  e   240  1  4e 1,6

Rr  R  300  
r  r r 240
ur max  u0 1    u0  240  960 V
Rr  R R 60
Caàn coù thôøi gian daøi ñeán 4 giaây, ñieän aùp ur môùi giaûm xuoáng ñeán
giaù trò 255 V. Maïch ñieän phaûi chòu ñöïng trong thôøi gian daøi moät ñieän
aùp coù giaù trò lôùn hôn ñieän aùp nguoàn 4 laàn.
BAØI TẬP 6
Cho moät maïch ñieän moät chieàu, ñieän aùp nguoàn u0, phuï taûi coù R vaø
L. Nhöng trong maïch ñieän luoân luoân toàn taïi ñieän dung roø doïc treân
ñöôøng daây vaø voøng daây cuûa cuoän caûm L; nhöng ñeå ñôn giaûn, chuùng ta
giaû thieát moät giaù trò ñieän dung taäp trung treân hai ñaàu cöïc cuûa phuï taûi,
kyù hieäu C0. Haõy tính quaù ñieän aùp lôùn nhaát khi caét maïch
Giaûi
Sô ñoà maïch ñieän:

Chuùng ta caét maïch nhanh baèng maùy caét A-B, giaû thieát khoâng coù
hoà quang neáu noái cöïc AB vôùi moät ñieän trôû laïi.
Kyù hieäu u1 laø ñieän aùp treân tuï C vaø i1 doøng ñieän chaûy qua tuï.
Khi maïch coøn ñoùng thì tuï C0 ñöôïc tích ñieän ñeán ñieän aùp u0 vaø
u
doøng i1 = 0, qua phuï taûi coù doøng ñieän I 0  0 .
R

207
 Khi caét maïch, doøng ñieän i2 = 0 vaø doøng ñieän I chạy trong L-R-C0
coù giaù trò baèng (-I0), tuï ñieän phoùng ñieän vaø treân phuï taûi coù quaù ñieän aùp.
Giaù trò cuûa noù caøng lôùn neáu giaù trò C 0 caøng nhoû vaø giaù trò L caøng lôùn.
Quaù ñieän aùp coù theå xaùc ñònh töø hieän töôïng toaøn boä naêng löôïng ñieän töø
bieán thaønh naêng löôïng tónh ñieän.
1 2 1 2
LI0  I 0u1
2 2
L
Töø ñoù: u1  I 0 (V)
C0

BAØI TẬP 7
Cho moät maïch ñieän moät chieàu coù cuoän caûm L = 1,5 H; doøng ñieän
laøm vieäc I = 20 A, giöõa hai ñaàu cuoän daây coù tuï ñieän C0 = 0,1 F. Haõy
tính quaù ñieän aùp treân cuoän daây, giaû thieát raèng quaù trình caét maïch
khoâng coù hoà quang.
ÑS: 77.500 V
BAØI TẬP 8
Cho moät maïch ñieän moät chieàu, u0 = 240 V, R = 10 , L = 1,5 H.
Haõy xaùc ñònh giaù trò cuûa tuï noái song song vôùi phuï taûi ñeå haïn cheá quaù
ñieän aùp treân phuï taûi khoâng quaù năm laàn u0 khi caét maïch.
ÑS: 600 F
BAØI TẬP 9
Cho moät maïch ñieän moät chieàu, u0 = 120 V, R = 3 , L = 0,025 H.
Giaû thieát khi caét maïch, ñieän aùp hoà quang taêng theo haøm tuyeán tính
uhq = a + mt.
Haõy xaùc ñònh haøm bieán thieân cuûa doøng ñieän hoà quang, veõ ñoà thò
doøng ñieän vaø tính thôøi gian chaùy hoà quang.
Cho bieát a = 20 V; m = 5.104 V/s.
Giaûi
Sô ñoà maïch ñieän:

208
 Phöông trình maïch voøng:
di
u 0  Ri  L  a  mt
dt
Thöïc hieän bieán ñoåi Laplace:
1 1
(u 0  a)  I ( p )  L p I ( p )  LI (0)  m 2
p p
1  a 1
(u 0  a)  I ( p ) L( p   )  L I 0    m 2 ;
p  R p
R 1
ôû ñoù   
L T
(u 0  a) 1  a 1 m 1
I ( p)   L I 0   
L (P   )  R  L( p   ) L p ( p   )
2

Bieán ñoåi ngöôïc Laplace ta ñöôïc:

u0  a 1  a m
i(t )  . (1  e  .t )   I 0  e  .t  2 (e  .t   .t  1)
L   R l
u0  a  a m
i(t)  (1  e  .t )   I 0  e t  T (e t  t  1)
R  R R
Sau khi ruùt goïn, ta coù ñöôïc:
u0  a m
i(t ) 
R

 t  T (1  e  .t )
R

Ñeå döïng ñoà thò cuûa doøng ñieän, ta theá caùc giaù trò cuï theå vaøo haøm
i(t):

120  20 5.104 
10 t 
3

i (t )   t  8,3.103 (1  e 8,3 ) 
3 3  


209
  10 t  3

i (t )  33,33  1, 67.10 t  8,3.103 (1  e 8,3 ) 

4

 

Keát quaû tính toaùn vôùi bieán t ñöôïc ghi trong baûng döôùi ñaây:

t (ms) 1 1,5 2 2,5 3 3,5

i (A) 32,4 31,2 29,6 27,63 25,3 22,6
t (ms) 4 4,5 5 6 6,5 7
i (A) 19,5 16,2 12,6 4,5 0,05 0

Ñoà thò ñieän hoà quang, ñieän aùp hoà quang vaø ñieän aùp nguoàn:

Nhaän xeùt: Doøng ñieän luùc ñaàu giaûm chaäm, sau 2ms laø thôøi ñieåm
ñieän aùp hoà quang taêng leân baèng ñieän aùp nguoàn, thì doøng ñieän giaûm
xuoáng nhanh hôn.
Ñeå tính thôøi gian chaùy cuûa hoà quang, ta cuõng ñaët phöông trình
i(t) = 0, töø ñoù coù:
u0  a 120  20
t  Te  .t  T   8,3.10 3  10,3.10 3
m 5.10 4
Caên cöù vaøo ñoà thò ôû treân, coù theå ruùt ra t = 6,5.10-3 (s)
Quaû vaäy:
 6,5
 6,5.103  3,5.103.0, 457  10,38.103  s 
t
t  Te T
 6,5.103  3,5.103 e 3,5

210
 Chương V
MẠCH TỪ

CHUẨN ĐẦU RA CHƯƠNG V

Sau khi học chương này, sinh viên cần đạt được:
 Hiểu được mạch từ là gì, các loại mạch từ, các định luật phương
trình toán lý áp dụng trong mạch từ.
 Biết cách phân tích mạch từ đưa về dạng tương tự mạch điện.
 Biết cách phân tích từ trường, tính toán từ dẫn, từ trở trong các
phần mạch từ, đặc biệt với vùng vật liệu dẫn từ kém như không
khí. Giải quyết được hai dạng bài toán thuận nghịch của mạch từ.
 Xác định được lực hút điện từ trong các mạch từ nam châm điện
một chiều và xoay chiều. Hiểu được hiện tượng rung và giải
quyết chống rung trong các mạch từ xoay chiều. Mô tả lực hút
điện từ qua phương trình toán học.
 Tính toán được số vòng và tiết diện dây cho các cuộn nam châm
điện một chiều và xoay chiều với mạch từ cho trước để sử dụng
cho các mục đích bảo vệ dòng hay áp.
 Tính toán được lực hút điện từ tác động do các cuộn nam châm
điện một chiều và xoay chiều với mạch từ cho trước để sử dụng
cho các mục đích bảo vệ dòng hay áp.
 Biết áp dụng các phương pháp thay đổi thời gian tác động cho
cuộn dây nam chân điện.

NỘI DUNG CHƯƠNG V

I. Khái quát chung về nam châm điện, mạch từ
II. Các phương pháp phân tích mô tả từ trường
III. Tính toán cuộn dây nam châm điện
IV. Các phương pháp thay đổi thời gian tác động
V. Câu hỏi ôn tập và bài tập

211
I. KHAÙI QUAÙT
1. Khaùi nieäm
Maïch töø laø taäp hôïp taát caû vaät chaát vaø moâi tröôøng nhaèm taïo thaønh
ñöôøng kheùp kín cho töø thoâng.
Maïch töø coù theå chia thaønh caùc daïng nhö sau:
 Maïch töø kín
 Maïch töø hôû coù khe hôû khoâng ñoåi
 Maïch töø hôû coù khe hôû thay ñoåi

Hình 5.1
Trong thöïc teá, taát caû caùc thieát bò bieán ñoåi naêng löôïng ñieän töø ñeàu
söû duïng maïch töø ñeå thöïc hieän vieäc ñònh höôùng vaø phaân boá töø tröôøng.
Noù ñöôïc xem nhö laø phöông tieän trung gian ñeå thöïc hieän vieäc truyeàn
vaø bieán ñoåi naêng löôïng ñieän. Vaät lieäu töø coøn ñoùng vai troø to lôùn trong
vieäc xaùc ñònh tính chaát phaàn töû trong một thieát bò ñieän töø, đñoàng thôøi
quan heä maät thieát tôùi kích thöôùc vaø hieäu suaát cuûa noù.

212
 Trong caùc daïng maïch töø hôû, vieäc bieán ñoåi naêng löôïng ñieän-cô,
thöôøng dieãn ra ôû khe hôû khoâng khí. Caùc löïc taùc ñoäng giöõa ñieän vaø töø
hay löïc taùc đoäng noäi boä töø tröôøng sinh ra cô naêng ñeàu dieãn ra taïi ñaây.
Trong phaàn naøy, chuùng ta cuõng seõ ñeà caäp tôùi vieäc phaân tích vaø
moâ taû töø tröôøng, đoù cuõng chính laø phöông tieän caàn thieát ñeå nghieân cöùu
vaø tìm hieåu veà caùc thieát bò ñieän töø.
2. Nhöõng ñònh luaät cô baûn aùp duïng trong maïch töø
Vieäc nghieân cöùu maïch töø rieâng bieät laø một vaán ñeà phöùc taïp vì
moái quan heä thöïc teá toàn taïi cuûa ñieän tröôøng vaø töø tröôøng. Đeå tieän lôïi
cho vieäc nghieân cöùu, ngöôøi ta xem maïch töø toàn taïi cuõng nhö daïng
maïch ñieän. Vaán ñeà maáu choát quan troïng laø naêng löôïng chuyeån ñoåi
giöõa maïch ñieän vaø maïch töø.
Naêng löôïng chuyeån ñoåi naøy ñöôïc giaûi quyeát töø heä phöông trình
Maxwell.
a. Heä phöông trình Maxwell moâ taû cho daïng töø tröôøng tónh

 H .dl   J .ds
C S
vaø  B.ds  0
S

YÙ nghóa cuûa heä phöông trình naøy:

Tích phaân voøng kín theo ñöôøng cong C cuûa cöôøng ñoä töø tröôøng H
chính baèng toång caùc doøng ñieän ñi xuyeân qua maët S laø maët giôùi haïn bôûi
ñöôøng cong C. Bieán theå cuûa phöông trình naøy, thöôøng coù theå vieát nhö
sau:
n

 H .dl  I .N F   H i .li
i 1

Phöông trình thöù hai moâ taû

maät ñoä töø thoâng ( = B  S) ñöôïc
baûo toaøn, nghóa laø toång töø thoâng
ñi vaøo vaø ñi ra khoûi beà maët kheùp
kín S baát kyø naèm treân ñöôøng
truyeàn cuûa maïch töø thì baèng 0.

Hình 5.2
213
 b. Ñònh luaät Kirchhoff aùp duïng cho maïch töø
Ñoái vôùi một nuùt baát kyø trong maïch töø, toång töø thoâng ñi vaøo vaø ñi
n
ra taïi nuùt ñoù baèng 0. 
i1
i 0

Ñoái vôùi một maïch voøng kheùp kín trong maïch töø, toång caùc töø aùp
rôi treân maïch voøng vaø caùc söùc töø ñoäng baèng 0.
n n n n

 Fi   k .Rmk  0
i 1 k 1
vaø  Fi   k .Rmk
i 1 k 1

c. Ñònh luaät Ohm aùp duïng cho maïch töø

Ñoái vôùi moät nhaùnh baát kyø trong maïch töø, tích soá giöõa töø thoâng
chaïy qua vaø toång trôû töø goïi laø töø aùp rôi treân hai ñaàu cuûa nhaùnh maïch töø
ñoù.
.Z m  Um

Toång trôû töø cuûa nhaùnh maïch töø cuõng bao goàm hai thaønh phaàn
nhö maïch ñieän laø phaàn töû töø khaùng Xm vaø töø trôû Rm.

Z m  Rm2  X m2

Trong moãi nhaùnh maïch töø, quan heä giöõa töø caûm B vaø cöôøng ñoä
töø tröôøng H ñöôïc bieåu dieãn baèng ñöôøng cong töø hoùa B = f(H) cuûa vaät
lieäu töø maø ngöôøi ta coù theå ghi nhaän ñöôïc töø thöïc nghieäm.
Ñoái vôùi vaät lieäu phi töø tính nhö: Ñoàng, nhoâm,v.v… caùc vaät lieäu
caùch ñieän nhö: Bakelit, Fibre, v.v… vaø moâi tröôøng khoâng khí, quan heä
naøy ñöôïc bieåu dieãn nhö sau:
B   0 .H

Trong ñoù:
0 = 4.10-7=1,256.10-6 H/m: Ñoä töø thaåm trong chaân khoâng.
Ñoái vôùi maïch töø, töø thoâng khoâng bieán ñoåi seõ khoâng toàn taïi phaàn
töû töø khaùng Xm thì trong maïch töø chæ toàn taïi phaàn töû töø trôû Rm:
l
Rm 
.S

214
 Trong ñoù:
l: chieàu daøi cuûa nhaùnh maïch töø (m)
S: tieát dieän cuûa nhaùnh töø ñoù (m2)
: töø thaåm cuûa vaät lieäu (H/m)
3. Söï ñoàng daïng cuûa caùc ñaïi löôïng ñieän töø
Töø söï phaân tích ôû treân, ta coù theå xem maïch töø nhö moät daïng
maïch ñieän. Töø ñoù, ta coù theå thay theá caùc phaàn töû trong maïch töø thaønh
caùc phaàn töû ñoàng daïng nhö maïch ñieän vaø aùp duïng caùc phöông phaùp
tính toaùn nhö tính toaùn phaàn maïch ñieän maø ta ñaõ bieát.
Toùm taét caùc ñaïi löôïng ñoàng daïng lieân quan giöõa Ñieän vaø Töø nhö
sau:
STT Ñaïi löôïng K.H Ñôn vò Ñaïi löôïng Töø K.H Ñôn
Ñieän vò
1 Doøng ñieän I A Töø thoâng  Vs;
Wb
2 Ñieän aùp U V Töø aùp Um A
3 Söùc ñieän E V Söùc töø ñoäng F; A
ñoäng Em
4 Maät ñoä doøng J A/mm2 Töø caûm B T
5 Ñieän tröôøng E V/m Cöôøng ñoä töø H A/m
tröôøng
6 Ñieän trôû R  Töø trôû Rm 1/H
7 Ñieän trôû suaát  /m Töø trôû suaát 1/ m/H
8 Ñieän daãn G 1/ Töø daãn Gm H
9 Ñieän daãn  1/m Töø daãn suaát  H/m
suaát
10 Toång trôû Z  Toång trôû töø Zm 1/H
11 Ñieän khaùng X  Töø khaùng Xm 1/H

215
 Caùc coâng thöùc lieân quan:
Ñieän Töø
U  Z .I U m   i .Rmi  H i .li
I 
J B
q q
J   .E B   .H

II. PHAÂN TÍCH MOÂ TAÛ TÖØ TRÖÔØNG

1. Sô ñoà thay theá maïch töø
a. Sô ñoà thay theá maïch töø ñôn giaûn nhaát
Khi xem xeùt trong tröôøng hôïp ñôn giaûn nhaát, ta xem nhö toaøn boä
naêng löôïng ñieän khi bieán ñoåi thaønh naêng löôïng töø chæ taïo thaønh moät
doøng töø thoâng  duy nhaát chạy trong maïch töø qua caùc phaàn vaät lieäu daãn
töø vaø khe hôû khoâng khí laøm vieäc ñeàu nhö nhau. Töø ñoù, ta coù theå ñôn
giaûn maïch töø nhö sau:

Hình 5.3
b. Sô ñoà thay theá khi xem töø thoâng taûn nhö moät nhaùnh taäp
trung
Trong tröôøng hôïp naøy, ta xem töø thoâng do söùc töø ñoäng F = I.N
sinh ra ñöôïc chia thaønh hai nhaùnh. Moät nhaùnh  ñi qua khe hôû khoâng
khí laøm vieäc gaây neân taùc ñoäng löïc ñieän töø cuûa thieát bò vaø moät nhaùnh
coøn laïi  taûn taét qua moâi tröôøng kheùp voøng khoâng qua khe hôû khoâng

216
khí laøm vieäc, nhaùnh naøy khoâng gaây taùc ñoäng löïc ñieän töø cuûa thieát bò
maø chæ sinh ra ñieän khaùng treân cuoän daây.

Hình 5.4
Töø ñoù, ta coù theå ñôn giaûn maïch töø nhö sau:

 =  +  =  (1+ ) = t. 


Vôùi t: laø heä soá taûn töø

Töø thoâng taûn cuûa cuoän daây phuï thuoäc vaøo kích thöôùc vaø ngay caû
vò trí ñaët cuoän daây trong maïch töø.
Neáu goïi g: (H/m) laø töø thoâng taûn treân moät ñôn vò chieàu daøi maïch
töø coù ñaët cuoän daây.
l: (m) chieàu daøi toaøn boä phaàn maïch töø coù ñaët daây quaán
Khi cuoän daây ñaët treân truï maïch töø thì töø daãn taûn ñöôïc tính:
g.l
G 
2
 g.l 
Vaø giaù trò töï caûm: L  N  G 
2

 3 
Khi cuoän daây ñaët treân goâng maïch töø thì töø daãn taûn ñöôïc tính:
G = g.l

217
 Hình 5.5
c. Tröôøng hôïp toång quaùt
Nguoàn söùc töø ñoäng F = I.N ñöôïc xem laø söï tích hôïp caùc nguoàn
söùc töø ñoäng Fi do moãi voøng daây taïo neân. Moãi nguoàn Fi naøy ñeàu sinh ra
caùc thaønh phaàn d ñi trong maïch töø, khe hôû khoâng khí laøm vieäc vaø
thaønh phaàn d taûn taét qua moâi tröôøng ñeå kheùp kín voøng töø thoâng
khoâng qua khe hôû khoâng khí laøm vieäc.
B B
F   dFi    .Rm  RmFE    d .i
A C A

Trong ñoù: A-B laø ñoaïn ñaët daây quaán sinh ra söùc töø ñoäng trong
maïch töø.

Hình 5.6

218
2. Baøi toaùn maïch töø
Cuõng gioáng baøi toaùn maïch ñieän baøi toaùn maïch töø cuõng ñi tìm caùc
tham soá cuûa maïch töø xaùc ñònh tröôùc, cuï theå veà hình daïng kích thöôùc.
Baøi toaùn thuaän:

DAÏNG
LÖÏC TÖØ MAÏCH SOÁ VOØNG,
ÑIEÄN THOÂNG TÖØ XAÙC DOØNG ÑIEÄN
TÖØ  VAØ ÑÒNH DAÂY QUAÁÙN
TÖØ CAÛM
B

Baøi toaùn nghòch:

DAÏNG TÖØ
SOÁ VOØNG, LÖÏC
MAÏCH THOÂNG
DOØNG ÑIEÄN ÑIEÄN
TÖØ XAÙC  VAØ
DAÂY QUAÁÙN TÖØ
ÑÒNH TÖØ CAÛM
B

Baøi toaùn thuaän: Caùc daïng baøi ñi töø caùc yeâu caàu cho tröôùc veà töø
thoâng  vaø töø caûm B. Vaán ñeà ñaët ra phaûi tính söùc töø ñoäng F, ñoàng
nghóa vôùi vieäc tìm ra soá voøng daây phaûi quaán vaø doøng ñieän phaûi caáp
qua cuoän daây.
Baøi toaùn nghòch: Caùc daïng baøi ñi tìm caùc giaù trò  vaø töø caûm B
treân cô sôû soá voøng daây vaø cöôøng ñoä doøng ñieän ñaõ bieát trong moät maïch
töø xaùc ñònh ban ñaàu.
3. Tính toaùn töø trôû, töø daãn
a. Ñoái vôùi vaät lieäu daãn töø toát
Vôùi caùc loaïi vaät lieäu daãn töø toát, ñöôøng cong töø hoùa B = f(H) ñöôïc
xaùc ñònh tuøy theo baûn chaát vaät lieäu.

Ñoä töø thaåm   dB dH thay ñoåi tuøy thoäc vaøo giaù trò B ñang laøm
vieäc cuûa maïch töø treân ñöôøng cong töø hoùa. Khi ñoù, giaù trò töø trôû Rm cuûa
vaät lieäu ñöôïc tính bôûi coâng thöùc sau:
1 l
Rm  .
 S
Trong ñoù:
I: ñoaïn daãn cuûa maïch töø
S: tieát dieän maïch töø thaúng goùc vôùi ñöôøng daãn töø thoâng
219
 b. Ñoái vôùi khe hôû khoâng khí, vaät lieäu daãn töø keùm
Xaùc ñònh töø daãn cuûa khe hôû khoâng khí trong maïch töø laø coâng
vieäc heát söùc caàn thieát trong quaù trình tính toaùn caùc baøi toaùn maïch töø.
Nhö ñaõ bieát, khoâng khí cuõng laø moâi tröôøng daãn töø vôùi ñoä töø thaåm coù
theå laáy baèng giaù trò ñoä töø thaåm trong chaân khoâng . Khaùc hoaøn toaøn
vôùi vaät lieäu daãn töø toát nhö saét non, theùp kyõ thuaät ñieän, nam chaâm vónh
cöûu… moâi tröôøng khoâng khí khoâng theå ñònh hình veà hình daïng.
Vì vaäy khoâng theå tröïc tieáp söû duïng coâng thöùc: Rm  1 . l ñeå xaùc
 S
ñònh giaù trò cuûa töø daãn, töø trôû cuûa khe hôû khoâng khí trong maïch töø. Ñaây laø
moät coâng vieäc khoù khaên, coù lieân quan giaûi baøi toaùn phaân boá töø tröøông
trong khu vöïc xem xeùt. Ta coù theå söû duïng moät trong boán phöông phaùp ñeå
xaùc ñònh töø daãn, töø trôû trong khu vöïc khoâng gian khoâng khí daãn töø sau
ñaây:
 Phöông phaùp phaân tích
Ñeå xaùc ñònh töø daãn theo phöông phaùp naøy, tröôùc heát phaûi coù khaû
naêng bieåu dieãn söï bieán ñoåi cuûa töø tröôøng beân trong khe hôû khoâng khí
baèng bieåu thöùc phaân tích.
Ñieàu naøy, thöïc teá chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc ñoái vôùi nhöõng tröôøng
hôïp ñôn giaûn nhaát.
Ví duï: Ñoái vôùi töø tröôøng ñeàu, moät töø tröôøng nhö vaäy coù theå coù
ñöôïc giöõa hai maët phaúng ñaúng theá song song coù dieän tích voâ cuøng lôùn.
Coù theå xem töø tröôøng giöõa hai beà maët cöïc song song (kích thöôùc höõu
haïn) vôùi khoaûng caùch giöõa chuùng laø voâ cuøng beù so vôùi kích thöôùc khaùc
cuûa beà maët cöïc töø laø töø tröôøng ñeàu.
Töø daãn moät khe hôû khoâng khí ñôn giaûn nhö vaäy nhaän ñöôïc khi ta
laáy tích phaân bieåu thöùc vi phaân töø daãn treân moät vi phaân dieän tích beà
maët cöïc töø:
dS
dG   0.

Trong ñoù:
dS: vi phaân ñôn vò dieän tích beà maët cöïc töø
: khoaûng caùch giöõa hai beà maët cöïc töø
220
 S
Töø ñoù suy ra: G   0 (H)

Thí duï: Xaùc ñònh töø daãn giöõa hai maët phaúng nghieâng goùc moâ taû Hình 5.7

Hình 5.7
Giaûi
Töø tröôøng beân trong caùc maët phaúng nghiêng goùc naøy coù theå xem
laø töø tröôøng ñeàu, neáu thoûa maõn caùc ñieàu kieän R << b vaø r << b. Khi ñoù
vôùi sai soá khoâng ñaùng keå, coù theå cho raèng caùc ñöôøng söùc töø giöõa chuùng
laø nhöõng cung troøn ñoàng taâm coù taâm chung laø ñænh, laø goùc hôïp bôûi hai
beà maët treân. Trong tröôøng hôïp nhö vaäy, ñoái vôùi moät vi phaân dieän tích
beà maêt cöïc töø ds naèm caùch ñænh O moät khoaûng caùch x seõ coù töø daãn:
b dx
dG   0
 x
Trong ñoù: ds  b.dx
Toång töø daãn giöõa hai beà maët cöïc nghieâng goùc:
R
b R
G   dG   0 . ln
r
 r

221
  Phöông phaùp phaân chia töø tröôøng (Phöông phaùp Rauters)
Theo Rauters, trong nhieàu tröôøng hôïp, hình aûnh phöùc taïp cuûa töø
tröôøng coù theå bieåu dieãn ñöôïc thaønh taäp hôïp moät soá hình khoái ñôn giaûn
maø ñoái vôùi chuùng ta coù theå deã daøng xaùc ñònh ñöôïc töø daãn. Töø daãn cuûa
toaøn boä khu vöïc ñöôïc xem xeùt chính baèng toång töø daãn cuûa taát caû caùc
khoái ñôn giaûn ñoù.
Hình 5.8 döôùi ñaây laø hình aûnh töø tröôøng naèm giöõa beà maët cöïc töø
hình chöõ nhaät vaø moät maët ñaúng theá song song vôùi noù moät khoaûng caùch
m tính töø beà maët cöïc ñöôïc bao boïc bôûi một töø tröôøng.
Töø tröôøng naøy coù theå phaân chia thaønh nhöõng khoái ñôn giaûn nhö
sau:
- Khoái hình hoäp chöõ nhaät.
- Caùc khoái ¼ truï coù baùn kính  vaø coù chieàu daøi töông öùng vôùi
caïnh cuûa beà maët cöïc töø laø a vaø b.
- Caùc khoái ¼ truï roãng coù baùn kính  vaø beà daøy m coù chieàu daøi
töông öùng vôùi caïnh cuûa beà maët cöïc töø laø a vaø b.
- Caùc khoái 1/8 hình caàu coù baùn kính .
- Caùc khoái 1/8 hình caàu coù baùn kính  vaø beà daøy m.

Hình 5.8
Töø daãn cuûa caùc hình khoái ñôn giaûn treân coù theå ñöôïc xaùc ñònh gaàn
ñuùng treân cô sôû caùc khaûo saùt lyù thuyeát vaø thöïc nghieäm nhö sau:
Ñoái vôùi một hình khoái ta coù theå vieát bieåu thöùc tính töø daãn

222
 S tb S tb . tb Vtb
Gi   0  0  0
 tb  2
tb  tb2
Trong ñoù:
Stb: giaù trò trung bình cuûa tieát dieän cuûa hình khoái
tb: giaù trò trung bình cuûa khoaûng caùch giöõa hai ñieåm ñaàu
vaø cuoái cuûa hình khoái
Vtb: giaù trò trung bình cuûa theå tích hình khoái
Coù theå xaùc ñònh ñöôïc theå tích trung bình cuûa caùc hình khoái ñôn
giaûn. Coøn tb chính laø ñoä daøi trung bình cuûa ñöôøng söùc töø ñi xuyeân qua
moãi hình khoái. tb thoâng thöôøng ñöôïc xaùc ñònh töø thöïc nghieäm. Khoaûng
caùch m coù theå laáy baèng (1  1,5) .
Ví duï: Xaùc ñònh töø daãn cuûa khoái ¼ hình truï coù baùn kính  vaø coù
 . 2 .a
ñoä daøi laø a nhö sau: Ga   0
4. tb2

tb = 1,22 ñöôïc xaùc ñònh töø phöông phaùp ñoà thò thöïc nghieäm.
 . 2 .a  . 2 .a
Do vaäy: Ga   0   0,52. 0 .a
4. tb2 1.1,22 2. 2

Baûng sau ñöa ra moät soá coâng thöùc tính töø daãn cuûa moät soá loaïi hình
khoái ñôn giaûn thöôøng gaëp khi tính toaùn töø daãn khe hôû khoâng khí cuûa
maïch töø:
STT HÌNH KHOÁI TÖØ TRÖÔØNG COÂNG THÖÙC

223
 3

4
m = (1÷2)

6
m = (1÷2)

9
m = (1÷2)

224
 10
m = (1÷2)

 Phöông phaùp ñoà thò

Trong phöông phaùp naøy, ta phaûi bieåu dieãn ñöôïc hình aûnh cuûa töø
tröôøng ôû beân trong vaø ôû xung quanh vuøng khe hôû khoâng khí.
Töø tröôøng ñöôïc ñaëc tröng baèng taäp hôïp cuûa caùc ñöôøng hoaëc beà
maët söùc từ vaø ñaúng theá. Thoâng thöôøng, từ tröôøng trong khoâng gian
ñöôïc theå hieän theo ba chieàu (tröôøng 3D). Neáu caáu truùc cuûa töø tröôøng ôû
một trong ba chieàu baát kyø laø khoâng thay ñoåi, ta coù theå theå hieän treân
một beà maët phaúng. Töø tröôøng nhö vaäy goïi laø song phaúng (tröôøng 2D).
Vieäc xaây döïng hình aûnh töø tröôøng treân maët phaúng phaûi tuaân thuû
theo nhöõng quy taéc nhaát ñònh sau ñaây:
- Taát caû caùc ñöôøng ñaúng theá vaø ñöôøng söùc töø ôû nhöõng choã giao
nhau phaûi caét vuoâng goùc vôùi nhau.
- Hình aûnh töø tröôøng seõ laø moät maïng löôùi bao goàm nhieàu maét
löôùi. Töø daãn ôû moãi ñôn vò maét löôùi phaûi coù giaù trò khoâng ñoåi
vaø baèng giaù trò töø daãn cuûa caùc ñôn vò maét löôùi khaùc, coù nghóa
laø phaûi ñaûm baûo tæ soá giöõa caùc töø daãn maét löôùi laø haèng soá.
- Taát caû caùc beà maët ñaúng theá (beà maët cöïc töø, v.v..) caùc ñöôøng
söùc ñi ra vaø ñi vaøo phaûi caét vuoâng goùc vôùi chuùng.
Ví duï: Giöõa hai beà maët ñaúng theá song song ta ñaët moät töø aùp F.
Trong khoaûng khoâng gian giöõa chuùng coù theå veõ caùc ñöôøng ñaúng theá
phaân boá ñeàu nhau vaø moãi ñöôøng caùch nhau moät töø aùp F = F/k.
Vôùi k laø soá khoaûng ñaúng theá ñöôïc chia theo khe hôû  vaø khoaûng
caùch caùc ñöôøng laø  = /k. Sau ñoù, ta veõ caùc ñöôøng söùc töø caét vuoâng
goùc vôùi ñöôøng ñaúng theá ñaõ veõ. Caùc ñöôøng söùc töø caùch nhau moät khoaûng
laø: a = a/n.

225
 Nhö vaäy, hình aûnh töø tröôøng beân trong hai beà maët ñaúng theá treân laø
một maïng löôùi bao goàm caùc maét löôùi coù hình chöõ nhaät vôùi soá löôïng maét
löôùi laø: k.n.

Hình 5.9
Töø daãn trong moãi maét löôùi seõ laø:
a  b
G   0

Trong ñoù: b laø beà roäng cuûa maët phaúng
Neáu thay theá a vaø  baèng caùc giaù trò theo a vaø b ta nhaän ñöôïc:
ab k
G   0 .
 n
Töø ñoù suy ra, toång töø daãn ôû khu vöïc xem xeùt:
n ab k n ab
G  G.  0 . .  0
k  n k 
Töø tröôøng trong tröôøng hôïp vöøa môùi xem xeùt laø töø tröôøng ñeàu,
hình aûnh cuûa noù laø một maïng löôùi goàm caùc maét löôùi hình chöõ nhaät
baèng nhau. Ñoái vôùi töø tröôøng khoâng ñeàu, vieäc xaây döïng hình aûnh töø
tröôøng cuõng ñöôïc tieán haønh theo qui taéc ñaõ bieát, nghóa laø phaân chia
döïa treân maët ñaúng theá vaø sao cho töø daãn caùc maét löôùi chia coù cuøng giaù
trò duø kích thöôùc chia khaùc nhau.

226
 Tuy nhieân, caùc maét löôùi cuûa noù seõ coù daïng hình chöõ nhaät cong vaø
caùc hình naøy coù ñoä lôùn khoâng baèng nhau. Ñieàu caàn thieát phaûi tuyeät ñoái
ñaûm baûo trong tröôøng hôïp naøy laø tæ leä giöõa caùc chieàu daøi vaø roäng cuûa
caùc hình chöõ nhật cong khoâng thay ñoåi, từ dẫn trong các hình là như
nhau.

Hình 5.10
 Phöông phaùp thöïc nghieäm
ÔÛ ñaây, vieäc xaùc ñònh töø daãn ñöôïc xaùc ñònh nhôø caùc coâng thöùc
thöïc nghieäm. Phöông phaùp naøy, cho keát quaû ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp
xaùc ñònh ñaõ ñöôïc khaûo saùt baèng thöïc nghieäm. Caùc heä soá ñöa ra chæ
ñuùng vôùi nhöõng tröôøng hôïp öùng vôùi ñieàu kieän ñöa ra.
Thí duï 1: Nhö tröôøng hôïp khaûo saùt cöïc töø ôû hình sau:

Hình 5.11
227
 Ñoái vôùi moät cöïc töø hình chöõ nhaät vaø moät maët phaúng voâ haïn ngaên
caùch bôûi moät khe hôû: Töø daãn khe hôû ñöôïc tính theo coâng thöùc sau:
a1  x1 .b1  x2 
G  0

Ñoái vôùi khe hôû giöõa hai cöïc töø hình chöõ nhaät. Töø daãn ñöôïc tính:
a1  y1 .b1  y 2 
G  0

Trong caùc coâng thöùc treân caùc tham soá x, y ñöôïc tính:
1 . 1 .
x1  ; x2 
a b
 .  .
y1  2 ; y 2  2
a b
Caùc heä soá 1 vaø 2 ñöôïc xaùc ñònh töø thöïc nghieäm vaø cho trong
baûng sau:
 (mm) 1 6 8 10

1 3 1,42 1,04 0,74

2 1,3 0,78 0,575 0,525

Thí duï 2:
Nhö cöïc töø nam chaâm ñieän nhö Hình 5.12 hai nöûa nam chaâm
hình truï maïch töø chöõ E khi cuoän daây ñöôïc kích thích, sao cho caùc cöïc
töø ñoái dieän coù cuøng cöïc tính.
G1 1
Töø daãn ñöôïc tính nhö sau: G1*   1
G 
a,  *  1
B 
K   0, 7 
Vôùi: a  a0 .e D 

Caùc heä soá K vaø a0 phuï thuoäc vaøo caùc kích thöôùc B/D vaø d/D vaø
coù theå tra ñöôïc töø ñoà thò:
Coøn *= /D

228
  DB
Vaø: G    0 .B. ln 1  2 
 Bd 

Hình 5.12

III. LÖÏC HUÙT ÑIEÄN TÖØ (löïc huùt nam chaâm)

1. Xaùc ñònh löïc huùt ñieän töø một chieàu
Löïc huùt ñieän töø laø löïc huùt noäi boä taùc duïng tröïc tieáp leân vaät theå
daãn töø nhaèm muïc ñích thu heïp ñöôøng daãn cuûa töø tröôøng.
Vì maïch töø bao goàm nhöõng vaät lieäu daãn töø laø vaät theå raén vaø moâi
tröôøng coù theå laø chaát loûng hay khí, neân löïc ñieän töø taùc duïng thu heïp

229
ñöôøng daãn cuûa töø tröôøng chæ laøm thay ñoåi ñoä lôùn khe hôû giöõa caùc phaàn
maïch töø vaø do löïc töø khoâng ñuû lôùn ñeå coù theå laøm bieán daïng vaät theå
daãn töø raén cuûa caùc thieát bò ñieän cô.
Theo coâng thöùc Maxwell löïc huùt ñieän töø ñöôïc xaùc ñònh:

 B .n B  2 B .n dS

1     1 2  
Fdt 
0 S


B : vector töø caûm treân beà maët cöïc töø

n : vector ñôn vò phaùp tuyeán treân beà maët cöïc töø
S: dieän tích beà maët cöïc töø
Beà maët cöïc töø laø nôi taùc ñoäng cuûa löïc ñieän töø laø beà maët phaân
chia giöõa hai moâi tröôøng coù ñoä töø thaåm raát khaùc nhau.
 
Khi n vaø B truøng phöông, luùc ñoù ta coù theå tính:
1
Fdt   B .dS
2

2 0 S

Neáu coù theâm ñieàu kieän töø thoâng phaân boá ñeàu trong khu vöïc khe
hôû khoâng khí thì coâng thöùc treân ñôn giaûn hoùa nhö sau:
1
Fdt  B2 .S
2 0
Fñt = 39,8. 104. B2. S (N)
Fñt = 4,06. 104. B2. S (KGf)
Trong ñoù:
B: töø caûm (T)
S: taát caû dieän tích beà maët cöïc töø taùc ñoäng (m2)
0 = 4.10-7 H/m: đoä töø thaåm chaân khoâng
Fñt: Löïc huùt ñieän töø (N)
Thí duï: Vôùi maïch töø daïng UI naép huùt chuyeån ñoäng thaúng toång
dieän tích taùc ñoäng laø caû hai beà maët cöïc töø cuûa hai nhaùnh U.

230
 Vôùi maïch töø daïng UI naép huùt chuyeån ñoäng quay toång dieän tích
taùc ñoäng laø chæ một beà maët cöïc töø cuûa một nhaùnh U taùc ñoäng laøm quay
naép.
Söï phaân boá ñeàu cuûa töø thoâng khe hôû khoâng khí coù theå nhaän ñöôïc
ôû moät vaøi tröôøng hôïp haïn höõu. Khi khe hôû giöõa hai cöïc töø hình truï coù tæ
leä /d < 0,2 (d: Ñöôøng kính cöïc töø, : Khe hôû khoâng khí) thì coù theå
xem nhö töø tröôøng phaân boá ñeàu taïi khe hôû treân.

Hình 5.13
Khi töø tröôøng phaân boá khoâng ñeàu thì vieäc aùp duïng coâng thöùc:
1
Fdt  B2 .S
2 0

chaéc chaén seõ coù sai soá ñaùng keå.

2. Xaùc ñònh löïc huùt ñieän töø xoay chieàu
Khi doøng ñieän bieán thieân tuaàn hoaøn theo quy luaät hình sin:
i = Im Sin .t
Giaû söû söï toån hao laø khoâng ñaùng keå, thì töø thoâng  cuõng bieán
thieân theo quy luaät sin maø khoâng coù söï leäch pha:  = m sin t
Khi ñoù löïc huùt ñieän töø ñöôïc xaùc ñònh.
1  2m 1  2m 1  2m
Fdt  Sin .t 
2
 cos 2.t
2 0 S 4 0 S 4 0 S

231
 1  2m
Thaønh phaàn thöù nhaát: laø thaønh phaàn löïc ñieän töø khoâng
4 0 S
ñoåi theo thôøi gian. Giaù trò trung bình cuûa löïc ñieän töø xoay chieàu trong
moät chu kyø ñuùng baèng giaù trò cuûa thaønh phaàn khoâng ñoåi naøy.
Khi xeùt töø thoâng trong maïch töø chöa baõo hoøa:
m = . 2 vaø Bm = B. 2 thì:
1  2m 1 2 1 2
Ftb    B .S
4 0 S 2 0 S 2 0

Vôùi caùch tính naøy, ta thaáy taùc duïng Ftb cuûa löïc ñieän töø xoay
chieàu coù cuøng giaù trò nhö löïc ñieän töø cuûa doøng moät chieàu ñoái vôùi maïch
töø chöa baõo hoøa khi ta söû duïng giaù trò hieäu duïng cuûa doøng xoay chieàu.
1  2m
Thaønh phaàn Cos 2 .t laø thaønh phaàn bieán thieân theo thôøi
4 0 S
gian vaø coù taàn soá gaáp hai laàn taàn soá cuûa töø thoâng xoay chieàu.
Vaø giaù trò cöïc ñaïi laø:
1  2m 1 2 1 2 1 2
FMAX   Bm .S   B .S
2 0 S 2 0 0 S  0
Ñoà thò bieán thieân cuûa löïc ñieän töø bieåu dieãn caùc thaønh phaàn cuûa
löïc ñieän töø xoay chieàu ñöôïc trình baøy trong hình beân.
Nhaän xeùt: Töø ñoà thò, ta thaáy raèng löïc ñieän töø xoay chieàu coù daïng ñaäp
maïch vaø coù taàn soá gaáp hai laàn taàn soá cuûa doøng ñieän cuûa nguoàn xoay chieàu.

Hình 5.14

232
 Ñieàu ñaùng chuù yù nöõa laø löïc ñieän töø trong moät chu kyø coù hai laàn
giaù trò cuûa noù giaûm veà 0. Taïi ñoù, löïc ñieän töø khoâng coøn taùc ñoäng nöõa.
Do caùc cô caáu cô khí taùc ñoäng huùt ñaåy cuûa thieát bò khi söû duïng nam
chaâm ñieän, taùc ñoäng ñoùng ngaét maïch ñieän ñeàu coù loø xo phaûn löïc neân
chæ caàn Fñt < Fflöïc laø cô caáu töï ñoäng nhaû, caùc tieáp xuùc ñieän do naép nam
chaâm ñieän mang theo cuõng môû ra döôùi taùc ñoäng löïc loø xo. Khi Fñt >
Fflöïc thì cô caáu töï ñoäng laïi taùc ñoäng huùt, ñoùng caùc tieáp xuùc ñieän. Töø ñoù,
gaây ra hieän töôïng rung ôû nam chaâm ñieän vaø khoâng an toaøn khi söû duïng noù
ñoùng ngaét tieáp ñieåm, taàn soá rung naøy baèng hai laàn taàn soá löôùi nguoàn.
3. Bieän phaùp choáng rung ñoái vôùi nam chaâm ñieän xoay chieàu
Caên cöù vaøo ñoà thò cuûa löïc ñieän töø xoay chieàu vaø caùc thaøn h
phaàn cuûa noù ôû ñoà thò trong muïc (2) Hình 5.14, ta nhaän thaáy raèng,
neáu duøng moät bieän phaùp naøo ñoù ñeå chia töø thoâng  thaønh hai thaønh
phaàn  1 vaø  2 coù bieân ñoä  1 =  2 = ½  vaø leäch pha nhau 90 0 thì
ñoà thò löïc ñieän töø coù theå bieåu dieãn theo ñoà thò sau ôû Hình 5.15.
Khi ñoù, löïc ñieän töø toång hôïp do hai löïc ñieän töø thaønh phaàn gaây ra seõ
laø haèng soá taïi moïi thôøi ñieåm. Fñt  = Fñt1 + Fñt2 = Const. Löïc ñieän töø toång
naøy coù giaù trò khoâng ñoåi, vöøa ñuùng baèng thaønh phaàn löïc ñieän töø trung bình
trong moät chu kyø hay laø baèng chính thaønh phaàn löïc ñieän töø khoâng ñoåi theo
thôøi gian, do töø thoâng  gaây neân maø ta ñaõ nghieân cöùu ôû muïc (2).

Hình 5.15
Ñeå coù theå phaân chia töø thoâng  nhö yù ñònh treân, ta coù theå thöïc
hieän caùc bieän phaùp sau:
a. Duøng hai cuoän daây trong maïch töø coù soá voøng khoâng ñoåi vaø
cung caáp doøng cho moãi cuoän coù giaù trò baèng ½ giaù trò ban ñaàu vaø caùc

233
doøng ñieän naøy leäch pha nhau 900 (Hay chia cuoän daây thaønh hai nöûa
cuoän vaø cung caáp hai doøng ñieän coù giaù trò khoâng ñoåi nhöng leäch pha
nhau 900).
b. Chia maïch töø thaønh hai nöûa, moãi phaàn maïch töø ñaët một cuoän
daây rieâng coù soá voøng khoâng ñoåi vaø cung caáp hai doøng ñieän coù giaù trò
khoâng ñoåi nhöng leäch pha nhau 900.
c. Ñaët voøng ngaén maïch oâm laáy ½ beà maët cöïc töø taïi khe hôû khoâng
khí.
Hai bieän phaùp ñaàu phöùc taïp, vì yeâu caàu hai nguoàn cung caáp leäch
pha. Bieän phaùp thöù ba ñôn giaûn hôn, deã thöïc hieän, laïi reû tieàn neân ñöôïc
aùp duïng roäng raõi trong caùc nam chaâm ñieän xoay chieàu duøng trong caùc
khí cuï ñieän.
Maïch töø coù ñaët voøng ngaén maïch:

Hình 5.16
Khi aùp duïng bieän phaùp ñaët voøng ngaén maïch trong maïch töø, ñeå
ñaït ñöôïc goùc leäch pha giöõa hai doøng ñieän trong cuoän daây vaø trong
voøng ngaén maïch  = 900 thì:
X nm  .G 2
tg   
R 2 rnm

Trong ñoù:
Xnm: đieän khaùng voøng ngaén maïch
rnm: đieän trôû voøng ngaén maïch
234
 R2: töø trôû khe hôû khoâng khí
G2: töø daãn khe hôû khoâng khí
Khi  = haèng soá vaø G2 = haèng soá, ñeå ñaït ñöôïc tg =  thì rnm
phaûi baèng 0. Noùi caùch khaùc, vaät lieäu laøm voøng ngaén maïch phaûi laø vaät
lieäu sieâu daãn thì môùi coù theå ñaït ñöôïc ñieàu kieän treân. Do vaäy,  chæ laø
một goùc leäch pha giöõa 2 doøng ñieän  900. Luùc ñoù, löïc huùt ñieän töø ñöôïc
tính:
F = F1 + F2
1  12m  22 m   12m  22 m 
F    
  cos 2.t  cos  2.t  2 
40  S1 S2   S1 s2 
Ñieàu naøy cho thaáy löïc ñieän töø xoay chieàu laø löïc taùc ñoäng coù taàn
soá rung gaáp hai laàn taàn soá löôùi ñieän. Giaù trò löïc ñieän töø dao ñoäng giöõa
hai giaù trò Fmin vaø Fmax quanh trò soá Ftb nhö ñoà thò sau:

Hình 5.17
Löïc ñieän töø yeâu caàu cuûa thieát bò thöôøng phaûi ñöôïc tính ñeå ñaûm
baûo, sao cho söï dao ñoäng giöõa hai giaù trò Fmin vaø Fmax khoâng laøm rung
naép huùt cuûa nam chaâm ñieän.
Fñt  Fmin – FFL
Trong ñoù: FFL laø phaûn löïc cuûa loø xo ñaåy cô caáu trôû veà vò trí ñaàu
khi khoâng coøn löïc taùc ñoäng.
Ngaøy nay, trong thieát keá caùc thieát bò ñoùng ngaét maïch ñieän duøng
nam chaâm ñieän xoay chieàu, ngöôøi ta thöôøng duøng voøng ngaén maïch, coøn
235
goïi laø voøng choáng rung treân phaàn maïch töø tónh, taïi moät hay taát caû caùc khe
hôû laøm vieäc.
Neáu goïi A: Laø tieát dieän toaøn boä moät cöïc töø; A2: Laø tieát dieän phaàn
cöïc töø giôùi haïn bôûi voøng ngaén maïch; A1: Laø tieát dieän phaàn cöïc töø ngoaøi
voøng ngaén maïch.
Khi ñoù, ngöôøi ta kyù hieäu:

thì Fmin   F vaø Fmax  4  2 F

A2

A 4  3 4  3

 2m
Trong ñoù: F  khi tính ñeán löïc huùt nam chaâm vôùi moät
2. 0 . A
khe hôû laøm vieäc.
 2m
F khi tính ñeán löïc huùt nam chaâm coù voøng
 0 .A
ngaén maïch ñaët taïi hai khe hôû.
Fmax  Fmin 4  3
Khi ñoù heä soá dao ñoäng cuûa löïc: k F   2.  1,2
Ftb 4

Ñeå baûo ñaûm heä soá kF, ngöôøi ta thieát keá sao cho giaù trò cuûa  trong
khoaûng:
  0,6  0,7 : Khi voøng choáng rung coù hai caïnh trong beà mặt cöïc
töø (vôùi cöïc töø coù caïnh a > 11 mm).
  0,5  0,6 : Khi voøng choáng rung chæ coù một caïnh trong beà maët
cöïc töø caïnh coøn laïi oâm phía ngoaøi (vôùi cöïc töø coù caïnh a < 11 mm).

IV. TÍNH TOAÙN CUOÄN DAÂY TRONG MAÏCH TÖØ NAM CHAÂM
ÑIEÄN
Heä thoáng nam chaâm ñieän ñöôïc thieát keá sao cho khi khe hôû khoâng
khí giaûm xuoáng gaàn baèng 0 thì maïch töø cuûa noù gaàn baõo hoøa. Muïc ñích
thieát keá nhö vaäy laø ñeå coù theå söû duïng vaät lieäu töø mộât caùch toái öu.
Thoâng thöôøng neáu töø aùp rôi treân loõi theùp vöôït quaù 10% so vôùi giaù trò
söùc töø ñoäng do cuoän daây cung caáp thì maïch töø ñöôïc xem laø gaàn nhö
baõo hoøa.
236
 Cuoän daây trong maïch töø laø nguoàn söùc töø ñoäng caàn thieát ñeå sinh
ra töø thoâng. Tuøy thuoäc vaøo caùch ñaáu cuoän daây vaøo nguoàn ñieän ta coù
theå phaân chuùng thaønh cuoän daây doøng hay cuoän daây aùp. Tuøy theo
nguoàn cung caáp cho cuoän daây maø ngöôøi ta phaân thaønh cuoän daây nam
chaâm ñieän moät chieàu vaø cuoän daây nam chaâm ñieän xoay chieàu.
1. Tính toaùn cuoän daây nam chaâm ñieän moät chieàu
Tính toaùn cuoän daây trong maïch töø moät chieàu chuû yeáu laø xaùc ñònh
soá voøng daây vaø ñöôøng kính daây. Ñeå xaùc ñònh ñöôïc chuùng caàn coù caùc
soá lieäu veà söùc töø ñoäng yeâu caàu, soá lieäu naøy laø keát quả tính toaùn töø
phaàn maïch töø nhö ñaõ phaân tích töø muïc (II). Ngoaøi ra, ñieän aùp hay doøng
ñieän cuõng laø soá lieäu caàn cho tröôùc töø yeâu caàu ban ñaàu. Soá lieäu maïch töø
veà keát caáu, hình daïng, cô cheá laøm vieäc cuõng laø nhöõng thoâng tin caàn
xaùc ñònh tröôùc theo yeâu caàu cuûa ngöôøi thieát keá. Neáu caàn tính toaùn thieát
keá ñaày ñuû caùc thoâng soá cho maïch töø vôùi hình daïng choïn tröôùc thì vieäc
tính soá voøng, ñöôøng kính daây chæ laø cô sôû quan troïng ñeå tieáp tuïc xem
xeùt ñeán ñieàu kieän laøm vieäc, moâi tröôøng, vaät lieäu daây quaán, vaán ñeà
phaùt noùng vaø toûa nhieät cuõng nhö caùc vaán ñeà lieân quan cuûa caû bốn
chöông tröôùc ñaây.
a. Cuoän doøng: Cuoän daây gaây taùc ñoäng löïc huùt NCÑ (nam chaâm
ñieän) khi coù doøng ñieän I  Igh maø ngöôøi ta xaùc ñònh tröôùc. Ñaëc ñieåm:
cuoän doøng thoâng thöôøng coù soá voøng daây raát ít vaø tieát dieän daây lôùn.
Tieát dieän daây ñöôïc tính töø giaù trò doøng giôùi haïn cho tröôùc trong
I
caùc ñieàu kieän laøm vieäc cuûa cuoän daây: s dd 
J cp

Trong ñoù:
 I: doøng giôùi haïn caàn baûo veä
 Jcp: giôùi haïn maät ñoä cho pheùp tuøy thuoäc vaøo ñieàu kieän laøm
vieäc cuûa cuoän daây
 Jcp: (2  4) A/mm2: khi cuoän daây laøm vieäc ôû cheá ñoä daøi haïn
 Jcp: (5  12) A/mm2: khi cuoän daây laøm vieäc ôû cheá ñoä ngaén haïn laëp laïi
 Jcp: (13  30) A/mm2: khi cuoän daây laøm vieäc ôû cheá ñoä ngaén haïn

237
 Soá voøng daây phaûi quaán ñöôïc tính töø keát quaû tính STÑ F caàn thieát
cuûa maïch töø ñeå coù löïc huùt ñieän töø theo yeâu cầu cô caáu cuûa khí cuï ñieän.
F
Soá voøng daây ñöôïc tính: N 
I
b. Cuoän aùp: Cuoän daây gaây taùc ñoäng löïc huùt NCÑ (nam chaâm
ñieän) khi ñieän aùp ñaët treân cuoän daây lôùn hôn ñieän aùp yeâu caàu U  Ugh.
Ñaëc ñieåm: cuoän aùp coù soá voøng daây quaán nhieàu nhöng tieát dieän daây
daãn nhoû. Khi laøm vieäc oån ñònh ôû ñieän aùp DC, cuoän daây phaûi ñaûm baûo
söùc töø ñoäng F theo yeâu caàu. Do vaäy, ñieän trôû cuoän daây seõ quyeát ñònh
ñeán doøng ñieän laøm vieäc oån ñònh cuûa cuoän daây.
Töø phöông trình: F = I.N, ta vieát laïi nhö sau:
U U .N U .N .s dd U .s dd
F N  
R

l  .ltb .N  .ltb
s dd
F . .ltb
Töø ñoù suy ra tieát dieän daây daãn caàn thieát: s dd 
U
Do vaäy, chuùng ta thaáy raèng: ngoaøi giaù trò U ñaõ ñöôïc xaùc ñònh
tröôùc bôûi giôùi haïn cho pheùp, vôùi moät maïch töø cuï theå xaùc ñònh tröôùc thì
tieát dieän daây daãn laø yeáu toá quyeát ñònh ñeán söùc töø ñoäng caàn thieát maø
löïc huùt ñieän töø yeâu caàu. Khi caàn ñieàu chænh ñeå NCÑ coù theå taùc ñoäng ôû
söùc töø ñoäng lôùn hôn hay taùc ñoäng vôùi U thaáp hôn thì ngöôøi ta thöôøng
choïn tieát dieän daây daãn lôùn hôn sau ñoù noái tieáp cuoän daây vôùi một bieán
trôû ñieàu chænh.
Soá voøng daây N khoâng aûnh höôûng gì ñeán söùc töø ñoäng F maø chæ taùc
ñoäng laøm thay ñoåi maät ñoä doøng ñieän chaûy trong daây daãn (aûnh höôûng
veà nhieät toån hao phaùt noùng).
I F
F  I .N vaø maät ñoä doøng ñieän: j  
s dd N .s dd

Ñoái vôùi cuoän aùp thöôøng laøm vieäc ôû cheá ñoä daøi haïn neân maät ñoä
doøng cho pheùp Jcp chæ neân choïn trong khoaûng (2  4) A / mm2.
F
Töø ñoù tính ra soá voøng caàn thieát phaûi quaán: N 
J cp .sdd

238
 Ñeå baûo ñaûm söï phuø hôïp cuûa cuoän daây vôùi kích thöôùc maïch töø ñaõ
cho, ta phaûi kieåm tra xem vôùi soá voøng daây. Tieát dieän daây vöøa tính
ñöôïc ôû treân thì sau khi quaán xong coù vaøo loït trong cöûa soå maïch töø
khoâng. s dd .N  S cuaso.k ld
kld: heä soá laáp ñaày laø tæ leä giöõa phaàn ñoàng cuûa daây quaán vaø tieát
dieän thöïc cuûa cöûa soå, noù tuøy thuoäc vaøo kyõ thuaät quaán vaø vieäc gia coá
caùch ñieän theâm vaøo caùc lôùp daây cuoän daây.
kld = (0,55  0,75) khi khoâng söû duïng caùch ñieän lôùp.
kld = (0,36  0,46) khi söû duïng theâm caùch ñieän giöõa caùc lôùp.
Baûo ñaûm cuoän daây thaät söï laøm vieäc phuø hôïp, ta coøn caàn phaûi
kieåm tra laïi vaán ñeà phaùt noùng vaø taêng nhieät cuûa cuoän daây phaûi naèm
trong giôùi haïn cho pheùp nhö ñaõ nghieân cöùu ôû chöông I.
P P
    cp
K T .Fi K T .Fngoai   .Ftrong 

Trong ñoù:
P: Toån hao coâng suaát trong cuoän daây ñöôïc tính:
ltb .N I .N   .ltb
2

P  I 2 R  I 2 . 
s dd k ld .S cuaso

KT: heä soá toûa nhieät töø beà maët

Fi: caùc beà maët toûa nhieät thaønh phaàn cuûa cuoän daây
: heä soá tính toaùn tính ñeán söï khaùc nhau giöõa ñieàu kieän toûa
nhieät cuûa beà maët beân trong so vôùi beà maët beân ngoaøi. Töø keát
quaû khaûo saùt thöïc nghieäm, ta thu ñöôïc caùc giaù trò cuûa heä soá 
nhö sau:
  = 0: đoái vôùi cuoän daây khoâng coù loõi caùch ñieän
  = 1,7: đoái vôùi cuoän daây ñöôïc quaán treân loõi kim loaïi
  = 2,7: đoái vôùi cuoän daây ñöôïc quaán tröïc tieáp treân loõi töø
  = 0: đoái vôùi cuoän daây quaán treân loõi caùch ñieän nhöng ñieàu
kieän toûa nhieät keùm vaø ñoái vôùi cuoän daây duøng nguoàn xoay
chieàu
239
2. Tính toaùn cuoän daây nam chaâm ñieän xoay chieàu
Soá lieäu ban ñaàu ñeå tính toaùn cho cuoän daây NCÑ xoay chieàu laø
bieân ñoä söùc töø ñoäng F, bieân ñoä töøø thoâng m. Nguoàn ñieän laø nguoàn aùp
hay nguoàn doøng taùc ñoäng.
Trong maïch töø xoay chieàu caàn chuù yù:
a. Töø thoâng m trong maïch töø phuï thuoäc vaøo vaät lieäu cheá taïo
maïch töø, ñoù laø giaù trò max cuûa töø thoâng 0.
Ta coù: m = 2 .0. Trong ñoù: 0 bao goàm caû hai thaønh phaàn:
 laø töø thoâng ñi qua khe hôû khoâng khí laøm vieäc vaø  laø töø thoâng taûn.
0 =  +  = . ( = 1,1  1,3). Maø giaù trò  coù tính chaát quyeát
ñònh ñeán löïc huùt ñieän töø yeâu caàu ban ñaàu.
B2 .S  2
Fdt tb   (vôùi maïch töø chæ coù một beà maët cöïc töø S taùc
2. 0 2.S . 0
ñoäng).
B2 .S  2
Fdt tb   (vôùi maïch töø chæ coù hai beà maët cöïc töø S taùc
0 S . 0
ñoäng).
Do vaäy, khi choïn maïch töø tính toaùn 0 vaø  ngoaøi vieäc löu yù
caáu truùc maïch töø coøn caàn chuù yù ñeán vaät lieäu caáu taïo maïch töø, ñöôøng
cong töø hoaù cuûa vaät lieäu ñeå choïn löïa giaù trò B cho phuø hôïp.
b. Maïch töø xoay chieàu khaùc vôùi maïch töø một chieàu ôû ñaëc ñieåm:
Doøng ñieän trong cuoän daây AC phuï thuoäc vaøo toång trôû cuoän daây:
I=U/Z Vôùi: Z  r 2  L 2

Trong ñoù:
r laø ñieän trôû thuaàn cuûa cuoän daây
 laø taàn soá goùc cuûa nguoàn xoay chieàu
L laø giaù trò töï caûm cuûa cuoän daây (H): L = N2.G
Vôùi N laø soá voøng daây quaán cuûa cuoän daây vaø G laø töø daãn cuûa
maïch töø. Khi khoâng xeùt ñeán töø trôû cuûa loõi theùp thì G  G.

240
 U .
Vì vaäy: I  (vôùi S: tieát dieän loõi theùp)
 .N 2 .S . 0
Deã nhaän thaáy raèng, trong bieåu thöùc treân, khi U laø haèng soá thì
doøng ñieän I tæ leä thuaän vôùi khe hôû .
Ñoái vôùi maïch töø AC, khi khe hôû  taêng leân daãn tôùi töø trôû maïch töø
cuõng taêng leân theo (vaø ngöôïc laïi khi khe hôû  giaûm). Nhöng ñoàng thôøi,
doøng ñieän trong cuoän daây cuõng taêng leân. Ñieàu naøy coù nghóa laø söùc töø
ñoäng F = I.N cuõng taêng.
Ta thaáy raèng, töø thoâng trong maïch töø luùc naøy bò taùc ñoäng bôûi hai yeáu
toá: moät laø, khi töø trôû taêng leân, töø thoâng coù xu höôùng giaûm xuoáng nhöng söùc
töø ñoäng taêng leân, ñoàng thôøi khi söùc töø ñoäng taêng leân laøm töø thoâng coù xu
höôùng taêng leân. Toång hôïp hai yeáu toá naøy laïi ta thaáy raèng töø thoâng haàu nhö
khoâng thay ñoåi nhieàu khi khe hôû thay ñoåi.
Khi cuoän daây laø cuoän doøng, doøng ñieän chaûy qua cuoän daây phuï
thuoäc vaøo phuï taûi soá voøng daây N ñöôïc xaùc ñònh bôûi N = F / I.
Khi cuoän daây laø cuoän aùp soá voøng daây N coù quan heä chaët cheõ tôùi
giaù trò töø thoâng m trong maïch töø vaø ñieän aùp U:
U
N
4,44. f . m

Trong ñoù: f laø taàn soá cuûa nguoàn ñieän; m laø bieân ñoä max cuûa töø thoâng
trong maïch töø. Töø ñoù, ta thaáy khi U laø haèng soá vaø m thì N laø ñaïi löôïng xaùc
ñònh.
Ñeå tính toaùn cuoän daây ñieän aùp, ñieän aùp nguoàn phaûi caân baèng vôùi
ñieän aùp rôi treân cuoän daây vaø söùc ñieän ñoäng caûm öùng trong cuoän daây:
U 2  I .R   4,44. f .N . m 
2 2

Doøng I vaø ñieän trôû R cuûa cuoän daây chæ coù theå xaùc ñònh ñöôïc khi
ñaõ tính ñöôïc soá voøng daây N. Vì theá, phöông trình treân khoâng cho pheùp
xaùc ñònh ñöôïc ngay caùc thoâng soá cuûa cuoän daây vaø baøi toaùn phaûi giaûi
theo phöông phaùp laëp.

241
 Vì R cuûa cuoän daây AC raát nhoû so vôùi ñieän khaùng cuûa noù neân
U
böôùc ñaàu ñeå tieän tính toaùn seõ tính vôùi R = 0 vaø N 
4,44. f . m

Nhöng khi boû qua R thì ñieän aùp rôi treân cuộn daây coi nhö baèng 0.
Tuy nhieân, trong thöïc teá R vaãn luoân toàn taïi.
Vì vaäy, ñeå giaûm sai soá tính toaùn böôùc ñaàu coù theå tính soá voøng
U
theo coâng thöùc sau: N = (0,7  0,8)
4,44. f . m

I m .N Fm
Khi ñoù: I 
2 .N 2 .N
Tieát dieän daây daãn coù theå xaùc ñònh sô boä baèng caùch choïn maät ñoä
doøng trong giôùi haïn cho pheùp J = (2  4) A/mm2 vaø q = I / J (mm2). Sau
ñoù, choïn ñöôøng kính daây theo tieâu chuaån, choïn phöông phaùp quaán daây
vaø tính heä soá laáp ñaày cöûa soå. Töø keát quaû vöøa tính treân, tính ra chieàu
daøi trung bình một voøng daây vaø ñieän trôû cuoän daây:
ltb
R  . N
q
Sau khi caùc thoâng soá tính toaùn ñaõ ñöôïc xaùc ñònh, ta theá keát quả
trôû laïi phöông trình:
U 2  I .R   4,44. f .N . m 
2 2

Neáu sai bieät hai veá phöông trình nhoû hôn 10% thì caùc thoâng soá
tính ñöôïc ôû treân coù theå chaáp nhaân ñöôïc. Neáu sai bieät hai veá phöông
trình lôùn hôn 10% thì phaûi tính laïi baét ñaàu töø soá voøng daây roài ñöa veà
kieåm tra, cöù theá laëp laïi cho ñeán khi sai soá hai veá naèm trong phaïm vi
cho pheùp.
Khi ñieän aùp cuoän daây thay ñoåi töø U1 sang U2 maø caàn giöõ nguyeân
kích thöôùc maïch töø vaø caùc cô caáu taùc ñoäng thì söùc töø ñoäng cuûa cuoän
daây phaûi ñaûm baûo khoâng ñoåi. Caùc thoâng soá cuûa cuộn daây coù theå tính
laïi theo caùc quan heä nhö sau:
U 1 N1
 vaø U1.q1 = U2.q2
U2 N2

242
 Coâng suaát toaøn phaàn cuûa cuoän daây khi thay ñoåi ñieän aùp phaûi ñaûm
baûo:
U1.I1 = U2.I2
Vì coù söï toån hao trong loõi theùp vaø trong voøng ngaén maïch cuûa
maïch töø xoay chieàu, neân töø thoâng  khoâng cuøng pha vôùi söùc töø ñoäng
cuoän daây. Töø thoâng toång vaø caùc thaønh phaàn cuûa noù chạy trong caùc
nhaùnh töø khaùc nhau coù theå leäch pha vôùi nhau.
Söï leäch pha naøy laø do toång trôû töø cuûa moãi nhaùnh coù theå khaùc
nhau. Söï leäch pha giöõa töø thoâng vaø söùc töø ñoäng cho thaáy raèng trong
thaønh phaàn cuûa toång trôû töø cuûa maïch töø xoay chieàu coù söï hieän dieän
cuûa töø khaùng X. Töø khaùng laø do toån hao trong maïch töø sinh ra.
Trong loõi theùp cuûa maïch töø xoay chieàu, khi coù söï taùc ñoäng cuûa töø
thoâng  seõ xuaát hieän hieän töôïng töø hoùa loõi theùp theo chu kyø, gaây ra
toån hao goïi laø toån hao töø treã vaø hieän töôïng doøng xoaùy (doøng Foucault)
gaây ra toån hao doøng xoaùy. Toån hao trong loõi theùp laø nguyeân nhaân gaây
ra söï leäch pha giöõa söùc töø ñoäng vaø töø thoâng .

Sô ñoà bieåu dieãn

vec-tơ cuûa caùc ñaïi löôïng
trong maïch töø xoay chieàu.

Söùc töø ñoäng F leäch

pha so vôùi töø thoâng  moät
goùc , noù bao goàm hai
thaønh phaàn:

H.5.18
Fr: cuøng pha vôùi  laø thaønh phaàn sinh ra doøng töø thoâng  chạy
trong maïch töø.
Fa: leäch pha so vôùi  một goùc 900 laø thaønh phaàn buø ñaép cho caùc
toån hao xoaùy vaø töø treã.
Theo ñònh luaät Ohm aùp duïng cho maïch töø ta coù theå vieát:
243
 Fr F F
Rm  ; X m  a ; Zm 
  
Trong ñoù:
l l
Z m  Rm2  X m2 ; Rm   R ; X m   X (R vaø X: 1/H)
S S
Töø trôû suaát phaûn khaùng coù theå xaùc ñònh töø bieåu thöùc:
 .P0
X 
 . f .Bm2
: troïng löôïng rieâng cuûa vaät lieäu töø (kg/m3)
P0: toån hao do doøng xoaùy vaø töø treã treân một ñôn vò troïng
löôïng (W/ kg)
Töø trôû suaát cuûa vaät lieäu töø coù theå xaùc ñònh töø ñöôøng cong töø hoùa
cuûa vaät lieäu, laáy ôû doøng ñieän xoay chieàu vôùi taàn soá töông öùng:
2.H
 Z   R2   X2 
Bm

Trong ñoù Bm laø giaù trò bieân ñoä cuûa töø caûm xoay chieàu.
Trong tröôøng hôïp khoâng coù soá lieäu veà ñöôøng cong töø hoùa cuûa vaät
lieäu töông öùng, Z coù theå ñöôïc xaùc ñònh töø giaù trò coâng suaát töø hoùa ñôn
vò PH laø soá lieäu thöôøng cho saün trong caùc soå tay veà vaät lieäu töø:
 .PH
Z 
 . f .Bm2
Xm
Goùc leäch pha giöõa sức từ động vaø  ñöôïc xaùc ñònh: tg 
Rm

Khi treân beà maët cöïc töø coù ñaët voøng ngaén maïch, töø thoâng seõ chia
thaønh phaàn. Thaønh phaàn thöù nhaát khoâng ñi qua voøng ngaén maïch vaø
thaønh phaàn thöù hai ñi xuyeân qua voøng ngaén maïch.
Thaønh phaàn naøy seõ caûm öùng beân trong voøng ngaén maïch một söùc
ñieän ñoäng enm vaø gaây ra trong voøng ngaén maïch doøng ñieän ngaén maïch
Inm. Theo ñònh luaät Lenz, söùc töø ñoäng cuûa voøng ngaén maïch Fnm seõ coù

244
chieàu choáng laïi nguyeân nhaân sinh ra noù, töùc thaønh phaàn töø thoâng xoay
chieàu ñi qua voøng ngaén maïch.

Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän trong sô ñoà

thay theá cuûa maïch töø baèng một töø khaùng
Xnm. Töø khaùng naøy seõ laøm cho thaønh phaàn
töø thoâng ñi qua noù chaäm pha so vôùi thaønh
phaàn khoâng ñi qua voøng ngaén maïch.
Xeùt maïch töø coù voøng ngaén maïch Nnm
oâm toaøn boä cöïc töø nhö Hình 5.19.

Hình 5.19
E nm
Ta coù theå vieát: Fnm   I nm .N nm   N nm
r nm  jx nm

Trong ñoù:
rnm vaø xnm laø ñieän trôû vaø ñieän khaùng cuûa voøng ngaén maïch
Enm laø söùc ñieän ñoäng caûm öùng treân voøng ngaén maïch
Theo ñònh luaät Ohm aùp duïng cho maïch töø coù theå bieåu dieãn Fnm
sau:
E nm 1
Fnm   N nm  Z m . lv 2
r nm  jx nm 2
Maët khaùc, theo ñònh luaät caûm öùng ñieän töø:

Enm   j N nm . lv 2
2
Theá vaøo bieåu thöùc treân ta ñöôïc:
 .. lv 2 .N nm
2
1
j  Z m . lv 2
2 rnm  jx nm  2

.N nm
2
 .N nm
2
Hay: Z m  xnm  jrnm
2
rnm  xnm
2 2
rnm  xnm
2

245
 Trong ñoù:
 Zm: toång trôû töø cuûa khu vöïc maïch töø coù ñaët voøng ngaén maïch
 lv2: thaønh phaàn töø thoâng xoay chieàu ñi xuyeân qua voøng
ngaén maïch
 Nnm: soá voøng daây cuûa voøng ngaén maïch
Ta bieát: Zm = Rm + jXm
 .N nm
2
Töø ñoù ta thaáy: Rm  x nm 2
rnm  x nm
2

 .N nm
2

Vaø X m  rnm 2
rnm  x nm
2

Rm vaø Xm laø töø trôû vaø töø khaùng cuûa ñoaïn maïch töø naøy.
Thoâng thöôøng Nnm = 1 voøng, vì vaäy ñieän khaùng xnm raát beù, so vôùi
ñieän trôû rnm töùc laø xnm = 0
Do ñoù: Rm = 0 vaø Xm =  / rnm
Khi voøng daây bò ñöùt thì rnm  0 vaø Xm = 0

Xeùt maïch töø coù

voøng ngaén maïch oâm chæ
moät phaàn cuûa cöïc töø vaø
sô ñoà maïch töø thay theá
(nhö Hình 5.20).

Hình 5.20a

246
 Hình 5.20b
Töø ñoà thò vec-tô cuûa caùc ñaïi löôïng xoay chieàu trong maïch töø
ñang xeùt, ta thaáy raèng voøng ngaén maïch chia töø thoâng lv thaønh hai
phaàn 1 vaø 2 leäch pha nhau moät goùc nm.
Trong tröôøng hôïp naøy, baøi toaùn thuaän coù daïng: Cho kích thöôùc
maïch töø, lv phaûi xaùc ñònh söùc töø ñoäng F caàn thieát cuûa cuoän daây. Lôøi
giaûi coù theå nhaän ñöôïc nhanh choùng khi söû duïng heä soá roø töø :
 lv    G  G G
   1 
 lv G G

Trong ñoù: G laø töø daãn töông ñöông cuûa caùc khe hôû khoâng khí
trong maïch töø ñang xeùt

G 

G 2 G/ 1  G//2 
G 2  G/ 1  G//1

Söùc töø ñoäng caàn thieát cuûa cuoän daây:

 R/ 1  R//1  jX nm  
F   lv  Z m 4  /  R 2    . lv  Z m 2  Z m1  Z m 3 
 R 1  R//1  jX nm  
Trong ñoù:  0   . lv   lv  

3. Thôøi gian taùc ñoäng cuûa nam chaâm ñieän

Thôøi gian taùc ñoäng cuûa nam chaâm laø khoaûng thôøi gian tính töø khi
baét ñaàu cung caáp doøng ñieän cho ñeán khi phaàn öùng nam chaâm dòch chuyeån.
247
 Sô ñoà maïch ñieän thay theá cho ôû Hình 5.21:

Hình 5.21

Phöông trình quaù ñoä doøng ñieän: i  t   I S 1  e  t

T

U0
Trong ñoù: I S 
R
Khi doøng i(t) ñaït tôùi giaù trò: i = ikd, luùc ñoù: i.N = ikd.N = Fm laø söùc
töø ñoäng caàn thieát sinh ra töø thoâng  vaø löïc ñieän töø Fñt thaéng löïc caûn
taïo chuyeån ñoäng cho phaàn öùng nam chaâm ñieän:
  t1

Fm  ikd .N  I S .N 1  e T 
 
Thôøi gian t1 trong phöông trình chính laø thôøi gian taùc ñoäng maø
chuùng ta ñang ñeà caäp ñeán.
 t1
ikd  t1 i I i
Töø treân, ta suy ra:  1  e T
 e T
 1  kd  S kd
IS IS IS
IS
 t1  tkd  T ln
I S  ikd

Trong ñoù: T laø chu kyø dao ñoäng rieâng cuûa maïch ñieän T = L/R
U0
L R
 t1  t kd  ln
R U 0 Fm

R N
Ñoà thò doøng ñieän bieán thieân trong quaõng thôøi gian taùc ñoäng cuûa
nam chaâm (xem Hình 5.22 beân döôùi).
Thôøi gian taùc ñoäng cuûa nam chaâm laø moät yeáu toá quan troïng trong
tính toaùn ñieàu khieån ñoùng caét maïch vaø baûo veä heä thoáng cung caáp.

248
 Hình 5.22

V. CAÙC BIEÄN PHAÙP THAY ÑOÅI THÔØI GIAN TAÙC ÑOÄNG

CUÛA NAM CHAÂM ÑIEÄN
U0
Do: t  t  L ln R
1 kd
R U 0 Fm

R N

Neân ta coù theå thay ñoåi thôøi gian taùc ñoäng cuûa nam chaâm baèng
caùch thay ñoåi chu kyø dao ñoäng rieâng cuûa maïch T = L / R bôûi thay ñoåi
một trong hai yeáu toá L hay R.
1. Giaûm thôøi gian taùc ñoäng (taùc ñoäng nhanh)
Noái theâm ñieän trôû phuï r vaøo maïch ñieän cuûa cuoän daây:
L L
T/  T 
Rr R
Thôøi gian khôûi ñoäng ruùt ngaén do doøng ñieän i taêng nhanh hôn.
Löu yù: Neáu r phuï quaù lôùn seõ khoâng khôûi ñoäng ñöôïc nam chaâm
ñieän vì:
U0
IS   i kd
Rr

249
 Hình 5.23

Hình 5.24
Noái theâm r // C vaøo maïch ñieän cuoän daây seõ taïo dao ñoäng rieâng
R-L-C cuõng laøm giaûm thôøi gian taùc ñoäng.

250
2. Keùo daøi thôøi gian taùc ñoäng
(laøm giaûm thôøi gian taùc ñoäng)
Duøng voøng ngaén maïch ñaët
trong cuoän daây: (xem Hình 5.25).

Hình 5.25a

Hình 5.25b
Khi ñoùng maïch ñieän cung caáp doøng cho cuoän daây. Do doøng ñieän
bieán thieân trong thôøi gian taùc ñoäng neân töø thoâng  cuõng bieán thieân
sinh ra söùc ñieän ñoäng caûm öùng e trong voøng ngaén maïch:
d
vaø t    S 1  e T 
t
e  n
dt  
1  tT
Do ñoù: e   e
T
Doøng ngaén maïch taïo ra töø thoâng  / ngöôïc chieàu töø thoâng chính
 laøm suy giaûm töø thoâng . Toång hôïp hai yeáu toá treân laøm doøng ñieän
qua cuoän daây suy giaûm keùo daøi chu kyø oån ñònh. Do vaäy, ñeå ñaït giaù trò
ikñ thôøi gian khôûi ñoäng keùo daøi hôn.
Sô ñoà maïch ñieän cuoän daây coù voøng ngaén maïch nhö Hình 5.25b.
251
 Doøng thöù caáp ngaén maïch ñöôïc quy ñoåi sang doøng sô caáp:
i/2.N1 = i2.N2 maø N2 = 1 voøng daây
i2
Do vaäy: i2/ 
N1

Khi caét maïch ñieän tieáp ñieåm K cung caáp cho cuoän daây. Töø thoâng
chính  giaûm sinh ra söùc ñieän ñoäng e vaø doøng i/2 cuøng chieàu vôùi doøng
ñieän trong cuoän daây trước ñoù. Do vaäy, coù söï duy trì töø thoâng
t
   S .e T
. Söï hieän dieän töø thoâng naøy laøm nam chaâm ñieän nhaû treã.

- Noái tuï ñieän C song song vôùi cuoän daây nam chaâm ñieän (Hình
5.26)

Hình 5.26
Sô ñoà maïch ñieän nhö hình treân cho ta thaáy raèng: Khi ñoùng khoùa
K tuï C0 seõ ñöôïc naïp tröôùc:

U C  U 0 1  e T 
t

 
Vôùi: T = R.C0
Khi t  thì UC  U0
Ñieàu naøy cho thaáy UC cuõng laø U cung caáp cho cuoän daây nam
chaâm. Do vaäy, ñieän aùp cung caáp cho cuoän daây taêng chaäm laøm doøng
ñieän chaäm vaø thôøi gian taùc ñoäng bò treã.
t
Khi ngaét khoùa K thì U C  U 0 .e T
. Do ñoù, khi ngaét K thì tuï C töø
töø phoùng ñieän qua cuoän daây, do vaäy nam chaâm ñieän nhaû treã.

252
 CAÂU HOÛI OÂN TAÄP CHÖÔNG V

1) Maïch töø laø gì?

2) Haõy trình baøy veà yù nghóa cuûa heä phöông trình Maxwell.
3) Haõy trình baøy veà öùng duïng cuûa ñònh luaät Kirchhoff vaø ñònh luaät
Ohm trong maïch töø.
4) Söùc töø ñoäng, töø thoâng, töø trôû laø gì? YÙ nghóa caùc ñaïi löôïng treân.
5) Taïi sao söû duïng thay theá maïch töø baèng maïch gioáng nhö maïch
ñieän?
6) Trình baøy veà yù nghóa caùc daïng maïch thay theá maïch töø.
7) Muïc ñích cuûa vieäc phaân tích töø tröôøng laø gì?
8) Caùch tính töø trôû vaø töø daãn ôû caùc moâi tröôøng coù khaû naêng daãn töø toát
vaø xaáu coù gioáng nhau khoâng? Neâu khaùc bieät.
9) Baøøi toaùn maïch töø laø gì? YÙ nghóa cuûa baøi toaùn maïch töø laø gì?
10) Löïc huùt ñieän töø laø gì? YÙ nghóa taùc duïng cuûa löïc huùt ñieän töø?
11) Löïc huùt ñieän töø khi töø thoâng bieán thieân theo quy luaät sin coù aûnh
höôûng nhö theá naøo?
12) Caùc bieän phaùp choáùng rung cho nam chaâm ñieän xoay chieàu?
13) Caùch tính cuoän doøng vaø cuoän aùp cho caùc cuoän rô le coù gì ñaëc bieät
gioáng vaø khaùc nhau?
14) Thôøi gian taùc ñoäng cuûa nam chaâm ñieän coù aûnh höôûng nhö theá naøo
vôùi quaù trình ñoùng ngaéêt maïch ñieän?
15) Coù bieän phaùp naøo taùc ñoäng ñeán thôøi gian ñoùng ngaét cuûa nam chaân
ñieän khoâng? Haõy trình baøy caùc bieän phaùp treân.

253
 BAØI TAÄP CHÖÔNG V
BAØI TẬP 1
Cho moät loõi theùp hình
vaønh khaên, coù moät khe hôû, laøm
baèng theùp kyõ thuaät ñieän, cuoän
daây daãn doøng ñieän moät chieàu.
D1 = 29 cm; D2 = 32 cm;
beà daøy b = 2,5 cm; soá voøng daây
N = 1000.
Hình 5.1.BT

Haõy tính cöôøng ñoä doøng ñieän I trong cuoän daây ñeå taïo ñöôïc töø
thoâng:  = 2.10-4 Vs, cho bieát töø daãn cuûa khe hôû khoâng khí G = 10-7
Vs/A (boû qua töø thoâng taûn vaø töø thoâng roø).
Giaûi
Maïch töø ñaõ cho laø maïch töø ñôn giaûn, loõi theùp coù tieát dieän khoâng
ñoåi, töø thoâng khoâng reõ nhaùnh.
Töø thoâng ñaõ cho tröôùc, caàn phaûi tính söùc töø ñoäng (STÑ) UM ñeå
tính doøng ñieän. (Baøi toaùn thuaän)
Phöông trình toaøn doøng ñieän (phöông trình kích töø):

U M  NI  H i li  (A. voøng)
G

Hi: Cöôøng ñoä töø tröôøng trong loõi theùp. Giaù trò cuûa Hi ñoïc töø ñöôøng

töø hoùa vôùi giaù trò töø caûm B  A tieát diện loõi theùp
A
Tieát dieän loõi theùp:
D2  D1 32  29
A b 2,5  3, 75 cm2 = 3,75.10-4 m2
2 2
2.104 Vs 
Töø caûm: B  
 0,53 Vs m2 
3, 75.10 4
m 
2

254
 Töø ñoà thò Hình 5.2.BT, ta ñoïc ñöôïc Hi = 8 A/m = 0,08 A/cm
D2  D1 32  29
li: Chieàu daøi loõi theùp: li   3,14  95, 77 cm
2 2
(beà roäng khe hôû  raát nhoû, coù theå boû qua)
 2.104
U M  N .I  H i .li   8.102.95.77 
G 107

UM = 7,66 + 2.103  2008 (A.voøng)

Cöôøng ñoä doøng ñieän:
U M 2008
I   2  A
N 1000

Hình 5.2.BT
BAØI TẬP 2
Cho moät loõi theùp laøm baèng theùp kyõ thuaät ñieän , tieát dieän loõi
theùp A = 9 cm2 khoâng ñoåi, beà roäng khe hôû  = 0,05 cm, chieàu daøi loõi
theùp li = 30 cm. Haõy tính cöôøng ñoä doøng ñieän moät chieàu trong cuoän
daây ñeå coù töø thoâng  = 9.10-4 Vs; Hi = 11,4 A.m-1 = 0,114 A.cm-1,
I = 0,146 A.

255
BAØI TẬP 3
Cho moät loõi theùp laøm
baèng theùp kyõ thuaät ñieän, coù
sô ñoà caáu taïo nhö treân Hình
5.3.BTõ. Beà daøy khe hôû  =
1 mm. Haõy tính söùc töø ñoäng
caàn thieát UM ñeå coù töø caûm
trong khe hôû
B = 0,8 Vs.m-2 (Boû qua töø
thoâng roø vaø töø thoâng taûn)

Hình 5.3.BT
Giaûi
Töø thoâng, töø caûm ñaõ cho tröôùc; caàn xaùc ñònh STÑ caàn thieát (baøi
toaùn thuaän). Loõi theùp coù tieát dieän thay ñoåi, töø thoâng coù ba nhaùnh.
Trong quaù trình tính toaùn, phaûi öùng duïng caùc ñònh luaät taâm doøng ñieän,
ñònh luaät “Kirchoff I” vaø ñònh luaät “Kirchoff II”.
Tröôùc tieân, caàn kyù hieäu baèng soá nhöõng ñoaïn loõi theùp coù tieát dieän
ñoàng ñeàu vaø cuøng moät vaät lieäu, ñoàng thôøi cho chieàu cuûa caùc nhaùnh töø
thoâng. Coù ba truï: 1, 2 vaø 3. Coù ba nhaùnh töø thoâng 1, 2 vaø 3 vôùi
chieàu ñöôïc choïn nhö treân hình veõ (choïn baát kyø).
Phöông trình toaøn doøng ñieän ñoái vôùi maïch voøng beân traùi:
H + H1l1 – H2l2 = 0
Chieàu döông cuûa maïch voøng ngöôïc kim ñoàng hoà (choïn baát kyø):
B 0,8Vs .m 2
H   = 0,637.106 Am-1 = 6370 A.cm-1
0 6 1 1
1,256.10 .Vs . A m
H1 = 10 Am-1 öùng vôùi B = B1 = 0,8 Vm-2.
 = 0,1 cm; l2 = 14 – 1 + 2(5 + 0,5 + 1) = 26 cm
l1 = 14 – 0,1 –1,5 = 12,4 cm; l3 = 14 – 2 + 2 (5 + 1 +1) = 26 cm
Cöôøng ñoä töø thoâng H2 coù theå tính ñöôïc:
H    H 1l1 6370.0,1  0,1.12,4
H2   = 24,54 Acm-1
l1 26

256
 Töø caûm B2 trong truï 2, ñoïc töø ñoà thò öùng vôùi:
H2 = 24,5 Acm-1= 2450 Am-1; B2 = 1,92 Vsm-2
Töø thoâng trong truï 3:
3 = 1 + 2 = B1.A1 + B2A2 = 0,8.4.10-4 + 1,92.2.10-4
3 = 7,04.10-4 Vs
3 7, 04.104
Töø ñoù: B3   4
 1, 76 Vs m2
A3 4.10

Cöôøng ñoä töø tröôøng H3 = 400 A/m = 4 A/cm

Phöông trình toaøn doøng ñieän ñoái vôùi voøng ngoaøi seõ cho STÑ caàn coù:
UM = H2l2 + H3l3 = 24,5.26 + 4.26 = 637 + 104 = 741 A.voøng
Ghi chuù: Coù theå baét ñaàu giaûi baèng caùch vieát phöông trình toaøn doøng
ñieän ñoái vôùi maïch voøng beân phaûi: H + H1l1 + H3l3 = 0.
BAØI TẬP 4
Cho loõi theùp nhö Hình 5.4.BT laøm baèng theùp kyõ thuaät ñieän. Coù
hai cuoän daây noái tieáp nhau ñaët treân hai truï: 2 vaø 3. Chieàu cuûa doøng
ñieän trong hai cuoän daây theo chieàu giaû thieát nhö ñaõ ghi treân hình veõ.
Haõy tính cöôøng ñoä doøng ñieän I ñeå coù töø caûm trong khe hôû khoâng khí
B = 1,2 Vs.m-2.
Cho bieát, loõi theùp coù tieát ñieän ñoàng ñeàu A = 2 x 2 = 4 cm2, soá
voøng daây N2 = 800, N3 = 400. (Boû qua töø thoâng taûn, töø thoâng roø).

Hình 5.4.BT
257
 = 0,2 cm; l1 = lAB -  = 2(7 + 2) + (16 – 2 – 0,2) = 31,8 cm
l2 = 16 – 2 = 14 cm; l3 = 2(7 + 2) + (16 – 2) = 32 cm;
A = 2. 2 = 4 cm2; N2 = 800 voøng; N3 = 400 voøng.
Giaûi
Tröôøng hôïp naøy coù töø thoâng, töø caûm cho tröôùc, caàn xaùc ñònh STÑ
caàn thieát, töø STÑ tính ñöôïc doøng ñieän I (baøi toaùn thuaän). Tuy nhieân, töø
thoâng coù ba nhaùnh.
Coù theå baét ñaàu töø phöông trình toaøn doøng ñieän ñoái vôùi maïch
voøng beân traùi, coù khe hôû vôùi töø caûm ñaõ cho.
Choïn chieàu döông cuûa maïch voøng thuaän vôùi chieàu kim ñoàng hoà.
N2I = H2l2 + H1l1 + H  (1)
B 1,2
ÔÛ ñaây: H    = 0,953.106 Am-1 = 9530 Acm-1
0 1,256.10 6

Giaù trò H1 cuõng xaùc ñònh ñöôïc, vì giaù trò B1 = B = 1,2 Vs.m-2
Töø ñoà thò, öùng vôùi B = 1,2 Vsm-2, ñoïc ñöôïc giaù trò cuûa H1:
H1 = 14,78 Am-1  0,148 A.cm-1
Trong (1) coøn coù hai aån soá, ñoù laø H2 vaø I
Vaäy caàn hai phöông trình nöõa
Khaûo saùt maïch voøng ngoaøi cuøng coù theå vieát:
N3I = H3l3 + H1l1 + H  (2)
N 2 H 2 l 2  H 1l1  H  
Chia (1) vaø (2): 
N 3 H 3l3  H 1l1  H  

800 14.H 2  0,148.31,8  9530.0,2 14.H 2  1911

 
400 32.H 3  0,148.31,8  9530.0,2 32.H 3  1911

Vôùi l1 = 31,8 cm; l2 = 14 cm; l3 = 32 cm vaø  = 0,2 cm.

Sau khi tính vaø saép xeáp, coù:
H2 = 136,5 + 2,28 H3 (3)
Caàn vieát theâm phöông trình “Kirchoff I”
258
 1 = 2 + 3
Tieát dieän loõi theùp khoâng ñoåi, do ñoù maät ñoä töø thoâng.
B1 = B2 + B3 = 1,2 Vs.m-2 (4)
Toùm laïi, caàn giaûi heä phöông trình goàm coù phöông trình (3) vaø
phöông trình (4):

H 2  136,5  2,28H 3 Acm 1
 (3 – 4)
 2
1,2Vs.m  B2  B3 Vs.m 2

Vì quan heä giöõa B vaø H khoâng tuyeán tính, do ñoù phaûi giaûi heä
phöông trình (3 – 4) treân baèng caùch thöû töøng böôùc, nghóa laø choïn moät
giaù trò cuûa H3, töø ñoù tính ñöôïc giaù trò cuûa H2. Sau ñoù, döïa vaøo ñoà thò
B – H, ñoïc giaù trò B2 vaø B3, toång cuûa chuùng phaûi baèng 1,2 Vs.m-2.
Keát quaû tính toaùn ñöôïc ghi trong baûng döôùi ñaây:

H3 (Acm-1) H2 (Acm-1) B3 (Vsm-2) B2 (Vsm-2) B2 + B3 (Vsm-2)

0 136,5 0 2,0 2,0
-1 134,22 -1,65 2,0 0,35
- 0,5 135,36 -1,56 2,0 0,44
-0,1 136,27 -0,85 2,0 1,15
-0,095 136,26 -0,80 2,0 1,20

Nhö vaäy, khi H2 = 136,26 Acm-1 vaø H3 = - 0,095 Acm-1

thì B2 + B3 = 1,2 Vsm-2.
Sau ñaây, tieáp tuïc tính doøng ñieän I trong cuoän daây, baèng caùch theá
giaù trò H2 vaøo (1) hoaëc giaù trò H3 vaøo (2):
=> N2I = H2l2 + H1l1 + H
=> 800I = 136,28.14 + 0,148.31,8 + 9530.0,2
3818, 62
I  4, 77 A
800
Hoaëc theá giaù trò H3 = - 0,095 Acm-1 vaøo (2):

259
 => N3I = H3l3 + H1l1 + H 
=> 400.I = - 0,095. 32 + 0,148. 31,8 + 9530. 0,2
1907,96
I  4, 77 A
400

Ghi chuù: Haõy kieåm nghieäm theâm laàn nöõa baèng phöông trình
toaøn doøng ñieän vieát ñoái vôùi maïch voøng beân phaûi, vôùi chieàu döông, ví
duï laø chieàu ngöôïc kim ñoàng hoà:
H2l2 – H3l3 = (N2 – N3).I (5)
Veá traùi vaø veá phaûi cuûa (5) phaûi cho keát quaû baèng nhau vôùi caùc
giaù trò ñaõ tính ñöôïc ôû treân (chuù yù daáu (-), taïi sao?)
BAØI TẬP 5
Cho moät loõi theùp hình vaønh khaên, khoâng coù khe hôû khoâng khí, coù
ñaët cuoän daây. Soá lieäu cuûa loõi theùp vaø cuoän daây nhö sau:
Vaät lieäu: Theùp kyõ thuaät ñieän, ñöôøng B = H ñaõ cho
Ñöôøng kính trong D1 = 29,2 cm. Ñöôøng kính ngoaøi D2 = 31,8 cm
Beà daøy: b = 1,5 cm. Soá voøng daây: N = 1000
Haõy tính cöôøng ñoä doøng ñieän trong cuoän daây ñeå töø thoâng trong
loõi theùp  = 2,5.10-4 Vs. Boû qua töø thoâng taûn vaø töø thoâng roø.
ÑS: I = 17 mA.
BAØI TẬP 6
Cho moät loõi theùp hình chöõ U nhö Hình 5.5.BT

Hình 5.5.BT

260
 Kích thöôùc cuûa caùc chi tieát 1, 2 vaø 3 cuûa loõi theùp cho trong baûng
ôû döôùi:

Teân goïi Soá Chieàu daøi (cm) Tieát dieän (cm2)

Phaàn öùng 1 l=5 2,5 cm x 0,65 cm = 1,625
22
Truï 2 l=5  3,14
4
Daàm 3 l=5 3 cm x 1 cm = 3
Vaät lieäu: Theùp kyõ thuaät ñieän.
Haõy tính doøng ñieän I ñeå töø thoâng  = 2,75.10-4 Vs.
ÑS: 9,35 mA.
BAØI TẬP 7
Cho loõi theùp nhö ôû Baøi taäp 3. Haõy xaùc ñònh STÑ UM ñeå coù töø
caûm trong truï 2 beân traùi B2 = 2,0 Vs.m-2
Giaûi
Nhaän xeùt tính chaát ñeà baøi: Cho tröôùc töø caûm, töø thoâng, caàn xaùc
ñònh STÑ: Ñaây cuõng laø baøi toaùn thuaän. Caùch giaûi cuõng gioáng nhö ôû
Baøi taäp 3. Caàn ba phöông trình sau ñaây, nhö ñaõ söû duïng ôû Baøi tập.
Phöông trình xaùc ñònh STÑ:
UM = H2l2 + H3l3 (1)
ÔÛ ñoù:
H2 coù theå xaùc ñònh töø ñoà thò B – H, do ñaõ bieát B2 = 1,25 Vs.m-2
Coøn H3 thì coù theå xaùc ñònh töø phöông trình:
3 = 1 + 2 (2)
ÔÛ ñoù: 2 ñaõ bieát, 2 = B. A2 = 2. 2.10-4 = 4.10-4 Vs
Coøn 1 coù theå xaùc ñònh töø phöông trình:
H + H1l1 – H2l2 = 0 (3)
H + H1l1 = H2l2 (4)

261
 Giaûi phöông trình (4) baèng caùch thöû töøng böôùc cho ñeán luùc giaù trò
cuûa hai veá cuûa phöông trình baèng nhau.
Ñaõ cho B2 = 1,8 Vs.m-2.
Töø ñoà thò B – H, ñoïc H2 = 6 Acm-1.H2 l2 = 6 x 26 = 156 A.
Ví duï: Choïn B = 0,2 Vsm-2.
Töø ñoù: H  = 1590. 0,1 = 159 A; B1 = B = 0,2 Vsm-2
Töø ñoà thò B – H; H1 = 0,05 Acm-1
H1 l1 = 0,05.12,4 = 0,62 A
H  + H1 l1 = 159 + 0,62 = 159,62A  H2l2 = 156A (sai soá 2%)
Xaùc ñònh STÑ ñeå coù B2 = 1,8 Vsm-2
UM = H2 l2 + H3 l3 = 159,62 + 0,17.26 = 164 A.voøng
(Haõy töï xaùc ñònh H3 = 0,17 A.cm-1)
BAØI TẬP 8
Cho loõi theùp nhö trong Baøi taäp 3. Haõy xaùc ñònh tyû leä phaân boá
cuûa töø thoâng truï giöõa 1 vaø töø thoâng truï beân traùi 2 trong haøm cuûa
STÑ.
Giaûi
Tröôùc tieân, caàn nhaän xeùt tính chaát cuûa loõi theùp, treân cô sôû ñoù döï
ñoaùn ñöôïc tyû leä phaân boá cuûa töø thoâng trong caùc truï cuûa loõi theùp, vaø
bieát ñöôïc caùch giaûi.
Truï beân traùi cuûa loõi theùp truï 2, coù tieát dieän chæ baèng ½ tieát dieän
truï giöõa. Khi taêng doøng ñieän trong cuoän daây, töùc laø taêng STÑ thì maät
ñoä töø thoâng trong truï 2 taêng ñeán trò soá baõo hoøa nhanh hôn truï giöõa coù
khe hôû khoâng khí. Khi STÑ coøn nhoû thì töø trôû khe hôû khoâng khí chieám
tyû leä lôùn tuyeät ñoái. Do ñoù, töø thoâng truï giöõa 1, seõ nhoû hôn nhieàu töø
thoâng trong truï 2 2. 1 < 2. Khi STÑ taêng leân, thì 2 taêng chaäm hôn

vaø daàn daàn tæ soá 1 >1.
2
Caùch tính toaùn:
Cuõng söû duïng ba phöông trình nhö ñaõ söû duïng trong Baøi taäp 3:
UM = H2 l2 + H3 l3 = (H2 + H3) (1)
262
 3 = 1 + 2
B1 A1  B2 A2
B3  = B1 + 0,5B2 (2)
A3
H2 l2 = H  + H1 l1
H  .  H 1l1
H2  3,84.10 3 H  + 0,48H1 (3)
l2
Laàn löôït choïn B = 0,1.....1 Vs.m-2 vaø xaùc ñònh STÑ UM, sau ñoù
tính tæ soá  1 vaø trình baøy thaønh baûng soá lieäu.
2

Cuoái cuøng döïng ñoà thò B1, B2 vaø  1 trong haøm cuûa STÑ UM
2
Ví duï:

1
B Vsm-2 UM (A. voøng) 1 10-4 Vs 2 10-4 Vs 2

0,5 419 2,0 3,78 0,529

0,8 741 3,20 3,84 0,830
1,0 2602 4,0 3,9 1,02

BAØI TẬP 9
Cho loõi theùp nhö Baøi taäp 3. Haõy xaùc ñònh STÑ ñeå trong truï beân
phaûi, truï 3 coù töø thoâng 3 = 6,1.10-4 Vs

263
BAØI TẬP 10
Cho moät loõi theùp coù daïng vaø kích thöôùc treân Hình 5.6.BT. Vaät
lieäu kyõ thuaät ñieän (kích thöôùc cho baèng mm).

Hình 5.6.BT
Haõy xaùc ñònh STÑ maø maät ñoä töø thoâng ôû khe hôû khoâng khí soá 4
vaø soá 6 baèng nhau (B4 = B6) vaø giaù trò maät ñoä töø thoâng B4, B6. Khi STÑ
taêng leân thì maät ñoä töø thoâng ôû khe hôû naøo taêng nhanh hôn?

264
 PHẦN II
KHÍ CỤ ĐIỆN ĐÓNG CẮT
HẠ ÁP
NGUYÊN LÝ LÀM VIỆC
CẤU TẠO
THÔNG SỐ KỸ THUẬT
ĐIỀU KIỆN LỰA CHỌN
CÂU HỎI KIỂM TRA
BÀI TẬP
HƯỚNG DẪN TRA CỨU

265
266
 Chương VI
KHÍ CỤ ĐIỆN ĐÓNG CẮT HẠ ÁP

CHUẨN ĐẦU RA CHƯƠNG VI

Sau khi học chương này sinh viên cần:
 Hiểu rõ cấu tạo và công dụng khí cụ điện đóng ngắt bằng tay như
công tắc, nút nhấn, cầu dao.
 Biết chọn lựa đúng khí cụ điện đóng ngắt theo yêu cầu mạch điện.
 Đọc và hiểu rõ ý nghĩa các thông số ghi trên các catalogue để lựa
chọn đúng khí cụ điện theo yêu cầu.
 Hiểu rõ cấu tạo và công dụng khí cụ điện đóng ngắt từ xa như
công tắc tơ, biết nguyên lý làm việc và các hiểu ý nghĩa các tham
số làm việc.
 Biết chọn lựa đúng công tắc tơ theo yêu cầu và loại tải điện.
 Đọc và hiểu rõ ý nghĩa các thông số ghi trên các catalogue để lựa
chọn đúng công tắc tơ theo từng loại điện áp và tải để sử dụng
hiệu quả.

I. CÔNG TẮC, NÚT NHẤN, DAO CÁCH LY

Nội dung:
1. Khái niệm và công dụng
2. Cấu tạo, ký hiệu
3. Phân loại
4. Điều kiện lựa chọn
5. Ví dụ
Câu hỏi ôn tập - Bài tập
Hướng dẫn tra cứu và tham khảo
1. Khái niệm và công dụng
Công tắc, nút nhấn, dao cách ly, tất cả các khí cụ điện này đều dùng
điều khiển đóng ngắt mạch điện và hoàn toàn tác động bằng tay.
Công tắc và nút nhấn chỉ tác động đóng ngắt trên một điểm trong
mạch vòng khép kín dòng điện, khi ngắt tải vẫn còn liên lạc với một đầu
267
khác của nguồn, công tắc thường chỉ dùng cho thiết bị có dòng tải nhỏ
hơn 1 Ampe hay chỉ vài Ampe.
Dao cách ly khi tác động thì đóng hay ngắt hoàn toàn hai hay ba
pha liên quan, cách ly hoàn toàn tải khỏi nguồn điện. Dao thường dùng
với dòng lớn, khoảng cách các tiếp điểm xa nếu không trang bị dập hồ
quang. Ngày nay, dao cách ly là bộ phận ngắt chính được trang bị dập hồ
quang, nó có thể sử dụng riêng rẽ hay với thiết bị bảo vệ là cầu chì. Dao
được trang bị các tay điều khiển kiểu vặn xoay hay kiểu đẩy trong các
khí cụ thế hệ mới OS (có cầu chì) và OT (không có cầu chì). Khi chuyển
đổi cơ cấu tác động bằng tay sang tự động hay bán tự động, đồng thời
kèm theo các thiết bị bảo vệ đa dạng khác, nó nhanh chóng trở thành các
công tắc tơ hay máy cắt rất tiện lợi cho công nghệ sản xuất hàng loạt.

Dao cách ly đế sứ kiểu xưa

Tủ cầu dao công suất lớn Dao cắt kiểu xoay

Dao cách ly thế hệ mới kiểu OT Dao cách ly thế hệ mới kiểu OS
Hình 6.1 Các loại dao cách ly xưa và nay
Dao cách ly (DCL) là một loại khí cụ điện đóng cắt bằng tay đơn
giản nhất được sử dụng trong các mạch điện có điện áp nguồn cung cấp
đến 220 V điện một chiều và 660 V điện xoay chiều.
DCL thường được dùng để đóng cắt mạch điện công suất nhỏ và
khi mạch điện làm việc không cần thao tác đóng cắt nhiều lần. Nếu điện
áp cao hơn hoặc mạch điện có công suất trung bình và lớn thì DCL chỉ
được làm nhiệm vụ đóng cắt không tải.
268
 DCL cần bảo đảm cắt điện tin cậy, cắt các thiết bị dùng điện ra
khỏi nguồn cung cấp. Do đó, khoảng cách giữa các đầu cực vào và đầu
cực ra, tức chiều dài lưỡi dao kiểu xưa cần phải lớn hơn 50 mm. Dao
cách ly thế hệ mới còn gọi là dao cắt tải (Load Break Switch), (Switch
Disconector) OT và (Fuse Switch Disconector) OS thường trang bị
buồng dập hồ quang nên cắt an toàn và tin cậy hơn.
Ký hiệu:

Theo tiêu chuẩn IEC- 947 và DIN VDE 0660 ( phần 107) Ký hiệu
của dao cách ly như sau:
Dao cách ly dùng đóng cắt dòng không tải hay
dòng không đáng kể
Cầu dao phụ tải đóng cắt khi có tải định mức
và quá tải bình thuờng có khả năng chịu dòng ngắn mạch trong thời gian
xác định nhưng không nhất thiết cắt ngắn mạch

Cầu dao phụ tải cách ly ( có chức năng cách ly

chỉ vị trí rõ ràng )

Cầu dao phụ tải cách ly có kết hợp cầu chì

2. Cấu tạo
Một DCL đơn giản có cấu
tạo gồm các phần sau:
- Tiếp điểm động (thân dao)
- Tiếp điểm tĩnh (má dao)
- Lưỡi dao phụ
- Lò xo
- Tay cầm bằng vật liệu cách Hình 6.2a Cấu tạo dao cách ly kiểu
điện xưa không có và có dao phụ
1/- Lưỡi dao cách ly
- Đế bằng vật liệu cách điện 2/- Ngàm giữ tiếp điểm
3/- Dao phụ 4/- Lò xo

269
 Tiếp điểm động (thân dao) thường làm bằng đồng đỏ, tiếp điểm
tĩnh (má dao) làm bằng đồng phốt pho có tính chất đàn hồi.
Trong quá trình cắt mạch, hồ quang xuất hiện giữa thân dao và má
dao, nó được dập tắt nhờ sự kéo dài hồ quang trong quá trình thân dao
được mở cách xa má dao, và nhờ lực điện động hướng kính tác động lên
hồ quang.

Hình 6.2b Cấu tạo dao cách ly thế hệ mới OS và OT

3. Phân loại
Theo kết cấu, DCL được chia thành các loại: một cực, hai cực, ba
cực, hoặc bốn cực. Phân loại theo vị trí tay nắm, có loại DCL tay nắm ở
giữa, và DCL tay nắm ở bên. Phân loại theo khả năng đảo chiều, có DCL
một ngả và DCL hai ngả.
Điện áp định mức của DCL. Giá trị này được quyết định bởi tính
chất của vật liệu cách điện loại điện áp: 440 VDC hay 690 VAC
Dòng điện định mức của DCL. Giá trị này được quyết định bởi tính
chất của vật liệu dẫn và cơ chế tiếp xúc ổn định không cho phép tính cho
quá trình đóng cắt mạch, các DCL thế hệ mới cần tra Catalogue:
 Loại trung bình: 15, 25, 30, 40, 60, 75, 100 A
 Loại lớn có thể lên tới 1250 A
Phân loại theo vật liệu cách điện: có các loại đế sứ, đế nhựa bakelit,
đế đá.
Phân loại theo kiểu bảo vệ: loại không có hộp, loại có hộp che
chắn (nắp nhựa, nắp gang, nắp sắt).
Theo yêu cầu sử dụng, người ta chế tạo loại cầu dao có cầu chì bảo
vệ OS và loại không có cầu chì bảo vệ OT.
270
4. Điều kiện lựa chọn
DCL hạ áp được chọn theo hai điều kiện sau:
UđmDCL ≥ UđmLĐ
IđmDCL ≥ Itt
Ở đó: UđmDCL (Ui, Ue ), IđmDCL(In hay Iu ): Điện áp và dòng điện
định mức của DCL
UđmLĐ: Điện áp định mức của lưới điện
Itt: Dòng điện tính toán định mức của mạch điện phụ tải.
Ngoài ra còn phải chú ý đến chủng loại như số pha, số cực và các
chức năng khác như khả năng cắt tải Icu, Ics, IN (kA), khả năng chịu ngắn
mạch Icw.Icm, INmax (kA)
5. Ví dụ
Ví dụ 1: Yêu cầu chọn cầu dao cho hộ gia đình có công suất đặt 4 kW,
điện áp nguồn 220 V, hệ số công suất chung là 0,85.
Giải
Công suất tính toán của hộ gia đình xác định theo công thức:
Ptt = Kđt.Pđ
ở đó: Pđ: Công suất đặt của căn hộ
Kđt: Hệ số đồng thời; thường Kđt = 0,8
Vậy: Ptt = 0,8.4 = 3,20 kW
Dòng điện tổng của căn hộ:
Ptt 3, 20
I tt    17,11 A
U đmLĐ cos  0, 220.0,85
Có thể chọn loại cầu dao 2P.20A.250V (2 cực, Iđm = 20 A,
Uđm = 250 V) hoặc cầu dao phụ tải ký hiệu 5TE7 411 do hãng Siemens
chế tạo (xem bảng 6.2).
Ví dụ 2: Yêu cầu chọn các cầu dao cho tủ điện của một giảng đường
gồm hai tầng, mỗi tầng có sáu lớp học, diện tích mỗi lớp là 80 m2.
Giải
Phụ tải tính toán của lớp học xác định theo công thức:
Ptt = Po.S
Ở đó: Po: Suất phụ tải trên đơn vị diện tích (W/m2)
Chọn Po = 20 W/m2

271
 S: Diện tích lớp học (m2)
Công suất tính toán một lớp học:
Ptt = 20 x 80 = 1600 W
Công suất tính toán một tầng:
PttT = 6.Ptt = 6 x 1600 = 9600 W
Công suất tính toán cả giảng đường:
PttGĐ = 2.PttT = 2 x 9600 =19200 W = 19,20 kW
Dòng điện tính toán một tầng:
PttT 9600
I ttT    18, 25 A
3.U đmLĐ .cos  3.380.0,8
Dòng điện tính toán cả giảng đường:
IttGĐ = 2.IttT = 2 x 18,25 = 36,50 A
Có thể chọn loại cầu dao phụ tải do hãng Siemens chế tạo loại 5TE7-
314 cho mỗi tầng và loại 5TE7-414 cho cả giảng đường (xem bảng 6.2)
Ví dụ 3: Một tủ điện được sử dụng để cung cấp cho hộ tiêu thụ ba pha,
3 x 400 V của một lò điện công suất 12 kW và một động cơ công suất 15
kW; cosφ = 0,8. Hãy chọn cầu dao cho lò điện Q1, cho động cơ điện Q2,
và cầu dao tổng Q3.
Giải
Cường độ dòng điện của lò điện:
Ptt1 12000
I tt1    17,34 A
3.U dm .cos  3.400.1
Chọn cầu dao Q1 là loại 5TE7-113 do hãng Siemens chế tạo (xem
bảng 6.2).
Cường độ dòng điện tiêu thụ của động cơ điện:
Ptt 2 15000
I tt 2    31,88 A
3.U đm ..cos  3.400.0,85.0,8
Chọn cầu dao Q2 loại 5TE7-313 do Siemens chế tạo (xem bảng 6.2).
Cường độ dòng điện tổng trong mạch:
Itt = Itt1 + Itt2 = 17,34 + 38,88 = 49,22 A
Chọn cầu dao Q3 là loại 5TE7-413 do hãng Siemens chế tạo (xem
bảng 6.2).

272
 CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Nêu khái niệm và công dụng của dao cách ly.
2. Hãy cho biết cấu tạo và phân loại của dao cách ly.
3. Các điều kiện lựa chọn dao cách ly.

BÀI TẬP
BÀI TẬP 1:
Chọn cầu dao cho một cửa hàng có công suất đặt là 10 kW. Điện áp
nguồn 380 V, hệ số công suất chung 0,85.
BÀI TẬP 2:
Chọn cầu dao cho một căn hộ có năm phòng, có công suất đặt 800
W, điện áp nguồn 220 V, hệ số công suất của mỗi phòng 0,85.
BÀI TẬP 3:
Chọn cầu dao cho động cơ ba pha có Pđm = 10 KW; Uđm = 380 V;
Hiệu suất  = 0,85; cos = 0,8.
BÀI TẬP 4:
Chọn cầu dao tổng dùng cho hộ gia đình có tải định mức quy định
5 KVA điện áp 220 V.

HƯỚNG DẪN TRA CỨU VÀ THAM KHẢO

Bảng 6.1: DCL hạ áp kiểu 5TE1 từ 100 A đến 200 A do Siemens chế tạo
Uđm (V) Số cực Iđm (A) Mã hiệu Khối lượng (kg)
690 2 100 5TE1 210 0,48
125 5TE1 220

160 5TE1 230 0,62

200 5TE1 240
690 2 100 5TE1 310 0,54
125 5TE1 320

160 5TE1 330 0,73

200 5TE1 340
273
 690 2 100 5TE1 410 0.59
125 5TE1 420

160 5TE1 430 0.77

200 5TE1 440
690 2 100 5TE1 610 0.59
125 5TE1 620

160 5TE1 630 0,77

200 5TE1 640

Bảng 6.2: Cầu dao phụ tải hạ áp kiểu 5TE7 do Siemens chế tạo
Uđm (V) Số cực Iđm Đầu cốt Mã hiệu Khối lượng
2
(A) (mm ) (kg)
230 1 16 6 5TE7 111 0,05
40 50 5TE7 411 0,105
63 5TE7 511
80 5TE7 611
100 5TE7 711
400 2 16 6 5TE7 112 0,06
40 50 5TE7 412 2,05
63 5TE7 512
80 5TE7 612
100 5TE7 712
400 3 25 6 5TE7 313 0,100
40 50 5TE7 413 0,311
63 5TE7 513
80 5TE7 613
100 5TE7 713
400 3+N 25 6 5TE7 314 0,120
40 50 5TE7 414 0,415
400 3+N 63 5TE7 514
80 5TE7 614
100 5TE7 714

274
Bảng 6.3: Cầu dao phụ tải kiểu hộp, loại INS, dòng 40 A đến 100 A do
Merlin Gerin chế tạo
Loại Số Uđm Iđm INmax IN Kích thước (mm)
cực (V) (A) (kA) (kA)
Rộng Cao Sâu
INS40 3-4 500 40 15 3 90 81 62,5
INS63 3-4 500 63 15 3 90 81 62,5
INS80 3-4 500 80 15 3 90 81 62,5
INS100 3-4 690 100 20 5,5 135 100 62,5
INS125 3-4 690 125 20 5,5 135 100 62,5
INS160 3-4 690 160 20 5,5 135 100 62,5

Bảng 6.4: Cầu dao cắt tải hạ áp kiều hộp loại IN, dòng 250 A đến 2500 A
do Merlin Gerin chế tạo
Loại Số Uđm Iđm INmax IN Kích thước (mm)
cực (V) (A) (kA) (kA)
Rộng Cao Sâu
IN250 3-4 690 250 30 8,5 230 170 99,5
IN400 3-4 690 400 40 12 280 230 118
IN630 3-4 690 630 50 25 280 230 118
IN1000 3-4 690 1000 75 35 340 300 118
IN1600 3-4 690 1600 75 35 340 300 118
IN2500 3-4 690 2500 105 50 340 400 200

Loại INS Loại IN

275
 Loại OS của ABB

Bảng 6.5: Các loại dao cắt tải có cầu chì OS của ABB
Bảng tra theo loại và công suất tương ứng:
LOẠI KÝ HIỆU/CÔNG SUẤT

DIN… OS16FD OS35FD S40FD OS32D OS63D OS125D OS160D S200D

AC230/400 7.5 kW 15 kW 15 kW 18.5 kW 15 kW 30 kW 55 kW 75 kW
V
BS S20FB OS32FB OS32B OS63B S100B OS125B OS160B OS200B
AC230/415 7.5 kW 15 kW 15 kW 30 kW 55 kW 55 kW 75 kW 110 kW
V
NFC…. OS25FF OS32FF OS50F OS63F OS100F OS125F
AC/400 V 11 kW 15 kW 22 kW 30 kW 55 kW 55 kW
UL/CSA.. OS30FA OS30C OS60J OS100J OS200J OS400J OS600J OS800L
OS60C OS100C
480 V
15HP 15HP 30HP 60HP 150HP 250HP 400HP 500HP
600 V
20HP 20HP 50HP 75HP 200HP 350HP 500HP 600HP

LOẠI KÝ HIỆU/CÔNG SUẤT

DIN…. OS250D OS400D OS630D OS800D OS1250D

AC230/400 V 110 kW 140 kW 355 kW 45kW 560 kW
BS… S250B S315B OS400B OS630B OS800B OS1250B
AC230/415 V 145 kW 180 kW 230 kW 355 kW 450 kW 560 kW

276
 THAM KHẢO DAO CÁCH LY

Cách thức ký hiệu trên Catalogue của hãng ABB

EOT: dao cách ly thế hệ OT loại có vỏ hộp Plastic
16: ký hiệu bằng số chỉ thang dòng định mức của dao cách ly
U: số chỉ chủng loại riêng của hãng SX U = CSA C22.2 No 14
3P: số chỉ số lưỡi dao cách ly ứng với số pha
3 hay 4: số chỉ loại vỏ hộp ( 3 = Nema 3R/12; 4 = Nema 4/4X )
1P: loại mẫu cần tác dụng bằng tay và số tiếp điểm phụ có: 1 chỉ số
tiếp điểm phụ là 1
NC = thường kín, NO = thường hở, P kiểu cần gạt Pistol đẩy lên
xuống, S kiểu núm xoay lựa chọn vị trí
Y: ký hiệu chỉ màu sắc tay nắm tác động: Y = màu đỏ và vàng;
B = màu đen
277
 Và dưới đây là ký hiệu trên Catalogue của loại vỏ hộp kim loại;
NF: loại vỏ hộp kim loại

Một số dao cách ly của hãng ABB từ 16 đến 160 A

278
 Ký hiệu các chi tiết các kiểu loại chi tiết trong bộ dao cách ly OT
OT__: các kiểu tiếp điểm chính của dao cách ly loại ba pha và một
pha cùng dây N và dây PE
OA__: các kiểu tiếp điểm phụ đơn thường đóng, thường hở hay
kép
OH__: các kiểu tay tác động và màu sắc.
OX--: kích thước trục tác động
Dưới đây là Catalogue của một số OT và OS của hãng SX ABB
Khi tham khảo tư liệu Data của Catalogue trên chúng ta cần ghi
nhớ một số từ ngữ chuyên ngành.
Catalog number: số hiệu trên catalogue
Amp rating: dòng điện định mức
Approvals: các tiêu chuẩn áp dụng
Max operating voltage: điện áp dây định mức lớn nhất
Max horsepower rating: công suất HP định mức ứng với các điện
áp dây lưới liên quan
UL fuse Class: chủng loại cầu chì; UL fuse type: chủng loại, kiểu
mẫu; UL fuse size: kích cỡ dòng Iđm
Rated insulation and operational voltage: điện áp cho phép định
mức với cách điện của khí cụ
Rated thermal current Ith: dòng quá nhiệt định mức (là giá trị hiệu
dụng của dòng điện làm việc mà vượt qua lâu dài có thể gây quá nhiệt
làm hư hỏng thiết bị)
Rated operational power: công suất định mức ứng với cấp điện áp
sử dụng
Short circuit interupting capacity: khả năng cắt dòng ngắn mạch
(KA)
Physical characteristic: đặc tính vật lý.
Switch: dao cắt; Handle: tay tác động; Shaft: trục cần tác động;
Terminal lugs: kích cỡ cọc nối dây
Wire size: cỡ dây (#18 - #8); Wire type: loại dây (Cu – Al)

279
DAO CẮT KHÔNG CẦU CHÌ

280
DAO CẮT CÓ GẮN CẦU CHÌ

281
 Sau đây là một số dữ liệu kỹ thuật của các dao cách ly OT và OS
theo chuẩn kỹ thuật IEC 60947-3:
Dielectric strength: (50Hz 1min): độ bền điện của điện môi khi sử
dụng với tần số 50 Hz với thời gian tối thiểu 1 phút được tính bằng điện
áp (KV)
Rated impulse withstand voltage: độ bền điện của điện môi với
xung áp ngắn (KV)
Rated thermal current and Rated operational current: dòng điện
định mức (A)
In open air: trong môi trường không khí
In enclosure: trong môi trường kín của vỏ hộp
With minimum cable cross section: đường kính tối thiểu của dây
dẫn Cu hay Al
Rated operational power: công suất định mức ứng với từng cấp
điện áp dây (KW)
Rated breaking capacity: khả năng cắt dòng ứng theo từng cấp điện
áp dây (A) hay (KA)
Rated conditional short circuit current (Ip kA): dòng giới hạn khi sự
cố trong điều kiện ngắn mạch. Đây là giá trị hiệu dụng (KA) cho phép
lớn nhất khi có sự cố và nó tuỳ thuộc vào điều kiện cắt dòng của cầu chì
sử dụng.
The cut-off current ic: dòng cắt ngắn hạn của cầu chì tuỳ thuộc vào
kích cỡ cầu chì (fuse size)
gG/aM A 355/315: loại cầu chì chảy hoàn toàn trong khoảng 315
đến 355 A dòng dài hạn
Rated short-time withstand current: (RMS value Icw). Đây là giá trị
dòng bền nhiệt động, được tính bằng giá trị hiệu dụng tương ứng với thời
gian xảy ra ngắn mạch 0,15s; 0,25s; 1s; 3s,...
Rated short-time making capacity: (peak value Icm). Đây là giá trị
dòng bền điện động, được tính bằng giá trị đỉnh xung tương ứng với dòng
ngắn mạch tức thời cho phép
Power loss/pole: tổn hao công suất trên mỗi dao cắt mỗi pha
Mechanical endurance: tuổi thọ về cơ, thể hiện bằng số lần đóng
ngắt mạch điện

282
Dữ liệu kỹ thuật loại dao cắt OT từ 200 A ÷ 800 A

283
Dữ liệu kỹ thuật loại dao cắt có cầu chì OS từ 16 A ÷ 160 A

Terminal tightening torque: moment xiết chặt dây trên đầu nối dây

284
Fuse link bolts tightening torque: moment ép chặt cầu chì
Operating torque: moment tác động ép chặt tiếp điểm

285
Dữ liệu kỹ thuật loại dao cắt có cầu chì OS từ 200 A ÷ 1250 A

286
287
CẦU DAO ĐẢO ( Change Over Switches)

Cầu dao đảo thế hệ OT và Tác động của các tiếp điểm chính và
OETL, OEM phụ khi thay đổi cần điều khiển dao
cắt
Cầu dao đảo là loại khí cụ điện gồm hai dao cách ly được nối sử
dụng chung ngõ ra. Do vậy, khi vận hành có thể nối hai ngõ vào tới hai
nguồn khác nhau nhưng cùng cấp điện áp để đạt mục đích ổn định độ tin
cậy cung cấp điện cao, duy trì liên tục cung cấp điện cho tải tiêu thụ. Hay
ta có thể nối nguồn cung cấp tới hai tải được luân phiên cung cấp điện.
Các loại cầu dao đảo có thể không cần cầu chì hay có thể có cầu
chì loại OT; OETL; OEM
Khi chuyển trạng thái đóng từ dao cách ly này sang dao cách ly
khác nhất thiết phải qua trạng thái cả hai dao ngắt, với độ dài thời gian trễ
phù hợp để dao trước ngắt xong hoàn toàn, ngắt dao trước thành công
xong mới đóng dao sau.
Sau đây là các bảng dữ liệu tham khảo các cầu dao đảo loại OT;
OETL và OEM do nhà sản xuất ABB cung cấp trong các catalogue:

288
289
 Đối với cầu dao đảo loại OEM thường được dùng đổi nguồn cung
cấp cho động cơ: Khi vận hành cần chú ý điều kiện thời gian chuyển đổi
trạng thái tối thiểu và tối đa cho các cách chuyển đổi.
Operation time (s): thời gian chuyển đổi trạng thái vận hành
Max continous operating rate (cycle/h): tần số chuyển đổi tối đa
(số lần/1 giờ)
290
291
292
II. CÔNG TẮC TƠ
Nội dung
1. Khái niệm
2. Phân loại
3. Cấu tạo
4. Nguyên lý hoạt động
5. Thông số kỹ thuật
6. Điều kiện lựa chọn
7. Ví dụ
Câu hỏi ôn tập – Tài liệu tham khảo
1. Khái niệm
Công tắc tơ (Contactor) là khí cụ điện đóng cắt điện cơ, có thể điều
khiển từ xa. Công tắc tơ có thể đóng dòng điện, mang dòng điện, và cắt
dòng điện trong điều kiện bình thường và trong điều kiện quá tải. Công
tắc tơ có thể đóng được dòng không tải, dòng định mức hay dòng khởi
động của động cơ. Công tắc tơ có thể lắp đặt ở vị trí gần nhất với trung
tâm phụ tải. Ví dụ: đóng cắt động cơ điện, hệ thống chiếu sáng, tụ điện,
lò điện, v.v… Công tắc tơ có hai vị trí: đóng và cắt, được chế tạo có tần
số đóng cắt lớn, có thể đến 1500 lần trong một giờ. Việc đóng cắt mạch
(đóng và mở tiếp điểm) có thể thực hiện bằng nam châm điện, thủy lực
hay khí nén. Thông thường, công tắc tơ được chế tạo theo kiểu đóng cắt
bằng nam châm điện.

Hình 6.3 Công tắc tơ

2. Phân loại
Công tắc tơ hạ áp thường là kiểu không khí, được phân ra nhiều
loại như sau:
293
 - Theo nguyên lý truyền động, có các loại công tắc tơ đóng cắt có
tiếp điểm đóng ngắt bằng điện từ, bằng thủy lực, bằng khí nén, và có loại
công tắc tơ không tiếp điểm sử dụng linh kiện điện tử như SCR Triac,
Transistor.
- Theo dạng dòng điện đóng cắt, có các loại công tắc tơ điện một
chiều và xoay chiều.
- Theo kết cấu, có loại công tắc tơ dùng ở nơi hạn chế chiều cao và
hạn chế chiều rộng.
3. Cấu tạo
Công tắc tơ gồm có ba bộ phận chính:
 Hệ thống nam châm điện
 Tiếp điểm và hệ thống dập tắt hồ quang
 Vỏ hộp

Hình 6.4 Hình bên mô tả cấu tạo công tắc tơ

Hệ thống nam châm điện gồm có nam châm điện, cuộn dây nam
châm, các lò xo phản hồi.
Nam châm điện có thể sử dụng điện áp một chiều và điện áp xoay
chiều, có kết cấu tương đối giống nhau, nhưng trên mạch từ xoay chiều
có đặt vòng ngắn mạch để nam châm không bị rung.
Mạch từ của nam châm gồm có hai phần: phần tĩnh được gắn cố
định lên đế, và phần động có mang hệ thống tiếp điểm động. Khi không
có dòng điện chạy qua cuộn dây, nhờ lò xo phản hồi đẩy lên mà vị trí ban
đầu của phần động ứng với mạch từ hở và các tiếp điểm chính ở vị trí
thường mở (NO). Khi có dòng điện chạy qua cuộn dây, lực hút điện từ
của nam châm làm cho phần động của mạch từ bị hút vào phần tĩnh,
đồng thời mang theo các tiếp điểm động đóng vào các tiếp điểm tĩnh.
294
 Tiếp điểm và hệ thống dập hồ quang: Các tiếp điểm gồm có tiếp
điểm chính và các tiếp điểm phụ. Tiếp điểm chính được chế tạo có khả
năng chịu được dòng điện định mức, dòng quá tải, dòng ngắn mạch trong
thời gian ngắn, và có khả năng cắt dòng có tải, dòng quá tải, nên thường
được trang bị buồng dập hồ quang.
Buồng dập hồ quang của công tắc tơ hạ áp thường dùng loại khử
ion gồm những lá kim loại thường là bằng sắt, có mục đích chia hồ quang
ra làm nhiều đoạn ngắn, nhờ đó điện áp hồ quang được tăng lên và hồ
quang bị dập tắt. Thanh dẫn của các tiếp điểm chính được uốn thành
dạng chữ U để tạo ra lực điện động làm chuyển động, đẩy hồ quang vào
buồng dập hồ quang.
Hệ thống tiếp điểm phụ của công tắc tơ là không thể thiếu. Dòng
điện đinh mức của tiếp điểm phụ là 5 A hoặc 10 A, không phụ thuộc vào
dòng điện định mức của tiếp điểm chính. Có hai loại tiếp điểm phụ: loại
thường mở (NO) và loại thường đóng (NC). Số lượng tiếp điểm phụ
không hạn chế, nhưng tối thiểu phải có một đôi thường mở (NO) để duy
trì trạng thái đóng của nam châm sau khi ta buông nút ấn ĐÓNG trong
mạch của cuộn dây nam châm.
Các ký hiệu bên trong của một công tắc tơ

Hình 6.5 Các chi tiết trong contactor

295
 Hình 6.6 Các ký hiệu các bộ phận chính trong contactor
4. Nguyên lý làm việc
Khi cho dòng điện vào cuộn dây qua cực A1 và A2, nắp mạch từ
động sẽ được hút về phía mạch từ tĩnh, làm cho tiếp điểm động tiếp xúc
với tiếp điểm cố định. Tiếp điểm cố định được gắn vào thanh dẫn có vít
bắt dây điện của mạch điện chính. Lò xo tiếp điểm có tác dụng duy trì
một lực ép tiếp xúc cần thiết lên tiếp điểm. Đồng thời, hệ thống tiếp điểm
phụ cũng được đóng hay mở ra, trong số đó nhất thiết phải có một đôi
tiếp điểm phụ NO, đã được mắc song song với nút ấn ĐÓNG, sẽ đóng lại
và duy trì dòng điện cho cuộn dây nam châm khi nút ấn ĐÓNG đã được
mở ra. Lò xo phản hồi của nam châm sẽ đẩy toàn bộ phần động của công
tắc tơ lên phía trên khi cắt dòng điện vào cuộn dây.
Nam châm có khe hở không khí tổng Y và tiếp điểm có khe hở X,
khe hở X phải nhỏ hơn khe hở Y, hiệu của hai khe hở (Y – X) gọi là
khoảng vượt, có như vậy lò xo tiếp điểm mới tạo được lực nén tiếp xúc
lên tiếp điểm. Trong quá trình công tắc tơ làm việc, tiếp điểm bị mòn,
làm cho khe hở tiếp điểm tăng và khoảng vượt bị giảm, lực nén tiếp xúc
bị giảm, điện trở tiếp xúc tăng, tiếp điểm bị nóng nhiều hơn.

Hình 6.7 Mô tả nguyên lý làm việc của công tắc tơ

5. Thông số kỹ thuật
* Các thông số kỹ thuật chính của công tắc tơ như sau:
296
 * Điện áp định mức:
Ui: điện áp rms mà cách điện có thể chịu đựng được, ví dụ: 1000 V
Uimp: giá trị đỉnh xung áp mà thiết bị có thể chịu đựng, ví dụ: 8 KV
Ue, Un (hoặc Uđm) là cấp điện áp lưới định mức tương ứng khi sử
dụng: 110, 220, 440 VDC và 127, 220, 380, 440, 500, 690 VAC.
* Dòng điện định mức
Ic, Ie, In (hoặc Iđm): là giá trị dòng làm việc dài hạn, công tắc tơ hạ
áp có các cấp dòng điện định mức: 10, 20, 25, 40, 75, 100, 150, 250, 300,
600 A và cao hơn nữa.
Dòng vận hành là giá trị hiệu dụng của dòng làm việc dài hạn,
thường không thay đổi theo cấp điện áp lưới mà bị ảnh hưởng dẫn đến
thay đổi bởi chế độ vận hành của loại tải tiêu thụ và bị giảm khi nhiệt độ
môi trường tăng.
* Khả năng cắt và khả năng đóng Icu, Ics: là giá trị dòng mà
contactor có khả năng đóng thành công và ngắt hoàn thành với dòng
ngắn mạch.
* Tần số thao tác là số lần đóng cắt contactor trong một giờ. Có các
cấp: 30, 100, 120, 150, 300, 600, 1200, 1500 lần/giờ.
Tần số thao tác thường có thể cho bởi thời gian thao tác đóng hoàn
toàn một tiếp điểm thường hở và ngắt hoàn toàn một tiếp điểm thường
đóng cũng như chuyển tiếp thao tác do cuộn dây cần để nhận đủ dòng
hay ngắt hoàn toàn dòng qua cuộn dây tác động
* Tính ổn định nhiệt, Icw: đặc trưng bởi giá trị hiệu dụng dòng ngắn
mạch cùng tương quan thời gian mà contactor có thể chịu đựng được
trước khi ngắt hoàn thành. Icw: Dòng bền nhiệt thường cho nhiều giá trị
dòng và thời gian kèm theo từ 1 giây đến 15 phút mà contactor phải làm
việc trì hoãn.
* Tính ổn định lực điện động, Icm: là giá trị đỉnh của dỏng ngắn
mạch mà dưới mức đó lực điện động của nó chưa thể phá hư các chi tiết
cấu tạo của contactor.
* Tuổi thọ, được tính cả độ bền cơ và độ bền điện: đặc trưng bởi
tổng số lần đóng ngắt an toàn với dòng định mức.
Độ bền cơ có thể đạt từ 500.000 đến 1 triệu lần nhưng độ bền điện
khoảng 200.000 lần lại bị ảnh hưởng bởi điện áp lưới điện làm việc và sẽ

297
giảm rất nhanh khi cấp điện áp cao có thể chỉ còn vài chục ngàn lần. Đặc
biệt, độ bền điện bị ảnh hưởng nặng nề với chế độ làm việc và loại tải.
* Tổn hao công suất của contactor do tổn hao khi dòng tác động hút
nam châm (công suất lớn, thời gian ngắn) và tổn hao do dòng duy trì giữ
nam châm.
6. Điều kiện lựa chọn
Chọn loại và cỡ của một công tắc tơ được xác định bởi:
* Loại sử dụng: đặc trưng bởi loại tải sử dụng và nguồn điện AC
hay DC.
* Cường độ dòng điện cắt: dòng định mức dài hạn.
* Tần số thao tác là số lần thao tác đóng-cắt trong một giờ mà công
tắc tơ phải thực hiện.
* Tuổi thọ được yêu cầu bởi người sử dụng.
6.1. Loại sử dụng dòng điện xoay chiều
a. Công tắc tơ loại AC1 (Uđm < 400 V)
Công tắc tơ loại AC1 được thiết kế đóng và cắt ở dòng Ic. Nó được
sử dụng đối với hộ tiêu thụ dòng điện xoay chiều mà cosφ > 0,95

Hình 6.8 Đường tuổi thọ contactor loại AC 1(Télémécanique)

Ví dụ: Cần chọn công tắc tơ có dòng cắt IC = 50 A, tuổi thọ 2 triệu
lần thao tác.
298
 Trên trục tung ta đọc giá trị 2 và trên trục hoành 50, giao điểm của
đường ngang và đường dọc nằm sát với đường nghiêng trên đó ghi: LC1,
LP1-D40, nghĩa là ta chọn công tắc tơ loại LC1 hoặc LP1-D40.
Mỗi hãng sản xuất đều có các bảng như trên cho các loại tải, cần tra
catalogue của hãng sản xuất khi cần sử dụng.
b. Công tắc tơ loại AC3 (Uđm < 440 V)
Công tắc tơ loại AC3 được dùng cho những động cơ không đồng
bộ ba pha rôto lồng sóc, có khả năng đóng dòng điện bằng sáu lần dòng
định mức của động cơ ở điện áp định mức với cosφ = 0,35 và cắt dòng
điện bằng dòng định mức của động cơ với cosφ = 0,35.
Ví dụ: Hãy chọn công tắc tơ loại 100-C để đóng cắt mạch động cơ
không đồng bộ ba pha ở chế độ AC3, tuổi thọ cần có là 1 triệu lần thao tác.
Thông số của động cơ: 4 kW 3 pha, 690 V, cosφ = 0,8 hiệu suất η = 85%.
Dòng điện định mức của động cơ:
P 4000
I đmĐC    4,93 A
3U đm cos  3690.0,85.0,8
Hình 6.9 cho thấy các đường tuổi thọ của công tắc tơ 100-C loại
AC3 do hãng Rockwell Automation chế tạo.
Đọc trên Hình 6.9 tại I = 5 A, chiếu thẳng đứng lên, cắt đường
nghiêng ở 2 triệu lần thao tác đối với công tắc tơ 100-C09. Vậy có thể
chọn công tắc tơ này, thỏa mãn điều kiện tuổi thọ 1 triệu lần.

Hình 6.9
299
 c. Công tắc tơ loại AC2
Công tắc tơ loại AC2 đóng cắt và đảo chiều động cơ không đồng
bộ rôto dây quấn. Điều kiện là:
 Khi đóng mạch: Ie/Iđm = 2,5; Ur/Uđm = 1; cosφ = 0,65
 Khi cắt mạch: IC/Iđm = 2,5; Uph/Uđm = 1; cosφ = 0,65
Ie là dòng điện khi đóng làm việc, IC là dòng điện khi cắt mạch điện.
Ur là điện áp lưới khi làm việc, Uph là điện áp phục hồi sau khi cắt điện.

Hình 6.10
Hình 6.10. Đường tuổi thọ của công tắc tơ loại AC2 ký hiệu C09
…C85 do hãng Rockwell Automation chế tạo.
d. Công tắc tơ loại AC4
Công tắc tơ loại AC4 dùng cho động cơ rôto lồng sóc: khởi động,
đảo chiều, thắng gấp, khởi động nhấp bước.
Điều kiện thử nghiệm đối với động cơ là:
 Khi đóng mạch: Ie/Iđm = 6; Ur/Uđm = 1; cosφ = 0,35
 Khi cắt mạch: Ic/Iđm = 6; Uph/Uđm = 1; cosφ = 0,35
Hình 6.11. Đường tuổi thọ của công tắc tơ loại AC4, ký hiệu 100C,
do hãng Rockwell Automation chế tạo

300
 Hình 6.11
6.2. Loại công tắc tơ sử dụng dòng điện một chiều
- Loại DC1:
Chúng được dùng cho tất cả các thiết bị và khí cụ điện, hoặc các hộ
tiêu thụ sử dụng dòng điện một chiều mà hằng số thời gian (L/R) bé hơn
hoặc bằng 1 ms (hay nói cách khác, những hộ tiêu thụ, phụ tải không có
tính cảm ứng hay cảm ứng bé, ví dụ các lò điện trở).
- Loại DC2:
Được sử dụng với động cơ một chiều kích thích song song, hằng
số thời gian khoảng 7,5 ms. Khi đóng mạch, công tắc tơ chịu được dòng
điện khởi động bằng 2,5 lần dòng điện định mức sử dụng. Khi mở mạch,
công tắc tơ sẽ cắt được dòng điện định mức của động cơ.
- Loại DC3:
Được sử dụng với động cơ một chiều kích thích song song, khởi
động động cơ, đảo chiều động cơ, khởi động nhấp bước, thắng gấp. Hằng
số thời gian ≤ 2 ms. Khi đóng mạch, công tắc tơ chịu được dòng điện
bằng 2,5 lần dòng điện định mức của động cơ. Khi cắt mạch, công tắc tơ
cắt được 2,5 dòng điện định mức của động cơ.
- Loại DC4:
Được sử dụng với động cơ một chiều kích thích nối tiếp, khởi
động động cơ và cắt mạch động cơ đang chạy. Khi đóng mạch, công tắc
tơ chịu được dòng bằng 2,5 lần dòng định mức của động cơ, ở điện áp
định mức, hằng số thời gian 7,5 ms. Khi cắt mạch, nó cắt dòng định mức
của động cơ, ở 30% điện áp định mức, hằng số thời gian 10 ms.
301
 - Loại DC5:
Được sử dụng với động cơ một chiều kích thích nối tiếp, khởi
động động cơ, khởi động nhấp bước, và thắng gấp. Khi đóng mạch, nó
đóng được 2,5 dòng điện định mức của động cơ ở điện áp định mức,
hằng số thời gian 7,5 ms. Khi cắt mạch, nó cắt 2,5 dòng điện định mức
của động cơ ở điện áp định mức, hằng số thời gian 7,5 ms.
7. Ví dụ
Ví dụ 1: Hãy chọn công tắc tơ điều khiển động cơ có đặc tính và số liệu
như sau:
Động cơ không đồng bộ, ba pha, rôto lồng sóc, điện áp lưới
3 x 400 V; công suất có ích đối với trục cơ của động cơ Pđm = 3 kW;
cosφ = 0,79; η = 0,81; làm việc 16 giờ mỗi ngày; tần số thao tác 200 lần
đóng cắt / giờ; mỗi năm làm việc trong 230 ngày; loại sử dụng AC3; chế
độ kiểm tra định kỳ mỗi năm một lần.
Giải
Động cơ 3 pha rôto lồng sóc và sử dụng loại đóng cắt theo đồ thị
AC3, do đó dùng công tắc tơ loại AC3.
Để chọn công tắc tơ do hãng sản xuất nào mà chúng ta có quan hệ
thường xuyên, chúng ta sử dụng đường cong tuổi thọ của loại công tắc tơ
của hãng đó.
Trước tiên, chúng ta tính tổng số lần đóng cắt mà công tắc tơ phải
thực hiện (tuổi thọ).
Số lượng lần thao tác trong năm:
200 lần thao tác/giờ x 16 giờ/ngày x 230 ngày/năm = 736000 lần
thao tác/năm
Dòng điện công tắc tơ phải cắt bằng dòng điện định mức của động cơ:
Pu 3000
I   6, 77 A
3.U ..cos  3.400.0,81.0, 79
Dựa theo hình dưới đây là đường tuổi thọ của công tắc tơ ký hiệu
100-C, loại sử dụng AC3, dùng cho động cơ rôto lồng sóc, điện áp định
mức Uđm = 230…400…460 V, do hãng Rockwell Automation chế tạo.
Từ trục hoành ở giá trị 7 A, ta dựng đường thẳng đứng, cắt đường tuổi
thọ của công tắc tơ C-09, từ giao điểm chiếu sang trục đứng ta đọc giá trị
của số lần thao tác trên 1 triệu lần. Vậy có thể chọn công tắc tơ 100-C-09
dựa trên đường tuổi thọ loại AC 3
302
 Sử dụng các loại contactor theo tiêu chuẩn IEC 947-4-1
(DIN VDE 0660 Phần 102 và 104)
Loại Loại
dòng sử Ứng dụng điển hình
điện dụng
AC-1 Tải không cảm ứng hoặc cảm ứng nhỏ, lò điện trở
AC-2 Động cơ vành trượt: mở máy, hãm phanh (1), đảo chiều (1)
Dòng
AC AC-3 Động cơ lồng sóc: mở máy cắt dòng khi đang chạy
Động cơ lồng sóc: mở máy, hãm nhanh (1), đảo chiều (1),
AC-3
khởi động nhanh (2)
AC-5a Đóng cắt đèn phóng điện dùng khi

Dòng AC-5b Đóng cắt đèn sợi đốt

AC AC-6a Đóng cắt máy biến áp điện lực
AC-6b Đóng cắt hộp tụ điện
AC-7a Tải điện cảm nhỏ ứng dụng trong sinh hoạt và tương tự

Dòng AC-7b Tải động cơ ứng dụng trong sinh hoạt

AC AC-8a Đóng cắt động cơ máy nén, máy lạnh kín có đặt lại bắng tay
AC-8b Đóng cắt động cơ máy nén, máy lạnh kín có đặt lại tự động
DC-1 Tải không điện cảm hay có điện cảm nhỏ
Dòng
DC Động cơ kích từ song song: mở máy, hãm nhanh (1), đảo
DC-3
chiều (1), mở máy nhanh (1), hãm động năng

303
 Động cơ kích từ nối tiếp: mở máy, hãm nhanh (1), đảo chiều
DC-5
(1), mở máy nhanh (1), hãm động năng
DC-6 Đóng cắt đèn sợi đốt

(1) : Động cơ có thể dừng nhanh hay lấy lại chuyển động theo chiều
ngược lại bằng cách thay đổi hai đầu dây khi đang chạy.
(2) : Động cơ khởi động, dừng nhanh để thực hiện các chuyển động
ngắn theo ý muốn.

Khả năng đóng cắt định mức các điều kiện đóng mở theo loại sử dụng
(IEC 947-4-1)
Loại Các điều kiện đóng mở
sử dụng Ic/Ie Ur/Ue cos Số lần đóng cắt
AC-1 1,5 1,05 0,8 50
AC-2 4,0 (7) 1,05 0,65 (7) 50
AC-3 8,0 1,05 (1) 50
AC-3 10.0 1,05 (1) 50
ẠC-5a 3,0 1,05 0,45 50
AC-5b 1,5 (3) 1,05 (3) 50
AC-6a (2)
AC-6b (5)
AC-7a 1,5 1,05 0,8 50
AC-7b 8,0 1,05 (1) 50
AC-8a 6,0 1,05 (1) 50
AC-8b 6,0 1,05 (1) 50
DC-1 1,5 1,05 L/R = 1 m/s 50 (4)
DC-3 1,5 1,05 L/R = 2,5 m/s 50 (4)
DC-5 4,0 1,05 L/R = 15 m/s 50 (4)
DC-6 1,5 (3) 1,05 (3) 50 (4)
Thao tác bổ sung
AC-3 10 1,05 (6) (1) 50
AC-4 12 1,06 (6) (1) 50
304
(1) cos = 0,45 với Ie ≤ 100 A, cos = 0,355 với Ie ≥ 100 A,
cos = 0,45 với Ie AC-3,
(2) Dùng đóng mở máy biến áp khi có dòng điện đỉnh khi đóng gấp 30
lần trị số đỉnh của dòng làm việc định mức.
(3) Được thử nghiệm với đèn sợi đốt.
(4) 25 lần thao tác một cực tính, 25 lần ngược cực tính.
(5) Trị số định mức với tải điện dung có thể nhận được từ thử nghiệm
đóng ngắt tụ điện hoặc được xác định trên cơ sở kinh nghiệm hoặc
nghiên cứu.
(6) Cho phép sai lệch +20% đối với Ur/Ue.
(7) Các trị số đúng với contactor trong mạch Stator:
Ic: dòng điện đóng cắt lấy theo dòng DC hay trị số hiệu dụng dòng
AC đối xứng
Ie: dòng điện làm việc định mức
Ur: điện áp tần số lưới điện
Ue: điện áp định mức làm việc
Cos: hệ số công suất mạch thử nghiệm
L/R: hằng số thời gian của mạch thử nghiệm

CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Hãy nêu khái niệm và phân loại công tắc tơ.
2. Trình bày cấu tạo và nguyên lý hoạt động của công tắc tơ.
3. Nêu các thông số kỹ thuật và điều kiện lựa chọn công tắc tơ.
4. Tại sao sử dụng contactor mà không dùng thiết bị khác như dao cách
ly, máy cắt để mở máy động cơ?

305
 TÀI LIỆU THAM KHẢO
BẢNG TRA DÒNG ĐIỆN ĐỘNG CƠ BA PHA TƢƠNG ỨNG CÔNG SUẤT VÀ
CẤP ĐIỆN ÁP

306
Sau đây là tài liệu về một số loại contactor của hãng ABB

Các thiết bị sử dụng đi kèm với contactor

RV 5/…: chống xung sét
VE 5 hay VM: khoá liên động
CA 5- …: tiếp điểm phụ loại một cực
CAL..: tiếp điểm phụ loại hai cực
TP… hay TE…: timer, rơle thời gian
TA…DU hay E…DU: rơle nhiệt, bảo vệ quá tải

307
 Thông tin để lựa chọn kiểu loại contactor và phụ kiện

308
Các bảng đƣờng đặc tính tuổi thọ của các loại công tắc tơ
thuộc hãng ABB

309
310
311
312
313
314
315
316
 Chương VII
KHÍ CỤ BẢO VỆ VÀ TỰ ĐỘNG ĐIỀU KHIỂN

CHUẨN ĐẦU RA CHƢƠNG VII

Sau khi học chương này sinh viên cần:
 Hiểu rõ cấu tạo, phân loại và nguyên lý bảo vệ, các thông số kỹ thuật
cần thiết, tích phân joule và đặc tính của cầu chì.
 Biết lựa chọn đúng cầu chì trong các loại tải cần bảo vệ, phối hợp bảo
vệ ở thượng nguồn và hạ nguồn và phối hợp với các hình thức bảo vệ
khác như rơ-le.
 Đọc và hiểu được ý nghĩa các tham số được ghi trên các catalogue và
chọn lựa đúng, sử dụng bảo vệ hiệu quả.
 Hiểu được rơ-le là gì, cấu tạo và cách thức bảo vệ của rơ-le. Biết rõ các
nguyên lý tác động của các loại rơ-le khác nhau, trọng tâm các loại
rơ-le nhiệt, rơ-le điện từ, rơ-le từ điện và rơ-le điện tử bảo vệ các loại
thuộc dòng, áp và nhiệt.
 Biết chọn lựa đúng chủng loại và các tham số rơ-le cho mục đích bảo
vệ, phối hợp bảo vệ và biết cách điều chỉnh tham số của rơ-le cho phù
hợp với tải cần bảo vệ.
 Đọc và hiểu các tham số kỹ thuật ghi trên các catalogue của các loại
rơ-le, từ đó có chọn lựa và sử dụng hiệu quả.

I. CẦU CHÌ HẠ ÁP
Nội dung
1. Khái niệm và công dụng
2. Phân loại
3. Nguyên lý làm việc
4. Cấu tạo
5.Thông số kỹ thuật
6. Lựa chọn cầu chì
7. Tra cứu cầu chì của một số hãng sản xuất
Câu hỏi ôn tập
Bài tập

317
1. Khái niệm và công dụng
Cầu chì là một loại khí cụ điện dùng để bảo vệ thiết bị và lưới điện
tránh khỏi dòng điện quá tải và ngắn mạch. Nó thường được dùng để bảo
vệ đường dây điện, máy biến áp, động cơ điện, các loại thiết bị điện khác,
mạch điện điều khiển, mạch điện chiếu sáng. Cầu chì là một khí cụ điện
bảo vệ đáng tin cậy, đơn giản và kinh tế.
Ký hiệu của cầu chì trên hình vẽ mạch điện thường có ba dạng như
sau:

Hình 7.1 Các ký hiệu cầu chì theo các tiêu chuẩn quốc tế
2. Phân loại
a. Phân loại theo hình thức sử dụng
Cầu chì bảo vệ quá tải: có thể dẫn dòng điện từ giá trị tối thiểu đến
giá trị định mức và có thể cắt dòng điện từ giá trị cắt tối thiểu đến khả
năng cắt định mức của chúng. Ký hiệu chung cho loại cầu chì này chữ
đầu là g. Ví dụ: gM.
Cầu chì dự phòng: có thể dẫn dòng điện có cường độ tới dòng điện
định mức và chỉ có thể cắt khi dòng điện quá tải nặng hoặc ngắn mạch.
Ký hiệu chung của loại cầu chì này chữ đầu là a. Ví dụ: aM.
Ngoài ra các cầu chì còn được phân loại theo thiết bị được nó bảo vệ:
 Bảo vệ cho cáp và đường dây :L
 Bảo vệ động cơ :M
 Bảo vệ linh kiện bán dẫn :R
 Bảo vệ máy biến áp :T
b. Phân loại theo phạm vi sử dụng
Có hai loại:
 Loại cầu chì gia dụng, loại gF
 Loại cầu chì dùng trong công nghiệp:
 aR: cầu chì chảy cực nhanh, dùng để bảo vệ bán dẫn, có khả
năng cắt bộ phận (chỉ bảo vệ ngắn mạch).
 gR: cầu chì bảo vệ bán dẫn, có khả năng cắt toàn phần (bảo
vệ quá tải và bảo vệ ngắn mạch).

318
  gL/gG: cầu chì để sử dụng tổng hợp, có khả năng cắt toàn
phần (bảo vệ quá tải và bảo vệ ngắn mạch).
 aM: cầu chì bảo vệ động cơ điện, có khả năng cắt bộ phận
(chỉ bảo vệ ngắn mạch).
 gM: cầu chì bảo vệ động cơ điện, có khả năng cắt toàn phần
(bảo vệ quá tải và bảo vệ ngắn mạch).
 gF/gTF: cầu chì bảo vệ máy biến áp lực/dây cáp điện ngầm.
 gB: cầu chì bảo vệ dây cáp điện ngầm, dây dẫn ở hầm mỏ.
Sự khác biệt chính của loại cầu chì gia dụng và cầu chì công nghiệp
ở mức của điện áp định mức và dòng điện định mức, và khả năng cắt
dòng điện sự cố. Loại cầu chì gG thường được sử dụng để bảo vệ động
cơ điện, có khả năng chịu được dòng điện khởi động của động cơ. Loại
cầu chì hiện đang phát triển mới hơn là gM để bảo vệ động cơ điện, vừa
có khả năng chịu được dòng điện khởi động cơ điện, vừa bảo vệ quá tải
và bảo vệ ngắn mạch. Hiện nay, loại cầu chì được sử dụng rộng rãi hơn
cho động cơ điện là loại aM.
c. Phân loại theo kết cấu
 Cầu chì hở
 Cầu chì vặn
 Cầu chì hộp
 Cầu chì loại kín, không có chất nhồi
 Cầu chì loại kín, có chất nhồi
d. Phân loại theo thời gian cắt mạch
 Cầu chì chảy nhanh
 Cầu chì chảy cực nhanh
 Cầu chì chảy chậm
3. Nguyên lý làm việc
Cầu chì được mắc nối tiếp với thiết bị cần được bảo vệ, dòng điện
chạy qua thiết bị và dây chảy của cầu chì. Dây chảy của cầu chì có thể
dẫn dòng điện định mức của nó ở chế độ dài hạn liên tục.
Nếu dòng điện tăng cao lớn hơn một giá trị gọi là dòng điện tới
hạn, thì nhiệt lượng do dòng điện phát ra từ điện trở của dây chảy làm
cho nhiệt độ dây chảy tăng lên đến nhiệt độ nóng chảy của vật liệu dây
chảy. Ở trạng thái nóng chảy, điện trở của dây chảy tăng và nó làm giảm
319
dòng điện, tuy nhiên nhiệt lượng của dòng điện vẫn còn lớn, làm bốc hơi
dây chảy, dây chảy bị đứt, gây hồ quang phát sinh và bị dập tắt trong cầu
chì, dòng điện bị cắt. Cầu chì cắt dòng điện trước khi dòng điện đạt giá
trị đỉnh, từ đó chúng ta nói rằng cầu chì cắt dòng điện và hạn chế dòng
điện.

Hình 7.2 Minh hoạ nguyên lý làm việc của cầu chì
Dòng điện chạy qua cầu chì càng lớn, nhiệt lượng càng lớn, dây
chảy càng nhanh chóng bị đứt, tức là thời gian cắt của cầu chì càng nhỏ.
Quan hệ giữa dòng điện và thời gian trước hồ quang ts (được hiểu là thời
gian cắt) của cầu chì là một trong những thông số cơ bản của cầu chì.
Quá trình cắt dòng điện của cầu chì gồm hai giai đoạn:
1) Giai đoạn trước hồ quang, thời gian của giai đoạn này là thời
gian trước hồ quang, ký hiệu là ts. Thời gian trước hồ quang không phụ
thuộc vào điện áp nguồn.
2) Giai đoạn tiếp theo là giai đoạn hồ quang phát sinh và bị dập tắt
thời gian của giai đoạn này là thời gian hồ quang, ký hiệu là tL. Thời gian
hồ quang phụ thuộc vào điện áp nguồn, nhưng nếu thời gian cắt của cầu
chì lớn hơn 40 ms, thì thời gian hồ quang có thể bỏ qua so với thời gian
trước hồ quang, từ đó thời gian trước hồ quang (ts) được hiểu là thời gian
cắt của cầu chì (ta).
Thời gian cắt, hoặc thời gian tác động của cầu chì là tổng thời gian
trước hồ quang và thời gian hồ quang. Ký hiệu của thời gian cắt là ta.
Vậy: ta = ts + tL

320
 Hình 7.2 cho thấy đồ thị ghi bằng máy hiện sóng (oscillograph), ghi
lại quá trình cắt dòng điện bằng cầu chì, minh họa nguyên lý làm việc
của cầu chì. Dòng điện chạy qua dây chảy của cầu chì có giá trị đỉnh Ip.
Dòng điện tăng đến Ic thì dây chảy bị nóng chảy, và bốc hơi, hồ quang
sinh ra và bị dập tắt, dòng điện giảm xuống không. Thời gian cắt của cầu
chì trong phạm vi 1/4 chu kỳ dòng điện.
4. Cấu tạo
Các bộ phận cơ bản của cầu chì là:
a. Bộ phận chính của cầu
chì: là dây chảy, làm bằng vật
liệu: chì, kẽm, đồng, nhôm, bạc,
hợp kim của bạc. Tiết diện và
vật liệu của dây chảy quyết định
nhiệt độ nóng chảy của dây
chảy. Dây chảy được chế tạo với
nhiều hình dạng khác nhau: dây
tròn nhỏ sợi, hoặc dây dẹt (cắt
hoặc dập từ tấm mỏng) có
những vết khía hình V liên tiếp
nhau, hoặc dây dẹt có đục lỗ, Hình 7.3
hoặc vừa có cắt khía hình V vừa
có đục lỗ. Cấu tạo bên trong cầu chì ống
Ở loại cầu chì chảy chậm, trên dây chảy có những hạt hoặc vệt
bằng hợp kim dễ nóng chảy gồm kẽm (Zn), thiếc (Sn), bitmut (Bi), …
b. Thân cầu chì: có thể làm bằng thủy tinh, gốm sứ, thủy tinh sợi,
hay phíp. Hình dáng của thân cầu chì có thể là hình ống trụ, hình hộp,
hay khác. Thân cầu chì phải có độ bền cơ học tốt, chịu được nhiệt sinh ra
khi cầu chì bị chảy, và có độ bền cách điện tốt.
c. Đầu cực ra nối vào mạch điện, và nắp đậy kín: chúng được
làm bằng đồng dẫn điện tốt.

Hình 7.4 Cầu chì có dây chảy vừa có khía hình V vừa có lỗ

321
 d. Chất nhồi (hoặc còn gọi là chất độn):
Khi cầu chì bị đứt, hồ quang sinh ra, nó phải được làm nguội nhanh và
bị dập tắt. Làm nguội và dập tắt hồ quang có thể thực hiện bằng hai cách:
- Làm chân không trong thân cầu chì. Chân không còn có tác dụng
khác là ngăn cản quá trình oxy hóa dây chảy, nhờ đó làm tăng tuổi thọ
của dây chảy.
- Cho chất độn là cát thạch anh được chứa trong thân cầu chì. Tác
dụng của cát thạch anh là làm mát dây chảy trong quá trình dẫn điện của
dây chảy, ngăn cản dây chảy tiếp xúc với không khí, nhờ đó dây chảy
không bị oxy hóa và dập tắt hồ quang do cát thạch anh biến thành thủy
tinh có điện trở lớn.
e. Tín hiệu: Ở một số loại cầu chì có nắp tín hiệu ở đầu của thân
cầu chì. Khi nhìn thấy nắp này bị bung lên, thì ta biết cầu chì đã bị đứt,
và phải thay bằng cái mới.
f. Vỏ cầu chì: là bộ phận để lắp cầu chì, thường gồm có đế và nắp.
1/ Thân bằng gốm sứ
2/ Cát thạch anh
3/ Nắp tiếp xúc của tín hiệu
4/ Tiếp điểm phía dưới
5/ Vòng tiếp xúc
6/ Dây chảy
7/ Nắp tín hiệu
Hình 7.5 Cầu chì có nắp tín hiệu
Hình 7.5 mô tả một loại cầu chì có
tín hiệu. Nắp tín hiệu (7) có lò xo nén ở
bên dưới nắp, và nối liền với một sợi
dây nhỏ, bằng wolfram, ở bên cạnh dây
chảy (6). Khi dây chảy bị đứt, hồ quang
sinh ra cũng làm đứt sợi dây wolfram, lò
xo bị bung ra và nắp tín hiệu bị bung
lên, nhưng không bị văng ra ngoài vì
trên nó có một nắp chặn bằng kính, có Hình 7.6 Mặt cắt dọc của vỏ
thể nhìn xuyên qua được. cầu chì gồm có đế và nắp vặn
của cầu chì có lõi cầu chì hình
cái chai

322
 Hình 7.7
Ở Hình 7.7 ở phía trên có thể thấy các loại hình dây chảy của cầu
chì chảy chậm. Trên các dây chảy có những chỗ có tiết diện nhỏ do bị
đục lỗ, hoặc dập rãnh hình V. Khi có quá dòng lớn hoặc ngắn mạch, dây
chảy bị chảy nhanh ở những vùng đó (trên hình vẽ có đánh dấu *). Trên
các dây chảy còn có chỗ có lớp hợp kim dễ nóng chảy (hợp kim của chì,
kẽm, thiếc, bitmut). Khi bị quá dòng nhỏ, dây chảy sẽ bị nóng chảy chậm
ở những vùng này.
Cầu chì dây chảy kép là loại cầu chì có dây chảy có hai phần liền
mạch nhau: một phần tác động do dòng ngắn mạch, và một phần khác tác
động do dòng quá tải, từ đó có tên gọi là cầu chì dây chảy kép (dual
element fuse).
5. Thông số kỹ thuật của cầu chì
Cầu chì có những thông số kỹ thuật sau đây: dòng điện định mức,
điện áp định mức, khả năng cắt định mức, ứng suất nhiệt (tích phân
Joule), đặc tính ampe-giây.
Dòng điện định mức: là dòng điện lớn nhất chạy qua cầu chì ở chế
độ dài hạn liên tục mà dây chảy không bị đứt.
Khi thử nghiệm cầu chì về phát nóng, người ta còn xác định hai giá
trị dòng điện sau đây:
Inf: dòng điện quy ước không nóng chảy (nf: non-fusing) là dòng
điện mà dây chảy chịu được không bị nóng chảy trong thời gian quy ước.
(Thời gian quy ước này có quan hệ với thời hằng phát nóng của dây
chảy, và thường nằm trong phạm vi từ 1 giờ đến 4 giờ, tùy thuộc vào
dòng điện.)

323
 If: dòng điện quy ước nóng chảy (f: fusing) là dòng điện phải làm
chảy cầu chì trong thời gian quy ước.
Giá trị của Inf và If được quy định như sau theo IEC 80269-1 và
80269-2-1:
Dòng điện Thời gian Dòng điện quy ước Dòng điện quy ước
định mức quy ước không nóng chảy nóng chảy
In (A) (giờ) Inf If
In ≤ 4 1 1,5 In 2,1 In
4 < In ≤ 16 1 1,5 In 1,9 In
16 < In ≤ 63 1 1,25 In 1,6 In
63 < In ≤ 160 2 1,25 In 1,6 In
160 < In ≤ 400 3 1,25 In 1,6 In
400 > In 4 1,25 In 1,6 In
Điện áp định mức: là điện áp lưới điện lớn nhất mà cầu chì có thể
cắt mạch một cách an toàn. Giá trị của điện áp định mức được ghi trên
thân cầu chì.
Khả năng cắt định mức: là dòng điện lớn nhất mà cầu chì đã được
thử và cắt an toàn ở điện áp định mức. Icu và Ics
Ứng suất nhiệt I2t, còn gọi là tích phân joule: là nhiệt lượng phát
ra trong mạch trong quá trình cầu chì tác động. Thứ nguyên của I2t là
ampe bình phương giây (A2s). I (A) là giá trị hiệu dụng của dòng điện
chạy qua cầu chì, t (s) là thời gian tác động của cầu chì.
Thời gian tác động của cầu chì bao gồm
thời gian trước hồ quang (hoặc còn gọi là thời
gian nóng chảy), và thời gian hồ quang. Từ đó
có thể phân tích: I2t tổng = I2t nóng chảy + I2 t
hồ quang. Ví dụ: cầu chì của hãng ABB ký hiệu
OFAM 3/aM 800A có dòng điện định mức
800 A, điện áp định mức 500 V có I2t tổng là
4.000.000 A2s, I2t nóng chảy là 2.000.000 A2s.
Hình 7.8
Ý nghĩa của đại lƣợng này là gì?
Biết được giá trị của I2t sẽ là có ích trong ba trường hợp sau đây:

324
 1) Trường hợp có dòng điện xung chạy qua cầu chì. Để cầu chì
không tác động (bị đứt) do tác dụng của dòng điện xung, I2t nóng chảy
của cầu chì phải lớn hơn I2t của dòng điện xung:
I2t nóng chảy của cầu chì ≥ I2t xung × Fp
Ở đó: I2t xung được tính theo hướng dẫn trong bảng 1 dưới đây;
Fp là hệ số xung, được cho trong bảng 2 dưới đây.
Bảng 7.1 Các dạng sóng xung dòng điện và cách tính I2t xung

Bảng 7.2 Hệ số xung Fp

Cầu chì có cấu tạo kín Cầu chì có dây chảy
tiếp xúc với không khí
Số xung Hệ số xung Fp Số xung Hệ số xung Fp
Từ 1 ÷ 100.000 1,25 100 2,1
1.000 2,6
10.000 3,4
100.000 4,6
Ví dụ: I2t của dòng xung bằng 0,0823 A2s, phải chọn cầu chì (loại
cấu tạo kín) có:

325
 I2t nóng chảy ≥ I2t xung × Fp
I2t nóng chảy ≥ 0,0823 × 1,25 = 1,029 A2s
2) Trường hợp có ngắn mạch, cầu chì phải cắt mạch nhanh để bảo
vệ những thiết bị đặt dưới nó. I2t tổng của cầu chì phải nhỏ hơn I2t của
thiết bị được cầu chì bảo vệ. Trường hợp cầu chì tác động có chọn lọc
giữa cầu chì phía nguồn và cầu chì phía phụ tải, điều kiện có chọn lọc là:
I2t nóng chảy tối thiểu của
cầu chì phía nguồn phải lớn
hơn I2t tổng của cầu chì phía
phụ tải nếu có ngắn mạch ở
phía phụ tải

Hình 7.9 Một ví dụ của sơ đồ đặt cầu chì phía nguồn và phía phụ tải
Trong trường hợp có ngắn mạch ở nhánh phụ tải cầu chì B1, thì cầu
chì B1 phải cắt mạch và cầu chì A ở phía nguồn không được cắt mạch.
Muốn vậy thì I2t nóng chảy tối thiểu của cầu chì A (CC A) phải lớn hơn
I2t tổng của cầu chì B1 (CC B1), nghĩa là cầu chì B1 bị đứt hoàn toàn
trước khi cầu chì A muốn bắt đầu nóng chảy:
I2t nóng chảy CC A > I2t tổng CC B1
3) Trường hợp muốn thay thế cầu chì của hãng này bằng cầu chì
của hãng nọ, thì phải biết các giá trị của I2t tương ứng của cầu chì.
Đặc trưng cho ứng suất nhiệt I2t hay tích phân Joule trên các thiết
bị cầu chi có thông số dòng bền nhiệt động được cho bởi giá trị dòng
hiệu dụng và thời gian tương ứng dòng này ký hiệu là Icw .
Đặc tính ampe giây: Quan hệ giữa dòng điện và thời gian nóng
chảy của cầu chì có thể diễn đạt bằng biểu thức toán học trên cơ sở
phương trình phát nóng khi có quá tải và ngắn mạch nếu chỉ xét đến quá
trình từ khi có hiện tượng quá dòng đến khi dây chảy của cầu chì bị nóng
chảy. Xét cả quá trình dây chảy bị bốc hơi và quá trình phát sinh hồ
quang và dập tắt hồ quang, thì chưa có biểu thức toán học nào có thể bao
hàm hết đầy đủ các quá trình đó, chưa kể sự tác động của cầu chì còn phụ
thuộc rất nhiều vào cấu tạo của cầu chì. Do đó, quan hệ giữa dòng điện
và thời gian tác động của cầu chì được xác định bằng đo lường bảo đảm
tính chuẩn xác và đồng nhất đối với hàng loạt lô cầu chì được sản xuất.
Quan hệ này được thể hiện bằng đồ thị là tập hợp những đường cong gọi
là đường đặc tính ampe giây, được nhà sản xuất cung cấp trong catalogue
cầu chì.

326
 Một số đường đặc
tính ampe giây trên hình
Hình 7.10 là một ví dụ.
Dòng định mức của cầu
chì được ghi cho mỗi
đường cong: 35 A, 40 A,
50 A, 63 A, 100 A, 125 A,
160 A, 200 A, 224 A và
250 A. Trên trục đứng có
ghi thời gian tác động
(giây) và trên trục ngang
có ghi cường độ dòng điện
(A).
Hãy quan sát đường
100 A.
Hình 7.10
Khi có dòng 100 A chạy qua cầu chì, thì cầu chì không bao giờ bị
đứt (đường thẳng đứng 100A không cắt đường cong 100 A). Nếu có dòng
500 A chảy qua, thì cầu chì sẽ bị đứt với thời gian 1 giây, nếu 1000 A thì
cầu chì bị đứt ở 0,018 giây. Dòng điện càng tăng thì thời gian tác động
càng giảm và giảm nhanh.
Đường đặc tính ampe giây của cầu chì dùng để làm gì?
Các hãng sản xuất cầu chì cung cấp cho khách hàng các loại cầu
chì kèm theo đường đặc tính ampe giây của từng loại cầu chì để phối hợp
với thiết bị được cầu chì bảo vệ, phối hợp các cầu chì mắc nối tiếp với
nhau, phối hợp cầu chì với các thiết bị bảo vệ khác như máy cắt tự động,
rơ-le bảo vệ quá tải.
a. Phối hợp cầu chì với thiết bị được bảo vệ (thiết bị được bảo vệ
còn có thể gọi ngắn gọn là đối tượng): Để có thể bảo vệ được đối tượng,
đặc tính ampe giây của cầu chì phải nằm dưới đặc tính ampe giây của đối
tượng, như mô tả trên Hình 7.11

327
 Hình 7.11 Hình 7.12
Trường hợp đối tượng được bảo vệ quá tải bằng rơ-le quá tải, và
bảo vệ ngắn mạch bằng cầu chì, đặc tính ampe giây của cầu chì cắt đặc
tính ampe giây của rơ-le, như mô tả trên Hình 7.12. Điều kiện của sự
phối hợp là dòng điện tương ứng với giao điểm A phải nhỏ hơn khả năng
cắt của rơ-le. Khi có ngắn mạch, cầu chì sẽ cắt mạch, rơ-le phải chịu
được dòng điện ngắn mạch đó.
Trường hợp đối tượng được bảo vệ là động cơ: (Hình 7.13)
Động cơ được điều khiển bằng công tắc tơ chân không có rơ-le bảo
vệ quá tải.

Hình 7.13
1. dòng đầy tải của động cơ; 2. dòng định mức cầu chì; 3. Dòng khởi
động động cơ; 4. dòng cắt nhỏ nhất của cầu chì; 5. Dòng cắt định mức
của công tắc tơ; 6. Dòng ngắn mạch; 7. Dòng cắt định mức của cầu chì
Điều kiện phối hợp là:
 Dòng điện đầy tải của động cơ điện 1 ≤ Dòng định mức của cầu chì 2

328
  Dòng điện ngắn mạch 6 ≤ Dòng điện cắt định mức của cầu chì 7
 Dòng điện khởi động của động cơ 3 < Dòng điện cắt định mức
của công tắc tơ chân không 5
 Điểm C phải nằm bên trái đường a (đặc tính tác động thấp nhất
của công tắc tơ chân không) và đường d (đặc tính ampe giây của
cầu chì).
 Đặc tính tác động của công tắc tơ chân không b phải nằm bên
trái đường c (đặc tính quá tải của động cơ).
 Điểm A phải nằm bên phải của vạch đứng 4 là dòng điện cắt nhỏ
nhất của cầu chì.
 Điểm B phải nằm bên trái của vạch đứng 5 là dòng điện cắt định
mức của công tắc tơ chân không.
Ghi chú: Dòng điện nhỏ hơn dòng tương ứng với điểm A có thể được bảo
vệ bằng công tắc tơ chân không và dòng điện lớn hơn điểm B thì được
bảo vệ bằng cầu chì.
b. Phối hợp các cầu chì mắc nối tiếp
Các cầu chì mắc nối tiếp phải được phối hợp có chọn lọc. Thông
thường, cầu chì được mắc trong hệ thống hình tia như mô tả trên hình.
Trên sơ đồ hệ thống hình tia
đơn giản ở Hình 7.14 cầu chì F3
gọi là cầu chì thượng nguồn hoặc
cầu chì mạch chính. Các cầu chì
F2, F1,… gọi là cầu chì hạ nguồn,
hoặc cầu chì mạch nhánh. Cũng có
thể gọi cầu chì F3 là cầu chì phía
nguồn, và cầu chì F2 là cầu chì
phía phụ tải. Nhưng đến lượt xét sự
phối hợp giữa cầu chì F2 với cầu
chì F1 thì F2 trở thành cầu chì phía
nguồn và cầu chì F1 là cầu chì phía
phụ tải. Hình 7.14 Sơ đồ hệ thống hình tia

Trong trường hợp có ngắn mạch ở dưới cầu chì F1, thì cầu chì F1
phải cắt mạch, còn các cầu chì khác thì không.
Đối với cầu chì gG, tính chọn lọc có thể bảo đảm bằng cách chọn
cầu chì phía nguồn và cầu chì phía phụ tải có dòng điện định mức theo tỷ
lệ 1,6 : 1,0. Ví dụ cầu chì F1 có dòng định mức 200 A, thì chọn cầu chì
F2 có dòng định mức 200 × 1,6 = 320 A (→ 315 A, vì không chế tạo cầu
329
chì 320 A) (dãy số ưu tiên R10 : 10, 12.5, 16, 20, 25, 31.5, 40, 50, 63, 80,
100, 125, 160, 200, 250, 315, 400, 500, 630). Cầu chì F3 có dòng định
mức 500 A, với tỷ lệ 500 : 315 = 1,58 ~ 1,6.
c. Đặc tính cắt dòng điện, (Đặc tính hạn chế dòng điện)
Cầu chì cắt dòng điện sự cố trước khi dòng điện tăng đến giá trị
đỉnh như mô tả trên Hình 7.15, chúng ta nói cầu chì có khả năng hạn chế
dòng điện. Khả năng này được thể hiện bằng đồ thị gọi là đặc tính cắt
dòng điện, hoặc đặc tính hạn chế dòng điện (Hình 7.15). Trên trục hoành
của đồ thị, giá trị hiệu dụng của dòng ngắn mạch được ghi theo thang số
logarit cơ số 10 và trên trục tung là giá trị đỉnh của dòng ngắn mạch đối
xứng hoặc giá trị đỉnh của dòng ngắn mạch không đối xứng.
Ví dụ trên trục hoành, giá trị hiệu dụng 1 kA, thì trên trục tung giá
trị đỉnh là 1,41.1 = 1,41 kAđỉnh, hoặc 1,8.1,41.1 = 2,538 kAđỉnh. Các
đường thẳng đứng từ giá trị 1-10 trên trục hoành và đường ngang từ giá
trị 1,41 và 14,1, hoặc từ 2,538 và 25,38 sẽ giao nhau tại điểm a1 và a2,
hoặc b1, và b2. Và tương tự, các đường thẳng đứng và các đường ngang
khác có các giao điểm a3, … an, hoặc b3, … bn. Tất cả các điểm a1, a2,
a3, … an đều nằm trên một đường thẳng, hoặc các điểm b1, b2, b3, … bn
cũng đều nằm trên một đường thẳng.

Hình 7.15
330
 Các giá trị dòng điện bị cắt của một cầu chì với dòng định mức
nhất định cũng đều nằm trên một đường thẳng với góc nghiêng nhỏ hơn.
Hình 7.15 cho thấy một tập hợp đường cắt dòng.
Ghi chú: dòng điện bị cắt (cut-off current) còn gọi là dòng điện qua
(let-through current, peak-let-through current).
Ví dụ từ Hình 7.15 ta chọn cầu chì có dòng định mức 2 A (đọc ở
bên phải của hình). Giả thiết có dòng ngắn mạch với giá trị hiệu dụng
2000 A. Đáng lẽ nếu cầu chì không có, thì dòng ngắn mạch sẽ tăng lên
đến giá trị đỉnh bằng 2800 A (đối xứng) hoặc 4800 A (không đối xứng).
Nhưng cầu chì đã cắt chặn dòng điện ở giá trị ~ 180 A, chỉ bằng 6,4%
hoặc 3,8% của giá trị đỉnh. Từ đó, lực điện động mà các thiết bị đặt sau
cầu chì phải chịu đựng sẽ giảm xuống cỡ 1000 lần của lực điện động
đáng lẽ có, nếu không có cầu chì bảo vệ.
6. Lựa chọn cầu chì
Những yếu tố lựa chọn là:
1) Dòng điện làm việc định mức
2) Điện áp làm việc (AC hoặc DC)
3) Nhiệt độ môi trường
4) Quá dòng và thời gian mà cầu chì phải cắt
5) Dòng điện sự cố lớn nhất có thể có
6) Dòng xung, dòng xung sét, dòng tăng đột biến, dòng khởi động, và
những hiện tượng quá độ của mạch
7) Giới hạn về kích thước như chiều dài, đường kính hoặc bề dày
8) Tiêu chuẩn áp dụng, ví dụ: IEC, VDE, …
9) Những yêu cầu về lắp đặt (loại lắp đặt, dễ tháo lắp, chỉ thị trông
thấy được, v.v…)
10) Những yêu cầu đối với đế lắp của cầu chì
11) Những thử nghiệm kiểm tra và chứng chỉ chất lượng trước khi sản xuất
Điều kiện lựa chọn thông thƣờng:
a. Điện áp định mức của cầu chì phải bằng hoặc lớn hơn điện áp
lưới điện
UđmCC ≥ UđmLĐ
b. Dòng điện định mức của cầu chì phải bằng hoặc lớn hơn dòng
điện tính toán chạy qua cầu chì
IđmCC ≥ Itt
331
 Dòng điện tính toán Itt tương ứng với công suất tính toán của thiết
bị tiêu thụ điện.
Sau đây là cách lựa chọn cầu chì có chú ý đến tính chất của phụ tải
được cầu chì bảo vệ:
a. Đối với phụ tải không có hiện tƣợng quá tải
Ví dụ: bóng đèn chiếu sáng, hệ thống chiếu sáng:
Cầu chì được chọn có dòng điện định mức bằng:
IđmCC = (1,1 – 1,2)Iptmax
Ở đó: IđmCC là dòng điện định mức của cầu chì
Iptmax là dòng điện phụ tải lớn nhất
Ví dụ: Chọn cầu chì để bảo vệ cho 10 bóng đèn huỳnh quang, mỗi
bóng có công suất 60 W, điện áp 220 V, cosφ = 0,8.
Dòng điện chạy qua mỗi bóng đèn huỳnh quang:
P 60
I   0,34 A
U .cos  220.0,8
Dòng điện phụ tải lớn nhất:
Iptmax = 0,34 × 10 = 3,4 A
Dòng điện định mức của cầu chì cần chọn:
IđmCC = 1,1 × 3,4 = 3,74 A → 4 A
Cầu chì sẽ chọn có dòng định mức là 4 A.
b. Chọn cầu chì trong nhà ở
Thiết bị điện, đồ dùng sử dụng điện trong nhà ở gia đình có thể là:
đèn chiếu sáng chung, đèn bàn, đèn ngủ, bàn là, bếp điện, lò điện, máy sấy
bằng điện, quạt, máy lạnh, máy điều hòa, máy giặt, động cơ bơm nước,
động cơ kéo cửa cuốn, máy tính, máy ổn áp, radio, tivi, v.v… Để dễ dàng
trong việc chọn cầu chì trong nhà ở, có sự hướng dẫn chọn theo công suất
của tất cả các thiết bị được lắp đặt trong nhà có điện áp 220 V như sau:
Công suất (Watt) Cầu chì được chọn
700 3A
1.000 5A
> 1.000 13 A

332
 c. Chọn cầu chì bảo vệ dây cáp điện
Bảo vệ chống ngắn mạch và quá tải cho dây cáp điện bằng cầu chì gG.
Bảo vệ quá tải. Các thông số có liên quan đến việc chọn cầu chì
bảo vệ quá tải dây cáp điện:
IB: dòng điện làm việc của dây cáp
IZ: dòng điện lớn nhất mà dây cáp có thể tải được
IđmCC: dòng điện định mức của cầu chì
If: dòng điện quy ước nóng chảy của cầu chì
Điều kiện bảo vệ dây cáp được thỏa mãn khi
IB ≤ IđmCC ≤ IZ
If ≤ 1,45 IZ (dòng điện IZ được cho trong bảng 3)
Bảng 7.3 Dòng điện IZ của dây cáp điện
Dòng điện định Tiết diện của cáp Thời gian
mức của cầu chì đồng hoặc thanh IZ (A)
IđmCC (A) dẫn (mm2) quy ước (h)

12 1 1 15
16 1,5 1 19,5
20 & 25 2,5 1 26
32 4 1 35
40 6 1 46
50 & 63 10 1 63
80 16 2 85
100 25 2 112
125 35 2 138
160 50 2 168
200 70 3 213
250 120 3 299
315 185 3 392
400 240 3 461
Trên 400 Thanh dẫn 4 Thanh dẫn
333
 Bảo vệ ngắn mạch:
Ứng suất nhiệt của cầu chì I2tCC phải nhỏ hơn ứng suất nhiệt mà
dây cáp có thể chịu được I2tCÁP:
I2tCC < I2tCÁP
Ứng suất nhiệt của dây cáp được xác định như sau:
I2tCÁP = K2S2
2
 S
Hoặc: tCAP  K 
 I
Ở đó: S: là tiết điện của lõi dây cáp (mm2)
I: là dòng điện ngắn mạch (A)
K: là hệ số được cho như sau:
K = 115 đối với dây cáp bằng đồng bọc PVC
K = 135 đối với dây cáp bằng đồng bọc cao su
K = 74 đối với dây cáp bằng nhôm bọc PVC
K = 87 đối với dây cáp bằng nhôm bọc cao su
Thời gian chịu ngắn mạch thường là đến 5 giây.
d. Chọn cầu chì bảo vệ động cơ điện
Động cơ điện thường được điều khiển bằng công tắc tơ, kèm theo
công tắc tơ có rơ-le bảo vệ quá tải cho động cơ. Cầu chì được chọn để
bảo vệ ngắn mạch cho động cơ với điều kiện là cầu chì không bị đứt khi
động cơ khởi động. Phải phối hợp đường đặc tính ampe giây của cầu chì
với đặc tính ampe giây của rơ-le bảo vệ quá tải, với đặc tính giới hạn chịu
nhiệt của rơ-le bảo vệ quá tải, và với khả năng cắt của công tắc tơ. Sự
phối hợp này đã được mô tả trên Hình 7.13 hoặc có thể mô tả sự phối
hợp đó bằng Hình 7.16, như sau:
Đường đặc tính ampe giây của cầu chì và của rơ-le bảo vệ quá tải
phải cắt nhau tại một điểm mà từ đó chiếu xuống trục hoành ta có giá trị
của dòng điện ký hiệu là IZ. Điều kiện là IZ phải lớn hơn dòng điện khởi
động của động cơ, và phải nhỏ hơn khả năng cắt của công tắc tơ. Nếu
trong lúc động cơ khởi động mà có sự cố, ví dụ trục động cơ bị kẹt, thời
gian khởi động bị kéo dài, thì rơ-le bảo vệ quá tải phải cắt mạch, chứ
không phải cầu chì.

334
 Hình 7.16
Chọn loại cầu chì nào thích hợp với động cơ? Có thể chọn cầu chì
loại gG hoặc aM, nhưng ưu tiên chọn loại aM. Bảng 7.4 sau đây chỉ dẫn
việc chọn cầu chì aM tương ứng với công suất của động cơ.
Bảng 7.4 Chọn cầu chì aM để bảo vệ động cơ điện
Động cơ ba pha 400 V Động cơ ba pha 500 V Cầu chì
kW Mã lực In (A) kW Mã lực In (A) InCC (A)
7,5 10 15,5 11 15 18,4 20
11 15 22 15 20 23 25
15 20 30 18,5 25 28,5 40
18,5 25 37 25 34 39,5 40
22 30 44 30 40 45 63
25 34 51 40 54 60 63
30 40 60 45 60 65 80
37 50 72 51 70 75 100
45 60 85 63 109 89 100
55 75 105 80 110 112 125
75 100 138 110 150 156 160
90 125 170 132 180 187 200
110 150 205 160 220 220 250
132 180 245 220 300 310 315
335
 160 218 300 315
200 270 370 250 340 360 400
250 340 475 335 450 472 500
315 430 584 450 610 608 630
400 550 750 500 680 680 800
Trong trường hợp phải khởi động thường xuyên hoặc khởi động
nặng (dòng khởi động của động cơ lớn hơn 7Iđm trong thời gian dài hơn 2
giây hoặc dòng khởi động lớn hơn 4Iđm trong thời gian dài hơn 10 giây,
thì nên chọn cầu chì có dòng định mức lớn hơn giá trị đã cho trong bảng
7.4 này.
Khi đã có cầu chì aM ở một pha nào đó bị đứt, thì nên thay cả cầu
chì ở hai pha kia.
e. Chọn cầu chì bảo vệ tụ điện công suất
Khi chọn cầu chì bảo vệ tụ điện công suất thì cần phải chú ý đến
các yếu tố sau đây:
 Dòng điện tăng vọt khi đóng tụ điện
 Những dòng điện sóng hài trong khi làm việc bình thường của
lưới điện
 Quá điện áp trên hai đầu cực của cầu chì sau khi cắt dòng sự cố
Cầu chì được chọn để bảo vệ tụ điện có dòng định mức phải bằng
hoặc lớn hơn hai lần dòng định mức của tụ điện:

IđmCC ≥ 2IC
IđmCC là dòng định mức của cầu chì; IC là dòng định mức của tụ điện.
Bảng 7.5 Hướng dẫn chọn cầu chì tương ứng với công suất của tụ điện
có điện áp dưới 400 V
S tụ điện
5 10 20 30 40 50 60 75 100 125 150
(KVAR)
IđmccgG (A) 20 32 63 80 125 160 200 200 250 400 400
f. Sử dụng cầu chì trong mạch dòng điện một chiều
Khi cầu chì cắt mạch dòng điện một chiều, thời gian trước hồ
quang bằng với thời gian trước hồ quang khi cầu chì cắt dòng điện xoay
chiều, nhưng thời gian hồ quang thì lớn hơn nhiều, vì dòng điện một
336
chiều không có điểm không như dòng điện xoay chiều. Các đặc tính
ampe giây, cũng như đặc tính cắt dòng vẫn được sử dụng, không có gì
thay đổi. Nhưng điện áp phải giảm, để giảm bớt nhiệt lượng, tương
đương với nhiệt lượng khi cắt dòng xoay chiều.

Điện áp lớn nhất

Xoay chiều (V) Một chiều (V)
400 200
500 350
690 450
Trường hợp mạch điện có tính điện cảm lớn, nên mắc nối tiếp hai
cầu chì trên một cực.
Cầu chì aM không thể sử dụng trong mạch dòng điện một chiều.
g. Phối hợp có chọn lọc
Hình 7.14 ở trên đã mô tả sự tác động có chọn lọc của cầu chì khi
có ngắn mạch.
Sau khi chọn cầu chì cho các đối tượng cần được bảo vệ, cần kiểm
tra sự phối hợp có chọn lọc giữa các cầu chì, giữa cầu chì và các thiết bị
bảo vệ khác như máy cắt, rơ-le bảo vệ quá tải. Để kiểm tra sự phối hợp
có chọn lọc, cần có đặc tính ampe giây và giá trị của ứng suất nhiệt của
cầu chì.
Ví dụ: sự phối hợp có chọn lọc giữa cầu chì phía thượng nguồn và
cầu chì phía hạ nguồn (xem Hình 7.17)
Trên Hình 7.17a hai cầu chì 400 A và 100 A mắc nối tiếp nhau, phụ
tải ở sau cầu chì 100 A. Cầu chì 400 A gọi là cầu chì phía nguồn, cầu chì
100 A là cầu chì phía phụ tải. Ngắn mạch sinh ra sau cầu chì 100 A, dòng
ngắn mạch có giá trị 1000 A. Dòng điện ngắn mạch chạy từ nguồn, qua
cầu chì 400 A và cầu chì 100 A đến điểm ngắn mạch. Cả hai cầu chì cùng
chịu tác động của dòng điện ngắn mạch, có thể đều bị đứt nếu hai cầu chì
không được chọn theo yêu cầu phối hợp có chọn lọc là cầu chì 100 A phải
bị đứt, cầu chì 400 A không bị đứt. Để xem xét sự phối hợp có chọn lọc, ta
cần có hai thông số là: đặc tính ampe giây và giá trị ứng suất nhiệt.
Hình 7.17b cho thấy đặc tính ampe giây của cầu chì 400 A và cầu
chì 100 A:

337
 Hình 7.17a Hình 7.17b
Ứng với mỗi cầu chì, nhà sản xụất cung cấp hai đường đặc tính:
đường nóng chảy (đường nằm dưới) và đường đứt hoàn toàn (đường nằm
trên). Ta hãy xem hai cầu chì bị tác động như thế nào để bảo đảm sự phối
hợp có chọn lọc. Dòng điện ngắn mạch giả thiết bằng 1000 A (điểm A).
Đường thẳng đứng từ điểm A cắt đường đứt hoàn toàn của cầu chì 100 A
tại điểm B và cắt đường nóng chảy của cầu chì 400 A tại C, từ B và C
vạch đường nằm ngang song song với trục hoành, ta có điểm D và E trên
trục tung. Tại D, giá trị thời gian có thể đọc là 1,75 giây, đó là thời gian
tối đa cần thiết để cầu chì 100 A có thể cắt đứt dòng ngắn mạch 1000 A.
Tại E, giá trị thời gian có thể đọc là 90 giây, đó là thời gian tối thiểu mà
cầu chì 400 A có thể cắt dòng ngắn mạch. Như vậy, thời gian tác động
của hai cầu chì cách nhau rất tách biệt.
Trường hợp dòng điện ngắn mạch có giá trị lớn hơn, giả thiết bằng
2000 A, cầu chì 100 A đứt hoàn toàn ở 0,18 giây và cầu chì 400 A nóng
chảy ở 10 giây, thời gian tác động của hai cầu chì càng tách biệt hơn.
Ta cũng xét trường hợp dòng ngắn mạch lớn hơn rất nhiều, ví dụ
11000 A, hai cầu chì vẫn phối hợp có chọn lọc với nhau. Thời gian tác
động của hai cầu chì đều nhỏ hơn 0,01 giây, không dùng đặc tính ampe
giây để xét sự phối hợp có chọn lọc. Ta sẽ xét điều kiện về ứng suất nhiệt
I2t, điều kiện đó là: ứng suất nhiệt tổng của cầu chì 100 A (cầu chì phía
phụ tải) phải nhỏ hơn ứng suất nhiệt nóng chảy của cầu chì 400 A (cầu
chì phía nguồn):
I2ttổng, cầu chì phía phụ tải < I2tnóng chảy, cầu chì phía nguồn
(Điều kiện này đã được trình bày ở trên, xem Hình 7.13)
Ví dụ: (theo Cooper Bussmann “Fuse – Selective coordination”)
338
 Ba cầu chì ký hiệu KRP-C-1000SP dòng điện định mức 1000 A,
LPS-RK-200SP dòng điện định mức 200 A và LPJ-60SP dòng điện định
mức 60 A được mắc nối tiếp với nhau và sự cố xảy ra ở sau cầu chì LPJ-
60SP (xem Hình 7.18).
Điều kiện phối hợp có chọn lọc giữa cầu chì phía nguồn và cầu chì
phía phụ tải là: I2t tổng của cầu chì phía phụ tải phải nhỏ hơn I2t nóng
chảy của cầu chì phía nguồn, hoặc năng lượng tổng của cầu chì phía phụ
tải phải nhỏ hơn năng lượng nóng chảy của cầu chì phía nguồn. Trên sơ đồ
mạch một tia ở bên trái của Hình 7.18, khi xét hai cầu chì KRP-C-1000SP
và LPS-RK-200SP thì cầu chì KRP-C-1000SP là cầu chì phía nguồn, và
cầu chì LPS-RK-200SP là cầu chì phía phụ tải, và khi đến lượt xét hai cầu
chì LPS-RK-200SP và LPJ-60SP, thì cầu chì LPS-RK-200SP trở thành
cầu chì phía nguồn, còn cầu chì LPJ-60SP là cầu chì phía phụ tải. Trên
Hình 7.18 bên phải, ta thấy ba đường cong nét vẽ đứt đoạn, giống nhau
hoàn toàn, có hình gần sin, đó là dòng điện ngắn mạch giả định chạy trong
mạch, nếu không có cầu chì cắt mạch. Cầu chì cắt dòng điện ngắn mạch ở
giá trị thấp hơn giá trị đỉnh của dòng điện ngắn mạch. Giá trị này gọi là
đỉnh của dòng điện đã bị cắt. Từ giá trị này, dòng điện giảm xuống không.
Điều kiện phối hợp có chọn lọc giữa cầu chì phía nguồn và cầu chì
phía phụ tải là: năng lượng tổng của cầu chì phía phụ tải phải nhỏ hơn
năng lượng nóng chảy của cầu chì phía nguồn, tức là cầu chì phía phụ tải
đã cắt dòng điện rồi thì cầu chì phía nguồn không thể nóng chảy. Trên
Hình 7.18 ta thấy những mũi tên chỉ vào diện tích dưới đường cong của
dòng điện bị cắt với chú thích “Năng lượng thoát ra trong cầu chì …”. Ba
diện tích này không cho đúng giá trị năng lượng mà mới chỉ là giá trị của
 idt , vì giá trị năng lượng phải là  ri dt . Về phương diện dùng để so
2

sánh, diện tích này nhỏ hơn diện tích kia thì cũng có thể hiểu năng lượng
thoát ra trong cầu chì này phải nhỏ hơn năng lượng thoát ra trong cầu chì
kia.
Lần lượt ta xem điều khiện phối hợp có chọn lọc giữa ba cầu chì
trên sơ đồ mạch ở Hình 7.18. Ngắn mạch sinh ra ở sau cầu chì phía phụ
tải LPJ-60SP, cho nên ta bắt đầu xem từ cầu chì này, và so sánh với cầu
chì phía nguồn so với nó là cầu chì LPS-RK-200SP. Diện tích tượng
trưng cho năng lượng thoát ra trong cầu chì phía phụ tải LPJ-60SP là nhỏ
nhất. So sánh với diện tích ở phía trên, cầu chì LPS-RK-200SP, đường
thẳng đứng dóng từ giá trị TL của cầu chì LPJ-60SP chỉ bằng (chính xác
phải là nhỏ hơn) giá trị Tp của cầu chì LPS-RK-200SP. Đến lượt xem
cầu chì LPS-RK-200SP với cầu chì KRP-C-1000SP, cầu chì LPS-RK-
200SP trở thành cầu chì phía phụ tải, còn cầu chì KRP-C-1000SP là cầu
chì phía nguồn. Đường thẳng đứng dóng từ giá trị TL của cầu chì phía
339
phụ tải LPS-RK-200SP cũng chỉ bằng (chính xác phải là nhỏ hơn) giá trị
Tp của cầu chì phía nguồn KRP-C-1000SP.
Ta có thể nhận thấy phương pháp đánh giá sự phối hợp có chọn lọc
như trên đòi hỏi nhiều việc làm công phu. Cooper Bussmann có giới
thiệu sự hướng dẫn tỷ lệ có chọn lọc của cầu chì, theo đó chúng ta chọn
các cầu chì phía phụ tải và cầu chì phía nguồn theo tỷ lệ được hướng dẫn,
bảo đảm các cầu chì sẽ phối hợp có chọn lọc, khỏi phải dùng đặc tính
ampe giây để xác định có sự chọn lọc hay không.

Hình 7.18 Ví dụ sự phối hợp có chọn lọc giữa cầu chì phía nguồn
và cầu chì phía phụ tải (Cooper Bussmann)
Bảng 7.6 sau đây do Cooper Bussmann cung cấp dùng để chọn tỷ
lệ phối hợp có chọn lọc giữa cầu chì phía nguồn và cầu chì phía phụ tải.
Hàng ngang trong bảng 7.6 ghi các thông số của cầu chì phía phụ tải và
hàng dọc ghi các cầu chì phía nguồn. Các ô bên giữa trong bảng 7.6 ghi
các tỷ lệ tối thiểu phải chọn, đó là tỷ lệ phối hợp có chọn lọc (bằng giá trị
dòng điện định mức của cầu chì phía nguồn chia cho giá trị dòng điện
định mức của cầu chì phía phụ tải). Ví dụ: tỷ lệ của các cầu chì đã cho
trên Hình 7.18. Cầu chì phía phụ tải LPJ-60SP có dòng định mức 60 A,
và cầu chì phía nguồn LPS-RK-200SP 200 A, tỷ lệ là 200 : 60 = 3,33 : 1.
Đối chiếu với bảng 7.6, tỷ lệ là 2:1 (trên bảng 7.6 đã đánh dấu
trong ô chữ nhật). Đến lượt cầu chì phía phụ tải LPS-RK-200SP 200 A
340
và cầu chì phía nguồn KRP-C-1000SP 1000 A, tỷ lệ 1000 : 200 = 5 : 1.
Đối chiếu với bảng 7.6 tỷ lệ là 2 : 1 đã đánh dấu trong ô chữ nhật là lớn
hơn.
Tỷ lệ cho trong bảng 7.6 chỉ áp dụng đối với cầu chì do Cooper
Bussmann. Vậy khi sử dụng cầu chì của các hãng khác thì chọn tỷ lệ như
thế nào?
Các hãng ấy sẽ tư vấn cho chúng ta, vì họ đều muốn bán hàng của
họ. Những gì họ đưa lên mạng đều nhằm mục đích bán hàng.
Ví dụ: Khi sử dụng cầu chì của ABB hoặc của Ferraz Shawmut, ta
có thể chọn tỷ lệ nhỏ nhất là 1,6 : 1. Cầu chì do hãng Siemens sản xuất có
hệ số chọn lọc là 1,25 : 1. Tỷ lệ nhỏ hơn thì có lợi hơn, vì dây dẫn nối
vào cầu chì phía nguồn sẽ nhỏ và kinh tế hơn.
Bảng 7.6 Tỷ lệ phối hợp có chọn lọc của cầu chì (Cooper Bussmann)

7. Tra cứu cầu chì của một số hãng

 Cầu chì HRC (High Rupture Capacity) do ABB sản xuất
Cầu chì HRC 500 V, 690 V: cầu chì gG, cầu chì aM.

341
  Cầu chì gG:
Công dụng: bảo vệ quá tải và ngắn mạch. Khả năng cắt: trên100 kA
với điện áp đến 690 V, tần số 50 Hz.
Ký hiệu chung của cầu chì: OFAA và OFAF.
000 00 1 2 3 4a
Loại
OFAA 16 ÷ 200 160 ÷ 315 315 ÷ 500 500 ÷ 800
2 ÷ 63 A 2 ÷ 100 A
A A A A
000 00 1 2 3 4a
Loại
OFAF 16 ÷ 200 160 ÷ 315 315 ÷ 500 500 ÷ 800
2 ÷ 63 A 2 ÷ 100 A
A A A A

Bảng 7.7 Cầu chì HRC loại gG điện áp đến 690 V

Loại IEC In [A] Un [V] Ph [W] Ký hiệu
000 2 690 3,9 OFAA 000 GG2
4 690 1,5 OFAA 000 GG4
6 690 1,6 OFAA 000 GG6
10 690 1,1 OFAA 000 GG10
16 690 1,8 OFAA 000 GG16
20 690 2,4 OFAA 000 GG20
25 690 2,4 OFAA 000 GG25
32 690 2,7 OFAA 000 GG32
40 690 3,4 OFAA 000 GG40
50 690 3,9 OFAA 000 GG50
63 690 4,7 OFAA 000 GG63
2 690 1,3 OFAA 00 H2
4 690 1,4 OFAA 00 H4
00
6 690 1,4 OFAA 00 H6
10 690 2,7 OFAA 00 H10

342
 16 690 3,0 OFAA 00 H16
20 690 3,2 OFAA 00 H20
25 690 3,9 OFAA 00 H25
32 690 4,5 OFAA 00 H32
35 690 4,9 OFAA 00 H35
40 690 5,3 OFAA 00 H40
50 690 6,9 OFAA 00 H50
63 690 8,6 OFAA 00 H63
80 690 9,2 OFAA 00 H80
100 690 9,6 OFAA 00 H100
125 690 10,6 OFAA 00 H125
16 690 1,9 OFAA 1 H16
20 690 3,1 OFAA 1 H20
25 690 3,9 OFAA 1 H25
32 690 4,6 OFAA 1 H32
35 690 5,0 OFAA 1 H35
40 690 6,3 OFAA 1 H40
50 690 7,1 OFAA 1 H50
1
63 690 8,5 OFAA 1 H63
80 690 9,4 OFAA 1 H80
100 690 14,0 OFAA 1 H100
125 690 19,0 OFAA 1 H125
160 690 20,0 OFAA 1 H160
200 690 22,5 OFAA 1 H200
250 500 23,0 OFAA 1 H250
160 690 21,0 OFAA 2 H160
200 690 23,0 OFAA 2 H200
2 250 690 25,5 OFAA 2 H250
315 690 31,5 OFAA 2 H315
400 690 34,0 OFAA 2 H400
315 690 30,5 OFAA 3 H315
400 690 41,5 OFAA 3 H400
3
500 690 45,0 OFAA 3 H500
630 500 48,0 OFAA 3 H630

343
 500 690 33 OFAA 4A GG500
4a 630 690 43 OFAA 4A GG630
800 690 58 OFAA 4A GG800
Ở các hình dưới đây có thể thấy đặc tính ampe giây, đặc tính giới
hạn dòng điện, giá trị I2t của cầu chì HRC loại gG của hãng ABB.

Hình 7.19a

Hình 7.19b, c

344
Hình 7.19d

Hình 7.19e, f

345
 Hình 7.19g Giá trị I2t của HRC loại gG OFAA (ABB)
 Cầu chì aM
Điện áp đến 690 V, kích cỡ 000, 00, 1, 2, và 3
Bảng 7.8 Các thông số chính của các cầu chì HRC loại aM

346
 Hình 7.20a Đặc tính ampe giây HRC 0FAM loại aM

Hình 7.20b Hình 7.20c

Đặc tính ampe giây HRC 0FAA Đặc tính giới hạn dòng điện
HRC 0FAA 000 (ABB)

347
 Hình 7.1.20d Đặc tính giới hạn dòng điện của cầu chì HRC loại aM
OFAM-AM 00…3

Hình 7.20e Giá trị I2t của cầu chì 0FAM-00aM (ABB)

348
 Hình 7.20f Giá trị I2t của cầu chì OFAM 1...3aM (ABB)
Ví dụ: Kiểm tra sự phối
hợp có chọn lọc của cầu chì
phía nguồn OFAA 1H 160 và
cầu chì phía phụ tải OFAA
1H 100. Tỷ số dòng điện định
mức của hai cầu chì
160 A : 100 A = 1,6 : 1.
Đọc giá trị I2t của hai
cầu chì từ giản đồ ở Hình
7.19g, ta có:
Cầu chì OFAA 1H 160 có I2t nóng chảy bằng 70000 A2s;
Cầu chì OFAA 1H 100 có I2t tổng bằng 40000 A2s.
Vậy điều kiện chọn lọc được thỏa mãn.
Ví dụ: So sánh thời gian trước hồ quang Tp của cầu chì gG và cầu
chì aM. Chọn hai cầu chì có dòng điện định mức bằng nhau, ví dụ OFAA
000 gG63 và OFAA 000 aM63, dòng điện định mức đều là 63 A.
Từ các đặc tính ampe giây ở trên, ta có:
Dòng điện ngắn
100 200 300 400 600 800 900 1000
mạch giả định Ip (A)
Thời gian trước hồ
quang Tp(s)
2000 15,8 2,51 0,9 0,2 0,07 0,05 0,03
Cầu chì OFAA 000
gG63

349
Thời gian trước hồ
quang Tp(s)
∞ ∞ 20,3 4,28 0,6 0,14 0,1 0,05
Cầu chì OFAA 000
aM63
So sánh bằng đồ thị trên Hình 7.20g
Nhận thấy rằng
cầu chì aM tác động
trễ so với cầu chì gG,
dòng điện càng lớn thì
sự cách biệt thời gian
thu ngắn lại, ở dòng
điện ngắn mạch lớn thì
cầu chì aM cũng tác
động nhanh như cầu
chì gG. Đường đặc
tính của cầu chì aM
không có đoạn bảo vệ
quá tải như đặc tính
của cầu chì gM.

Hình 7.20g
 Cầu chì HRC do Siemens sản xuất:
Siemens sản xuất cầu chì HRC loại sử dụng gL/gG, aM, với điện
áp 500-690 VAC và 250-440 VDC, dòng điện định mức từ 2 đến 1250 A,
khả năng cắt 120 kAAC, 25 kADC.
Sau đây là đặc tính ampe giây, đồ thị giá trị I2t nóng chảy, đặc tính
hạn chế dòng điện của một số cầu chì gL/gG và cầu chì aM:
Cầu chì gL/gG:
Cầu chì HRC gG 3NA3.0..; 3NA3.1..; 3NA6.1..; 3NA7.1..;...
Kích cỡ: 0 ÷ 4a
Loại sử dụng: gG
Điện áp định mức: 500 VAC /440 VDC
Dòng định mức: 2 ÷ 160 A (0); 16 ÷ 250 A (1);... 500 ÷
1250 A (4a)
Thông số kỹ thuật cho trong Bảng 7.9
Ghi chú: DJ là tăng nhiệt.
350
Bảng 7.9 Thông số kỹ thuật của cầu chì HRC gG 3NA3.0 (Siemens)
Ký In Pn DJ I2.tn I2.tn I2.tn I2.tn I2.tn
hiệu (A) (W) (K) 1ms 4ms 220 VAC 400 VAC 600 VAC
(A2s) (A2s) (A2s) (A2s) (A2s)
3NA3
6 1,5 6 46 50 80 110 150
-001
3NA3
10 1 9 120 130 180 265 370
-003
3NA3
16 1,9 11 370 420 580 750 1000
-005
3NA3
20 2,3 13 670 750 1000 1370 1900
-007
3NA3
25 2,7 15 1200 1380 1800 2340 3300
-0010
3NA3
32 3 16 2200 2400 3400 4500 6400
-0012
3NA3
36 3 17 3000 3300 4900 6750 9300
-0014
3NA3
40 3,4 17 4000 4500 6100 87700 12100
-0017
3NA3
50 4,5 24 6000 6800 9100 11600 16000
-0020
3NA3
63 5,8 27 7700 9800 14200 19000 28500
-0022
3NA3
80 7 34 12000 16000 23100 30700 43000
-0024
3NA3
100 8,2 37 24000 30800 40800 56200 80000
-0030
3NA3
125 10,2 38 36000 50000 70000 91300 130000
-0032
3NA3
180 13,5 44 58000 85000 120000 158000 223000
-0036

Hình 7.21a
351
 Hình 7.21b Hình 7.21c
Đặc tính ampe giây và đặc tính giá trị I2t của HRC 3NA3.0 (Siemens)
Cầu chì HRC aM
Nhóm 3ND1 8..; nhóm 3ND1 3..; 3ND2..;...
Kich cỡ: 000, 00, 0, 1, 2, 3, 4
Loại sủ dụng: aM
Điện áp định mức: 500 VAC
Dòng định mức: 6 ÷ 160 A (000, 00); 63 ÷ 630 A (1, 2, 3)

Bảng 7.10 Thông số kỹ thuật của cầu chì HRC aM 3ND1 8...
Ký In Pn DJ I2.tn I2.tn I2.tn I2.tn I2.tn
hiệu (A) (W) (K) 1ms 4ms 220 VAC 400 VAC 600 VAC
(A2s) (A2s) (A2s) (A2s) (A2s)
3ND1 -
6 0,8 7 32 66 60 76 110
801
3ND1 -
10 0,6 6 160 280 280 320 430
803
3ND1 -
16 0,8 7 670 800 1000 1300 1800
805
3ND1-
20 1 8 800 1200 1300 1600 2200
807
3ND1 - 26 1,2 9 1400 2000 2200 2800 3300
352
 8010
3ND1 -
32 1,5 10 2300 3300 3800 4500 5400
8012
3ND1 -
36 1,8 11 2600 3800 4200 5100 6300
8014
3NA3 -
40 2 12 3700 5500 5700 7200 9300
0017
3ND1 -
50 2,4 14 6800 8400 6200 10500 12500
8020
3NA3 -
63 3,3 17 9300 13000 16000 16500 21000
0022
3ND1 -
80 4,5 20 15000 21000 21600 27000 34000
8024
3ND1 -
100 4,9 18 28000 37000 44000 58000 76000
8030
3ND1 -
125 6,3 22 41000 60000 78000 98000 135000
8032
3ND1 -
180 9,3 31 64000 92000 105000 130000 170000
8036
Sinh viên có thể tự tìm hiểu thêm các chủng loại cầu chì khác từ các nhà
sản xuất được cung cấp trên mạng internet.
Ghi chú:
1) Giá trị I2t nóng chảy được cho bằng đồ thị là những đường cong
có một đoạn nằm ngang, thể hiện I2t có giá trị không đổi (trong vùng
dòng điện ngắn mạch có giá trị lớn, bắt đầu từ giá trị bằng khoảng 50 lần
giá trị dòng điện định mức trở lên), và một đoạn là đường nằm nghiêng,
thể hiện giá trị I2t giảm khi dòng điện tăng lên. Khi có dòng điện ngắn
mạch chạy qua vật dẫn điện, toàn bộ nhiệt lượng của dòng điện ngắn
mạch chỉ để làm nóng vật dẫn đến khi nóng chảy trong thời gian mili
giây, phần mười mili giây, không kịp tỏa ra môi trường; và đương nhiên
nhiệt lượng làm nóng chảy vật dẫn (dây chảy cầu chì) có giá trị không
đổi ở những giá trị dòng điện ngắn mạch tăng lên. Khi có dòng điện nhỏ
chạy qua vật dẫn, từ giá trị dòng điện làm nóng chảy dây chảy, bằng 1,6
đến 2,1 lần dòng định mức (xem mục 5. Thông số kỹ thuật của cầu chì –
dòng điện định mức) và lớn hơn, trong trạng thái quá tải nặng, thì vật dẫn
có thời gian kịp trao đổi nhiệt với môi trường, tức là một phần nhiệt
lượng của dòng điện tỏa ra môi trường. Như vậy nhiệt lượng của dòng
điện phải lớn hơn để bù cho nhiệt lượng mất đi ra môi trường và bảo đảm
đủ nhiệt lượng làm nóng chảy không đổi. Dòng điện càng tăng, và nhất là
do tính tăng đột biến của dòng điện, khả năng tỏa nhiệt ra môi trường bị
hạn chế nhiều hơn và giảm dần cho đến khi bị triệt tiêu. Nhiệt lượng của
dòng điện cần thiết sẽ giảm cho đến khi toàn bộ nhiệt lượng của dòng
điện là nhiệt lượng làm nóng chảy dây chảy.
353
 Nhược điểm của đồ thị là không có giá trị I2t tổng như trên các giản
đồ giá trị I2t.
2) Giá trị I2t thể hiện đầy đủ bằng giản đồ như đối với cầu chì của
hãng ABB ở trên, có thể đọc được giá trị I2t nóng chảy và I2t tổng.

Hình 7.22 Giá trị I2t trong hàm của dòng điện định mức của cầu chì
3) Cách cho giá trị I2t cũng bằng đồ thị như Hình 7.22. I2t được cho
trong hàm của dòng điện định mức của cầu chì, gồm I2t trước hồ quang
(I2t nóng chảy) và I2t tổng ở điện áp 250 V, 440 V, 550 V và 725 V.
4) I2t được cho bằng số, không cho bằng giản đồ cũng không cho
bằng đồ thị, ví dụ như sau: Cầu chì NH gG/gL kích cỡ 000, 400 VAC, 100
A của hãng (Cooper Bussmann) (Bảng 7.10)
Trong bảng 7.10, I2t có hai giá trị: giá trị tối thiểu của I2t trước hồ
quang (I2t nóng chảy) và I2t tổng khi thử nghiệm cầu chì về khả năng cắt
dòng điện I1 = 120 kA ở điện áp 400 VAC.

354
Bảng 7.11 Giá trị I2t của cầu chì gG 000 100 A, 400 VAC (Cooper
Bussmann)

*** Cầu chì NH do hãng Cooper Bussmann sản xuất:

Kích cỡ: 000, 00, 0, 01, 1, 02, 2, 03, 3, 4
Điện áp: 400 VAC, 500 VAC, 690 VAC
Dòng điện định mức: 2 ÷ 1250 A
Loại sử dụng: gG/gL, aM.
Kích cỡ loại cầu chì:

Loại 000 00 01 1 02 2 03 3 4
Dòng 2 ÷ 125 ÷ 35 ÷ 200 ÷ 35 ÷ 315 ÷ 250 ÷ 500 ÷ 500 ÷
In 100 160 160 250 250 400 400 630 1250

355
Bảng 7.12 Giá trị I2t của cầu chì
gG/gL 400 VAC, 2 ÷ 100 A loại 000
(Cooper Bussmann)

Hình 7.23
2 2
Giá trị I t trước hồ quang (nóng chảy), I t tổng với dòng điện 120
kA là khả năng cắt cao nhất ở điện áp định mức 400 V (bảng 7.12).
Bảng 7.13 Cầu chì hạ áp loại NGT của hãnh CNC
Loại NGT Loại NT

Loại NGT
Loại Iđm (A) Uđm (V) Mã hiệu
25 200A 025
32 200A 032
40 200A 040
50 200A 050
NGT00 660
63 200A 063
80 200A 080
100 200A 100
125 200A 125

356
 100 201A 100
125 201A 125
NGT1 160 660 201A 160
200 201A 200
250 201A 25050
200 202A 200
250 202A 250
300 202A 300
NGT2 660
315 202A 315
355 202A 355
400 202A 400
355 203A 355
400 203A 400
450 203A 450
NGT3 660
500 203A 500
560 203A 560
630 203A 630
Bảng 7.14 Cầu chì hạ áp loại NT của hãng CNC
Loại NT
Khối lượng
Loại Iđm (A) Uđm (V) Pđm (W) Igh (A)
(Kg)
80 500-600 6.2
100 500-600 7.5
125 500-600 10.2
NT1 160 500-600 13 250 0.36
200 500-600 15.2
224 500 16.8
250 500 18.3
125 500-600 9
NT2 160 500-600 11.5 400 0.65
200 500-600 15
357
 224 500-600 16.6
250 500-600 18.4
300 500-600 21
315 500-600 19.2
355 500-600 24.5
400 500-600 26
315 500-600 21.7
355 500-600 22.7
400 500-600 26.8
NT3 630 0.85
425 500-600 28.9
500 500 32
630 500 40.3
800 380 62
NT4 1000 1.95
1000 380 75
Cầu chì hạ áp loại H.R.C của hãng CNC

Bảng 7.15 Cầu chì hạ áp loại H.R.C của hãng CNC

Khối lượng
Loại Số cực Iđm (A) Uđm (V) Pđm (W)
(Kg)
RT18-32 2-4-6-10-16
1-2-3 500 5 0.009
Φ10x38 20-25-32
1-2-3-4-5-6-8
RT18-63
1-2-3 10-12-16-24 500 3 0.002
Φ14x51
25-30-32-40

358
Bảng 7.16 Cầu chì ống hạ áp 3NA2 do Siemens chế tạo
Uđm = 500 V, IN = 120 kA
Dãy Iđm (A) Rộng (mm) Mã hiệu Đóng gói Khối lượng
(Kg)
00 2 21 3NA2 802 9 0,140
4 3NA2 804
6 3NA2 801
10 3NA2 803
16 3NA2 805
20 3NA2 807
25 3NA2 810
32 3NA2 812
35 3NA2 814
40 3NA2 817
50 3NA2 820
63 3NA2 822
80 3NA2 824
100 3NA2 830
00 125 30 3NA2 832 3 0,210
160 3NA2 836
1 16 30 3NA2 105 3 0,290
20 3NA2 107
25 3NA2 110
35 3NA2 114
40 3NA2 117
50 3NA2 120
63 3NA2 122
80 3NA2 124
100 3NA2 130
125 3NA2 132
160 3NA2 136
1 200 47,2 3NA2 140 3 0,44
224 3NA2 142
250 3NA2 1444
359
 2 35 47,2 3NA2 214 3 0,45
50 3NA2 220
63 3NA2 222
80 3NA2 224
100 3NA2 230
125 3NA2 232
160 3NA2 236
200 3NA2 240
224 3NA2 242
250 3NA2 244
2 300 57,8 3NA2 250 3 0,60
315 3NA2 252
335 3NA2 254
400 3NA2 260
Bảng 7.17 Cầu chì ống hạ áp 3NA2 (Siemens)
Uđm = 690 V, IN = 120 kA
Dãy Iđm (A) Rộng (mm) Mã hiệu Đóng Khối lượng
gói (Kg)
00 2 21 3NA2 802-6 3 0,140
4 3NA2 804-6
6 3NA2 801-6
10 3NA2 803-6
16 3NA2 805-6
20 3NA2 807-6
25 3NA2 810-6
32 3NA2 812-6
35 3NA2 814-6
00 40 30 3NA2 817-6 3 0,210
50 3NA2 820-6
63 3NA2 822-6
80 3NA2 824-6
100 3NA2 830-6
1 50 30 3NA2 120-6 3 0,290
63 3NA2 122-6

360
 80 3NA2 124-6
100 3NA2 130-6
125 3NA2 132-6
160 3NA2 136-6
1 200 47,2 3NA2 140-6 3 0,440
2 80 47,2 3NA2 224-6 3 0,450
100 3NA2 230-6
125 3NA2 232-6
160 3NA2 236-6
200 3NA2 240-6
224 3NA2 242-6
250 3NA2 244-6

2 300 57,8 3NA2 250-6 3 0,660

315 3NA2 252-6
Bảng 7.18 Cầu chì hạ áp kiểu đế loại 5SG1, một cực (Siemens)
Đầu cốt Khối lượng
Dãy Iđm (A) 2 Mã hiệu Đóng gói
(mm ) (Kg)
Kiểu ấn vào có nắp
D01 16 4 5SG1-573 20 7,700
D02 63 25 5SG1-673 9,700
D03 63 25 5SG1-683 8,700
Kiểu ấn vào không nắp
D01 16 4 5SG1-582 20 7,100
D02 63 25 5SG1-672 8,100
D02 63 25 5SG1-682 7,800
D03 100 50 5SG1-812 10 11,600
Kiểu bắt vít không nắp
D01 16 4 5SG1-580 20 6,500
D02 63 25 5SG1-670 6,500
D03 100 50 5SG1-810 10 17,600
Kiểu ấn vào có nắp
D01 16 4 5SG1-584 20 9,700

361
D02 63 25 5SG1-684 9,700
D03 100 50 5SG1-813 24,000
Bảng 7.19 Cầu chì hạ áp kiểu đế 5SG5 NEOZED, ba cực (Siemens)
Đầu cốt Khối lượng
Dãy Iđm (A) Mã hiệu Đóng gói
(mm2) (Kg)
Kiểu ấn vào có nắp
D01 16 4 5SG5-573 5 26,300
D02 63 25 5SG5-673 5 29,300
D03 63 25 5SG5-683 5 28,000
Kiểu ấn vào không nắp
D01 16 4 5SG5-572 5 26,300
D02 63 25 5SG5-672 5 25,800
D03 63 25 5SG5-682 5 25,500
Kiểu bắt vít không nắp
D01 16 4 5SG5-570 5 20,300
D02 63 25 5SG5-670 5 23,000
D03 63 25 5SG5-680 5 21,000
Bảng 7.20 Cầu chì hạ áp một pha và ba pha loại 5SF (Siemens)
Đầu cốt Khối lượng
Dãy Iđm (A) 2 Mã hiệu Đóng gói
(mm ) (Kg)
Kiểu ấn vào không nắp
ND2 25 6 5SF1-012 20 0,060
Dll 25 10 5SF1-005 0,100
Dlll 63 25 5SF1-205 0,134
Dlll 63 25 5SF1-215 0,132
Kiểu bắt vít không nắp
ND2 25 6 5SF1-01 20 0,055
Dll 25 10 5SF1-024 0,096
Dlll 63 25 5SF1-224 0,132
Dlll 63 25 5SF1-214 0,130

362
DIV 100 50 5SF1-40 10 0,365
Kiểu ấn vào có nắp
Dll 3  25 10 5SF1-067 1 0,393
Dlll 3  63 25 5SF1-237 0,538
Kiểu bắt vít có nắp
Dll 3  25 10 5SF1-066 1 0,393
Dlll 3  63 16 5SF1-236 0,538

Chú thích: Người học có thể tìm thêm tư liệu với từ khóa "Bussmann
LV Fuses", và nhấp vào „Bussmann fuses, LV fuse links, Bussman,...”
www.cablejoints.co.uk/sub-product...fuses.../bussmann - LV fuses -
Bussmann Fuses, LV Bussmann Fuse Links, Low Voltage Fuses, Bs88,
Motor, J Fuses.”
CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Hãy trình bày cấu tạo của cầu chì.
2. Hãy trình bày đồ thị minh họa quá trình cắt dòng điện của cầu chì.
3. Hãy trình bày sự phân loại của cầu chì.
4. Cầu chì có những thông số kỹ thuật gì?
5. Ưu điểm và nhược điểm của việc sử dụng cầu chì là gì?
6. I2t là gì? Khi nào thì sử dụng giá trị I2t?
7. Hãy trình bày đặc tính ampe giây của cầu chì.
8. Hãy trình bày đặc tính hạn chế dòng điện của cầu chì.
9. Dòng điện ngắn mạch giả định là gì?
10. Dòng điện qua là gì? Có tên gọi nào khác?
11. Hãy trình bày điều kiện lựa chọn cầu chì.
12. Hãy trình bày điều kiện phối hợp có chọn lọc giữa các cầu chì mắc
nối tiếp trong mạch điện hình tia.
13. Tỷ lệ phối hợp chọn lọc bằng 1,6 : 1, hoặc 2,5 : 1, hoặc 1,25 : 1 có
nghĩa gì?
14. Khả năng cắt toàn phần, khả năng cắt bộ phận có nghĩa gì?
15. Phân biệt tính chất của cầu chì gG, aM, gM.
16. Phân biệt tính chất của cầu chì chảy nhanh, cầu chì chảy chậm.
363
 BÀI TẬP CHƢƠNG VII
BÀI TẬP 1
Hãy chọn cầu chì cho một bảng điện cung cấp điện cho một lớp
học sử dụng 8 bóng đèn sợi đốt 100 W, cosφ = 1, và 4 quạt trần 70 W,
cosφ = 0,8. Điện áp nguồn 220 V.
BÀI TẬP 2
Trong bảng 7.4 chọn cầu chì aM cho động cơ điện ba pha, điện áp
550 VAC, dòng điện định mức của động cơ là 156 A.
Chọn cầu chì có dòng định mức InCC = 160 A (dòng thứ 2 từ dưới
lên).
Bảng 1BT Chọn cầu chì aM để bảo vệ động cơ điện

Động cơ ba pha 400V Động cơ ba pha 500 V Cầu chì

kW Mã lực In (A) kW Mã lực In (A) InCC (A)
7,5 10 15,5 11 15 18,4 20
11 15 22 15 20 23 25
15 20 30 18,5 25 28,5 40
18,5 25 37 25 34 39,5 40
22 30 44 30 40 45 63
25 34 51 40 54 60 63
30 40 60 45 60 65 80
37 50 72 51 70 75 100
45 60 85 63 109 89 100
55 75 105 80 110 112 125
75 100 138 110 150 156 160
90 125 170 132 180 187 200

364
 Giả thiết ta chọn cầu
chì hãng Siemens, cầu chì
loại aM, ký hiệu 3ND1 836,
điện áp định mức 550 VAC,
dòng định mức 160 A (xem
bảng 7.9b). Đặc tính ampe
giây của cầu chì xem Hình
H.B1.
Hãy kiểm tra động cơ
có thể khởi động được
không với cầu chì này.
Dòng khởi động của
động cơ: 160 A × 6 = 960 A
~ 1000 A.

Ở đồ thị bên phải ta vạch đường thẳng đứng tại 103A, từ giao điểm
A của đường này với đường đặc tính 160 A, ta vạch đường ngang kéo
đến trục tung, và ta đọc được giá trị ~7s. Vậy động cơ có thể khởi động
được với cầu chì aM 3ND1 836 160 A.
Hãy cho biết có thể dùng cầu chì gG, ví dụ cầu chì gG 3NA3 035
160A (xem bảng 9) được không?
BÀI TẬP 3
Cho một mạng điện có
thể thấy ở hình bên, bắt đầu
dẫn từ một tủ điện phân phối,
600 VAC đến một tủ điện 200
A, gồm 6 nhánh, trong đó có
một nhánh có động cơ ba pha,
400 V, 14 A. Cầu chì đặt ở tủ
điện phân phối bảo vệ cho tủ
điện 200 A, ký hiệu LPJ-
200SPI, hạng J 600 V, 200 A,
là loại cầu chì có dây chảy kép,
khi dòng định mức tăng lên
500% thì trong 10 giây cầu chì
sẽ cắt mạch.

365
 Cầu chì do Cooper Bussmann sản xuất. Trong 6 nhánh của tủ điện
200 A, có năm cầu chì TCF20RN, còn cầu chì ở nhánh có động cơ cũng
cùng loại với dòng định mức lớn hơn, ký hiệu TCF25RN. Tất cả 6 cầu chì
cũng là cầu chì có dây chảy kép, cũng có đặc tính là cắt mạch trong 10 giây
khi có quá tải 500%, cũng đều là sản phẩm của Cooper Bussmann.
Đặc tính ampe giây của cầu chì có thể xem ở hai hình dưới đây
(Hình H.B3. và H.B4).

(Có thể xem thêm đặc tính hạn chế dòng điện của hai loại cầu chì
này theo địa chỉ www.cooperbussmann.com/datasheets/IEC)
Hãy cho biết:
1) Từ bảng 6, tỷ số phối hợp có chọn lọc có giá trị bao nhiêu giữa
cầu chì LPJ-SP ở mạch chính và cầu chì TCF ở mạch phụ tải? Trong
mạng điện này, tỷ số phối hợp là bao nhiêu? Giả thiết ở một nhánh phụ
tải 20 A, có dòng sự cố 300 A, cầu chì TCF-20RN sẽ cắt mạch trong bao
nhiêu giây, và cầu chì LPJ-200SPI có cắt mạch đồng thời không?
2) Hãy kiểm tra thời gian cắt mạch của cầu chì LPJ-200SPI khi có
dòng sự cố bằng 5 × 200 A = 1000 A, và cầu chì TCF-20RN khi có dòng
sự cố bằng 5 × 20 A = 100 A.
3) Hãy kiểm tra cầu chì TCF-25RN có bảo đảm động cơ khởi động
mà không bị cắt mạch trong quá trình đang tăng tốc (Trên hình đồ thị đặc
tính ampe giây của các cầu chì TCF dưới đây, không có đường đặc tính
của cầu chì TCF-25RN, làm thế nào để kiểm tra?).
366
 4) Có thể thay thế cầu chì TCF-25RN bằng cầu chì TCF-20RN,
hoặc bằng cầu chì TCF-30RN được không?
BÀI TẬP 4
Hãy cho biết đồ thị ở hình
bên (Hình H.B5) muốn giải thích
đặc tính gì của cầu chì?
Giá trị của hệ số k phụ thuộc
vào thông số gì của mạch điện?
BÀI TẬP 5
Hãy cho biết có thể dùng cầu chì gG hoặc cầu chì gM để bảo vệ
động cơ đã nêu trong bài tập 3 được không?
Sau đây các bảng 2BT, 3BT, 4BT cho biết giá trị dòng điện của
động cơ không đồng bộ ba pha, cầu chì cho động cơ khởi động trực tiếp
và cầu chì cho động cơ khởi động gián tiếp, giúp cho người học có tư liệu
để làm các bài tập BT3, BT5 … dễ dàng hơn.
Bảng 2BT Thông số dòng điện định mức của động cơ KĐB ba pha
Thông số của động cơ
KW HP 220 V 380 V 415 V 440 V 550 V 660 V
0,37 0,5 2 1,15 1,05 1 0,8 0,7
0,55 0,75 2,7 1,6 1,5 1,4 1,1 0,9
0,75 1 3,9 2,3 2 1,9 1,5 1,3
1,1 1,5 4,7 2,8 2,5 2,4 1,9 1,6
1,5 2 6,5 3,8 3,5 3,3 2,6 2,2
2,2 3 9,3 5,4 5 4,7 3,8 3,2
3 4 12 7,1 6,5 6,1 4,9 4,1
4 5,5 15,4 9 8,4 7,9 6,4 5,3
5,5 7,5 20,7 11,9 11 10,3 8,2 6,9
7,5 10 28 16,1 14,4 14 11,2 9,3
11 15 39,1 23 21 19,8 15 13,2
15 20 52,8 30,5 28 26,4 21,1 17,6
18,5 25 66 38 35 33 26,4 22
22 30 77 45 41 39 31 26

367
 30 40 100 60 55 52 42 35
37 50 128 75 69 65 52 43,3
45 60 151 87 80 75 60 50
55 75 185 102 98 92 74 62
75 100 257 148 136 128 102 85
90 120 308 180 164 154 123 102
110 150 370 214 196 185 148 123
132 175 426 247 226 213 170 149
150 200 520 292 268 252 202 168
160 215 - 300 275 260 207 173
200 270 - 391 358 338 270 225
240 320 - 467 428 404 323 269
280 375 - 533 488 460 369 307
300 400 - 573 525 495 395 330
320 425 - 587 538 507 405 338

Bảng 3BT Thời gian khởi động của động cơ

Công suất động cơ Khởi động trực tiếp Khởi động gián tiếp
Đến 1 kW 5 giây 5 × InĐC 20 giây 2,5 × InĐC
1,1 đến 7,5 kW 10 giây 6 × InĐC
7,6 đến 75 kW 10 giây 7 × InĐC 20 giây 3,5 × InĐC
Lớn hơn 75 kW 15 giây 6 × InĐC
Bảng 4BT Chọn cầu chì cho động cơ KĐB 3 pha ( môi trường 350C)
Động cơ khởi động trực tiếp Động cơ khởi động gián tiếp: /Y hay
BATN
Dòng định mức Cầu chì Ký hiệu Dòng định mức In Cầu chì Ký hiệu
In gG, gM cầu chì gG, gM cầu chì
Từ Đến (A) Từ (A) Đến (A) (A)
(A) (A)
0 0,7 2 0 1,4 2
0,8 1,4 4 1,5 2,1 4
1,5 2 6 2,2 3,1 6

368
 2,1 3 10 3,2 5,5 10
3,1 6,1 16 5,6 10 16
6,2 9 20 10,1 14 20
9,1 11 25 20M25+ 14,1 18 25 20M25
11,1 14,4 32 20M32+ 18,1 22 32
14,5 15,4 35 30M35 22,1 28 35 32M35
15,5 18 40 30M40 28,1 32 40 32M40
18,1 22 50 30M50 32,1 40 50
22,1 28 63 30M63 40,1 51 63
28,1 45 80 63M80 51,1 80 80
45,1 58 100 63M100 80,1 100 100
58,1 80 125 100M125 100,1 125 125
80,1 99 160 100M160 125,1 160 160
99,1 128 200 160,1 200 200
128,1 180 250 200M250 200,1 250 250
180,1 216 315 200M315 250,1 315 315
216,1 270 350 315,1 355 355
270,1 328 400 355,1 400 400
328,1 385 450 400M450 400,1 450 450
385,1 430 500 450,1 500 500
430,1 500 560 500,1 560 560
500,1 560 630 560,1 630 630
560,1 620 670 630M670

Chú thích:
Ký hiệu của cầu chì loại sử dụng gM có hai số, giá trị số trước nhỏ
hơn và số sau lớn hơn, giữa hai số có chữ M, ví dụ 20M32, có nghĩa là
dòng điện định mức của cầu chì là 20 A, và cầu chì có khả năng chịu
được dòng khởi động của động cơ bằng 32 A; đường đặc tính ampe giây
của cầu chì ứng với giá trị dòng điện 32 A.
Ghi chú: Trong bảng 4BT cầu chì đề nghị chọn là 20M32, nhưng cầu chì
này chỉ chế tạo đến điện áp 415 V, trong khi động cơ được sử dụng theo
sơ đồ ở trong đề bài tập có điện áp 460 V. Do đó nên chọn cầu chì
32M35 với đặc tính ampe giây trong hình H.B6. sau đây:

369
BÀI TẬP 6
Hãy dùng cầu chì có đặc tính ampe giây trên H.B6. cho động cơ đã
cho trong BT3.
BÀI TẬP 7
Cho một mạng điện như hình H.B7.
Sự cố ngắn mạch ở một nhánh phụ tải. Cầu chì thượng nguồn đã
chọn có dòng định mức 160 A, và cầu chì ở nhánh phụ tải có sự cố là 100
A. Hãy cho biết hai cầu chì có được chọn đúng không về phương diện
phối hợp có chọn lọc. (Ví dụ sử dụng cầu chì của ABB).

370
BÀI TẬP 8
Cho một mạng điện dẫn từ tụ điện phân phối chính đến 6 nhánh
phụ tải, cầu chì ở các nhánh phụ tải này đã được chọn của Cooper
Bussmann, ký hiệu và dòng định mức của cầu chì được ghi trên sơ đồ
mạch điện. Cầu chì thượng nguồn có thể đặt theo hai phương án:
Phương án (1): cầu chì đặt trong tủ điện 200A ở phía thứ cấp của
máy biến áp (xem hình (1) ).
Phương án (2): cầu chì đặt ở phía sơ cấp của máy biến áp (xem
hình (2) ).
Hãy cho biết nên chọn phương án nào?

Hình (1) Hình (2)

BÀI TẬP 9
Hai đồ thị sau đây dùng để mô tả khả năng hạn chế dòng điện của
cầu chì:

Hình (a)
Hình (b)
371
 1) Hãy cho biết trong hai hình, hình nào ứng với cầu chì dòng điện
một chiều.
2) Trên mỗi hình có hai dấu hỏi (?), muốn hỏi tên gọi của mỗi dòng điện.
1 2
3) Năng lượng w = Lic là năng lượng của hồ quang cháy trong
2
cầu chì, đúng hay sai?
BÀI TẬP 10
Dòng điện ngắn mạch có giá trị hiệu dụng Ieff = 36000 A chạy qua
một cầu chì, được viết bằng phương trình:
i=36000.[sin(314.t-1,1593)+0.9165.exp(-23.8935.t)] (A).
Dòng điện được mô tả bằng đồ thị trên H.B8a. ở dưới đây.
1) Hãy cho biết dòng điện ngắn mạch có tính chất đối xứng hay
không đối xứng, dựa trên cơ sở nào để xác định tính chất đó?
2) Hãy cho biết giá trị của hệ số công suất ngắn mạch (cosφnm).
3) Đồ thị trên H.B8b. bên phải cho thấy giá trị của i2 (bình phương
của dòng điện i). Hãy cho biết lực điện động sinh ra trong mạch được
tính với giá trị nào trên đồ thị này?
4) Giả thiết ta dùng cầu chì hãng Siemens, ký hiệu 3NA3 030 dòng
định mức 100 A (xem bảng 9). Hãy cho biết dòng điện cắt ic của cầu chì,
và giá trị đỉnh của dòng giả định. Lực điện động thực tế sẽ giảm bao
nhiêu lần so với lực điện động khi dòng điện không bị hạn chế bởi cầu
chì.
5) Hãy tính thời gian ứng với dòng ic đọc được từ Hình 7.23 và đối
chiếu thời gian đó với thời gian đọc được từ đặc tính thời gian của cầu
chì

372
BÀI TẬP 11
Hình H.B9. cho thấy đồ thị dòng điện và điện áp được ghi lại trong
quá trình cắt mạch của cầu chì.
1) Hãy cho biết loại cầu
chì: xoay chiều, một chiều.
2) Hãy cho biết tên gọi
của những đường cong có
đánh dấu: (1)?, (2)?, (3)?, (4)?.
3) Hãy cho biết tên gọi
các khoảng thời gian sau đây:
Khoảng thời gian a-b;
Khoảng thời gian b-c.

MỘT SỐ ĐỒ THỊ THAM KHẢO (ABB)

373
374
375
376
377
378
379
II. RƠ-LE ĐIỀU KHIỂN VÀ BẢO VỆ
Nội dung
1. Khái niệm và Cấu tạo
2. Phân loại. Công dụng
3. Đặc tính rơ-le
4. Thông số kỹ thuật
5. Các loại rơ-le, Lựa chọn rơ-le
Câu hỏi ôn tập
Phụ lục tham thảo
1. Khái niệm và cấu tạo chung
Rơ-le là khí cụ điện điều khiển tự động và bảo vệ mà đầu ra của nó
thay đổi tác động nhảy cấp khi tín hiệu đầu vào đạt giá trị xác định. Rơ-le
là khí cụ tác động đóng ngắt trên mạch điều khiển bảo vệ và chuyển tác
động điều khiển lên mạch động lực.
Cấu tạo chung của rơ-le có thể tóm tắt thành các khối tác động
chính như sau:

Hình 7.24 Sơ đồ khối chung cho cấu tạo rơ-le

 Khối đầu tiên là khối thu thập dữ liệu và tín hiệu điều khiển, dữ
liệu cần bảo vệ và biến đổi nó thành đại lượng phù hợp với tác
động của khối tiếp sau.
 Khối thứ hai được gọi là khối trung gian tác động. Nhiệm vụ là
nhận tín hiệu từ khối đầu tiên và chuyển tác động khi đạt đúng
giá trị chuyển cấp.
 Khối thứ ba được gọi là khối chấp hành có nhiệm vụ chuyển cấp
tác động từ khối trung gian trên mạch điều khiển lên cấp mạch
động lực để điều khiển đóng ngắt mạch động lực chính cho tải
tiêu thụ.

380
2. Phân loại Rơ-le
Có nhiều loại rơ-le với cấu tạo và nguyên lý, chức năng làm việc
khác nhau do vậy có nhiều cách phân loại rơ-le.
a. Phân loại theo phương pháp tác động lên mạch động lực:
 Rơ-le tác động trực tiếp: tác động điều khiển đóng, mở tiếp điểm
chính mạch động lực.
 Rơ-le tác động gián tiếp: tác động điều khiển đóng, mở tiếp
điểm phụ trên mạch điều khiển từ đó tác động lên cơ cấu đóng,
mở tiếp điểm chính mạch động lực, hay chuyển tác động trung
gian cơ để chuyển tác động lên đóng, mở tiếp điểm chính mạch
động lực.
b. Phân loại theo nguyên lý tác động của cơ cấu chấp hành:
 Rơ-le có tiếp điểm: tác động bằng cách đóng mở trực tiếp tiếp
điểm.
 Rơ-le không tiếp điểm: tác động bằng cách thay đổi tham số
mạch để điều khiển đóng, mở tiếp điểm động lực (như rơ-le điện
tử, rơ-le bán dẫn, rơ-le kỹ thuật số).
c. Phân loại theo nguyên lý làm việc:
 Rơ-le nhiệt
 Rơ-le điện cơ (Rơ-le điện từ, rơ-le từ điện, rơ-le cảm ứng)
 Rơ-le từ
 Rơ-le điện tử tương tự
 Rơ-le kỹ thuật số
d. Phân loại theo đặc tính tham số đầu vào:
 Rơ-le nhiệt
 Rơ-le dòng điện
 Rơ-le điện áp
 Rơ-le công suất
 Rơ-le tổng trở
e. Phân loại theo giá trị tham số đầu vào:
 Rơ-le cực đại

381
  Rơ-le cực tiểu
 Rơ-le tác động hai biên
 Rơ-le so lệch
 Rơ-le định hướng
3. Đặc tính quan hệ vào - ra của Rơ-le
Quan hệ giữa đại lượng vào và
ra của rơ-le có thể mô tả như sau:
Khi X ngõ vào thay đổi từ 0 đến
giá trị X = X2 thì ngõ ra Y vẫn có giá
trị Y1.
Khi X = X2 thì Y tăng nhảy bậc
từ Y = Y1 lên Y = Y2 và giữ nguyên
giá trị Y = Y2 khi X tiếp tục tăng.
Hình 7.25
Khi X giảm qua X = X2 đến gần giá trị X = X1 thì Y vẫn giữ
nguyên giá trị Y = Y2.
Khi X giảm đến giá trị X = X1 thì Y giảm cấp từ Y = Y2 xuống Y = Y1.
Người ta gọi X = X2: là giá trị tác động của rơ-le
Và gọi X = X1: là giá trị nhả của rơ-le
Tỉ số X1 và X2 được gọi là hệ số nhả Knhả: Knhả = X1/ X2
4. Các thông số của Rơ-le
a. Hệ số điều khiển:
Pdk
Hệ số điều khiển được định nghĩa: K dk 
Ptd
 Pđk: là công suất điều khiển định mức của rơ-le, chính là công
suất định mức của cơ cấu chấp hành
 Ptđ: là công suất tác động, chính là công suất cần cung cấp cho
đầu vào của rơ-le
Ví dụ: Trong rơ-le điện từ Pđk chính là công suất của tiếp điểm nơi
cho công suất tải truyền qua. Còn Ptđ là công suất của cuộn dây nam
châm hút.

382
 b. Thời gian tác động:
Thời gian tác động ttđ là thời gian tính từ lúc tín hiệu cung cấp cho
đầu vào của rơ-le đến khi cơ cấu chấp hành làm việc xong.
Ví dụ: Trong rơ-le điện từ thời gian tác động tính từ lúc dòng điện,
điện áp hay công suất được cung cấp cho cuộn dây rơ-le cho đến khi hệ
thống tiếp điểm đóng hay ngắt hoàn thành. Đối với tiếp điểm thường hở
là đóng thành công, với tiếp điểm thường kín là ngắt hoàn thành không
còn hồ quang nếu có.
Các loại rơ-le thường có thời gian tác động khác nhau:
ttđ < 1. 10-3(s) đối với rơ-le không quán tính
ttđ = (1÷50). 10-3(s) đối với rơ-le quán tính
ttđ > 150. 10-3(s) đối với rơ-le thời gian
Bảng sau đây cho tham số tác động một số loại rơ-le
Loại Rơ-le Ptđ (W) Pđk(W) Kđk ttđ(10-3s)
Rơ-le điện từ 10-1÷10-3 10÷104 5÷5000 1÷2000
Rơ-le từ điện 10-9÷10-4 0,1÷2 104÷108 10÷500
Rơ-le cảm ứng 10-2÷102 10-1÷103 102÷104 1÷100

5. Caùc loaïi Rô-le vaø caùch löïa choïn

5.1. Rô-le nhieät
5.1.1. Khaùi nieäm vaø coâng duïng
Rô-le nhieät laø moät loaïi khí cuï, ñeå baûo veä ñoäng cô vaø maïch ñieän
khoûi bò quaù taûi. Thöôøng duøng keøm vôùi khôûi ñoäng töø, coâng taéc tô. Noù
ñöôïc duøng ôû ñieän aùp xoay chieàu ñeán 500V, taàn soá 50Hz, 60Hz. Moät soá
keát caáu môùi cuûa rô-le nhieät coù doøng ñieän ñònh möùc ñeán 150A, coù theå
duøng ôû löôùi ñieän moät chieàu, coù ñieän aùp ñeán 440V.
Rô-le nhieät khoâng taùc duïng töùc thôøi theo trò soá doøng ñieän vì noù
coù quaùn tính nhieät lôùn, phaûi coù thôøi gian ñeå phaùt noùng. Do ñoù, noù laøm
vieäc coù thôøi gian töø vaøi giaây ñeán vaøi phuùt. Vì vaäy noù khoâng duøng ñeå
baûo veä ngaén maïch ñöôïc. Ngöôøi ta thöôøng duøng rô-le nhieät baûo veä quaù
taûi vaø ñaët keøm vôùi caàu chì baûo veä ngaén maïch.

383
 5.1.2. Nguyeân lyù laøm vieäc
Nguyeân lyù chung cuûa rô-le nhieät laø döïa treân cô sôû taùc duïng nhieät
cuûa doøng ñieän. Ngaøy nay ngöôøi ta öùng duïng roäng raõi rô-le nhieät coù
phieán kim loaïi keùp (Lưỡng kim).
Nguyeân lyù taùc duïng cuûa rô-le naøy laø döïa treân söï khaùc nhau veà heä
soá giaõn nôû cuûa hai kim loaïi khi bò ñoát noùng. Do ñoù, phaàn töû cô baûn cuûa
rô le naøy laø phieán kim loaïi keùp (bimetal) caáu taïo töø hai taám kim loaïi.
Moät taám coù heä soá giaõn nôû daøi beù (thöôøng duøng invar coù thaønh phaàn
36% Ni, 64% Fe), moät taám coù heä soá giaõn nôû daøi lôùn (thöôøng duøng
ñoàng thau hoaëc theùp croâm-niken). Cuï theå ñoàng thau coù heä soá giaõn nôû
vì nhieät lôùn gaáp 20 laàn invar. Hai taám kim loaïi naøy ñöôïc gheùp chaët vôùi
nhau thaønh moät phieán baèng phöông phaùp caùn noùng, hoaëc baèng phöông
phaùp haøn.
Khi bò ñoát noùng, phieán kim loaïi keùo uoán cong veà phía kim loaïi
coù heä soá giaõn nôû beù. Söï phaùt noùng laø do coù doøng ñieän tröïc tieáp ñi qua
phieán hoaëc giaùn tieáp qua phaàn töû ñieän trôû phaùt noùng ñaët bao quanh
phieán kim loaïi keùp.
Ñeå ñöôïc ñoä uoán cong lôùn, caàn phaûi cheá taïo phieán coù chieàu daøi
lôùn vaø chieàu daøy nhoû. Ngöôïc laïi neáu caàn löïc ñaåy maïnh, laïi phaûi cheá
taïo phieán roäng, chieàu daøy lôùn vaø chieàu daøi beù.
5.1.3. Phaân loaïi
Theo keát caáu, ngöôøi ta chia rô-le nhieät ra hai loaïi: kieåu hôû vaø
kieåu kín. Rô-le nhieät kieåu hôû ñöôïc ñaët trong caùc naép maùy, tuû ñieän,
baûng ñieän,… Rô-le nhieät kieåu kín (coøn goïi laø kieåu baûo veä) ñöôïc ñaët
trong caùc beà maët hôû cuûa thieát bò.
Theo phöông thöùc ñoát noùng, ngöôøi ta chia rô-le nhieät ra laøm ba
loaïi:
- Ñoát tröïc tieáp: doøng ñieän tröïc tieáp ñi qua taám kim loaïi keùp. Loaïi
naøy coù caáu taïo ñôn giaûn, nhöng khi thay ñoåi doøng ñieän ñònh möùc ta
phaûi thay ñoåi taám kim loaïi keùp. Do ñoù khoâng tieän duïng.
- Ñoát giaùn tieáp: doøng ñieän ñi qua phaàn töû ñoát noùng ñoäc laäp, nhieät
löôïng cuûa noù toûa ra giaùn tieáp laøm taám kim loaïi keùp cong leân. Loaïi naøy
coù öu ñieåm laø muoán thay ñoåi doøng ñieän ñònh möùc ta chæ caàn thay ñoåi

384
phaàn töû ñoát noùng, khoâng caàn phaûi thay ñoåi taám kim loaïi keùp. Khuyeát
ñieåm cuûa loaïi naøy laø khi coù quaù taûi lôùn, phaàn töû ñoát noùng coù theå ñaït tôùi
nhieät ñoä khaù cao, nhöng vì khoâng khí truyeàn nhieät keùm neân taám kim
loaïi keùp chöa kòp taùc ñoäng maø phaàn töû ñoát noùng ñaõ bò chaùy ñöùt.
- Ñoát hoãn hôïp: loaïi naøy töông ñoái toát vì vöøa ñoát tröïc tieáp, vöøa ñoát
giaùn tieáp. Noù coù tính oån ñònh nhieät cao vaø coù theå laøm vieäc ôû boäi soá quaù
taûi lôùn, ñeán (12 ÷ 15) Iñm.
Theo yeâu caàu söû duïng, ngöôøi ta chia rô-le nhieät ra hai loaïi: hai
cöïc vaø moät cöïc. Loaïi hai cöïc thöôøng ñöôïc duøng ñeå baûo veä quaù taûi ôû
maïch xoay chieàu ba pha.
Người ta thường chia laøm hai loại rơ-le nhiệt theo phương thức
taùc ñoäng ngaét leân cô caáu maïch taûi ñoäng löïc.
Loaïi rô-le nhieät tröïc tieáp: taùc ñoäng cong cuûa löôõng kim cuõng
ñoàng thôøi môû tieáp ñieåm doøng cung caáp cho taûi. Loaïi naøy thöôøng duøng
vôùi doøng taûi nhoû nhö trong baøn uûi, noài côm ñieän. Vì thôøi gian giaõn nôû
cong cuõng laø thôøi gian môû tieáp ñieåm neân tieáp ñieåm bò môû chaäm deã
sinh hieän töôïng haøn dính hai tieáp ñieåm.
Loaïi rô-le nhieät giaùn tieáp: söû duïng phöông phaùp chuyeån ñoåi taùc
ñoäng cong cuûa thanh löôõng kim thaønh taùc ñoäng leân choát giöõ cô khí khi
ñoä cong ñaït tôùi giôùi haïn taùc ñoäng. Khi choát cô khí bò taùc ñoäng seõ
truyeàn taùc ñoäng giaûi phoùng loø xo baät môû tieáp ñieåm chính.

Hình 7.26 Rô le nhieät tröïc tieáp vaø giaùn tieáp

385
 5.1.4. Caùch löïa choïn rô-le nhieät
Ñaëc tính cô baûn cuûa rô-le nhieät laø thôøi gian taùc ñoäng vaø doøng
ñieän phuï taûi chaïy qua coøn goïi laø ñöôøng ñaëc tính thôøi gian – doøng ñieän
(A–s). Maët khaùc, ñeå ñaûm baûo yeâu caàu giöõ ñöôïc tuoåi thoï laâu daøi cuûa
thieát bò theo ñuùng soá lieäu kyõ thuaät ñaõ cho cuûa nhaø saûn xuaát, caùc ñoái
töôïng caàn baûo veä cuõng coù ñöôøng ñaëc tính thôøi gian – doøng ñieän.
Löïa choïn ñuùng ñaén rô-le nhieät laø: sao cho coù ñöôøng ñaëc tính
ampe giaây cuûa rô-le gaàn saùt ñöôøng ñaëc tính ampe giaây cuûa ñoái töôïng
caàn baûo veä (thaáp hôn moät ít). Choïn thaáp quaù seõ khoâng taän duïng ñöôïc
coâng suaát ñoäng cô ñieän, choïn cao quaù seõ laøm giaûm tuoåi thoï cuûa thieát bò
caàn baûo veä.
Trong thöïc teá söû duïng, caùch löïa choïn phuø hôïp laø choïn doøng ñieän
ñònh möùc cuûa rô-le nhieät baèng doøng ñònh möùc cuûa ñoäng cô ñieän caàn
baûo veä vaø rô-le taùc ñoäng ôû giaù trò Itñ ≈ (1,2 ÷ 1,3) Iñm.
Ngoaøi ra, coøn phuï thuoäc vaøo cheá ñoä laøm vieäc cuûa phuï taûi, nhieät
ñoä moâi tröôøng,…

Hình 7.27 Caùc ñöôøng ñaëc tính caàn chuù yù khi söû duïng rô le nhieät
5.2. Rô-le ñieän töø
Söï laøm vieäc cuûa rô-le naøy döïa treân nguyeân lyù ñieän töø. Xeùt một
rô-le ñieän töø nhö Hình 7.28 döôùi ñaây. Khi coù doøng ñieän i chaïy qua daây
quaán cuûa cuoän daây nam chaâm ñieän thì naép seõ chòu một löïc huùt ñieän töø,
löïc naøy laøm chuyeån ñoäng phaàn ñoäng cuûa nam chaâm ñoàng thôøi keùo

386
theo söï chuyeån ñoäng cuûa boä tieáp ñieåm daãn tôùi thay ñoåi trạng thaùi laøm
vieäc cuûa boä tieáp ñieåm.

Hình 7.28 Rô le ñieän töø kieåu naép huùt xoay vaø naép huùt thaúng

K .i 2
Löïc huùt ñieän töø ñaët vaøo naép: F
2
Vôùi: : khe hôû khoâng khí giöûa hai phaàn nam chaâm ñieän
i: doøng ñieän chaïy trong daây quaán
K: heä soá cuûa rô-le
Khi doøng i > itñ thì löïc huùt ñieän töø laøm naép bò huùt vaø tieáp ñieåm
ñoåi traïng thaùi NC  NO hay NO  NC
Khi doøng i < itv thì löïc huùt ñieän töø nhoû laøm naép bò ñaåy ra do phaûn
löïc loø xo Floxo > Fdt vaø tieáp ñieåm ñoåi traïng thaùi ngöôïc laïi NO  NC
hay NC  NO
itv
Heä soá trôû veà ñöôïc ñònh nghóa Ktv  ;
itd
itñ: giaù trò doøng taùc ñoäng
itv: giaù trò doøng trôû veà
Rô le doøng cöïc ñaïi coù Ktv < 1
Rô le doøng cöïc tieåu coù Ktv > 1
Ñoä chính xaùc caøng cao khi heä soá trôû veà caøng gaàn 1
Pdk
Hệ số đñiều khiển: K dk 
Ptd
387
 Trong ñoù: Pñk: Coâng suaát ñieàu khieån; Ptñ: Coâng suaát taùc ñoäng.
Rô-le caøng nhaïy khi Kñk caøng lôùn.
Khoaûng thôøi gian töø luùc baét ñaàu i > itñ hay i < itv ñeán khi tieáp
ñieåm taùc ñoäng hoaøn thaønh goïi laø thôøi gian taùc ñoäng ttñ.
Soá laàn coù theå thay ñoåi traïng thaùi taùc ñoäng vaø trôû veà thöïc hieän
trong moät giôø goïi laø taàn soá taùc ñoäng.

K .i 2
Vôùi rô-le ñieän moät chieàu F ,
2
2
U / U
Do I  Neân F  K
R 2
Trong ñoù U: laø ñieän aùp ñaët vaøo cuoän daây
Vôùi rô-le ñieän xoay chieàu F = 0 khi i = 0 vaø giaù trò trung bình löïc
U2
taùc ñoäng ñöôïc tính: FK //
Do vaäy rô-le seõ bò rung, taùc ñoäng
2
chuyeån ñoåi traïng thaùi khoâng chaéc chaén, ñeå khaéc phuïc maïch töø phaûi
ñöôïc gaén voøng ngaén maïch hay söû duïng maïch baùn daãn diode vaø tuï ñieän
ñeå naén doøng xoay chieàu thaønh doøng moät chieàu.
Vôùi tính chaát treân rô-le ñieän töø coù theå duøng laøm rô-le aùp hay rô-
le doøng ñeàu ñöôïc nhöng phaûi tính toaùn vôùi ñieàu kieän taùc ñoäng.
Rô-le ñieän töø coù yeáu ñieåm laø coâng suaát taùc ñoäng lôùn, ñoä nhaïy
thaáp, heä soá ñieàu khieån Kñk nhoû. Hieän nay coù xu höôùng duøng vaät lieäu
saét töø môùi đsaûn xuaát rô-le ñeå taêng Kñk
Rô-le ñieän töø thöôøng ñöôïc duøng laøm: rô le ñieän aùp hay rô le doøng
Rô-le trung gian: nhieäm vuï chính laø khueách ñaïi heä soá ñieàu khieån,
noù thöôøng naèm ôû vò trí trung gian giöõa caùc rô-le khaùc. Ñaëc ñieåm rô-le
trung gian coù cô caáu ñieàu chænh ñieän aùp taùc duïng ñeå coù theå taùc ñoäng
khi ñieän aùp taêng hay giaûm 15%.
Rô-le thôøi gian ñieän töø: khi töø thoâng 0 giaûm thì söùc ñieän ñoäng e
sinh ra choáng laïi söï giaûm töø thoâng laøm duy trì doøng qua cuoän daây vaø
keùo daøi thôøi gian khoaûng t = (0,5 ÷ 5) s

388
 5.2.1. Rô le ñieän aùp, doøng ñieän
Ñaây laø loaïi rô-le ñieän töø duøng baûo veä söï quaù aùp, thieáu aùp hay
quaù doøng ñieän. Khi duøng baûo veä aùp caùc cuoän daây taùc ñoäng thöôøng coù
caáu taïo nhieàu voøng daây vaø tieát dieän daây nhoû. Khi duøng baûo veä doøng
caùc cuoän daây taùc ñoäng thöôøng raát ít voøng daây vaø tieát dieän daây lôùn.
Theo nguyeân lyù chung cuûa rô-le ñieän töø thì töø thoâng trong maïch
töø vaø löïc huùt ñieän töø laøm chuyeån ñoäng phaàn maïch töø ñoäng maø ta ñaõ
nghieân cöùu trong chöông Maïch töø Phaàn lyù thuîeát cô baûn. Ñeå söû duïng
cho quaù aùp hay thieáu aùp caên baûn laø söû duïng heä thoáng tieáp ñieåm khi
maïch töø taùc ñoäng laø thöôøng kín hay thöôøng hôû.

Hình 7.29 Nguyeân taéc söû duïng baûo veä doøng vaø aùp
5.2.2. Rô le baùn daãn
Ngaøy nay, ngöôøi ta duøng baùn daãn vaøo sô ñoà rô-le baûo veä vaø ñaëc
bieät ngöôøi ta maéc diode theo daïng caàu chænh löu keùp ñeå chænh löu
doøng ñieän xoay chieàu phuïc vuï cho rô-le baûo veä.
Sau ñaây seõ giôùi thieäu moät sô ñoà cuûa rô-le cöïc ñaïi duøng baùn daãn,
noù coù theå laøm vieäc nhö rô-le doøng ñieän hay rô-le ñieän aùp. Boä phaän
cuoái cuøng cuûa noù laø moät rô-le cô ñieän thoâng thöôøng coù cuoän daây huùt 19
(Hình 7.30)
Ñieän aùp moät chjeàu ñaët vaøo U12 (vôùi chieàu ñöôïc chæ trong sô ñoà)
tyû leä vôùi thoâng soá caàn ñöôïc kieåm tra (doøng ñieän hay ñieän aùp cuûa trang
thieát bò ñöôïc baûo veä). Moät phaàn cuûa ñieän aùp U12 (= UAE) ñaët vaøo maïch
taïo bôûi diode 9, diode zener 11, ñieän trôû 12 vaø diode 13 song song vôùi
cöïc goác B – cöïc phaùt E cuûa trans NPN 14. Trans 14 naøy ñaët giöõa ñieåm
C vaø D cuûa maïch vöøa neâu.
Neáu ñieän aùp UCD laø moät phaàn cuûa ñieän aùp U12 khoâng vöôït quaù
ñieän aùp ñaùnh thuûng ngöôïc UZ11 cuûa diode zener 11 (ñöôïc cöïc hoùa
ngöôïc) thì qua maïch naøy chæ coù doøng ñieän raát nhoû khoâng ñaùng keå

389
töông öùng vôùi ñoaïn OA cuûa ñöôøng ñaëc tính diode zener (Hình 7.31).
Do ñoù trans 14 vaø 17 khoâng laøm vieäc, sô ñoà ôû traïng thaùi ngaét.
Linh kieän trong sô ñoà phaûi thoûa maõn hai ñieàu kieän sau:
- Khi ñieän aùp U12 taêng – töùc laø ñieän aùp UBE vaø UCD taêng – tröôùc
tieân seõ thoâng diode zener 11 (öùng vôùi giaù trò U 12 khoâng lôùn laém), sau
ñoù thoâng diode zener 4 (öùng vôùi giaù trò U12 raát lôùn) caû hai ñeàu ñöôïc
cöïc hoùa ngöôïc.
- Khi trans 14 vaø 17 thoâng, ñieän theá ñieåm G seõ lôùn hôn ñieän theá
ñieåm C, töùc laø UGE > UCE hay UGD > UCD.

Hình 7.30 Sô ñoà baùn daãn kích thích cuoän daây rô-le cöïc ñaïi

Hình 7.31 Ñöôøng ñaëc tính cuûa diode zener

Ñoái vôùi ñieàu kieän thöù nhaát, khi U12 (öùng vôùi thoâng soá ñöôïc kieåm
tra) taêng seõ daãn ñeán thoâng diode zener 11 khi ñieän aùp UCD ñaït ñeán giaù
trò ñieän aùp ñaùnh thuûng ngöôïc UZ11. Nhö vaäy coù doøng ñieän qua diode 9,
390
diode zener 11, ñieän trôû 12 vaø diode 13 song song vôùi tieáp giaùp goác B
– phaùt E cuûa trans NPN 14. Do ñoù, trans 14 seõ thoâng vaø seõ coù doøng
goùp qua diode 16 (song song vôùi tieáp giaùp phaùt E – goác B cuûa trans
PNP 17) vaø qua ñieän trôû 15. Töø ñoù, trans PNP 17 seõ thoâng, doøng goùp
chaïy qua chieát aùp 18 vaø cuoän daây rô-le 19. Rô-le naøy seõ taùc ñoäng vaø
truyeàn tín hieäu ñieàu khieån môû caàu dao töï ñoäng.
Ñoái vôùi ñieàu kieän thöù hai, coù UGD > UCD, sau khi trans 17 thoâng,
ñieän theá cuûa ñieåm G lôùn hôn ñieän theá cuûa ñieåm C (vì UGD > UCD), töùc
laø lôùn hôn ñieän theá cuûa ñieåm H (hieäu ñieän theá giöõa hai ñieåm C vaø H
raát beù vaø baèng ñieän aùp rôi tröïc tieáp ôû diode 9). Nhôø vaäy, diode 10 seõ
thoâng ñieän vaø ñieän theá cuûa ñieåm H seõ taêng ñeán gaàn baèng giaù trò cuûa
ñieän theá ñieåm G (vì ñieän aùp rôi tröïc tieáp ôû diode 10 raát beù).
Vieäc taêng ñieän theá ñieåm H, sau khi trans 14 vaø 17 thoâng ñieän seõ
sinh ra hieäu quaû phaûn hoài döông laøm taêng doøng ñieän ñi qua diode
zener 11, ñieän trôû 12 vaø diode 13 song song vôùi tieáp giaùp goác B – phaùt
E cuûa trans NPN 14. Keát quaû cuoái cuøng laøm taêng doøng goùp cuûa trans
14 vaø daãn ñeán laøm taêng doøng goùp cuûa trans PNP 17 (do doøng ñieän qua
diode 16 taêng maø diode 16 laïi song song vôùi tieáp giaùp phaùt – goác cuûa
trans 17). Do ñoù doøng ñieän ñi qua cuoän daây rô-le 19 seõ lôùn, ñaûm baûo
taùc ñoäng nhanh cuûa rô-le naøy.
Töø nguyeân lyù laøm vieäc cuûa sô ñoà treân, ta thaáy söï taùc ñoäng phuï
thuoäc vaøo quan heä ñieän aùp giöõa ñieän aùp UCD vaø ñieän aùp UZ11 vaø cuõng
vì theá di chuyeån con chaïy cuûa chieát aùp 6 seõ ñieàu chænh ñöôïc trò soá taùc
ñoäng.
Söï trôû veà traïng thaùi nghæ cuûa sô ñoà laø do ñieän aùp UGD giaûm (cho
ñeán khi giaù trò cuûa ñieän aùp ôû cöïc diode zener 11 döôùi giaù trò ñieän aùp
UZ11), diode zener 11 khoâng coøn thoâng ñieän nöõa. Vì sau khi sô ñoà hoaït
ñoäng ñieän theá ñieåm H gaàn baèng ñieän theá ñieåm G.
Ñieàu chænh trò soá trôû veà baèng chieát aùp 18.
Khi trôû veà traïng thaùi nghæ, sô ñoà seõ laøm vieäc nhö sau:
Neáu thoâng soá caàn kieåm tra ñaõ giaûm, töùc laø U12 giaûm vaø töông
öùng UBD giaûm (ôû ñaây ta giaû thuyeát trong thôøi gian laøm vieäc cuûa sô ñoà,
diode zener 4 khoâng thoâng ñieän neân khoâng tham gia vaøo söï hoaït ñoäng
cuûa sô ñoà), haäu quaû laø doøng ñieän ñi qua nhöõng maïch noái giöõa hai ñieåm
391
B, D seõ bò giaûm, do ñoù doøng ñieän ñi qua 17, 18, 19 cuõng giaûm laøm
giaûm ñieän aùp UGD. Ñieän aùp naøy giaûm töùc laø ñieän aùp ôû cöïc cuûa diode
zener 11 seõ giaûm vaø ñeán khi trò soá naøy beù hôn UZ11 thì diode zener 11
seõ khoâng thoâng ñieän ñöôïc nöõa, do ñoù trans 14, 17 khoâng thoâng, cuoän
daây rô-le 19 seõ trôû veà traïng thaùi nghæ. Sau khi trôû veà traïng thaùi nghæ,
ñieåm H seõ coù ñieän theá gaàn baèng ñieåm C vaø sô ñoà chuaån bò cho taùc
ñoäng laàn sau.
Nhöõng diode 13 vaø 16 – maéc song song töông öùng vôùi tieáp giaùp
goác B – phaùt E vaø phaùt E – goác B cuûa caùc trans 14 vaø 17 ñoùng vai troø
baûo veä caùc trans naøy. Ñieän trôû 8 – ôû traïng thaùi nghæ cuûa sô ñoà – xaùc
ñònh aâm hoùa cöïc goác cuûa trans 14 so vôùi cöïc phaùt, töùc laø ñaûm baûo cho
trans naøy khoâng thoâng ñieän (traïng thaùi nghæ cuûa sô ñoà).
Diode zener 4 ñoùng vai troø baûo veä toaøn boä sô ñoà trong tröôøng
hôïp caùc thoâng soá caàn ñöôïc kieåm tra, töùc laø ñieän aùp U12 taêng voït
nghieâm troïng. Do ñoù khi U12 taêng voït nguy hieåm, töông öùng UBE taêng
voït vöôït quaù giaù trò ñieän aùp ñaùnh thuûng ngöôïc UZ4 cuûa diode 4 thì
diode naøy seõ thoâng, ñieän aùp UBE thöïc teá baèng vôùi UZ4. Cuoái cuøng giôùi
haïn ñöôïc doøng ñieän ñi qua caùc nhaùnh khaùc cuûa sô ñoà.
Nhö vaäy, vieäc tính toaùn caùc linh kieän cuûa sô ñoà phaûi thoûa maõn
sao cho diode zener 4 chæ tham gia taùc ñoäng sô ñoà vaø seõ ñöôïc thoâng
ñieän (qua diode 4) khi giaù trò U12 lôùn hôn giaù trò töông öùng ñeå thoâng
ñieän diode zener 11.
5.2.3. Rô-le ñieän aùp cöïc ñaïi moät chieàu
Rô-le ñieän aùp cöïc ñaïi loaïi PH-51 duøng trong caùc sô ñoà baûo veä
vaø töï ñoäng, laøm phaàn töû coù phaûn öùng vôùi söï xuaát hieän hoaëc söï taêng cao
ñieän aùp trong maïch moät chieàu. Thöôøng rô-le ñöôïc ñaët trong sô ñoà
kieåm tra caùch ñieän cuûa maïch moät chieàu. Sô ñoà noái ñieän beân trong cuûa
rô le nhö Hình 7.32. Keát caáu cuûa rô-le veà cô baûn nhö loaïi rô-le doøng
ñieän cöïc ñaïi. Rô-le naøy chæ khaùc loaïi PT-40 ôû choã cuoän daây doøng ñieän
ñöôïc thay baèng cuoän daây aùp coù soá voøng nhieàu hôn, côõ daây nhoû hôn vaø
ñöôïc tính ñeå maéc vaøo nguoàn ñieän aùp moät chieàu; khoâng coù phaàn caûn
dòu, giaûm rung ñoäng cho boä phaän ñoäng cuûa rô-le. Ñeå giaûm aûnh höôûng
cuûa töø dö, phaàn öùng (naép huùt) cuûa rô-le ñöôïc laøm baèng theùp pecmaloi.

392
 Hình 7.32 Sô ñoà noái daây cuûa rôle ñieän aùp cöïc ñaïi PH-51
Rô-le ñöôïc cheá taïo ôû ba côõ ñieän aùp ñònh möùc. Moãi côõ laïi coù theå
thay ñoåi ñieän aùp ôû hai caáp baèng caùch ñoåi noái hai cuoän daây theo sô ñoà
song song hoaëc noái tieáp vôùi nhau.
Ñieän aùp ñònh möùc vaø ñieän aùp taùc ñoäng cuûa rô-le cho ôû baûng sau:
Sô ñoà noái daây
Rô-le Noái tieáp Song song
Utd (V) Uñm (V) Utd (V) Uñm (V)
PH-51/14 14 8 7 4
PH-51/64 64 60 32 30
PH-51/32 320 100 160 50

Soá lieäu cuoän daây rô-le cho trong baûng sau:

Soá voøng daây
Ñöôøng kính Ñieän trôû moät
Rô-le moät cuoän
daây (mm) cuoän (Ω)
(voøng)
PH-51/14 2000 0,25 47
PH-51/64 9500 0,11 1200
PH-51/32 14000 0,09 2500

Ôû loaïi rô-le PH-51/32 coù maéc noái tieáp vôùi moãi cuoän daây moät
ñieän trôû phuï coù giaù trò 5100Ω.

393
 Ñieän aùp taùc ñoäng cuûa rô-le coù chòu aûnh höôûng cuûa cöïc tính cuoän
daây. Vì vaäy, khi söû duïng caàn chuù yù cöïc tính cuûa cuoän daây vôùi nguoàn.
5.2.4. Rô-le ñieän aùp cöïc ñaïi xoay chieàu
Rô-le ñieän aùp cöïc ñaïi PH-53 duøng ñeå baûo veä khi coù söï taêng cao
ñieän aùp (quaù ñieän aùp) trong maïch ñieän xoay chieàu thuoäc sô ñoà baûo veä
rô-le vaø töï ñoäng ñieàu khieån heä thoáng ñieän. Rô-le coù caáu taïo töông töï
loaïi rô-le doøng ñieän cöïc ñaïi PT-40 nhöng khoâng coù boä phaän caûn dòu,
choáng rung. Ñeå giaûm coâng suaát tieâu thuï vaø choáng rung cho phaàn ñoäng
cuûa rô-le, hai cuoän daây cuûa rô-le ñöôïc noái theo sô ñoà noái tieáp vaø ñöôïc
caáp ñieän töø nguoàn qua caàu chænh löu hai nöûa chu kyø vaø caùc ñieän trôû R 1
vaø R2 nhö sô ñoà Hình 7.33a

Hình 7.33 Sô ñoà noái daây rô-le ñieän aùp cöïc ñaïi PH-53
a. Đieän aùp thaáp b. Đieän aùp cao
Nhö vaäy rô-le coù hai daûi ñieän aùp ñaët. ÔÛ daûi ñieän aùp thaáp, cuoän
daây ñöôïc noái vôùi maïch qua ñieän trôû phuï R1, sử dụng chaân 8 vaø chaân
12. ÔÛ daûi ñieän aùp cao, cuoän daây ñöôïc noái qua caû hai ñieän trôû R1 vaø R2,
sử dụng chaân 6 vaø chaân 10.
Vieäc söû duïng caùc ñieän trôû phuï trong maïch xoay chieàu cho pheùp
giaûm ñieän aùp ngöôïc treân caàu chænh löu coøn vaøi voân. Khi ñoùng ñieän cho
rô le, ñieän caûm cuûa cuoän daây laøm giaûm söï taêng doøng ñieän. Vì vaäy, ôû
thôøi ñieåm ñaàu tieân sau khi ñoùng ñieän, trôû khaùng cuoän daây raát lôùn vaø
caàu chænh löu diode chòu moät ñieän aùp ngöôïc gaàn vôùi trò bieân ñoä cuûa
394
ñieän aùp ñaët vaøo rô-le. ÔÛ loaïi rô-le coù ñieän aùp ñònh möùc 400 V, giaù trò
bieân ñoä naøy lôùn vöôït quaù trò cho pheùp cuûa diode. Ñeå ñaûm baûo an toaøn
cho diode khoâng bò ñaùnh thuûng, caàn noái theâm moät tuï ñieän C coù ñieän
dung khoâng lôùn song song vôùi cuoän daây rô-le. Trôû khaùng cuûa tuï ñieän ôû
thôøi ñieåm sau khi ñoùng ñieän cho cuoän daây rô-le laø raát nhoû, neân ñieän aùp
ngöôïc treân diode caàu chænh löu ñöôïc giaûm ñaùng keå, an toaøn cho diode.
Sô ñoà noái daây rô-le nhö Hình 7.33b
Ñieän aùp taùc ñoäng chænh ñònh Utd vaø ñieän aùp ñònh möùc Uñm cuûa rô-
le cho trong baûng sau:
I II
Rô-le
Utd (V) Uñm (V) Utd (V) Uñm (V)
PH-53/60 15 ÷ 30 30 30 ÷ 60 60
PH-53/200 50 ÷ 100 100 100 ÷ 200 200
PH-53/400 100 ÷ 200 200 200 ÷ 400 400

- Heä soá nhaû cuûa rô-le khoâng nhoû hôn 0,8.

- Thôøi gian ñoùng khoâng lôùn hôn 0,1 giaây.
- Coâng suaát tieâu thuï khoâng lôùn quaù 1 VA.
- Khoái löôïng khoâng lôùn hôn 0,85 Kg.
Soá lieäu cuoän daây, ñieän trôû phuï vaø tuï ñieän cho trong baûng sau:
Soá voøng Ñöôøng Ñieän trôû Ñieän trôû phuï Tuï
Rô-le daây kính daây cuoän (Ω) ñieän
(voøng) (mm) daây (Ω) R1 R2 (μF)

PH-53/60 2.000 0,25 47 560 820 0,01

PH-53/200 6.000 0,13 580 680 910 0,01
PH-53/400 14.000 0,09 26.000 24.000 33.000 0,01

5.2.5. Rô-le ñieän aùp cöïc tieåu

Rô-le ñieän aùp cöïc tieåu ñöôïc duøng trong sô ñoà baûo veä vaø töï ñoäng
ñieàu khieån löôùi ñieän khi coù söï coá giaûm ñieän aùp trong maïch xoay chieàu.
Khaùc vôùi rô-le ñieän aùp cöïc ñaïi, ôû loaïi rô-le naøy ñieän aùp taùc ñoäng cuûa
rô-le laø ñieän aùp taïi ñoù rô-le chuyeån sang traïng thaùi nhaû, tieáp ñieåm
395
thöôøng môû ñoùng laïi. Ñieän aùp phuïc hoài laø ñieän aùp taïi ñoù phaàn öùng cuûa
rô-le ñöôïc huùt veà phía cöïc töø nam chaâm ñieän vaø tieáp ñieåm môû ra.
Trong tröôøng hôïp naøy, heä soá nhaû cuûa rô-le laø tyû soá giöõa ñieän aùp phuïc
hoài vaø ñieän aùp taùc ñoäng coù trò soá lôùn hôn >1.
Sô ñoà noái trong vaø caáu taïo cuûa rô-le töông töï loaïi rô-le ñieän aùp
cöïc ñaïi, chæ khaùc laø phaûi ñieàu chænh laïi rô-le vaø thay thang chia ñoä
môùi, phuø hôïp vôùi chöùc naêng baûo veä ñieän aùp cöïc tieåu. Thoâng soá kyõ
thuaät chuû yeáu cuûa rô-le cho trong baûng sau:
Daûi ñieän aùp ñaët 1 Daûi ñieän aùp ñaët 2
Rô-le
Utd (V) Uñm (V) Utd (V) Uñm (V)
PH-54/48 12 ÷ 24 30 24 ÷ 48 60
PH-54/160 40 ÷ 80 100 80 ÷ 160 200
PH-54/320 80 ÷ 160 200 160 ÷ 320 400

 Heä soá nhaû cuûa rô-le khoâng lôùn quaù 1,25.

 Thôøi gian ñoùng cuûa tieáp ñieåm khoâng lôùn hôn 0,15 giaây khi
ñieän aùp giaûm ñeán 0,8Utd vaø khoâng lôùn hôn 0,1 giaây khi ñieän
aùp giaûm ñeán 0,5Utd.:
5.2.6. Rô-le kieåm tra ñoàng boä
Rô-le kieåm tra ñoàng boä duøng trong
sô ñoà ñoùng laëp laïi töï ñoäng ñöôøng daây
truyeàn taûi ñieän coù nguoàn cung caáp hai
phía. Rô-le laøm phaàn töû kieåm tra coù sai
khaùc ñieän aùp vaø coù goùc leäch pha giöõa ñieän
aùp treân ñöôøng daây vaø ñieän aùp treân thanh
caùi cuûa traïm nguoàn nhö Hình 7.34

Hình 7.34 Sô ñoà noái daây rô-le kieåm tra ñoàng boä PH-55
Caáu taïo cuûa rô-le döïa treân cô sôû rô-le doøng ñieän cöïc ñaïi PT-40.
Nhöng moãi cuoän daây treân moät cöïc töø cuûa nam chaâm ñieän ñöôïc quaán
phaân ra laøm hai cuoän daây nhoû coù cuøng ñöôøng kính daây vaø caùch ñieän
vôùi nhau. Hai cuoän daây nhoû ñaët treân cuøng moät cöïc töø taïo thaønh moät
cuoän treân vaø moät cuoän döôùi. Nhö vaäy rô-le coù taát caû boán cuoän daây
396
nhoû. Sô ñoà noái daây trong rôle nhö Hình 7.34. Cuoän daây nhoû phía döôùi
cöïc töø naøy maéc noái tieáp vôùi cuoän daây nhoû phía treân cuûa cöïc töø kia vaø
ngöôïc laïi ôû hai cuoän kia. Noái nhö vaäy taïo ra hai maïch daây quaán caùch
ly nhau, coù thoâng soá nhö nhau vaø heä soá hoã caûm giöõa chuùng gaàn baèng 1.
Moãi maïch daây quaán ñöôïc noái vôùi moät nguoàn aùp ñoàng boä qua moät ñieän
trôû phuï.
Trò soá cuûa ñieän trôû phuï, soá voøng daây cuûa moãi cuoän daây vaø cöïc
tính cuûa sô ñoà noái daây ñöôïc tính, choïn sao cho khi ñaët treân caû hai maïch
daây quaán caùc ñieän aùp ñònh möùc vaø truøng pha thì töø thoâng trong maïch
töø do caùc cuoän daây sinh ra trieät tieâu nhau, do ñoù töø thoâng toång baèng 0
vaø moment ñieän töø taùc ñoäng leân phaàn ñoäng rô-le seõ baèng 0 vaø rô-le
khoâng taùc ñoäng. Khi coù söï sai leäch veà ñieän aùp vaø goùc pha giöõa hai
ñieän aùp ñoàng boä, rô-le seõ taùc ñoäng.
Caùc thoâng soá kyõ thuaät cuûa rô-le kieåm tra ñoàng boä PH-55 ñöôïc
cho trong baûng sau:
Ñieän aùp ñònh Soá voøng Trò soá
möùc (V) Ñöôøng
daây cuûa ñieän
kính Treân
Rô-le Treân Treân moät trôû
daây cöïc
cöïc cöïc cuoän daây phuï
(mm)
6–8 10 – 12 (voøng) (Ω)

1350 0,2 620 6–8

PH-55/90 60 30
660 0,27 150 10 – 12
1350 0,2 620 6–8
PH-55/120 60 60
1350 0,2 620 10 – 12
2500 0,14 1600 6–8
PH-55/130 100 30
660 0,27 150 10 – 12
2500 0,14 1600 6–8
PH-55/160 100 60
1350 0,2 620 10 – 12
2500 0,14 1600 6–8
PH-55/200 100 100
2500 0,14 1600 10 – 12

397
 5.3. Rô-le caûm öùng
Treân cô sôû cuûa rô-le caûm öùng kieåu ñóa quay hoaëc roâto roãng,
ngöôøi ta cheá taïo ra caùc loaïi rô-le toång trôû vaø rô-le so leäch, rô-le coâng
suaát duøng trong baûo veä heä thoáng ñieän. Chuùng chæ khaùc nhau ôû sô ñoà
ñaáu noái caùc cuoän daây cuûa rô-le.
Dựa vaøo taùc ñộng tương hỗ giữa từ trường xoay chiều vaø doøng
ñieän cảm ứng trong bộ phận quay đñể taïo ra moment quay laø cơ sở ñeå
xaây dựng kết cấu cho rơ-le cảm ứng.
Hai từ thoâng bieán thieân 1 vaø 2 do hai nguồn cảm biến cung cấp
xuyeân qua ñóa nhoâm sinh ra hai söùc ñieän ñoäng e1 vaø e2  i1 vaø i2.
Caùc lực ñieän từ sinh ra laø: F12 = B2.i1.l vaø F21 = B1.i2.l
  
Löïc ñieän töø toång F  F12  F21

1
Thöôøng thì: F  F12  F21  2 .i1  1.i2 
S
Vì doøng ñieän vaø töø thoâng laø nhöõng ñaïi löôïng thay ñoåi theo thôøi
gian neân taám kim loaïi nhoâm seõ chòu löïc trung bình:
T
1 1
Ftb   2 .i1  1.i2 .dt  k .m1.m 2 .sin 
T 0S
Vôùi  laø goùc leäch pha giöõa 1 vaø 2.
Moment quay trung bình taùc duïng leân phaàn ñoäng laø:
M tb  km .m1.m 2 .sin 
 = 00: thì F = 0 ñóa khoâng quay vì töø thoâng truøng pha nhau
 = 900: thì F = Fmax
Muoán ñóa quay thì töø thoâng cuûa hai nam chaâm phaûi coù vò trí khaùc
nhau trong khoâng gian vaø leäch pha nhau veà thôøi gian.
5.3.1. Rô-le toång trôû
Goùc quay cuûa ñóa hoaëc roâto trong rô-le toång trôû tyû leä vôùi ñieän aùp
vaø doøng ñieän. Giaù trò ñieän aùp vaø doøng ñieän laïi phuï thuoäc vaøo ñieän trôû,

398
ñieän khaùng cuûa ñöôøng daây, phuï thuoäc vaøo khoaûng caùch töø vò trí ñaët
cuûa rô-le ñeán ñieåm xaûy ra ngaén maïch treân ñöôøng daây. Vì vaäy, ñaëc tính
taùc ñoäng cuûa rô-le phuï thuoäc vaøo toång trôû ñöôøng daây ñöôïc baûo veä vaø
do ñoù rô-le coù teân goïi laø rô-le toång trôû hay rô-le khoaûng caùch. Rô-le
toång trôû laøm vieäc treân nguyeân lyù so saùnh cô hoïc giöõa hai moment
(trong loaïi rô-le ñóa quay) hoaëc chòu taùc ñoäng cuûa moät moment (trong
loaïi rô-le roâto roãng).
Ñaëc tính cuûa rô-le thöôøng döïng trong toïa ñoä r vaø x cuûa ñöôøng
daây. Ñöôøng ñaëc tính naøy coù daïng ñöôøng troøn vôùi nhöõng taâm quay khaùc
nhau nhö Hình 7.35.
Rô-le toång trôû coù ñaëc tính ñi qua goác toïa ñoä khi R = R0. Rô-le
ñieän trôû coù höôùng coù taâm cuûa ñaëc tính laø goác toïa ñoä khi R0 = 0.

Hình 7.35 Ñaëc tính cuûa rô-le toång trôû

5.3.2. Rô-le so leäch
Rô-le so leäch chòu taùc ñoäng cuûa hieäu soá hai doøng ñieän:
MT = kT (I1 – I2)
Rô-le so leäch söû duïng ñeå baûo veä ñöôøng daây truyeàn taûi ñieän vaø
bieán aùp. Rô-le coù hai nhoùm cuoän daây:
 Cuoän W1 cho doøng ñieän laøm vieäc ñi qua, giaù trò doøng ñieän naøy
quyeát ñònh moment quay roâto.
 Cuoän W2 cho doøng caûn ñi qua, giaù trò doøng naøy quyeát ñònh
moment caûn.

399
 Sô ñoà noái daây cuûa rô le so
leäch nhö hình beân. Töø thanh caùi
chia ra hai ñöôøng daây A vaø B.
Treân moãi ñöôøng daây ñaët moät rô-
le so leäch chòu taùc ñoäng cuûa hieäu
soá doøng ñieän (I1 vaø I2). Trong ñoù
I1 laø doøng cuûa ñöôøng daây ñöôïc
baûo veä, coøn I2 laø doøng cuûa ñöôøng
daây thöù hai.
H7.36 Sô ñoà ñaáu daây rô-le so leäch
5.3.3. Rô-le coâng suaát (Rô-le coù höôùng)
Rô-le coâng suaát duøng ñeå baûo veä
heä thoáng ñieän khi phöông truyeàn coâng
suaát thay ñoåi (goïi laø rô-le coâng suaát
coù höôùng) hoaëc khi coâng suaát taêng
quaù lôùn vöôït quaù trò soá cho pheùp (goïi
laø rô-le coâng suaát cöïc ñaïi).
Rô-le coâng suaát coù nguyeân lyù
caáu taïo vaø laøm vieäc gioáng nhö
Wattmeter.
Hình 7.37 Rô-le coâng suaát kieåu ñóa quay
1/ maïch töø ñieän aùp, 2/ maïch töø doøng ñieän, 3/ ñóa quay
Rô-le coù caáu taïo phaàn ñoäng kieåu ñóa khi caàn thôøi gian taùc ñoäng
chaäm (coù treã) vaø kieåu roâto roãng khi caàn thôøi gian taùc ñoäng nhanh.
Hình 7.37 trình baøy sô ñoà keát caáu rô-le coâng suaát kieåu ñóa quay,
goàm moät maïch töø treân ñoù ñaët moät cuoän daây ñieän aùp Wu vaø moät maïch
töø treân ñoù ñaët cuoän daây doøng ñieän Wi. Cuoän doøng thöôøng ñöôïc cheá taïo
thaønh hai cuoän daây nhoû gioáng heät nhau, coù theå thay ñoåi caùch maéc noái
tieáp hoaëc song song vôùi nhau ñeå rô-le laøm vieäc phuø hôïp vôùi doøng taûi.
Töø thoâng ñöôïc sinh ra do coù doøng ñieän chaïy trong caùc cuoän daây
seõ taïo ra moment quay ñóa. Moment naøy ñöôïc xaùc ñònh theo coâng
thöùc: M1 = k1.f.Фu. Фi.sinφ

400
 Ñoä nhaïy cuûa rô-le khaù cao, coâng suaát taùc ñoäng nhoû nhaát trong
khoaûng 0,15 ñeán 1,2W.
Rô-le coâng suaát kieåu roâto roãng ñöôïc trình baøy treân Hình 7.38,
goàm maïch töø I coù boán cöïc. Treân caùc cöïc töø ñaët caùc cuoän daây ñieän aùp
Wu vaø cuoän daây doøng ñieän Wi. Roâto roãng coù ñaët moät loõi saét 3 ñöùng
yeân ñeå giaûm töø trôû cuûa maïch töø.
Caùc töø thoâng cuûa cuoän aùp Фu vaø cuoän doøng Фi leäch pha nhau seõ
taïo ra moment quay roâto:
Mq = k.u.i.sin(θ – φ)
k: heä soá tyû leä
φ: goùc leäch pha giöõa ñieän aùp u vaø doøng ñieän i
θ: goùc leäch pha giöõa ñieän aùp u vaø doøng ñieän trong cuoän
ñieän aùp iu, do toång trôû Zu cuûa cuoän ñieän aùp xaùc ñònh

Hình 7.38 Rô le coâng suaát roâto roãng

1/ maïch töø; 2/ roâto roãng; 3/ loõi saét
Moment quay cuûa rô-le coù theå döông hay aâm tuøy theo daáu cuûa
goùc φ. Roâto quay theo chieàu kim ñoàng hoà ñöôïc quy ñònh laø chieàu
döông, coøn ngöôïc laïi laø chieàu aâm. Chieàu quay cuûa roâto tuøy thuoäc vaøo
höôùng truyeàn coâng suaát vaø sô ñoà maéc rô-le. Rô-le seõ taùc ñoäng khi
moment quay thaéng moment cuûa loø xo nhaû.
Rô-le caûm öùng roâto roãng coù thôøi gian taùc ñoäng khoâng vöôït quaù
0,04 giaây. Coâng suaát taùc ñoäng töø 12W ñeán 18W khi doøng ñieän I = 5A.
401
 Soá lieäu caùc cuoän daây cuûa loaïi rô-le do Lieân Xoâ (cuõ) cheá taïo cho
trong baûng sau:
Soá cuoän daây × Ñöôøng kính daây
Cuoän daây Loaïi rô-le
soá voøng daây (mm)
PEM-171/1 2 × 30
1,45
PEM-271/1 2 × 150
Cuoän doøng
PEM-171/2
2 × 150 0,8
PEM-271/2
Cuoän aùp Taát caû rô-le 4 × 720 0,41

5.4. Rô-le töø ñieän

5.4.1. Caáu taïo cuûa rô-le töø ñieän
Rô-le töø ñieän laøm vieäc treân nguyeân taéc lực điện từ taùc duïng töông
hoã giöõa doøng ñieän chaïy qua cuoän daây vôùi töø tröôøng cuûa moät nam chaâm
vónh cöûu, taïo ra löïc (moment quay) laøm dòch chuyeån phaàn ñoäng cuûa rô-le.
Từ trường do nam chaâm vĩnh cửu vaø cảm ứng từ taùc ñoäng leân
khung daây coù doøng ñieän I chạy qua tạo ra moment quay:
Lực điện từ: F = K/.B.I  sinh ra moment: M = K.I
Chuyeån ñoäng cuûa phaàn ñoäng rô-le phuï thuoäc vaøo giaù trò doøng
ñieän vaø chieàu doøng ñieän trong cuoän daây.
Rô-le ñieän töø coù ñoä nhaïy cao nhaát trong caùc loaïi rô-le ñieän cô.
Coâng suaát nhoû nhaát caàn thieát ñeå rô-le ñieän töø cöïc nhaïy taùc ñoäng laø
10-1 W, vôùi rô-le phaân cöïc laø 10-3 W, coøn rô-le töø ñieän chæ caàn 10-9 ñeán
10-8 W. Nhôø ñoù, rô-le töø ñieän ñöôïc duøng nhieàu trong caùc duïng cuï phöùc
taïp laøm nhieäm vuï khueách ñaïi trung gian giöõa caùc phaàn töû caûm bieán
cöïc nhaïy (nhö caûm bieán nhieät, töø,… ) vaø nhöõng phaàn töû chaáp haønh
(thöôøng laø caùc rô-le ñieän töø).
Theo keát caáu, rô-le töø ñieän coù hai loaïi: phaàn ñoäng chuyeån dòch
quay (Hình 7.39) vaø phaàn ñoäng chuyeån dòch thaúng. Kieåu quay ñöôïc
duøng nhieàu hôn, chuùng coù keát caáu töông töï nhö duïng cuï ño töø ñieän, chæ
khaùc laø phaàn ñoäng cuûa rô-le chæ quay moät goùc nhoû khi rô-le taùc ñoäng,
ñuû ñeå ñoùng, môû heä thoáng tieáp ñieåm.

402
 a b
Hình 7.39 Sô ñoà keát caáu rô-le töø ñieän phaàn ñoäng chuyeån ñoäng quay
Caáu taïo cuûa rô-le töø ñieän goàm: nam chaâm vónh cöûu (1), maïch töø
(2), khung daây (3), tieáp ñieåm ñoäng (4), tieáp ñieåm tónh (5) vaø loø xo (6).
Cuoän daây cuûa rô-le thöôøng quaán treân khung nhoâm, moûng, nheï vaø
daãn ñieän toát neân coù khaû naêng choáng dao ñoäng khaù cao, nhôø doøng ñieän
xoaùy xuaát hieän khi khung chuyeån ñoäng trong töø tröôøng khe hôû khoâng
khí laøm vieäc δ. Ñieàu naøy raát caàn thieát ñoái vôùi rô-le töø ñieän ñeå ñaûm baûo
cho tieáp ñieåm laøm vieäc bình thöôøng.
Trong maïch töø cuûa nam chaâm vónh cöûu coù theå ñaët ngoaøi hoaëc ñaët
loït trong khung daây. Kieåu nam chaâm vónh cöûu trong khung daây ñoøi hoûi
phaûi coù theùp töø toát, ñoä töø dö vaø löïc khöû töø cao, keát caáu ñôn giaûn vaø
chaéc chaén.
Heä thoáng khung ñoäng coù theå quay treân kim ñôõ hoaëc daây treo. Truïc
quay thöôøng laøm baèng theùp hoaëc theùp khoâng ræ ñoái vôùi rô-le laøm vieäc ôû
vuøng khí haäu nhieät ñôùi. Goái ñôõ truïc ñöôïc laøm baèng caùc vaät lieäu cöùng,
chòu moøn toát nhö theùp, thuûy tinh, ngoïc hoaëc kim cöông. Neáu laø daây treo
thì thöôøng baèng ñoàng phoát pho coù tính ñaøn hoài vaø daãn ñieän toát.
Treân khung coù gaén tieáp ñieåm ñoäng vaø ñoái troïng ñeå caân baèng heä
thoáng. Tieáp ñieåm tónh ñoàng thôøi laø nhöõng ñieåm giôùi haïn khoaûng di
chuyeån cuûa khung daây. Tieáp ñieåm thöôøng raát nhoû, laøm baèng platin hay
hôïp kim platin-iriñi. Löïc eùp tieáp ñieåm töø 0,3 ñeán 1 gram. Phaàn ñoäng
cuûa rô-le coù troïng löôïng vaø quaùn tính cô nhoû, ñaûm baûo cho rô-le coù ñoä
nhaïy cao, thôøi gian taùc ñoäng nhoû.

403
 Ñieän aùp laøm vieäc cuûa maïch tieáp ñieåm thöôøng nhoû, 12 V, doøng
0,1 A. Ñieàu kieän naøy ñaûm baûo cho khi laøm vieäc khoâng xuaát hieän hoà
quang ôû tieáp ñieåm, ngay caû khi ngaét chaäm.
Loø xo nhaû thöôøng duøng laø loø xo xoaén baèng hôïp kim ñoàng thau –
keõm, ñoàng phoát pho hoaëc baïc caùn cöùng…. Daây loø xo naøy ñoàng thôøi laø
daây daãn ñieän vaøo khung cuûa rô-le. Neáu laø daây treo thì khoâng caàn loø xo
nhaû vaø daây treo laøm nhieäm vuï nhö loø xo nhaû ñoàng thôøi laø daây daãn ñieän
vaøo khung daây.
5.4.2. Ñaëc tính cô cuûa rô-le töø ñieän
Goùc quay laøm vieäc cuûa khung daây thöôøng nhoû, khoaûng 50 ñeán
100 leäch khoûi ñöôøng trung gian. Daïng cöïc töø coù keát caáu ñeå cho töø
tröôøng töông ñoái ñeàu trong vuøng laøm vieäc.
Khi rô-le laøm vieäc, khung daây chòu taùc ñoäng cuûa caùc loaïi moment sau:
 Moment quay xaùc ñònh theo coâng thöùc:
2.B.I .l.W ..R
Md  (G.cm)
9810
Vôùi rô-le coù keát caáu ñaõ xaùc ñònh: B, l, W, R laø khoâng ñoåi neân coù
theå vieát: Md = k.I
Coù nghóa laø moment quay tyû leä vôùi doøng ñieän qua khung daây vaø
moment khoâng ñoåi neáu töø tröôøng ñeàu. Khi doøng ñieän ñoåi chieàu,
moment cuõng ñoåi chieàu neân khung daây quay theo chieàu ngöôïc laïi. Do
vaäy, rô-le töø ñieän chæ laøm vieäc vôùi tín hieäu vaøo laø doøng moät chieàu.
Trong coâng thöùc treân:
B: maät ñoä töø thoâng cuûa khe hôû khoâng khí laøm vieäc δ (Wb/cm2)
I : doøng ñieän trong khung daây (A)
W: soá voøng daây cuûa khung daây rô-le
l : chieàu daøi laøm vieäc cuûa khung daây (cm)
R : baùn kính cuûa khung
 Moment phaûn löïc cuûa loø xo nhaû:
Mlx = C.α (G.cm)

404
 Vôùi C: ñoä cöùng cuûa loø xo (G.cm/ñoä)
: goùc quay cuûa khung
 Moment ma saùt khi khung quay treân truïc, neáu quay treân daây
treo coù theå coi nhö khoâng coù moment ma saùt.
Km 3
M msd  0,332. .G 2
(G.cm)
P
Trong ñoù: Km : heä soá ma saùt
G : troïng löôïng phaàn ñoäng (G)
P : aùp suaát trung bình treân goái ñôõ (G/cm2)
Nhö vaäy, phöông trình caân baèng moment cuûa khung daây coù theå
vieát nhö sau:
Md = Mxl ± Mms
KI = C.α ± Mms
Suy ra Itñ = C.α + Mms
Inh = C.α – Mms
Itñ: doøng taùc ñoäng cuûa rô-le
Inh: doøng nhaû cuûa rô-le
C.  M ms
K nh 
C.  M ms

Vì coù ma saùt neân heä soá nhaû Knh < 1. neáu khung daây maéc treân daây
treo, heä soá nhaû thöïc teá coù theå coi nhö Knh = 1.
5.5. Rô-le ñieän töû töông töï (Analoge static relays)
Caùc rô-le ñieän cô (Electro mechanical relays) thöôøng chæ thöïc
hieän canh gaùc một thoâng soá maïch ñieän. Do vaäy ñeå thöïc hieän nhieäm vuï
baûo veä heä thoáng ñieän cung caáp an toaøn vaø tin caäy tuû baûo veä phaûi tích
hôïp nhieàu rô-le raát phöùc taïp vaø raát lôùn.
Rô-le ñieän töû töông töï ra ñôøi vaøo nhöõng naêm 1970 vaø phaùt trieån
ñeán nhöõng naêm 1990 ñaõ ñaùnh daáu moät böôùc phaùt trieån cuûa thieát bò baûo

405
veä. Rô-le ñieän töû böôùc ñaàu tích hôïp nhieàu chöùc naêng baûo veä, naâng cao
ñoä chính xaùc vaø tin caäy cuõng nhö thu nhoû ñöôïc kích thöôùc thieát bò.
Rô-le töông töï (Analoge static relays) coù ñaëc tröng laø caùc tham
soá ñaàu vaøo/ra laø tín hieäu lieân tuïc. Cô caáu chung cuûa rô-le cuõng bao
goàm caùc khoái chính: -Khoái thu thaäp döõ lieäu – Khoái trung gian xöû lyù –
Khoái taùc ñoäng ñieàu khieån ñoùng ngaét.
Khoái thu thaäp döõ lieäu bao goàm caùc BU, BI, caûm bieán ghi nhaän
caùc giaù trò ñaàu vaøo nhö: doøng ñieän, ñieän aùp, goùc pha, coâng suaát,… coù
nhieäm vuï thöôøng xuyeân vaø lieân tuïc theo doõi vaø ño löôøng caùc tham soá
maïch ñieän baèng caùc maïch ñieän töû.
Khoái trung gian xöû lyù: laáy keát quaû töø khoái thu thaäp döõ lieäu so
saùnh vôùi caùc döõ lieäu chuaån qua caùc maïch so saùnh, ñeám, taïo treã,… söû
duïng caùc IC tích hôïp ñieän töû, caùc maïch coång logic thöïc hieän caùc pheùp
tính nhö coäng, ñaûo, ñaïo haøm, tích phaân,... Khoái coù nhieäm vuï phaân tích
döõ lieäu thu thaäp ñöôïc vaø cho ra phaùn quyeát cho traïng thaùi caàn laø: ñoùng
hay ngaét.
Khoái thöïc hieän: coù nhieäm vuï thöïc hieän traïng thaùi maïch ñieän
ñöôïc phaùn quyeát. Khoái coù theå thöïc hieän tröïc tieáp qua vieäc ñieàu khieån
traïng thaùi ngaét hay daãn baõo hòa cuûa linh kieän ñieän töû coâng suaát nhö:
Transistor, SCR, Triac hay thöïc hieän ñieàu khieån trung gian qua bieán aùp
xung, Opto (diode trans quang) ñeán linh kieän coâng suaát coù nguoàn caùch
ly hay rô-le trung gian.
Trong caùc rô-le töông töï cuõng coù boä phaän chænh ñònh coù theå thöïc
hieän baèng moät trong hai caùch sau:
 Chænh ñònh treân maïch khoái thu thaäp döõ lieäu ñeå taùc ñoäng thay
ñoåi tham soá ñaàu vaøo.
 Chænh ñònh caùc giaù trò chuaån caøi ñaët cho boä so saùnh.
Rô-le töông töï ñöôïc phaùt trieån vaø ñöôïc duøng ôû haàu heát caùc chöùc
naêng baûo veä. Ñeå thuaän lôïi ngaønh ñieän quy chuaån maõ soá rô-le vôùi chöùc
naêng rô-le ñieän cô thöïc hieän. Rô-le töông töï coù theå tích hôïp nhieàu chöùc
naêng trong moät linh kieän rô-le. Rô-le töông töï thöôøng laø rô-le khoâng
tieáp ñieåm.
Sau ñaây laø baûng maõ quy öôùc rô-le:

406
407
5.6. Rô-le kyõ thuaät soá (Numerial relays)
Rô-le kyõ thuaät soá phaùt trieån töø sau nhöõng naêm 1990, ñaëc ñieåm
cuûa rô-le laø caùc maïch ñieän töû beân trong xöûû lyù caùc döõ lieäu daïng logic
vôùi maõ nhò phaân. Rô-le kyõ thuaät soá coù theå thöïc hieän nhieàu chöùc naêng
tuaàn töï, tín hieäu vaøo/ra ñeàu ñöôïc chuyeån sang tín hieäu daïng soá nhò
phaân.
Moät rô-le kyõ thuaät soá coù nhöõng khoái chöùc naêng nhieäm vuï nhö
sau:
Ño löôøng: nhaèm ño, loïc vaø tính toaùn ra chính xaùc nhöõng tham soá
maø rô-le caàn giaùm saùt, theo doõi vaø kieåm tra nhö: Doøng ñieän ba pha,
ñieän aùp caùc pha, aùp thöù töï khoâng, goùc pha giöõa caùc pha, goùc pha doøng
aùp…, soá löôïng giaù trò ñaàu vaøo tùy thuoäc nhieäm vuï cuûa rô-le. Ñoä chính
xaùc cuûa giaù trò ño phuï thuoäc vaøo BU, BI (daûi ño vaø ñoä baõo hoaø), caùc
caûm bieán, boä loïc thoâng thaáp, coù theå söû duïng caû kyõ thuaät loïc phaàn cöùng
(maïch loïc) vaø kyõ thuaät loïc meàm baèng phaàn meàm qua vi xöû lyù. Caùc
möùc ño löôøng giaù trò phaûi chuaån hoùa.
Chöùc naêng laáy maãu, tính toaùn, giaùm saùt theo doõi dieãn tieán vaø xaùc
ñònh söï coá bao goàm: laáy maãu theo kyõ thuaät soá (theo thôøi ñieåm vaø taàn
soá laáy maãu), laáy tuaàn töï caùc tham soá theo yeâu caàu nhö doøng, aùp, …, loïc
thoâng tieáp theo taàn soá laáy maãu. Tính toaùn caùc soá lieäu caàn nhö: doøng
ñieän, ñieän aùp hieäu duïng soá gia bieán ñoåi u vaø i, caùc thaønh phaàn thöù
töï pha doøng, aùp, goùc leäch pha,…
Xöû lyù: quaù trình laáy maãu luoân ñi keøm nhieäm vuï phaân tích cuûa xöû
lyù laø so saùnh vôùi chuaån vaø ra quyeát ñònh xöû lyù, khôûi ñoäng caùc taùc ñoäng
baûo veä. Trong caùc rô-le kyõ thuaät soá coù theå ñöôïc trang bò caû CPU ñeå
laøm nhieäm vuï nhaän daïng vaø xöû lyù thoâng minh caùc söï coá. Ñeå xöû lyù toát,
chính xaùc vaø tin caäy ngoaøi phaàn cöùng xöû lyù laø CPU coøn phaàn meàm
phaân tích nhaän daïng xöû lyù ñoùng vai troø cöïc kyø quan troïng vaø naâng cao
khaû naêng ñieàu khieån töï ñoäng.
Chöùc naêng thöïc hieän taùc ñoäng ñoùng ngaét maïch ñieàu khieån baûo
veä sau cuøng cuõng laø ngaét daãn baõo hoøa caùc linh kieän coâng suaát ôû caùc
van khoâng tieáp ñieåm cuûa rô-le. Chöùc naêng naøy coù theå keát hôïp ban
haønh cheá ñoä ñeøn baùo hieäu hay ñeøn, coøi baùo ñoäng söï coá

408
 Ngoaøi chöùc naêng treân rô le kyõ thuaät soá coù theå tích hôïp caû chöùc
naêng ghi nhaän löu laïi dieãn tieán caùc söï coá vaø caùch xöû lyù. Ngaøy nay vôùi
söï phaùt trieån maïnh cuûa ñieän töû, töï ñoäng ñieàu khieån rô-le kyõ thuaät soá
ngaøy caøng phaùt trieån khaû naêng tích hôïp chöùc naêng vaø töï ñoäng ñieàu
khieån, giao tieáp cuõng nhö keát noái.
Trong phaàân muïc naøy muïc ñích moân hoïc chæ giôùi thieäu khaùi quaùt
cuûa caùc thieát bò baûo veä vaø ñieàu khieån, caùc loaïi rô-le moät caùch chung
nhaát caùc sinh vieân chyeân ngaønh seõ coøn gaëp laïi noù saâu hôn trong moân
hoïc chuyeân ñeà rô-le baûo veä heä thoáng ñieän. Tuy nhieân vôùi hieåu bieát
khaùi quaùt treân caùc sinh vieân coù theå tra ñoïc vaø tìm hieåu theâm töø caùc
catalogue cuûa caùc nhaø saûn xuaát.

CAÂU HOÛI OÂN TAÄP

1. Neâu khaùi nieäm vaø coâng duïng cuûa rô le nhieät.
2. Neâu nguyeân lyù laøm vieäc vaø phaân loaïi rô le nhieät.
3. Caùch löïa choïn rô le nhieät.
4. Trình baøy nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa rô le baùn daãn.
5. Trình baøy veà rô le ñieän aùp cöïc ñaïi moät chieàu.
6. Trình baøy veà rô le ñieän aùp cöïc ñaïi xoay chieàu.
7. Trình baøy veà rô le ñieän aùp cöïc tieåu.
8. Trình baøy veà rô le kieåm tra ñoàng boä.
9. Trình baøy veà rô le kieåm tra ñoàng boä.
10. Trình baøy veà rô le toång trôû (rô le khoaûng caùch).
11. Trình baøy veà rô le coâng suaát (rô le coù höôùng).
12. Caáu taïo cuûa rô le ñieän töø.
13. Trình baøy ñaëc tính cô cuûa rô le ñieän töø.
14. Theá naøo laø rô le töông tö,ï rô le kyõ thuaät soá. Haõy nhaän daïng vaø
phaân bieät ñaëc ñieåm khaùc bieät giöõa hai loaïi treân.

409
 PHUÏ LUÏC THAM KHAÛO RÔ-LE

410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
 Chương VIII
MÁY CẮT HẠ ÁP

CHUẨN ĐẦU RA CHƢƠNG VIII

Sau khi học chương này sinh viên cần đạt được:
 Hiểu được máy cắt là gì, phân biệt rõ các loại MCB, MCCB, ACB,
VCB, RCCB về cấu tạo nguyên lý làm việc, cơ chế bảo vệ và phạm vi
sử dụng.
 Hiểu rõ chi tiết của cơ cấu đóng ngắt, dập tắt hồ quang, cơ cấu tác động
tự động bảo vệ
 Hiểu rõ ý nghĩa các thông số kỹ thuật chính, nguyên lý tác động bảo vệ,
thể hiện thông số kỹ thuật trên đường đặc tính và các thành phần bảo
vệ, phương pháp và cách thức điều chỉnh thay đổi tham số đường đặc
tính bảo vệ
 Đọc và hiểu được các tham số ghi trên catalogue các hãng sản xuất để
lựa chọn đúng loại máy cắt cho nhu cầu.
 Biết cách chọn lựa máy cắt để phối hợp ở các tầng nguồn với dạng
nguồn điện thực tế

I. MÁY CẮT HẠ ÁP (CB)

Nội dung:
1.Khái niệm
2. Phân loại
3. Cấu tạo
4. Nguyên lý làm việc
5. Thông số kỹ thuật
6. Điều kiện lựa chọn
7. Phối hợp có chọn lọc
Câu hỏi ôn tập. Bài tập
Hướng dẫn tra cứu
Tài liệu tham khảo

421
1. Khái niệm
Định nghĩa: Máy cắt là một loại khí cụ điện đóng cắt dùng để
đóng và cắt mạch điện, và để cắt mạch điện một cách tự động khi có sự
cố quá dòng (quá tải, ngắn mạch). Máy cắt thường được viết tắt là CB, từ
tiếng Anh là Circuit Breaker, do trong thực tế mua bán và sử dụng máy
cắt hạ thế, danh từ được sử dụng chủ yếu là CB, cho nên trong tài liệu
này, chúng ta dùng “CB” thay cho “máy cắt hạ thế”.
Khi có hiện tượng quá dòng trong mạch điện, CB phát hiện và cắt
mạch một cách tự động hoàn toàn. Sau khi cắt mạch, khác với cầu chì,
(cầu chì đã bị đứt thì phải được thay mới), CB cách ly hoàn toàn các pha
và có thể tái lập bằng tay hoặc tự động để có thể làm việc lại bình thường.
Chức năng: CB có chức năng phát hiện sự cố quá dòng và tự động
cắt dòng điện. Hoặc nói cách khác là CB có chức năng bảo vệ mạng điện,
thiết bị điện khỏi bị quá tải và ngắn mạch. CB có thể tích hợp nhiều thiết
bị bảo vệ cùng cơ cấu đóng ngắt và ngắt tự động.
Tiêu chuẩn quốc tế: IEC 947.
Ký hiệu trên bản vẽ:
Trên Hình 8.1 có thể thấy các ký hiệu của CB trên bản vẽ.

Hình 8.1 Ký hiệu của CB trên bản vẽ

2. Phân loại
Các loại CB:
* MCB: là CB nhỏ, (viết tắt từ tên gọi bằng tiếng Anh: Miniature
Circuit Breaker), dòng điện định mức không lớn hơn 100A, đặc tính
ampe giây không điều chỉnh được, cắt mạch tự động bằng tác dụng của
nhiệt hoặc từ - nhiệt.
* MCCB: là CB khối tích hợp, hộp nhựa ép, (viết tắt từ tên gọi bằng
tiếng Anh: Molded Case Circuit Breaker), dòng điện định mức đến 1000A,
cắt mạch tự động bằng các rơ le tác dụng của nhiệt hoặc từ - nhiệt, dòng
điện tác động hay tích hợp nhiều tác dụng có thể điều chỉnh được.
* ACB: (Air Circuit Breaker) Là các MCCB có buồng dập hồ
quang không khí, dòng định mức từ 1000A ÷ 5000A
422
 * VCB: (Vaccum Circuit Breaker) Là các MCCB có buồng dập hồ
quang chân không với dòng định mức từ 1500A ÷ 5000A
Còn có nhiều cách phân loại khác, chi tiết hơn. Ví dụ: phân loại theo
môi trường sử dụng, như CB dùng trong công nghiệp, CB dùng trong nhà
ở; hoặc phân loại theo chức năng chuyên dùng, như CB cắt ngắn mạch
chạm đất (GFCI), CB bảo vệ chống xung áp, CB cắt sự cố hồ quang.
3. Cấu tạo
CB được cấu tạo với các bộ phận chính sau đây:
* Vỏ hộp
* Tiếp điểm
* Buồng dập hồ quang
* Cơ cấu tác động cơ khí
* Cơ cấu nhả, cũng gọi là móc bảo vệ.
Chúng ta hãy xem tổng quát kết cấu chung của CB trên Hình 8.2:

Hình 8.2 Mặt cắt dọc của một máy cắt hạ thế
Sau đây, chúng ta khảo sát từng bộ phận.

423
 * Vỏ hộp
Vỏ hộp là bộ phận chứa đựng bốn bộ phận còn lại của CB (tiếp
điểm, buồng dập hồ quang, cơ cấu tác động cơ khí và bộ phận nhả). Vỏ
hộp chia làm hai phần: đế và nắp đậy. Vật liệu của vỏ hộp là chất cách
điện chịu nhiệt, thường là polime thủy tinh. Khi mở tiếp điểm có hồ
quang sinh ra, nhiệt độ cao, hồ quang có thể tiếp xúc trực tiếp với vỏ hộp,
do đó tính chất của vật liệu làm vỏ hộp có liên quan đến khả năng cắt của
CB. Trên vỏ hộp có nhãn máy, ghi các thông số chính của CB là: điện áp
sử dụng tối đa, dòng điện định mức, khả năng cắt, kích thước chính.
* Tiếp điểm
Tiếp điểm là bộ phận có thể đóng (đóng bằng tay) và mở (mở bằng
tay, và mở tự động khi có sự cố); tiếp điểm đóng để dẫn dòng điện, tiếp
điểm mở để cắt dòng điện. Tiếp điểm gồm có hai phần: thanh dẫn mang
tiếp điểm và má tiếp điểm. Xét về dạng hình học của thanh dẫn mang tiếp
điểm, có hai loại:
* Tiếp điểm thẳng: (Hình 8.3) thanh dẫn mang tiếp điểm có dạng
thẳng. Từ trường chung quanh thanh dẫn không có tác dụng đối với hồ
quang sinh ra khi mở tiếp điểm đang dẫn điện.
Lò xo dùng để kéo bật tiếp điểm động tách khỏi tiếp điểm tĩnh để cắt mạch.
Đường sức của từ trường
bao quanh thanh dẫn mô tả tượng
trưng cho từ trường của dòng
điện chạy trong thanh dẫn. Từ
trường này không tạo ra lực điện
động thẳng góc với hồ quang sinh
ra giữa hai má tiếp điểm khi mở
tiếp điểm đang dẫn điện. Loại tiếp
điểm thẳng ít khi được thấy trong
máy cắt, mặc dầu kết cấu đơn
giản.
*Tiếp điểm dạng chữ U (H.4.):

424
 Trên Hình 8.4 có thể thấy một loại tiếp điểm dạng chữ U. Dòng
điện chạy trong hai thanh dẫn có tính chất song song và ngược chiều
nhau. Khi tiếp điểm mở với hồ quang (xem Hình 8.4a), dòng điện hồ
quang cùng với hai dòng điện trong hai thanh dẫn tạo thành mạch vòng
chữ U, vì vậy, có tên gọi là tiếp điểm dạng chữ U.
Mục đích của việc tạo ra dạng
chữ U là:
Tạo ra lực điện động của hai
dòng điện song song và ngược chiều
nhau làm tăng thêm lực mở tiếp điểm
cùng với lực kéo của lò xo, nhờ đó
tiếp điểm mở được nhanh hơn tạo ra
lực điện động tác động lên hồ quang,
đẩy hồ quang chuyển động về phía
buồng dập hồ quang. (Hình 8.4b)
So sánh với tiếp điểm
thẳng, tiếp điểm dạng chữ U
có ưu điểm hơn là hồ quang
được dập tắt nhanh hơn (nhỏ
hơn 5ms), do đó tích phân
Joule I2t nhỏ hơn nhiều, điều
này có nghĩa là nhiệt lượng
làm nóng thiết bị sẽ giảm và
chỉ tồn tại trong thời gian
ngắn hơn.
Diện tích dưới đường cong hình sin biểu thị giá trị của tích phân
Joule I2t. Có thể thấy rõ ràng rằng I2t ở tiếp điểm dạng chữ U nhỏ hơn
nhiều lần so với I2t ở tiếp điểm thẳng. Thời gian cắt dòng sự cố (T) ở tiếp
điểm dạng chữ U nhỏ hơn 5ms. Trên đường cong hình sin có đánh dấu
hai giá trị dòng điện, đó là (1) dòng điện sự cố được cảm nhận bởi rơle
quá dòng trong máy cắt, và (2) dòng điện đỉnh Ip khi mà các tiếp điểm đã
mở, mở đầu giai đoạn sinh ra hồ quang và dập tắt hồ quang.
Để có thể làm tăng lực mở tiếp điểm (Fm), còn có thể tìm thấy một
số kết cấu tiếp điểm khác nhau, như trình bày trên Hình 8.6

425
 Hình 8.6(a): tiếp điểm
dạng chữ U với hai dòng điện
song song và ngược chiều nhau
chạy trong các thanh dẫn. Lực
điện động Fm làm cho tiếp điểm
động mở được nhanh. Fr là lực
điện động sinh ra tại điểm tiếp
xúc cũng cùng chiều với lực Fm.
Nếu dòng điện tăng lên đến cỡ
15In, lực Fr đủ lớn có thể tách
hai má tiếp điểm rời khỏi nhau.
Hình 8.6 Một số kết cấu
tiếp điểm nhằm tăng F m mở tiếp
điểm
Hình 8.6(b): thanh dẫn tiếp điểm tĩnh gồm có hai thanh ghép với
nhau thành dạng chữ X. Thanh dẫn động có hai má tiếp điểm, tạo ra hai
chỗ cắt, chia hồ quang ra làm hai đoạn, nhờ đó điện áp hồ quang được
tăng lên hai lần. Dòng điện trong thanh dẫn tĩnh song song và ngược
chiều với dòng điện trong thanh dẫn.
Lực điện động Fm làm cho tiếp điểm động được mở nhanh.
Hình 8.6(c): Một nam châm điện từ kiểu pittông, có mạch từ hở,
với cuộn dây mắc nối tiếp với thanh dẫn tĩnh. Khi dòng điện lớn, cỡ 15In,
lực hút điện từ của nam châm đủ lớn để hút mạnh lõi thép vào cuộn dây,
và lõi thép đập mạnh lên thanh dẫn động và mở nhanh các tiếp điểm.
* Buồng dập hồ quang
Loại buồng dập hồ
quang thường được dùng là
loại buồng khử ion (Hình
8.7(a)). Những lá thép dạng
chữ U được ghép lại với
nhau, giữa chúng có những
khe hở không khí bằng với bề
dày của lá thép. Những lá
thép ôm vòng quanh tiếp
điểm.
Tác dụng của buồng dập hồ quang được thể hiện trên Hình 8.7(b).
Khi tiếp điểm mở để cắt dòng điện, hồ quang sẽ sinh ra giữa hai tiếp
điểm. Nhờ có lực điện động và từ trường trong các lá thép, hồ quang

426
được đẩy vào những khe hở giữa các lá thép và bị chia thành nhiều đoạn
ngắn, điện áp hồ quang được tăng lên, làm cho hồ quang được dập tắt
nhanh.
Có thể tính điện áp hồ quang như sau:
Biết rằng điện áp hồ quang
gồm hai thành phần là điện áp vùng
anod và catod, ký hiệu UAC, và điện
áp thân hồ quang UTHÂN. UAC có giá
trị không phụ thuộc vào chiều dài hồ
quang, từ 10V đến 30V. UTHÂN tăng
với chiều dài hồ quang, được tính
bằng: UTHÂN = EHQlHQ. Hình 8.8
Ví dụ: Số lá thép của buồng dập hồ quang: N = 10; bề dày mỗi lá
thép: e = 2 mm; khoảng cách giữa hai lá thép ở biên: L = 4 cm. Điện áp
vùng anod và catod UAC = 20V; điện trường thân hồ quang
EHQ = 75V/cm.
Điện áp hồ quang sẽ là:
UHQ = (N - 1)UAC + (L – Ne)EHQ
UHQ = 9.20 + (4 – 10.0,2).75 = 180 + 150 = 330V
* Cơ cấu tác động cơ khí
Việc đóng mở CB bằng tay hoặc tự động được thực hiện bằng tay
cầm và cơ cấu tác động cơ khí.
** Tay cầm (Hình 8.9)
Tay cầm dùng để đóng mở CB bằng tay. Khi tay nắm ở vị trí
“OFF”, các tiếp điểm ở bên trong đang hở, không dẫn điện, CB đang mở.
Muốn đóng CB, ta đẩy tay cầm
lên phía trên; khi tay cầm lên gần vị
trí giữa thì thình lình bật nhanh lên
trên và dừng lại ở vị trí “ON” nhờ có
lò xo kéo của cơ cấu tác động cơ khí
Hình 8.9 Tay cầm ở ba vị trí
ở bên trong, nối liền với tay cầm. Các
tiếp điểm đã đóng.
Trong trường hợp có hiện tượng quá dòng, CB mở mạch một cách
hoàn toàn tự động nhờ có móc bảo vệ và cơ cấu tác động cơ khí. Tay cầm
ở vào vị trí “TRIPPED” và bị giữ ở đó. Muốn đóng CB trở lại, thì đẩy tay
cầm xuống vị trí “OFF” rồi đẩy lên vào vị trí “ON”.

427
 ** Cơ cấu tác động cơ khí ( Hình 8.10)

Tay cầm tác động đến tiếp điểm thông qua cơ cấu tác động cơ khí.
Các bộ phận chính của cơ cấu này gồm có lò xo kéo và đòn bẩy O-O1-
O2. Một đầu của lò xo móc cố định vào bên dưới tay cầm, và đầu kia
móc cố định vào điểm O1 của đòn bẩy. Đòn bẩy có ba điểm khớp: điểm
O cố định, cánh tay O-O1 có thể quay chung quanh điểm O; điểm O1
chuyển động trên một quỹ đạo là một cung vòng tròn với tâm điểm O và
bán kính O-O1 mỗi khi tay cầm chuyển từ vị trí ON đến vị trí OFF hoặc
ngược lại từ OFF đến ON; điểm O2 bị cưỡng bức chuyển động xuống
hoặc lên vì khoảng cách O-O1 không đổi và khoảng cách O2-O3 cũng
không đổi (điểm O3 của thanh dẫn tiếp điểm động là cố định, thanh dẫn
có thể quay chung quanh điểm O3).
Ví dụ: đóng CB, tay cầm được đẩy từ vị trí OFF đến vị trí ON. Lò
xo bị kéo căng ra. Lực kéo lò xo chia làm hai phân lực: phân lực dọc và
phân lực ngang. Phân lực ngang tác động lên điểm O2. Đến khi lực kéo
lò xo tăng lên đủ lớn, thì phân lực ngang kéo nhanh điểm O1 sang phía
trái (xem Hình 8.10(a)) và điểm O2 buộc phải chuyển động xuống làm
cho tiếp điểm phải đóng. Ba điểm O, O1 và O2 nằm trên một đường
thẳng. Đòn bẩy trước đó như là một cái khuỷu, bây giờ thì duỗi thẳng
thành một thanh cứng, đè chặt lên thanh dẫn tiếp điểm động. Tiếp điểm
đóng một cách nhanh và dứt khoát. Tốc độ đóng của tiếp điểm không phụ
thuộc vào tay cầm chuyển động nhanh hay chậm.
Muốn mở CB, ta đẩy tay cầm từ vị trí ON đến vị trí OFF (xem Hình
8.10(b)). Đến khi tay cầm vừa qua khỏi vị trí giữa, phân lực ngang của lò xo

428
đủ lớn, kéo điểm O1 sang bên phải theo quỹ đạo của nó, và điểm O2 buộc
phải chuyển động lên, làm cho tiếp điểm mở. Cũng như khi đóng, tốc độ mở
của tiếp điểm không phụ thuộc vào tay cầm được đẩy nhanh hay chậm.
* Cơ cấu bảo vệ

Hình 8.11 Cơ cấu bảo vệ

Cơ cấu bảo vệ dùng để nhận biết hiện tượng quá dòng và làm cho
tiếp điểm tự động mở để cắt quá dòng. Nó được coi như bộ não của CB,
nếu nó không làm việc được thì CB không hoàn thành được chức năng
của mình là cắt quá dòng để bảo vệ thiết bị và hệ thống điện.
Cơ cấu bảo vệ gồm có hai bộ phận: móc bảo vệ và cơ cấu nhả
** Móc bảo vệ (Hình 8.11(a))
Hình 8.11(a) mô tả móc bảo vệ. Các bộ phận của móc bảo vệ gồm có:
* Thanh nhả, nó có thể quay chung quanh tâm quay (c).
* Vít điều chỉnh, có ren xuyên qua thanh nhả, dùng để điều chỉnh
khe hở giữa đuôi vít và đầu thanh lưỡng kim của rơle nhiệt.
* Nút ấn, bên cạnh có tiêu đề “PUSH TO TRIP” (ấn xuống để nhả).
* Rơle nhiệt dùng để cảm nhận dòng quá tải. Khi có dòng quá tải,
thanh lưỡng kim của rơle sẽ bị uốn cong về bên phải, đè lên vít điều
chỉnh và làm cho thanh nhả xoay về bên phải, đầu móc của nó trượt khỏi
chốt giữ và cơ cấu nhả được giải phóng, không còn bị khóa chốt, làm cho
tiếp điểm được mở.
* Nam châm điện từ dùng để cảm nhận dòng ngắn mạch. Khi có ngắn
mạch, lực hút của nam châm đủ lớn để hút mạnh phần ứng về phía trái, đập
mạnh vào đuôi của thanh nhả, và thanh nhả xoay về phía phải, cơ cấu nhả
được giải phóng, không còn bị khóa chốt, làm cho tiếp điểm được mở.

429
 ** Cơ cấu nhả (Hình 8.11(b))
Hình 8.11(b) mô tả cơ cấu nhả ở trạng thái bị thanh nhả cài giữ
(tiếp điểm ở trạng thái ĐÓNG). Đầu trên của cơ cấu nhả bị cái móc của
móc bảo vệ cài giữ, và đầu dưới bị khóa bởi một cái chốt chèn vào khe
của cơ cấu nhả. Chừng nào thanh nhả còn cài giữ cơ cấu nhả thì cơ cấu
này còn bị khóa chốt một cách chặt, như mô tả trên Hình 8.11(b)
Hình 8.12. mô tả trạng
thái cơ cấu tác động cơ khí bị
giữ ở vịtrí “ON” bởi cơ cấu
nhả. Nút ấn “PUSH TO
TRIP” lọt vào khe chữ V của
thanh nhả. Móc của thanh
nhả cài giữ đầu trên của cơ
cấu nhả, còn đầu dưới của cơ
cấu nhả bị khóa chốt bằng
một cái chốt lọt vào khe của
cơ cấu nhả.
Khi móc bảo vệ bị kích hoạt, thì cơ cấu tác động cơ khí được giải
phóng, được nhả ra và tiếp điểm được mở.
Móc bảo vệ bị kích hoạt bằng ba cách: kích hoạt bằng tay, kích
hoạt bằng rơ-le nhiệt, và kích hoạt bằng nam châm điện từ.

Hình 8.13 Các cách kích hoạt cơ cấu bảo vệ

a. Kích hoạt bằng tay
Hình 8.13(a): Dùng tay ấn xuống nút “PUSH TO TRIP”, thanh nhả bị
trượt lên phía trên, đồng thời xoay một góc về bên phải, cơ cấu nhả được
tháo chốt, và cơ cấu tác động cơ khí được giải phóng, làm mở tiếp điểm. Nút
ấn “PUSH TO TRIP” còn có tác dụng của một bộ phận bảo vệ an toàn,
không cho tiếp xúc với bên trong CB khi tiếp điểm đang đóng. Nếu ta mở

430
nắp của CB khi CB đang đóng, thì nút ấn bị đẩy lên phía trên bởi lò xo đặt ở
dưới nút ấn, cơ cấu tác động cơ khí được nhả ra và mở tiếp điểm.
b. Kích hoạt bằng rơ-le nhiệt
Hình 8.13(b): Trong trường hợp có hiện tượng quá tải, thanh lưỡng
kim của rơ-le nhiệt uốn cong về bên phải, ép lên thanh nhả, làm cho thanh
nhả xoay một góc về bên phải, ngay khi thanh nhả vừa bắt đầu xoay thì lò
xo dưới nút ấn sẽ đẩy nút ấn lên phía trên, đồng thời thanh nhả trượt lên
phía trên. Cơ cấu nhả được tháo chốt và cơ cấu cơ khí mở tiếp điểm. Dòng
quá tải càng lớn thì thanh lưỡng kim bị uốn cong càng nhanh và càng
nhiều, tiếp điểm mở càng nhanh, dòng quá tải bị cắt càng nhanh.
c. Kích hoạt bằng nam châm điện từ
Hình 8.13(c): Cuộn dây của nam châm điện từ mắc nối tiếp với
thanh lưỡng kim. Với dòng điện định mức và với cả dòng quá tải, từ
trường không tạo ra lực hút điện từ đủ lớn để hút phần ứng. Trường hợp
có ngắn mạch, dòng điện ngắn mạch sinh ra từ trường lớn và lực hút điện
từ đủ lớn; phần ứng bị hút mạnh và nhanh về phía trái, nó đập mạnh lên
thanh nhả, thanh nhả xoay về bên phải đồng thời bị đẩy lên phía trên.
Nhờ đó, cơ cấu nhả và cơ cấu tác động cơ khí được nhả ra, tiếp điểm
được mở. Khi dòng điện bị cắt, trong cuộn dây của nam châm không có
dòng điện, phần ứng của nam châm bị lò xo kéo trở lại vị trí ban đầu.
Chú thích: Về thuật ngữ, nhóm từ tiếng Anh Trip Unit được hiểu là
Bộ phận nhả, mà ta thường gọi là Móc bảo vệ, vì nó có một thanh nhả
(Trip bar) với hình dạng như là một cái móc để cài giữ cơ cấu nhả (Trip
Mechanism). Bộ phận nhả liên hệ với cơ cấu tác động cơ khí bằng cơ cấu
nhả. Sau đây, ta gọi và viết “Bộ phận nhả” hoặc “Bộ nhả” hoặc “Móc
bảo vệ” (bao hàm cả “Cơ cấu nhả).
4. Nguyên lý làm việc
Mục “3. Cấu tạo” đã mô tả các bộ phận của CB, đồng thời cũng đã
diễn giải nguyên lý làm việc của CB: đóng mở bằng tay, tự động cắt
mạch khi có quá tải và khi có ngắn mạch. Trong mục “4. Nguyên lý làm
việc” này, chúng ta sẽ giải thích nguyên lý làm việc của CB bằng một số
sơ đồ cấu tạo, sau đó chúng ta khảo sát việc dập tắt hồ quang. Như vậy,
nội dung của Nguyên lý làm việc gồm có:
4.1. Đóng mở bằng tay
Việc đóng CB hạ áp chỉ có thể thực hiện bằng tay bằng cách đẩy
tay cầm từ vị trí “OFF” đến vị trí “ON” (xem Hình 8.10). Cơ cấu tác
động cơ khí làm cho tiếp điểm đóng một cách nhanh. Quá trình chuyển
động của các chi tiết trong cơ cấu tác động cơ khí để đóng tiếp điểm đã
được mô tả trong “Cơ cấu tác động cơ khí”. Tốc độ đóng của tiếp điểm

431
không phụ thuộc vào việc đẩy tay cầm nhanh hay chậm. Việc mở CB
bằng tay được thực hiện khi ta muốn cắt mạch ở điều kiện làm việc bình
thường. Mở CB bằng cách đẩy tay cầm từ vị trí “ON” đến vị trí “OFF”.
4.2. CB mở tự động do quá tải (Hình 8.14)
Hình 814(a) trình bày sơ đồ cấu tạo của móc bảo vệ quá tải. Thanh
lưỡng kim và thanh nhả hợp thành móc bảo vệ quá tải. Thanh lưỡng kim
và cuộn dây của nam châm điện từ (nằm trong móc bảo vệ ngắn mạch)
mắc nối tiếp với nhau. Khi có dòng quá tải chạy qua thanh lưỡng kim thì
thanh này bị uốn cong và đè lên thanh nhả; thanh nhả xoay một góc sang
bên trái đồng thời mở chốt khóa, nhờ đó, tiếp điểm được mở và cắt dòng
quá tải. Thời gian cắt quá tải tỷ lệ nghịch với mức độ quá tải.

Hình 8.14 Nguyên lý bảo vệ quá tải

Quan hệ giữa thời gian cắt mạch và tỷ lệ quá tải được biểu thị bằng
đường cong gọi là đặc tính ampe giây (Hình 8.14(b)). Ví dụ: với tỷ lệ quá
tải 135% thời gian cắt mạch là 1800 giây (điểm A), với tỷ lệ quá tải
500% thời gian cắt mạch là 10 giây (điểm B). Đồ thị ampe giây có hai
đường cong: đường cong trên cho giá trị thời gian cắt tối đa, đường dưới
cho giá trị tối thiểu. Trục đứng ghi giá trị thời gian theo thang lôgarit.
4.3. CB mở tự động do ngắn mạch (Hình 8.15)

Hình 8.15 Nguyên lý bảo vệ ngắn mạch

432
 Hình 8.15(a) trình bày sơ đồ nguyên lý cấu tạo của móc bảo vệ
ngắn mạch trong trạng thái tiếp điểm đang đóng, làm việc bình thường,
không có ngắn mạch. Móc bảo vệ gồm có: nam châm điện từ, thanh nhả
và chốt khóa. Ở trạng thái làm việc bình thường của CB, giữa phần ứng
và phần tĩnh của nam châm điện từ có khe hở không khí, chốt khóa ở
trạng thái khóa (khóa cơ cấu tác động cơ khí, cơ cấu này không thể hiện
trên sơ đồ Hình 8.15(a)). Ngay khi xuất hiện dòng ngắn mạch, từ trường
trong nam châm đủ lớn để sinh ra lực điện từ kéo phần ứng về phía phần
tĩnh của nam châm, làm mất khe hở không khí; thanh nhả xoay một góc
và tháo chốt để tiếp điểm mở và cắt dòng ngắn mạch. Hình 8.15(b) cho
thấy đặc tính ampe giây có dạng chữ L, khác với đường cong của rơ-le
nhiệt (Hình 8.14(b)). Trên trục hoành của đồ thị Hình 8.15(b) có đánh
dấu dòng điện ký hiệu A, đó là giới hạn dòng điện mà chỉ có dòng điện
lớn hơn nó mới làm cho nam châm làm việc ngay lập tức, dòng điện nhỏ
hơn nó thì hoàn toàn không thể làm cho nam châm làm việc. Thời gian
cắt dòng điện ngắn mạch là ví dụ như trên Hình 8.15(b) là 0,016 giây =
16 miligiây (nhỏ hơn 1 chu kỳ dòng điện tần số dao động 50Hz) dù với
bất kỳ dòng điện ngắn mạch nào lớn hơn giới hạn A. Do đó đặc tính
ampe giây có tên gọi là đặc tính ampe giây độc lập. Giới hạn A thường
được đặt bằng 7In ÷ 10In, ở đó In là dòng định mức.
Phối hợp hai đặc tính ampe giây Hình 8.14(b) và Hình 8.15(b) trên
một hệ trục tọa độ chung, ta sẽ có đặc tính ampe giây như trên Hình 8.16.
Thời gian cắt mạch khi có quá tải được đọc trên đường cong (RT). Ví dụ
khi có quá tải 250%, điểm A trên đường cong ứng với thời gian là 60sec
= 1 phút. (Cách điện của thiết bị được bảo vệ không chịu được thời gian
trên 1 phút với quá tải 250%). Thời gian cắt ngắn mạch là 0,016 sec = 16
milisec khi dòng ngắn mạch bằng 40 lần dòng định mức hoặc lớn hơn
(ứng với điểm B).

Hình 8.17 Nguyên lý cấu tạo

của CB điện tử
Hình 8.16

433
 4.4. Bộ nhả điện tử
Hình 8.17 cho thấy sơ đồ nguyên lý cấu tạo của CB điện tử. Một
CB với bộ nhả điện tử gọi là CB điện tử. Bộ nhả điện tử gồm có: bộ vi xử
lý, biến dòng (ở đây gọi là cảm biến dòng điện), cuộn dây nhả. Cuộn dây
nhả là một cuộn dây hình trụ với lõi thép bằng nam châm vĩnh cửu tác
động nhanh, không dùng nguồn điện bên ngoài.
CB điện tử có thể cắt mạch khi có quá tải, ngắn mạch và ngắn
mạch chạm đất.
Bộ nhả điện tử có hai đặc điểm là:
- Có thể thích nghi với sự thay đổi của nhiệt độ môi trường
- Có khả năng điều chỉnh đặc tính ampe giây
Nguyên lý làm việc của bộ nhả điện tử
Bộ nhả điện tử dùng các
biến dòng để cảm nhận dòng điện
và so sánh với dòng điện mẫu.
Nếu dòng điện cảm nhận được có
giá trị lớn hơn giá trị đã cài đặt,
thì cuộn dây nhả sẽ làm cho CB
mở. Việc cài đặt dòng điện và
thời gian cắt mạch được thực hiện
bằng những núm xoay.

Hình 8.19 mô tả
mặt ngoài của bộ nhả
điện tử đủ chức năng
do Siemens chế tạo.
Bộ nhả điện tử
được chế tạo với bốn
cỡ dòng điện khung:
1200A, 2000A, 3200A
và 5000A. Trong mỗi
khung có thể đặt các
giá trị dòng định mức,
theo bảng tổ hợp như
sau:

Hình 8.19 Bộ nhả điện tử đủ chức năng

434
 (1): điều chỉnh dòng điện giới hạn của rơle nhiệt (80% ÷ 160%).
Ghi chú: Dòng điện giới hạn của rơle nhiệt là dòng điện làm cho
rơle tác động với thời gian trên 1 giờ.
(2): điều chỉnh thời gian tác động trễ của rơle nhiệt.
(3): điều chỉnh dòng điện tác động (400% - 1000%) của rơle bảo
vệ ngắn mạch.
(4): điều chỉnh thời gian trễ ngắn mạch độc lập đối với dòng điện.
(5): điều chỉnh dòng điện tác động tức thời (500% - 1500%).
(6): điều chỉnh dòng điện sự cố chạm đất.
(7): điều chỉnh thời gian trễ sự cố chạm đất.

Dòng điện khung của CB Dòng điện định mức lớn nhất của CB
1200A 400A, 800A, 1200A
2000A 800A, 1200A, 1600A, 2000A
3200A 2500A, 3200A
5000A 2500A, 3200A, 4000A, 5000A
Hộp định mức dùng để đặt dòng định mức với các giá trị cho trong
bảng sau đây:
Dòng điện định mức lớn Dòng điện định mức (In) (A)
nhất (A) đặt trên hộp định mức
400 200, 225, 250, 300, 350, 400
800 400, 450, 500, 600, 700, 800
1200 600, 700, 800, 1000, 1200
1600 800, 1000, 1200, 1600
2000 1000, 1200, 1600, 2000
2500 1600, 2000, 2500
3200 1600, 2000, 2500, 3000, 3200
4000 2000, 2500, 3000, 3200, 4000
5000 2500, 3000, 3200, 4000, 5000

435
 Cách điều chỉnh các đường đặc tính

a. Điều chỉnh đặc tính rơle nhiệt: đoạn (1) và (2) của đường đặc
tính của bộ nhả điện tử (Hình 8.20):
* Điều chỉnh dòng điện giới hạn bằng núm (1), (Hình 8.20)
** Điều chỉnh thời gian trễ dài bằng núm (2), (Hình 8.20)
b. Điều chỉnh đƣờng đặc tính của bộ nhả điện tử:
Các đoạn (3), (4), (5), (6), (7)) của Hình 8.18 và Hình 8.19 có thể
xem trong tài liệu của các hãng sản xuất như: Siemens, ABB,
Schneider,..
5. Thông số kỹ thuật
5.1. Các thông số kỹ thuật chính của CB là
 Điện áp định mức Un (Ui: Rated insulation voltage; Ue: Rated
operational voltage)
 Dòng điện định mức In (Rated uninterupted current)
 Phạm vi điều chỉnh mức dòng điện nhả đối với bảo vệ quá tải (Ir
hoặc Irth) và đối với bảo vệ ngắn mạch (Im)
 Khả năng cắt định mức dòng điện ngắn mạch (Icu, Ics đối với
CB công nghiệp; Icn đối với CB gia dụng).
 Dòng bền nhiệt động Icw, dòng bền điện động Icm

436
 Điện áp định mức (Un)
Là điện áp làm việc theo thiết kế của CB trong điều kiện bình
thường (không có sự cố).
Những giá trị khác của điện áp đôi khi cũng được chỉ định đối với
CB, tùy thuộc vào các điều kiện sự cố. Thí dụ: Uimp: Rated impulse
withstand voltage (điện áp xung) Ui: Rated insulation voltage (điện áp
cách điện). Hay các mức khả năng cắt thiết kế Icu, vận hành an toàn Ics
tương ứng cấp điện áp CB được sử dụng.
Dòng điện định mức (In)
In (Rated uninterupted current) Là dòng điện lớn nhất mà CB có
thể làm việc dài hạn liên tục trong môi trường có nhiệt độ theo quy định
của nhà sản xuất mà tăng nhiệt của những phần tử dẫn điện không vượt
quá giới hạn cho phép; các loại rơ-le bảo vệ quá dòng được chọn với CB
khớp với dòng điện định mức của CB.
Ví dụ: Cho một CB có dòng điện định mức In = 125A với nhiệt độ
môi trường bằng 40oC và rơ-le bảo vệ quá dòng được chỉnh định phù hợp
với 125A. Khi CB này dùng trong môi trường có nhiệt độ cao hơn (ví dụ:
50oC hoặc 60oC) Ta thấy CB có thể dùng nhưng phải giảm giá trị dòng
điện định mức tương ứng với nhiệt độ môi trường: Ví dụ ở nhiệt độ môi
trường 50oC thì In = 117A hoặc 60oC thì In = 109A. Để bảo đảm tăng
nhiệt của các phần tử dẫn điện không vượt qua mức cho phép, phải đồng
thời điều chỉnh đặc tính ampe giây của rơ-le bảo vệ quá tải phù hợp với
117A hoặc 109A.
CB với bộ nhả điện tử có thể chịu đựng nhiệt độ môi trường cao,
60 C thậm chí 70oC, tất nhiên với dòng điện định mức được giảm tương
o

ứng. Việc điều chỉnh đường đặc tính được thực hiện một cách tiện nghi
như đã mô tả ở phần trên.
Đặt dòng điện nhả của rơle bảo vệ quá tải (Irth hoặc Ir)
Ir hoặc Irth là dòng điện giới
hạn mà nếu dòng điện có giá trị lớn
hơn thì CB sẽ tự động cắt mạch. Ir
hoặc Irth cũng là dòng điện lớn nhất
mà CB có thể dẫn mà rơle không
nhả. Giá trị của Ir hoặc Irth phải lớn
hơn dòng điện phụ tải lớn nhất IB
nhưng phải nhỏ hơn dòng điện cho
phép lớn nhất của mạch điện IZ. Hình 8.21

437
 Dòng điện nhả của rơle nhiệt có thể điều chỉnh từ 0,7.In đến 1,0.In,
nhưng đối với bộ nhả điện tử thì có thể điều chỉnh trong phạm vi rộng
hơn, cụ thể là từ 0,4.In đến 1,0.In.
Ghi chú:
Đối với CB có rơ-le nhiệt không điều chỉnh được thì Ir = In. Ví dụ
đối với CB 20A với ký hiệu C60N 20 thì Ir = In = 20A.
Ví dụ: (xem Hình 8.21)
Cho một CB với ký hiệu NS630N, dòng điện khung của CB bằng
630A, được lắp bộ nhả quá tải ký hiệu STR23SE, dòng định mức của bộ
nhả In = 400A, phạm vi điều chỉnh từ 0,4.In đến 1,0.In, dòng điện đặt
của bộ nhả Ir = 0,9.In = 360A.
Đặt dòng điện nhả của rơle bảo vệ ngắn mạch (Im)
Rơ-le bảo vệ ngắn mạch (nhả tức thời hoặc có thời gian trễ rất nhỏ)
dùng để điều khiển CB cắt mạch khi xuất hiện dòng điện ngắn mạch. Giá
trị ngưỡng của Im được xác định theo:
□ Tiêu chuẩn đối với CB gia dụng: tiêu chuẩn IEC 60898.
□ Chỉ dẫn của nhà sản xuất đối với CB công nghiệp: phù hợp với
tiêu chuẩn IEC 60947-2. Đối với CB công nghiệp, có nhiều loại bộ nhả
tạo điều kiện cho người sử dụng có thể chọn lựa phù hợp với yêu cầu của
phụ tải.
Ngưỡng đặt giá trị của Im có thể tìm thấy trong bảng ghi những
phạm vi của dòng điện nhả của rơ-le bảo vệ quá tải và rơ-le bảo vệ ngắn
mạch sau:
Loại Loại rơ-le Bảo vệ
Bảo vệ ngắn mạch
CB bảo vệ quá tải
Giá trị đặt Giá trị đặt Giá trị đặt
nhỏ tiêu chuẩn lớn
CB gia dụng
Từ - Nhiệt Ir = In Loại B Loại C Loại D
IEC 60698
3In ≤ Im < 5In ≤ Im < 10In ≤ Im
5In 10In < 20In (1)
Giá trị đặt Giá trị đặt
nhỏ Giá trị đặt lớn
Loại B hoặc tiêu chuẩn Loại D
CB công nghiệp Ir = In
Từ - Nhiệt Z Loại C hoặc K
theo môdun (2) Cố định
3.2In ≤ cố 7In ≤ cố 10In ≤ cố
định < 4.8In định < 10In định <
14In

438
 Ir = In cố
Cố định Im = 7 đến 10In
định
CB công nghiệp Có thể
(2) Từ - Nhiệt Có thể điều chỉnh:
IEC 60947-2 điều chỉnh
Giá trị đặt nhỏ: 2 đến 5In
0.7In ≤ Ir
< In Giá trị đặt tiêu chuẩn: 5 đến 10In

Thời gian Thời gian trễ ngắn, có thể điều chỉnh

trễ dài 1.5Ir ≤ Im < 10Ir
Điện tử
0.4In ≤ Ir Tức thời (1), cố định
< In I = 12 đến 15In

(1) 20In theo IEC 60898, giá trị này quá lớn, phi thực tế. Hầu hết
các nhà sản xuất ở Châu Âu chọn từ 10 đến 14In.
(2) Các tiêu chuẩn IEC không quy định các giá trị của Im đối với
CB dùng trong công nghiệp

Hình 8.22a Các đường đặc tính của MCB theo IEC/EN 60947-2
tùy thuộc vào cơ cấu rơle nhiệt và bảo vệ bằng từ nhiệt
Tác động nhả bảo vệ của các đường đặc tính MCB theo IEC 60947-2

439
Tác động nhả bảo vệ của các đường đặc tính MCB theo IEC/EN 60898

Loại Dòng Dòng nhả nhiệt Dòng nhả từ

B 10 ÷ 125A (1.05 ÷ 1.3).In 4.In
C 10 ÷ 125A (1.05 ÷ 1.3).In 8.In
D 10 ÷ 125A (1.05 ÷ 1.3).In 13.In
K 10 ÷ 125A (1.05 ÷ 1.2).In 13.In
KM 20 ÷ 63A 13.In
UCB 10 ÷ 125A (1.05 ÷ 1.3).In 6.In
UCK 10 ÷ 125A (1.05 ÷ 1.2).In 11.In

440
Hình 8.22b Các đường đặc tính của MCB loại B, C, D, K, UCB, UCK
tùy thuộc vào cơ cấu rơ-le nhiệt và bảo vệ bằng từ - nhiệt

Hình 8.23 Đặc tính ampe giây

của CB bảo vệ bằng từ - nhiệt Hình 8.24 Đặc tính ampe giây của CB
có bộ nhả điện tử

441
 Hình 8.23 trình bày đặc tính ampe giây của CB với loại rơ-le bảo
vệ bằng từ-nhiệt, Hình 8.24 trình bày đặc tính ampe giây của CB có bộ
nhả điện tử. Những mũi tên  chỉ khả năng điều chỉnh của đặc tính
ampe giây như đã giới thiệu trong phần “Nguyên lý làm việc của bộ nhả
điện tử”.
Các ký hiệu trên hai Hình 8.23. và Hình 8.24:
Ir: dòng điện đặt của rơ-le bảo vệ quá tải (bằng rơ-le nhiệt hoặc rơ-
le có thời gian trễ dài)
Im: dòng điện đặt của rơ-le bảo vệ ngắn mạch (bằng rơ-le điện từ
hoặc rơ-le có thời gian trễ ngắn)
I: dòng điện đặt tác động tức thời của rơ-le bảo vệ ngắn mạch
PdC: khả năng cắt
Khả năng cắt định mức dòng ngắn mạch (Icu hoặc Icn)
Khả năng cắt định mức dòng ngắn mạch (hoặc ngắn gọn: Khả năng
cắt) của CB là dòng ngắn mạch lớn nhất (dòng ngắn mạch giả định) mà
CB có thể cắt được và CB vẫn có khả năng tiếp tục làm việc bình thường
sau khi cắt.
Giá trị của dòng điện cắt là giá trị hiệu dụng của thành phần xoay
chiều của dòng điện sự cố, có nghĩa rằng: thành phần một chiều quá độ
(luôn luôn xuất hiện trong những trường hợp xấu nhất của ngắn mạch)
được giả thiết bằng không. Giá trị của Icu (đối với CB công nghiệp) và
của Icn (đối với CB gia dụng) thường được cho bằng kA giá trị hiệu
dụng.
Dòng điện ngắn mạch trong tất cả các hệ thống điện có liên quan
đến hệ số công suất cosφ. Nói chung, dòng điện ngắn mạch càng lớn, thì
cosφ càng nhỏ. Ví dụ, ngắn mạch ở gần máy phát điện, hoặc máy biến áp
thì công suất lớn. Bảng 8.1 dưới đây cho giá trị tiêu chuẩn của cosφ theo
IEC 60947-2 thích ứng với giá trị của Icu đối với CB công nghiệp.
Bảng 8.1 Giá trị của cosφ thích ứng với giá trị của Icu (IEC 60947-2)
Icu cosφ
6kA < Icu ≤ 10kA 0.5
10kA < Icu ≤ 20kA 0.3
20kA < Icu ≤ 50kA 0.25
50kA < Icu 0.2

442
5.2. Các thông số khác của CB
Các thông số khác của CB ít quan trọng hơn, tuy nhiên cũng cần
thiết sau khi đã chọn CB. Đó là: điện áp cách điện định mức (Ui), điện áp
thử xung sét (Uimp). Dòng bền nhiệt động (Icw): là dòng điện chịu được
trong thời gian ngắn kèm theo giá trị thời gian tương quan. Dòng bền
điện động hay khả năng đóng (Icm). Khả năng cắt ngắn mạch trong vận
hành thực tế (Ics) là khả năng giới hạn dòng sự cố.
Điện áp cách điện định mức (Ui)
Là giá trị của điện áp để tham chiếu khi xác định điện áp thử cách
điện (thông thường là lớn hơn 2Ui) và khoảng cách rò điện.
Điện áp làm việc định mức lớn nhất không bao giờ được lớn hơn
điện áp cách điện định mức: Un ≤ Ui.
Điện áp thử xung sét (Uimp)
Đó là điện áp thử cách điện, cho bằng kV, giá trị đỉnh, với dạng
sóng và cực tính theo quy định, mà CB có thể chịu đựng được, không bị
hư hỏng.
Thông thường, đối với CB công nghiệp Uimp = 8kV và đối với CB
gia dụng Uimp = 6kV.
Dòng bền nhiệt động (Icw) (Dòng điện chịu đựng được trong thời
gian ngắn tương ứng)
Theo IEC 60947-2, CB công nghiệp được chia làm hai hạng: hạng
A và hạng B.
■ CB hạng A: Những
CB thuộc hạng A có bộ nhả
điện từ với dòng điện đặt Im,
cắt tức thời dòng ngắn mạch.
Các CB hạng A thường được
chế tạo với vỏ hộp đúc
(MCCB). Đặc tính ampe giây
được trình bày trên Hình 8.25.
■ CB thuộc hạng B: ở những CB thuộc hạng B, bộ nhả cắt ngắn
mạch với thời gian trễ ngắn và dòng sự cố nhỏ hơn dòng Icw, gọi là dòng
điện chịu được trong thời gian ngắn, là dòng ngắn mạch lớn nhất mà CB
có thể chịu được trong thời gian ngắn (do nhà sản xuất quy định), về
phương diện nhiệt động cũng như điện động, không bị hư hỏng. Đặc tính
ampe giây của CB hạng B được trình bày trên Hình 8.26.

443
 CB hạng B thường được chế tạo với dạng hở, dòng điện lớn, hoặc
có hộp đúc, cắt mạch ở chế độ khắc nghiệt.
Khả năng đóng định mức (Icm)
Icm là dòng điện với giá trị tức thời lớn nhất mà CB có thể đóng ở
điện áp định mức trong những điều kiện đã được quy định (ứng với lực
điện động xung kích lớn nhất mà CB có thể đóng dòng điện thành công).
Trong hệ thống xoay chiều, giá trị đỉnh tức thời này có quan hệ với Icu
bằng hệ số k, hệ số này phụ thuộc vào hệ số công suất (cosφ). Bảng 8.2
trình bày mối quan hệ giữa Icu, cosφ và hệ số k.
Bảng 8.2 Quan hệ giữa khả năng cắt (Icu) và khả năng đóng (Icm), với
tham số là cosφ theo IEC 60947-2
Icu cosφ Icm = k.Icu
6kA < Icu ≤ 10kA 0.5 1.7 × Icu
10kA < Icu ≤ 20kA 0.3 2 × Icu
20kA < Icu ≤ 50kA 0.25 2.1 × Icu
50kA ≤ Icu 0.2 2.2 × Icu
Ví dụ: một CB có khả năng cắt định mức Icu = 100kA. Khi đóng
mạch trong điều kiện có sự cố với cos sự cố = 0,2, giá trị đỉnh của Icm
(khả năng đóng thành công) có giá trị bằng 100 × 2,2 = 220kA.
Khả năng cắt ngắn mạch trong vận hành thực tế (Ics)
Khả năng cắt định mức (Icu) hoặc (Icn) là dòng sự cố lớn nhất mà
CB có thể cắt được mà không bị hư hỏng. Giá trị này chỉ được áp dụng
cho chuỗi hai chu trình cắt, đóng liên tiếp và sau đó CB không được sử
dụng với dòng này nữa. Dòng điện lớn như vậy xuất hiện trong hệ thống
với xác suất vô cùng nhỏ, điều quan trọng là những dòng điện lớn như
vậy phải được cắt trong những điều kiện xác định theo tiêu chuẩn sao cho
CB có thể đóng mạch trở lại ngay sau khi sự cố đã được khắc phục. Mặt
khác, trong điều kiện bình thường vận hành dòng sự cố có giá trị nhỏ hơn
nhiều so với Icu của CB. Vì những lý do đã nêu, một thông số khác an
toàn trong điều kiện làm việc vận hành bình thường được xác định thêm
là Ics và nó được tính bằng phần trăm của Icu, cụ thể là: 25, 50, 75,
100%, đối với CB công nghiệp. Giá trị này cho phép CB cắt, đóng mạch
nhiều lần với sự cố liên tiếp mà vẫn an toàn vận hành.
Khả năng hạn chế dòng sự cố
Khả năng hạn chế dòng sự cố là khả năng mà CB để cho dòng sự
cố giả định lớn nhất không tăng lên đến giá trị đỉnh mà bị cắt ở một giá
444
trị nhỏ hơn, như thấy trên Hình 8.27. Nhà sản xuất CB sẽ cho biết khả
năng hạn chế dòng sự cố bằng những đường cong, như thấy trên Hình
8.28.

□ Trên Hình 8.28 (a) đường cong biểu thị giá trị đỉnh đã bị hạn chế
trong hàm của giá trị hiệu dụng của thành phần xoay chiều của dòng sự
cố giả định (dòng sự cố “giả định” là dòng sự cố chảy qua CB không có
khả năng hạn chế dòng sự cố).
□ Dòng sự cố bị hạn chế làm giảm rất nhiều ứng suất nhiệt (I2t). Điều
này được mô tả bằng đường cong trên Hình 8.28 (b) giá trị I2t được cho
trong hàm của giá trị hiệu dụng của thành phần AC của dòng sự cố giả định.
Lợi ích của sự hạn chế dòng sự cố
Việc sử dụng CB có khả năng hạn chế dòng sự cố (sau đây viết
ngắn gọn là “CB hạn chế dòng”) mang lại nhiều lợi ích, đó là:
■ CB hạn chế dòng làm giảm rất nhiều những tác hại của dòng
ngắn mạch, nhờ đó hệ thống điện được bảo dưỡng tốt hơn.
■ Những ảnh hưởng về nhiệt được làm giảm: sự phát nóng của các
phần tử dẫn điện (kể cả cách điện của chúng) được giảm rất đáng kể, tuổi
thọ của dây cáp dẫn điện được tăng lên.
■ Những ảnh hưởng về cơ học được làm giảm: lực điện động giảm,
nguy cơ bị biến dạng hoặc bị phá vỡ do lực điện động sẽ giảm, tiếp điểm
không bị hàn dính, v.v…
■ Những ảnh hưởng giao thoa điện từ sẽ giảm đối với thiết bị đo
lường và mạch đo lường, hệ thống thông tin liên lạc, v.v…
CB hạn chế dòng sẽ góp phần cải thiện sự khai thác của:
 Dây cáp và dây dẫn điện
 Hệ thống hộp cáp tiền chế

445
  Máy cắt, nhờ làm chậm sự hóa già của cách điện
Ví dụ: Dòng điện ngắn mạch giả định trong một hệ thống điện
được tính bằng 150kA giá trị hiệu dụng. Một CB có khả năng hạn chế
dòng làm giảm giá trị đỉnh xuống mức nhỏ hơn 10% của giá trị đỉnh của
dòng giả định. Hỏi: giá trị của I2t sẽ giảm xuống mức bao nhiêu?
ĐS: nhỏ hơn 1% của giá trị I2t của dòng sự cố giả định.
6. Điều kiện lựa chọn
Khi lựa chọn CB, phải xét đến các yếu tố sau đây:
- Tính chất điện của hệ thống mà CB sẽ được lắp đặt
- Nhiệt độ môi trường và những điều kiện khí hậu khác
- Những yêu cầu đối với việc đóng và cắt dòng ngắn mạch
- Những quy tắc về vận hành: Có hay không nhu cầu điều khiển từ
xa, bộ nhả của các CB làm việc tách bạch rõ ràng, có chọn lọc
- Những quy tắc về lắp đặt, đặc biệt cho sự bảo vệ con người
- Đặc tính của phụ tải, như là: động cơ điện, đèn chiếu sáng huỳnh
quang, biến áp cách ly,...
Lựa chọn CB theo các thông số chính là: điện áp định mức, dòng
điện định mức, khả năng cắt định mức và khả năng cắt có chọn lọc.
Sau đây, chúng ta xét điều kiện lựa chọn các thông số này.
6.1. Chọn điện áp định mức (Un)
Điều kiện lựa chọn điện áp định mức của CB (Un) là: điện áp định
mức của CB phải bằng hoặc lớn hơn điện áp định mức của lưới điện
(UnLĐ):
Un ≥ UnLĐ
6.2. Chọn dòng điện định mức, chú ý đến nhiệt độ môi trƣờng
Điều kiện lựa chọn dòng điện định mức của CB (In) là: dòng điện định
mức của CB phải lớn hơn hoặc bằng dòng điện tính toán của phụ tải (Itt):
In ≥ Itt
Khi chọn dòng điện định mức của CB, phải chú ý điến nhiệt độ môi
trường nơi đặt CB.
Dòng điện định mức của CB do nhà sản xuất tính toán, chế tạo và
thử nghiệm CB ở một nhiệt độ môi trường gọi là nhiệt độ tham chiếu,
thông thường là:
446
 ■ 30oC đối với CB gia dụng
■ 40oC đối với CB công nghiệp.
Khả năng làm việc của CB ở những nhiệt độ môi trường khác nhau
phụ thuộc chủ yếu vào công nghệ của bộ nhả.
Đối với những bộ nhả từ-nhiệt không đƣợc bù:
CB với bộ nhả từ-nhiệt không được bù có đặc tính ampe giây phụ
thuộc vào nhiệt độ môi trường. Nếu CB được lắp đặt trong hộp, hoặc ở vị
trí nóng (ví dụ như phòng có nồi hơi, …), dòng điện cần thiết để làm nhả
CB phải được giảm nhiều. Nếu nhiệt độ môi trường lớn hơn nhiệt độ đã
xác định đối với CB, thì phải giảm dòng điện định mức của CB. Nhà máy
sản xuất CB sẽ cung cấp cho khách hàng bảng chỉ dẫn chọn hệ số giảm
cho dòng điện, ví dụ bảng 8.3 dưới đây:
Bảng 8.3 Dòng điện làm việc cho phép đối với CB ký hiệu NS250N/H/L
ở nhiệt độ môi trường lớn hơn nhiệt độ tham chiếu là 400C

Ví dụ: CB ký hiệu NS250N/H/L TM160D có dòng định mức ở

nhiệt độ tham chiếu 40oC là 160A. Khi nhiệt độ môi trường cao hơn 40oC
như: 45, 50, 55, 60oC, thì dòng định mức đã được giảm sẽ là: 156A,
152A, 147A, 144A; hệ số giảm bằng: 0,975; 0,95; 0,92; 0,9.
Trong trường hợp phải lắp đặt các CB sát cạnh nhau trong một hộp,
thì phải giảm dòng điện định mức của CB với hệ số 0,8.
Ví dụ: Hãy chọn CB (đã cho trong bảng 8.3) để có thể mang dòng
tải lớn nhất bằng 160A, các CB đặt bên cạnh nhau trong một hộp kín,
nhiệt độ môi trường bên trong hộp bằng 50oC.
a) Nếu chọn CB có ký hiệu NS250N, hoặc NS250H, hoặc NS250L
(do Siemens sản xuất), với bộ nhả điện từ TM160D có dòng định mức
160A ở nhiệt độ tham chiếu 40oC, thì trong nhiệt độ môi trường 50oC
phải giảm dòng điện xuống bằng 152A (bảng 8.3), và do đặt các CB ở
trong hộp kín và sát cạnh nhau, nên phải giảm thêm với hệ số 0,8, tức là
152 × 0,8 = 121,6A < 160A.
b) Phải chọn CB có dòng định mức lớn hơn, đó là TM250D. Dòng
định mức ở nhiệt độ tham chiếu In = 250A, nhưng ở 50oC là 238A, và vì
lắp đặt trong hộp kín và sát cạnh nhau, nên khả năng mang tải của CB sẽ
là: 238 × 0,8 = 190,4A > 160A  Vậy chọn TM250D.
447
 Đối với bộ nhả từ-nhiệt đã đƣợc bù
Những bộ nhả này có một tấm lưỡng kim bù nhiệt, cho phép có thể
điều chỉnh dòng Ir hoặc Irth trong một phạm vi ấn định, không cần chú ý
đến nhiệt độ môi trường. CB hạ áp có dòng định mức ≤ 630A đều có tấm
bù nhiệt trong phạm vi -5oC đến +40oC.
Đối với bộ nhả điện tử
Bộ nhả điện tử có độ ổn định cao đối với sự thay đổi của nhiệt độ
môi trường. Tuy nhiên, các CB có bộ nhả điện tử cũng chỉ có khả năng
làm việc hạn chế trong môi trường có nhiệt độ quá cao. Do đó nhà sản
xuất CB vẫn cung cấp bảng chỉ dẫn việc xác định dòng điện nhả cho
phép lớn nhất tương ứng với nhiệt độ môi trường.
Nhiệt độ (oC) 40 45 50 55 60
Dòng định mức In (A) 2000 2000 2000 1980 1890
Dòng nhả tối đa Ir 1 1 1 0,99 0,99

Ví dụ:
CB ký hiệu NW20 có
dòng định mức 2000A ở nhiệt
độ tham chiếu 40oC, ổn định
cho đến 50oC, trên nhiệt độ đó
mới phải giảm:
Trên Hình 8.29: là đồ
thị cho thấy giá trị của dòng
điện theo nhiệt độ.

Hình 8.29 Đồ thị giảm dòng định mức

của CB NW20 theo nhiệt độ
6.3. Chọn CB theo khả năng cắt định mức của CB (Icu hoặc Icn)
Điều kiện lựa chọn là: khả năng cắt định mức của CB (hoặc của CB
và những thiết bị liên kết với CB) phải lớn hơn hoặc bằng với dòng điện
ngắn mạch giả định (IN) đã được tính ở điểm đặt CB:
Icu ≥ IN
Một điều kiện khác cần phải được thỏa mãn là: nếu ở phía thượng
nguồn của CB còn có một thiết bị đóng cắt khác (cầu chì, hoặc CB, hoặc
CB có khả năng hạn chế dòng), thì năng lượng chảy qua thiết bị thượng
448
nguồn không được vượt quá năng lượng mà CB hạ nguồn, kể cả dây dẫn,
dây cáp điện có thể chịu được mà không hề bị hư hỏng gì.
CB được chọn để bảo vệ: máy biến áp, động cơ điện và các thiết bị
khác.
CB bảo vệ máy biến áp
Dòng điện ngắn mạch ở đầu cực ra phía hạ áp của máy biến áp ba
pha được tính bằng (giả thiết rằng công suất ngắn mạch của hệ thống
điện là vô cùng lớn):
100 I nba
I Nba   A
unm %
Ở đó: Inba: dòng điện định mức của máy biến áp (phía hạ áp) (A)
INba: dòng điện ngắn mạch của máy biến áp (A)
unm: điện áp ngắn mạch của biến áp, (%)
Điều kiện chọn CB là:
In ≥ Inba
Icu ≥ INba
Ví dụ: Một máy biến áp ba pha, 250kVA,
20kV/400V, có dòng định mức và dòng ngắn mạch
bằng: Inba = 360A, INba = 8,9kA.
CB được chọn có ký hiệu Compact NS400N (do
Schneider Electric chế tạo) được chọn đặt ở phía hạ áp
của biến áp, dòng định mức của CB In = 400A và khả
năng cắt Icu = 45kA.
Ghi chú: Khi đóng máy biến áp, xuất hiện dòng điện xung. Điều
kiện chọn CB là dòng xung này không làm cho móc bảo vệ của CB bị tác
động và mở CB. Trong phần BÀI TẬP sẽ có bài chọn CB bảo vệ máy
biến áp, ở đó chúng ta sẽ làm rõ điều kiện này.
Chọn CB cho máy biến áp làm việc song song
Chọn khả năng cắt của mỗi CB đặt ở đầu cực ra của mỗi máy biến
áp: Khả năng cắt của mỗi CB phải lớn hơn dòng điện ngắn mạch của mỗi
biến áp (có công suất bằng nhau) nhân với tổng số máy biến áp trừ một.
Icu ≥ INba × (n-1) (kA);
Với n: là số máy biến áp làm việc song song.

449
 Điều này được giải thích bằng
sơ đồ mạch trên Hình 8.30. Ba máy
biến áp ký hiệu Tr1, Tr2, Tr3 làm
việc song song, chúng có công suất
bằng nhau (thông thường số máy
biến áp làm việc song song là từ 2
đến 3 máy). Các CB đặt ở cực ra
phía hạ áp (LV) ký hiệu lần lượt là
CBM1, CBM2 và CBM3. Các CB
đặt ở dưới thanh cái ký hiệu là
CBP. Hình 8.30 Chọn CB cho máy biến
áp làm việc song song
Sau đây, lần lượt chúng ta xác định khả năng cắt của CBM và CBP.
a. Khả năng cắt của mỗi CBM
Trong trường hợp có ngắn mạch tại điểm (1) ở đầu cực ra LV của
máy biến áp Tr1 và ở trước cực vào của CBM1. Hai dòng ngắn mạch của
Tr2 và Tr3, ký hiệu là IN2 và IN3 cùng chạy qua CBM1 đến điểm ngắn
mạch (1). Rõ ràng là CBM1 phải có khả năng cắt dòng ngắn mạch có giá
trị bằng (IN2+IN3). Vậy điều kiện chọn khả năng cắt của CBM1 là:
Icu ≥ IN2+IN3
Tổng quát: điều kiện chọn khả năng cắt của mỗi CBM là:
Icu ≥ IN × (3-1) (kA); IN = IN2 = IN3 = INi
Nhưng trong trường hợp có ngắn mạch tại một trong ba điểm B1
hoặc B2 hoặc B3 trên thanh cái hạ áp, thì mỗi CBM chỉ phải cắt dòng
ngắn mạch của 1 biến áp.
b. Chọn khả năng cắt của mỗi CBP
Trong trường hợp có ngắn mạch (2) tại điểm E thì dòng ngắn mạch
(IN1+IN2+IN3) chảy đến điểm E, chảy qua CBP. Vậy điều kiện chọn khả
năng cắt của mỗi CBP là:
Icu ≥ (IN1+IN2+IN3) (kA)
Hoặc: Icu ≥ IN × n = IN × 3 (kA)

450
 Chú ý: Dòng định mức
In của mỗi CBM được chọn
bằng hoặc lớn hơn dòng định
mức của một máy biến áp mà
ở phía hạ áp của biến áp CBM
đó được đặt. Chọn dòng định
mức của mỗi CBP thì phải
chọn trên cơ sở dòng phụ tải ở
dưới mỗi một CBP.
Hình 8.31
Ví dụ: Ba máy biến áp làm việc song song, công suất của mỗi máy
biến áp 630kVA, tỷ số biến áp 20kV/400V, điện áp ngắn mạch unm = 4%.
Ở đầu cực ra phía hạ áp đặt một CBM, đánh số lần lượt CBM1, CBM2
và CBM3. Các cực ra của các CBM mắc vào thanh cái. Dưới thanh cái
có ba nhánh phụ tải, dòng điện phụ tải 63A, 400A và 800A. Bảo vệ các
nhánh phụ tải có ba CBP, lần lượt ký hiệu CBP1, CBP2 và CBP3. Sơ đồ
mạch có thể thấy trên Hình 8.31. Hãy chọn dòng định mức và khả năng
cắt của của mỗi CBM và CBP.
Giải:
a) Chọn CBM:
* Điện áp định mức: Un = 400V
* Dòng định mức: In ≥ Inba
630000
Inba =  909 A
3.400
Vậy chọn: In = 1000A
* Khả năng cắt: Icu ≥ INba × 2
Inba 909
I Nba    22725 A
unm % 0,04
Icu ≥ 22,725kA × 2 = 45,450kA
b) Chọn CBP:
* Dòng định mức:
InCBP1 = 63A; InCBP2 = 400A; InCBP3 = 800A
* Khả năng cắt:
IcuCBP1 = IcuCBP2 = IcuCBP3 = Icu ≥ INba × 3 = 22,725kA × 3 = 68kA
451
 Ghi chú: Trong trường hợp khả năng cắt của CBP1 với dòng định
mức 63A nhỏ hơn 68kA, thì có thể chọn CBP1 theo một trong hai cách
sau:
1) Chọn CBP1 với dòng định mức lớn hơn, ví dụ 160A.
2) Chọn CBP1 loại có khả năng hạn chế dòng. Ở đây, vì yêu cầu
khả năng cắt của mỗi CBP lớn hơn 68kA, mà khả năng cắt của
CB thường là 50kA, do vậy phương án chung là chọn loại CB có
khả năng hạn chế dòng cho cả ba CBP.
Các hãng chế tạo CB như: Schneider Electric, ABB, đều cung cấp
cho khách hàng bảng hướng dẫn chọn CBM và CBP, tạo thuận lợi cho
khách hàng.
Bảng 8.4 Khả năng cắt tối thiểu của CBM và CBP (Schneider Electric)

Ví dụ:
Ba máy biến áp 800kVA 20kV/400V làm việc song song (trong
bảng 8.4 đánh dấu bằng ô chữ nhật nét đậm). Dòng định mức của mỗi
máy biến áp Inba= 1126A, dòng định mức của mỗi CBM In = 1250A.
Khả năng cắt tối thiểu phải có của mỗi CBM Icu = 38kA (bằng hai
lần dòng ngắn mạch của mỗi máy biến áp). Ví dụ chọn CB do Schneider
Electric sản xuất ký hiệu Compact NS1250N, khả năng cắt Icu = 50kA >
38kA.
Khả năng cắt tối thiểu phải có của mỗi CBP IcuCBP = 56kA (bằng
ba lần dòng ngắn mạch của một máy biến áp).

452
 Giả thiết dưới
thanh cái chung của ba
biến áp có ba nhánh
phụ tải 400 A, 250 A
và 100 A. Ví dụ chọn
CB của hãng Schneider
Electric ký hiệu
NS400L, NS250L và
NS100L, khả năng cắt
Icu = 150kA > 56kA.
Trong bảng 8.4 chỉ ghi
một trong ba CB này,
đó là NS250L ở cột
cuối cùng của bảng. Hình 8.32 Đặc tính hạn chế dòng của CB ký
hiệu NS... (Schneider Electric)
Cả ba CB này có khả năng hạn chế dòng như trình bày trên Hình 8.32
Dòng điện ngắn mạch phải cắt là 56kA, quy tròn là 60kA, giá trị
đỉnh tương ứng không bị hạn chế bằng 153kA. CB ký hiệu NS100 hạn
chế dòng ở giá trị đỉnh 19kA, và CB ký hiệu NS400 hạn chế dòng ở giá
trị đỉnh ~33kA.
Như vậy, ba CB đã chọn đều có thể cắt dòng ngắn mạch bằng ba
lần dòng ngắn mạch định mức của một máy biến áp.
6.4. Điều kiện phối hợp có chọn lọc
6.4.1. Khái niệm về sự phối hợp có chọn lọc

Chúng ta dùng sơ đồ mạng trên Hình 8.33 để giải thích sự phối hợp
không chọn lọc (a) và sự phối hợp có chọn lọc (b) giữa CB ở thượng
nguồn (CBM) và CB ở hạ nguồn (CBP). Trên sơ đồ có thể thấy một CB
453
ở thượng nguồn (CBM) mắc vào thanh cái, dưới thanh cái có bốn nhánh
phụ tải đánh số 1, 2, 3, và 4. Mỗi nhánh phụ tải được một CB hạ nguồn
(CBP) bảo vệ.
Giả thiết xảy ra sự cố ngắn mạch ở nhánh phụ tải số 3.
a) Đáng lẽ chỉ có CBP ở nhánh 3 cắt mạch, nhưng, như sơ đồ trên
Hình 8.33a mô tả, CBM ở thượng nguồn cũng cắt mạch, làm cho các
nhánh phụ tải 1, 2 và 4 không bị sự cố đều bị mất điện không cần thiết.
Đây là trường hợp phối hợp KHÔNG chọn lọc giữa CB thượng nguồn và
CB hạ nguồn, hoặc cũng có thể nói rằng KHÔNG có sự phối hợp giữa
CB thượng nguồn và CB hạ nguồn.
b) Trong trường hợp chỉ có CBP ở nhánh 3 có sự cố cắt mạch, còn
CB thượng nguồn (CBM) không cắt mạch, và các CB hạ nguồn khác ở
các nhánh không bị sự cố đều cũng không cắt mạch, như mô tả trên Hình
8.33b, thì đó là trường hợp phối hợp có chọn lọc. Nói một cách tổng quát
là: chỉ có CB thượng nguồn gần nhất với điểm sự cố cắt mạch, còn những
CB thượng nguồn khác thì không cắt mạch, vẫn làm việc bình thường.
(“thượng nguồn” ở đây được hiểu là ở phía nguồn đối với điểm sự cố)
Sự phối hợp chọn lọc được phân biệt ra hai cách: chọn lọc toàn
phần và chọn lọc bộ phận.
Chọn lọc toàn phần: Cho hai CB mắc nối tiếp, và sự cố xảy ra ở
dưới CB hạ nguồn, chỉ có CB hạ nguồn cắt mạch và không làm cho CB
khác cắt mạch.
Chọn lọc bộ phận: Cho hai CB mắc nối tiếp, và sự cố xảy ra ở dưới
CB hạ nguồn, CB hạ nguồn cắt mạch đến một giới hạn của dòng sự cố;
giá trị giới hạn này gọi là dòng giới hạn chọn lọc, ký hiệu Is.
6.4.2. Kỹ thuật ghép tầng
Định nghĩa kỹ thuật ghép tầng
Một CB hạn chế dòng đặt ở thượng nguồn cho phép sử dụng những
CB hạ nguồn và những phần tử khác ở hạ nguồn với khả năng cắt cũng
như khả năng chịu nhiệt động và điện động có giá trị thấp hơn nhiều lần
so với giá trị cần phải có nếu dùng CB thượng nguồn không phải là loại
hạn chế dòng. Kích thước và công suất của các thiết bị hạ nguồn được
giảm, khả năng cắt của nó được tăng cường; điều này làm giảm giá
thành lắp đặt và công việc lắp đặt cũng được đơn giản.
Điều kiện sử dụng kỹ thuật ghép tầng
Cho phép sử dụng kỹ thuật ghép tầng với điều kiện tích phân Joule
của CB hạn chế dòng ở thượng nguồn phải nhỏ hơn tích phân Joule mà
454
tất cả CB hạ nguồn và những thiết bị hạ nguồn khác có thể chịu đựng mà
không bị hư hỏng.
Làm thế nào để xác định điều kiện này có được thỏa mãn không?
Chỉ bằng thực nghiệm trong phòng thí nghiệm mới có thể xác định được.
Việc thực nghiệm do nhà máy sản xuất tiến hành và cung cấp thông tin
cho khách hàng.
Ví dụ:
CB thượng nguồn (A) ký hiệu
NSX250L (loại hạn chế dòng do hãng
Schneider Electric chế tạo), dòng định mức
In1 = 220 A, khả năng cắt Icu1 = 130 kA,
dòng điện ngắn mạch giả định IN1 = 80 kA.

CB hạ nguồn (B) ký hiệu NSX100B (loại hạn chế dòng do

Schneider Electric chế tạo), dòng định mức In2 = 63 A, khả năng cắt
Icu2 = 20 kA, dòng điện ngắn mạch giả định IN2 = 40 kA.
Sơ đồ mạch có thể thấy trên hình bên trên.
Nhận xét:
Điều kiện chọn CB thượng nguồn: loại hạn chế dòng, khả năng cắt
phải bằng hoặc lớn hơn dòng điện ngắn mạch giả định. Thực tế đã chọn:
Icu1 = 130 kA > IN1 = 80k A.
Chọn CB hạ nguồn: Khả năng cắt của CB hạ nguồn nhỏ hơn dòng
điện ngắn mạch giả định. Thực tế đã chọn: Icu2 = 20 kA < IN2 = 40 kA.
Khả năng cắt của CB hạ nguồn được tăng cường lên bằng 50 kA.
Như trên đã viết, việc lựa chọn được hướng dẫn theo bảng tra cứu
do nhà máy sản xuất. Ví dụ nếu sử dụng CB của Schneider Electric thì
có thể tra cứu từ tài liệu: “Low voltage – Complementary technical
information – Guide 2010”. Sau đây là một bảng trích từ tài liệu đó:

455
 6.4.3. Nguyên lý của sự phối hợp chọn lọc
Sự phối hợp chọn lọc có
thể là chọn lọc toàn phần hoặc
chọn lọc bộ phận, có thể là chọn
lọc theo mức dòng điện hoặc
theo thời gian trễ hoặc cả hai.
Sơ đồ mạch trên Hình 8.34.
chỉ rõ rằng trong trường hợp sự
cố xảy ra ở bất cứ điểm nào trong
mạch điện, thì chỉ có CB thượng
nguồn gần nhất với điểm sự cố
được cắt mạch, còn những CB
khác thì không bị ảnh hưởng bởi
sự cố.
Hình 8.34 Chọn lọc toàn phần và bộ phận
CB A là CB thượng nguồn, CB B là CB hạ nguồn. Điểm sự cố ở
dưới B, chỉ có B cắt mạch, còn A thì không bị ảnh hưởng bởi sự cố. Sự
phối hợp chọn lọc giữa A và B có thể là chọn lọc toàn phần, hoặc là chọn
lọc bộ phận.
(1) Chọn lọc toàn phần: Dòng điện mà B có thể cắt có giá trị bằng
dòng điện ngắn mạch giả định chạy qua B (INB). Dòng điện ngắn mạch

456
lớn nhất chạy qua B (INB) không vượt qua dòng điện nhả bảo vệ ngắn
mạch (Im) của A. Có được điều kiện này thì chỉ có B cắt mạch Hình
8.35)

Hình 8.35 Chọn lọc toàn phần Hình 8.36 Chọn lọc bộ phận
(2) Chọn lọc bộ phận: Dòng điện ngắn mạch lớn nhất chạy qua B
(INB) lớn hơn dòng điện nhả bảo vệ ngắn mạch của A (ImA), do đó khi B
mở thì đồng thời A cũng mở Hình 8.36
(3) Bảo vệ quá tải: chọn lọc theo dòng điện (Hình 8.37)
Phương pháp này thực hiện bằng cách đặt dòng nhả quá tải với hai
mức: mức thấp ở CB hạ nguồn và mức cao ở CB thượng nguồn.
Sự phối hợp chọn lọc có thể
là toàn phần hoặc bộ phận, tùy
thuộc vào điều kiện như đã nêu ở
(1) và (2) (Hình 8.35. và Hình
8.36). Quy tắc chung theo kinh
nghiệm là:
IrA
2
IrB Hình 8.37

Hình 8.38 Hình 8.39

457
 (4) Chọn lọc theo mức thời gian trễ trong trường hợp bảo vệ chống
dòng ngắn mạch nhỏ (Hình 8.38)
Phương pháp này thực hiện bằng cách điều chỉnh thời gian trễ của
bộ nhả bảo vệ ngắn mạch sao cho CB B ở hạ nguồn cắt mạch với thời
gian ngắn hơn, và CB A ở thượng nguồn với thời gian dài hơn. CB
thượng nguồn cắt trễ, đủ thời gian để CB hạ nguồn có thể cắt chọn lọc
toàn phần.
(5) Chọn lọc bằng cách kết hợp với nhau phương pháp (3) và
phương pháp (4) (Hình 8.39)
Sự kết hợp hai phương pháp sẽ làm cho sự phối hợp chọn lọc được
hoàn thiện hơn.
CB thượng nguồn có bộ nhả điện từ với hai mức nhả:
 ImA: dòng nhả bảo vệ ngắn mạch của CB A, với bộ nhả điện từ
tác động trễ, hoặc với bộ nhả điện tử tác động với thời gian trễ
ngắn.
 IiA: dòng nhả tức thời của CB A.
Sự phối hợp sẽ là chọn lọc toàn phần nếu INB < IiA.
(6) Chọn lọc bằng cách khai thác năng lượng hồ quang
Nguyên lý của phương pháp này là: Tích phân Joule (I2t) của dòng
điện ngắn mạch mà CB hạ nguồn cắt được phải nhỏ hơn tích phân Joule
cần thiết để kích hoạt móc bảo vệ của CB thượng nguồn.
Phương pháp này được sử dụng để cắt dòng điện ngắn mạch lớn
(cỡ 25 lần dòng định mức) bằng những CB hạn chế dòng, như loại
Compact NS do Schneider Electric chế tạo.
Cho hai CB mắc nối tiếp như mô tả trên sơ đồ ở Hình 8.40(a), D1
là CB thượng nguồn và D2 là CB hạ nguồn, cả hai CB đều có khả năng
hạn chế dòng.
Giả thiết có ngắn mạch ở dưới D2, với dòng điện ngắn mạch rất
lớn, móc bảo vệ của D2 nhả rất nhanh (<1ms), dòng điện ngắn mạch bị
hạn chế rất nhiều. Dòng điện ngắn mạch này chạy qua D1 gây ra lực
điện động đẩy các tiếp điểm của D1 rời nhau, hồ quang sinh ra, do đó
dòng điện ngắn mạch càng bị hạn chế thêm. Dòng điện hồ quang ở D1
không vượt quá mức cần đủ để làm cho móc bảo vệ phải nhả như ở D2.
Như vậy, ta có thể thấy rằng D1 giúp cho D2 cắt được dòng ngắn mạch,
nhưng bản thân nó không mở hẳn, mà tiếp điểm của nó chỉ mở với một
khoảng cách nhỏ, do lực điện động của dòng ngắn mạch đã bị hạn chế;

458
sau khi dòng ngắn mạch đã bị cắt bởi D2 thì tiếp điểm của D1 tự động
phục hồi về vị trí đóng.
Quá trình cắt mạch diễn ra rất nhanh. Để có thể hiểu được nguyên
lý của sự phối hợp chọn lọc dựa trên sự khai thác năng lượng hồ quang,
ta sẽ không khảo sát quá trình cắt mạch như là một quá trình biến thiên
chu kỳ, mà sẽ khảo sát nó trong giai đoạn quá độ, bằng cách:
■ Dùng một đại
lượng đặc trưng cho
dòng điện ngắn mạch
chảy qua CB, đó là đại
lượng tích phân Joule,
được diễn đạt bằng
biểu thức I2t, và dùng
đồ thị của nó trong
hàm của dòng điện
ngắn mạch giả định
I2t = f(Ip)

■ Và coi đại lượng có thể kích hoạt móc bảo vệ (bộ nhả) của CB cũng
là tích phân Joule, tương ứng với dòng xung để kích hoạt móc bảo vệ.
Trên Hình 8.40(b) có thể thấy đồ thị của tích phân Joule trong hàm
của Ip:
Hai đường cong liền nét với ký hiệu TD1 và TD2 là đường cong
tích phân Joule làm cho móc bảo vệ nhả và mở CB.
Đường cong đứt nét ký hiệu NTD1 cho biết mức tích phân Joule
không thể làm nhả móc bảo vệ.
Đường cong đứt nét ký hiệu CRD1 cho biết mức tích phân Joule có
thể đẩy tiếp điểm của D1.
Nhận xét:
1) Đường TD2 nằm dưới đường TD1, đúng với nguyên lý của sự
phối hợp chọn lọc là: tích phân Joule để kích hoạt móc bảo vệ của CB hạ
nguồn (D2) phải nhỏ hơn tích phân Joule để kích hoạt móc bảo vệ của
CB thượng nguồn (D1). Không những thế, đường TD2 còn nằm dưới
đường NT của D1.
2) Đường TD2 giao với đường CRD1 tại điểm x, ứng với dòng
Icu2; điều này có nghĩa là khi D2 cắt dòng ngắn mạch, tích phân Joule T
của D2 bằng với tích phân Joule CR tạo ra lực đẩy tiếp điểm của D1,

459
làm cho tiếp điểm mở nhẹ, hồ quang sinh ra, nối tiếp với hồ quang trong
D2, dòng điện càng bị hạn chế thêm, nhờ đó D2 cắt được dòng ngắn
mạch, chỉ có D2 mở mạch, còn D1 vẫn đóng.
3) Sau giao điểm x, đường TD2 vượt lên trên đường CR của D1
nhưng vẫn nằm dưới đường NT của D. Điều này có nghĩa là dòng điện đã
bị hạn chế nhiều không có được tích phân Joule để làm cho móc bảo vệ
của D1 phải nhả để mở D1.
Quy tắc chọn D1 và D2:
D1 và D2 được chọn theo quy tắc nào để có thể thực hiện nguyên
lý chọn lọc bằng cách khai thác năng lượng hồ quang?
Quy tắc chọn là:
□ Tỷ lệ của hai dòng điện nhả lớn hơn 1,6
□ Tỷ lệ của hai dòng định mức lớn hơn 2,5.
Ví dụ 1:
Điện áp lưới ba pha 380 V
CB thượng nguồn:
Compact NSX250H
Móc bảo vệ TM250D
CB hạ nguồn:
Compact NSX100F
Móc bảo vệ TM25D
Giải pháp: Ghép tầng và chọn lọc bằng cách khai thác năng lượng
hồ quang.
Chúng ta sẽ tra cứu từ tài liệu sau đây:
Schneider Electric: “Low voltage – Complementary technical
information – Guide 2010”;
Và dùng phần mềm Direct-Coordination của Schneider Electric để
bổ sung.
Bảng tra cứu kỹ thuật ghép tầng và chọn lọc tăng cường
CB thượng nguồn: Compact NSX250 CB hạ nguồn: Compact
NSX100-630

460
 Trong hai tài liệu này, kỹ thuật chọn lọc bằng cách khai thác năng
lượng hồ quang được hiểu là “Kỹ thuật ghép tầng và chọn lọc tăng
cường” (“Cascading and enhanced discrimination”).
Từ bảng tra cứu ở góc phải bên trên, có thể đọc:
* Thượng nguồn NSX250H
Khả năng cắt 70kA
Móc bảo vệ TM-D
Dòng định mức 200-250A
* Hạ nguồn NSX100F
Khả năng cắt 36kA
Móc bảo vệ TM-D ≤ 25
Giới hạn chọn lọc 70kA
Khả năng cắt được tăng cường của CB hạ nguồn: 70kA
Ghi chú:
Ở dưới cùng ô chữ nhật đứng (nét đậm) và ở đầu cuối bên phải ô
chữ nhật ngang (nét đậm) có thể đọc 2 số: 70/70. Số trên dấu gạch
nghiên (/) chỉ giới hạn chọn lọc (Is, kA) được tăng cường nhờ sự ghép
tầng, và số dưới chỉ khả năng cắt (kA) dược tăng cường của CB hạ
nguồn nhờ sự ghép tầng.

461
 Có thể
dùng phân mềm
Direct-
Coordination của
Schneider
Electric để bổ
sung các thông số
của sự phối hợp.

Bảng bên trên cho thấy các thông số như sau:

CB thượng nguồn: Compact-NSX250H-3P3d-250A-TM-D
CB hạ nguồn:Compact-NSX100F-3P3d-25A-TM-D
Phối hợp: chọn lọc tăng cường Thượng nguồn 1 Hạ nguồn 1
Giới hạn Khả năng
Giới cắt
chọn lọc Icu Icu
Thượng hạn được tăng
Hạ nguồn được Thượng Hạ
nguồn chọn cường
tăng nguồn nguồn
lọc của CB hạ
cường nguồn
CB CB (kA) (kA) (kA) (kA) (kA)
Compact- Compact-
70 70 70 32 70
NSX250H-T NSX100F-T

Đồ thị cho thấy đặc

tính ampe giây của hai CB
đã được ghép tầng. A: đặc
tính ampe giây của CB
thượng nguồn; B: đặc tính
ampe giây của CB hạ
nguồn.

462
 Ví dụ 2:
Cho một động cơ điện xoay
chiều ba pha rô to lồng sóc, điện áp
400V, công suất 22kW, khởi động
trực tiếp, dòng điện ngắn mạch
IN=36kA.
Hãy chọn CB và công tắc tơ, kiểm
tra sự phối hợp chọn lọc giữa CB
và công tắc tơ. Sơ đồ mạch có thể
thấy trên hình ở góc dưới bên phải.

Giải
Có thể chọn CB và công tắc tơ do ABB sản xuất. Tham khảo tài
liệu cẩm nang của ABB: “ABB: Electrical Installation handbook.
Protection control and electrical devices. Technical guide, 6th edition
2010. pp548”. Từ trang tra cứu 373 của tài liệu trên, ta có thể ghi ra các
số liệu trong bảng dưới đây:
Động cơ MCCB Công Rơle quá tải
tắc tơ
Công Dòng Loại Im Loại Loại Dòng điện
suất định [A] đặt
[kW] mức [A]
[A]
min max
22 41 XT2N160MA52 547 A50 TA75DU52 36 52

Chú thích:
1) MA = rơ-le điện từ điều chỉnh được
2) Im = dòng điện tác động tức thời của MA
Có thể tham khảo tài liệu “Schneider Electric: Complementary
technical information. Guide 2010, tr.154” và các số liệu chọn CB, công
tắc tơ và rơle nhiệt như sau:
Rơle
Động cơ CB Côngtăctơ
nhiệt
I(A)
P(kW) Iemax(A) Loại In(A) Im(A) Loại Loại
380V
NSX100F- LRD-
22 43 50 50 650 LC1-D80
MA 3357
463
 Chú thích:
Iemax: dòng điện làm việc tối đa;
Im: dòng đặt của rơle điện từ của CB
Dùng phần mềm “Direct Coordination” của Schneider, ta nhận
được các đặc tính của CB loại Compact NSX100-MA từ bảng ở dưới đây
như sau:
Loại Ký hiệu Bộ nhả In(A) Ics(kA) Icu(kA)
Compact NSX100F MA 50 36 36

Dùng phần mềm “Direct Curves” ta có đường đặc tính ampe giây
trên hình dưới đây:
Phối hợp giữa rơle nhiệt LRD3357-10A-50A và bộ nhả từ MA của CB
NSX100F-MA-50A (trong Ví dụ 2)

464
 Ta hãy kiểm tra đường
đặc tính trên có thỏa mãn
điều kiện khởi động của
động cơ hay không.
Hình 8.41 cho thấy
quan hệ dòng khởi động của
động cơ và đặc tính ampe
giây của CB. Ta cần kiểm
tra hai giá trị sau:
1) Irm > Id’’: dòng
điện đặt của nam châm điện
từ bảo vệ ngắn mạch của CB
phải lớn hơn giá trị đỉnh của
dòng siêu quá độ khi đóng
mạch động cơ.
Im = 650A; Id’’ = 11,5 x In = 11,5 x 43 = 495A.
Vậy điều kiện được thỏa mãn. Im = 650A > Id’’= 495A.
2) Dòng khởi động của động cơ Id = 6 x In = 6 x 43 = 260A. Từ
đặc tính ampe giây ở trên, thời gian ứng với 260A là 6s. Thời gian 6s đủ
để động cơ hoàn tất việc khởi động.
Ví dụ 3:
Phối hợp giữa CB thượng nguồn và cầu chì hạ nguồn.
Tham khảo “Có thể tham khảo tài liệu “Schneider Electric:
Complementary technical information. Guide 2010, tr.84”, ta có bảng
hướng dẫn dưới đây để chọn CB thượng nguồn và cầu chì aM hạ nguồn:
Ví dụ ta
chọn CB
thượng nguồn
NSX400F,
dòng định mức
400A, bộ nhả
Micrologic
6.3A, và cầu
chì aM hạ
nguồn Fupact
NFC32 aM.

465
 Hãy kiểm tra sự phối hợp của CB và cầu chì.
Giải
Kiểm tra bằng “Direct Coordination”, ta có kết quả là sự phối hợp
toàn phần (trong bảng hướng dẫn ở trên có ghi ký tự “T”)
Giới hạn
Giới của Icu Icm
Thượng hạn của
nguồn
Hạ nguồn chọn lọc Thượng Hạ
chọn lọc tăng nguồn nguồn
cường
Compact Fupact Toàn Toàn phần
36kA 80kA
NSX400F-M NFC32 aM-3 phần (T) (T)

Đồ thị trên Hình 8.42 cho thấy sự phối hợp chọn lọc toàn phần.

Hình 8.42
Chú ý: Sự phối hợp chọn lọc toàn phần được thực hiện với điều
kiện là: giá trị dòng điện tác động tức thời (Ii) phải lớn hơn hoặc bằng hai
lần dòng Ir (Ii ≥ 2Ir ≥ 800A).

466
 CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Chức năng và công dụng của CB.
2. Hãy nêu các bộ phận chính của một CB.
3. Hãy trình bày kết cấu thường gặp của tiếp điểm của CB có lợi về
phương diện cắt mạch.
4. Đặc điểm của buồng dập hồ quang loại buồng khử ion là gì?
5. Hãy trình bày cách tính điện áp hồ quang trong buồng khử ion.
6. Việc đóng mở CB được thực hiện bằng những bộ phận nào?
7. Tay cầm có bao nhiêu vị trí?
8. Cơ cấu tác động cơ khí của CB gồm có những bộ phận gì?
9. Bộ nhả (hoặc móc bảo vệ) gồm có những bộ phận gì?
10. Bộ nhả liên hệ như thế nào với tiếp điểm?
11. Hãy điền những khoảng trống (….) trong các câu dưới đây:
* Kết cấu tiếp điểm …….. có tác dụng làm giảm rất nhiều thời gian
mở của tiếp điểm khi xảy ra sự cố.
* Buồng dập hồ quang ……. phân cắt hồ quang ra thành nhiều đoạn,
nhờ đó hồ quang được dập tắt nhanh.
* Khi ta mở CB bằng tay, tiếp điểm mở được nhanh là nhờ có bộ
phận …..
* Bộ nhả nhiệt có phần tử chính là ……, nó được chế tạo từ ……
* Trong bộ nhả nhiệt-từ, …… mở CB tự động khi có dòng ngắn
mạch chạy qua CB.
12. Hãy trình bày nguyên lý làm việc của bộ nhả nhiệt-từ và vẽ đặc tính
ampe giây của CB với bộ nhả nhiệt-từ.
13. Hãy trình bày sơ đồ nguyên lý cấu tạo của bộ nhả điện tử.
14. Hãy định nghĩa các thông số chính của CB.
15. Hãy định nghĩa khả năng cắt và khả năng đóng của CB, và cho biết
quan hệ giữa hai thông số đó với nhau.
15. Hãy định nghĩa khả năng hạn chế dòng sự cố và vẽ đường đặc tính
hạn chế dòng.
16. Hãy trình bày điều kiện lựa chọn của CB.
17. Hãy trình bày cách chọn CB đặt ở phía hạ áp của máy biến áp trong
trường hợp ba máy biến áp làm việc song song với nhau.

467
18. Hãy trình bày nguyên lý phối hợp chọn lọc của các CB mắc nối tiếp.
19. Hãy trình bày khái niệm của chọn lọc theo thời gian và chọn lọc theo
dòng điện.
20. Hãy trình bày nguyên lý của phương pháp chọn lọc bằng cách khai
thác năng lượng hồ quang, và cho biết quy tắc chọn CB khi áp dụng
phương pháp chọn lọc này.
21. Trên Hình A1 có thể thấy sơ đồ mạch điện mắc nối tiếp ba CB: A, B
và C. Căn cứ vào ba đặc tính ampe giây ở bên cạnh sơ đồ mạch, hãy
trình bày sự phối hợp của ba CB với nhau.
22. Hình A2 trình bày tiêu chuẩn chọn CB cho máy biến áp. Hãy dùng
hình này để xác định tiêu chuẩn chọn CB cho máy biến áp.

Hình A1 Phối hợp giữa 3 CB Hình A2 Tiêu chuẩn chọn CB

23. Đồ thị trên Hình A3 cho thấy quá trình diễn biến của dòng điện khi
động cơ xoay chiều không đồng bộ rôto lồng sóc được khởi động.
Trên cơ sở đồ thị này, hãy trình bày tiêu chuẩn chọn CB (với bộ nhả
nhiệt-từ).

Hình A3 Đồ thị khởi động Hình A4 Phối hợp chọn lọc (câu 24)
468
24. Hình A4 trình bày đồ thị phối hợp chọn lọc của hai CB. Hãy cho biết
sự phối hợp theo cách nào (chọn lọc theo thời gian, chọn lọc theo
dòng điện, chọn lọc vừa theo thời gian vừa theo dòng điện) ?

Hình A5a Khả năng hạn chế dòng của CB 100A

Hình A5b Giá trị tích phân Joule

469
25. Hình A5a cho thấy khả năng hạn chế dòng của một CB với dòng
định mức 100A và khả năng cắt 18kA. Và H.A5b. cho giá trị tích
phân Joule I2t của CB đó. Hãy đọc các giá trị ghi trên đồ thị và giải
thích.
26. Hình A6 cho thấy đặc tính ampe giây của một CB do Siemens chế
tạo, với điện áp 415Vac, dòng định mức 100A. Hãy cho biết có thể
dùng CB này cho động cơ xoay chiều không đồng bộ rôto lồng sóc
có công suất bao nhiêu? (Giả thiết động cơ đó có dòng khởi động
Id=6 x In và dòng xung quá độ Id’’=2 x Id).

27. Trên Hình A7 có thể thấy sự phối hợp của hai CB;
A: MCCB, U=415V, In=100A, bộ nhả điện tử với chức năng LI, khả
năng cắt 75kA.
B: MCB, U=400V, In=50A, bộ nhả nhiệt-từ, khả năng cắt 25kA.
Hãy cho biết dòng điện tác động tức thời (Ii) của MCB (B) và
MCCB (A), và cho biết giới hạn của sự phối hợp chọn lọc.

Hình A8 Phối hợp MV/LV

(câu 28) Hình A9 Đặc tính A-s tương ứng Hình A8
470
28. Trên Hình A8 là sơ đồ điện một sợi của một máy biến áp ba pha
được mắc vào hệ thống điện có điện áp UHT = 15000V. Thông số của
máy biến áp: công suất Sn = 1000kVA, điện áp sơ cấp Un1 = 15000V,
điện áp thứ cấp Un2 = 400V. điện áp ngắn mạch unm = 8%. Bảo vệ
máy biến áp ở phía cao áp có một máy cắt A1, phía hạ áp có một CB
A2. A2 được nối vào thanh cái, từ đó có CB nhánh (B) 250A. Dưới
CB B có CB C bảo vệ cho phụ tải 50A. Các thông số của ba CB A2,
B và C được trình bày trong bảng dưới đây:

a) Cho biết dòng điện xung khi đóng mạch máy biến áp Ipmax=9 x I1.
Hãy cho biết CB A2 có tác động nhầm khi đóng mạch biến áp
không?
b) Máy biến áp có thể chịu đựng nhiệt động của dòng ngắn mạch
IN2=18kA trong 2 giây. Hãy cho biết CB A2 có thể bảo đảm cho máy
biến áp không bị phá hủy do nhiệt động được không?
c) Khả năng cắt của CB A2 bằng 55kA. Hãy cho biết A2 đã được
chọn phù hợp với điều kiện đối với khả năng cắt của CB không?

BÀI TẬP
BÀI TẬP 1: Hãy chọn CB có thể dùng cho động cơ điện xoay chiều ba
pha, không đồng bộ, rôto lồng sóc. Thông số của động cơ: P = 55 kW,
Un = 380 V, cosφ = 0,85, η = 0,85. Kiểm tra sự phù hợp của CB với động
cơ bằng đặc tính ampe giây của CB, cho biết dòng điện khởi động của
động cơ Id = 6 x InĐ với thời gian khởi động Td = 10 s, và dòng điện
xung quá độ Id’’ = 2 x Id với thời gian quá độ Td’’ = 0,015 s. Động cơ
được khởi động trực tiếp.
Giải
1/ Dòng định mức của động cơ:
P 55000
I nĐ    115,788  116 A
3U n cos  1,73.380.0,85.0,85

471
Hình B1 Đặc tính ampe giây của CB: NS100N – STR22ME-150A (Bài
tập BT1

2/ Chọn CB:
Có thể chọn CB
với dòng định mức
In=160A.
Chọn CB
Ví dụ chọn CB do
Schneider Electric
Thông số của CB:
Loại: Compact
Ký hiệu: NS160N
Bộ nhả điện tử:
STR22ME-150A

Hình B2 Đặc tính ampe giây của CB loại

Compact ns100...Ns250, bộ nhả điện tử
STR22ME do Schneidẻ Electric sản xuất
472
 Giá trị đặt bảo vệ quá tải: Ir = In = 150A với thời gian tr = 207s.
Giá trị đặt bảo vệ ngắn mạch: Im = 13 x Ir = 1950A.
Giá trị dòng điện tác động tức thời:
Ii = 15 x Ir = 2250A.
3/ Kiểm tra sự phù hợp của CB đối với dòng khởi động của động cơ. Dựa
trên đặc tính ampe giây trên H.B1. ta có Ii = 2250 A với thời gian 0,01 ÷
0,05 s, Ii > Id’’ = 2 x 6 x InĐ = 12 x 116 = 1392 A.
Vậy CB đã chọn thỏa mãn điều kiện khởi động của động cơ.
Trên Hình B2
có thể thấy đặc tính
ampe giây của dãy
CB Compact NS100
…NS250 với bộ nhả
điện tử STR22ME
10…220 A.
Hoặc có thể
chọn CB do Siemens
sản xuất: Loại
Compact, ký hiệu
3VT8316, với thông
số: In = 160 A, Un =
440 V, Icu = 35 kA
Bộ nhả điện tử
Hình B3 Đặc tính ampe giây của CB 3VT8316
ETU, chức năng LSI,
Ir =160 A; tr =10 s; Im =1280 A; tm=0,4 s; Ii=1920 A.
Nhận thấy dòng Ii lớn hơn Id’’ dòng xung khởi động của động cơ
(Id’’=1392 A)
Trên Hình B3 có thể thấy đặc tính ampe giây của CB 3VT8316.
BÀI TẬP 2: Hãy chọ CB cho động cơ điện xoay chiều ba pha rôto lồng
sóc khởi động trực tiếp. Động cơ có các thông số như sau: P = 220 kW,
UnĐ = 380 V, cosφ = 0,85, η = 0,95, Id = 6In, Id’’ = 2.Id
Giải
1/ Dòng định mức của động cơ điện:
220000
I nĐ   414 A
1,73.380.0,85.0,95
473
2/ Chọn CB do
Siemens sản xuất (hoặc
của các hãng khác):
Loại: SENTRON
Compact
Ký hiệu: 3VL5755
In = 500 A, Un =
415 V, Icu = 45 kA
Bộ nhả điện tử:
ETU40M, chức năng: LI
Ir = 500 A, tr = 30 s
Ii = 6250 A

Hình B4 Đặc tính ampe giây của CB 3VL5755

(Siemens) (Bài tập BT2)
3/ Nhận thấy: Ii = 6250 A > Id’’=12InĐ = 12.414 = 4968 A
Vậy CB đã chọn phù hợp với động cơ điện.
BÀI TẬP 3: Hãy chọn
CB cho một động cơ điện
xoay chiều ba pha, không
đồng bộ, rôto lồng sóc,
khởi động sao-tam giác.
Các thông số của động cơ:
P = 110 kW, Un = 380 V,
InĐ = 220 A,
Id = 6x, InĐ = 1320 A, Id’’
= 2 × Id = 2640 A.
Hình B5 Sơ đồ mạch điện khởi động sao –
tam giác
Giải
1/ Chọn phương án dùng CB:
Trên hình H.B5. có thể thấy hai sơ đồ nguyên lý mạch điện khởi
động sao-tam giác.
Mục đích của việc khởi động sao-tam giác là giảm dòng điện khởi
động. Khi khởi động động cơ với cuộn dây stato đấu sao, dòng điện khởi
động bằng 1/3 dòng khởi động với cuộn dây đấu tam giác.
474
 Để điều khiển quá trình chuyển đổi cách đấu dây, phải dùng ba
công tắc tơ: một công tắc tơ chính, ký hiệu: KGM2, một công tắc tơ đấu
sao, ký hiệu KGM1 và một công tắc tơ đấu tam giác, ký hiệu: KGM3. Để
khởi động động cơ, KGM2 và KGM1 được đóng và động cơ chạy với
cuộn dây stator đấu sao. Sau 40 ms – 50 ms, KGM1 mở và KGM3 được
đóng, cuộn dây được đấu tam giác.
Có hai phương án dùng CB:
a) Phương án dùng CB với bộ nhả từ (bảo vệ ngắn mạch). Rơle
nhiệt (bảo vệ quá tải) được lắp riêng, nằm ngoài CB.
b) Phương án dùng CB vói bộ nhả nhiệt-từ (bảo vệ quá tải và bảo
vệ ngắn mạch).
Về nguyên lý, phương án nào cũng dùng được. Ở đây, ta chọn
phương án b), tức là dùng CB với bộ nhả nhiệt-từ.
2/ Chọn CB:

Hình B6 Đặc tính ampe giây của CB Hình B7 Đặc tính ampe giây
NS630N-STR43ME-500A (Bài tập BT3) của CB Compact NS400...
NS630 với bộ nhả điện tử
STR43ME (Schneidẻ
Electric)
Ta chọn CB ví dụ của hãng Schneider Electric.
Tham khảo tài liệu [10], trang 171, ta chọn CB NS630N với bộ nhả
điện tử STR43ME. Đặc tính ampe giây của CB có thể thấy trên Hình B6.
Đánh giá: NS630N có đặc tính ampe giây phù hợp với điều kiện
khởi động của động cơ. Ii = 6500 A > Id’’= 2640 A (không tính đến thực
tế là dòng khởi động giảm với cuộn dây stator của động cơ đấu sao).
475
 Có thể tham khảo thêm Hình B7 trên đó có đặc tính ampe giây của
dãy CB từ NS400 đến NS630 với bộ nhả điện tử STR43ME-120 đến 500A.
Chú thích: Trên Hình B7, có thể đọc “Hạng 10”, nó có nghĩa gì? Rơle
nhiệt bảo vệ quá tải được phân biệt thành bốn hạng: 10 A, 10, 20 và 30.
Các con số 10, 20 và 30 chỉ giá trị thời gian không nhả của rơle với dòng
điện làm việc bằng 7,2Ir. Xem đồ thị trên Hình B8.

Hình B8 Hạng của rơ-le nhiệt, (a) đồ thị, (b) bảng giá trị
BÀI TẬP 4: Cho một máy biến áp ba pha, S = 250 kVA, U1/U2 =
690 V/400 V, unm = 4%, Hãy chọn CB đặt ở phía 690 V.
Giải
a) Điều kiện chọn CB cho máy biến áp:
1. UnCB ≥ UnBA; InCB ≥ InBA
2. CB không cắt mạch do dòng xung khi đóng máy biến áp.
3. CB phải bảo đảm cho máy biến áp không làm việc ở điểm quá
tải cực đại trong điều kiện ngắn mạch. Điểm này được xác định
bằng điều kiện cho phép dòng ngắn mạch chạy qua máy biến áp
trong 2 giây.
b) Tính giá trị dòng điện xung khi đóng máy biến áp:
kI1n t
Ix  exp(  )
2 
Ở đó: I1n dòng điện sơ cấp định mức
Ix
k=
I 1n
τ thời hằng
Giá trị của k và τ được cho trong bảng B1 dưới đây:
476
 Bảng B1
S[kVA] 50 100 160 250 400 630 1000 1600 2000
k=Ix/I1n 15 14 12 12 12 11 10 9 8
τ[s] 0,10 0,15 0,20 0,22 0,25 0,30 0,36 0,40 0,45

Dòng điện sơ cấp: Dòng điện ngắn mạch:

S 250 I1n 209
I1n    209 A IN    5225 A
3.U1n 3.0,69 unm 0,04
Dòng điện xung (ở t=0s): Dòng điện nhiệt động 2 giây:
12.209 Ith=5225A
Ix   1779 A
2
Chọn CB: Un = 690 V; In = 250 A
Hãng chế tạo: SIEMENS, Loại Compact, Ký hiệu: 3VT3763
Đặc tính ampe giây trên Hình B9
Điểm (4) ghi giá trị dòng nhiệt động 2 giây của máy biến áp,
Ith = 5,2 kA, t = 2 s (4)
Điểm (5) ghi giá trị dòng xung khi đóng máy biến áp vào mạng,
Ix=1,8 kA (5)

Có thể thấy rằng

3VT3763 thỏa mãn điều
kiện đóng máy biến áp và
điều kiện nhiệt động của
máy biến áp. Khi có ngắn
mạch IN=5,2 kA, CB sẽ
cắt mạch với thời gian 0,3
s, nhỏ hơn 2 s. Khi đóng
máy biến áp, dòng xung
quá độ Ix=1,8 kA không
làm cho CB cắt mạch.
Hình B9 Đặc tính ampe
giây của 3VT3763 (BT4)

477
BÀI TẬP 5: Cho ba máy biến áp ba pha làm việc song song, có tỷ số
biến áp bằng nhau: 20/0,4 kV, công suất bằng nhau: 630 kVA, điện áp
ngắn mạch bằng nhau: 4%. Xem sơ đồ mạch điện trên Hình B10.
A1, A2 và A3 là ba CB
đặt ở phía hạ áp của mỗi máy
biến áp. Dưới thanh cái có ba
nhánh phụ tải 63 A, 400 A và
800 A. B1, B2, B3 là 3 CB đặt
ở đầu mỗi nhánh phụ tải.
Hãy chọn các CB A1,
A2, A3 và các CB B1, B2 và
B3, và hãy kiểm tra sự phối
hợp của chúng với nhau. Hình B10

Giải
Tính dòng định mức và dòng ngắn mạch của một máy biến áp:
Dòng định mức:
S 630
I 2n    909 A
3U 2 n 3.0,4
Dòng ngắn mạch:
I 2 n 909
IN    22733 A  22,7kA
unm 0,04
(không tính đến điện trở ngắn mạch trên hệ thống).
1. Chọn các CB A1, A2 và A3.
Các CB này có dòng định mức bằng nhau, và khả năng cắt bằng
nhau (bằng hoặc lớn hơn tổng của dòng ngắn mạch của hai biến áp):
In = 1000 A; Icu = 2 × IN = 2 × 22,7 = 45,4 kA.
Dùng CB của Schneider Electric: Tham khảo số liệu cho trong
bảng 8.4 ở trên, ta chọn: Compact NS1000L với bộ nhả Micrologic 6.0A-
1000 A, khả năng cắt Icu = 150 kA; Ir = In = 100A; tr = 24 s; Isd = Ir =
1000 A; tsd = 0,4 s; Ii = 15In = 15 kA; ti = 0,05 s
2. Chọn các CB B1, B2 và B3.
Khả năng cắt của các CB này bằng nhau IcuB1 = IcuB2 = IcuB3 = 3 x
IN = 3.22,7 = 68,1 kA → 70 kA.
CB B1: Compact NS100H-STR22SE-100 A Icu = 70 kA.

478
 CB B2: Compact NS400H-STR53UE-400A Icu = 70 kA.
CB B3: Compact NS800H-Micrologic 5.0-800A Icu = 70 kA.
3. Kiểm tra sự phối hợp chọn lọc:
4.1. Phối hợp giữa Compact NS100H và Compact NS1000L. Dùng
phần mềm Coordination Direct Version 4.04 của Schneider Electric [12].
Kết quả của sự phối hợp bằng kỹ thuật ghép tầng như sau:
Thượng Hạ nguồn Giới hạn Giới hạn Icu Icu Khả năng
nguồn của phối của phối thượng hạ cắt được
hợp có hợp được tăng cường
nguồn nguồn
chọn lọc tăng cường của CB hạ
nguồn
CB CB [kA] [kA] [kA] [kA] [kA]
Compact Compact
NS1000L- NS100H- - - 150 70 150
Mi ST

Đồ thị phối hợp có thể thấy trên Hình B11

Hình B11 Phối hợp NS1000L và NS100H

479
 4.2. Phối hợp giữa NS400H và NS1000L:
Thượng Hạ nguồn Giới hạn Giới hạn Icu Icu Khả năng cắt
nguồn của phối của phối thượng hạ được tăng
hợp có hợp được cường của
nguồn nguồn
chọn lọc tăng cường CB hạ nguồn

CB CB [kA] [kA] [kA] [kA] [kA]

Compact Compact
NS1000L - NS400H - - - 150 70 150
Mi ST

Hình B12 Phối hợp NS1000L và NS400H

4.3. Phối hợp giữa NS1000L và NS800H:
Giới hạn Giới hạn Icu Icu Khả năng cắt
Thượng của phối của phối được tăng
Hạ nguồn thượng hạ
nguồn hợp có hợp được cường của
chọn lọc tăng cường nguồn nguồn CB hạ nguồn

CB CB [kA] [kA] [kA] [kA] [kA]

Compact Compact
NS1000L - NS800H - - - 150 70 150
Mi Mi

480
 Hình B13 Phối hợp giữa NS1000L và NS800H
BÀI TẬP 6: Áp dụng kỹ thuật ghép
tầng ba mức
Cho ba CB mắc nối tiếp với
nhau như thấy trên Hình B14.
Mức A: Nhánh A nối vào thanh
dẫn TDA-B dẫn dòng IA = 220A, dòng
ngắn mạch tại (A) IN = 80kA.
Mức B: Nhánh B đi từ TDA-B
đến TDB-C dẫn dòng IB = 63A, dòng
ngắn mạch tại (B) IN = 40kA.
Mức C: Nhánh C đi từ TDB-C
Hình B14 Áp dụng kỹ thuật
dẫn dòng IC = 25A, dòng ngắn mạch
ghép tầng 3 mức A, B, C (Bài
tại (C) IN = 24kA.
tập BT6)
Hãy chọn CB đặt ở đầu ba nhánh A, B và C, áp dụng kỹ thuật ghép
tầng.
Hãy kiểm tra sự phối hợp của ba CB.

481
 Giải
a/ Chọn CB mức A:
Điều kiện chọn là: CB phải là loại có khả năng hạn chế dòng ngắn
mạch, với In ≥ IA,
Icu > IN.
Tham khảo tài liệu [10] trang 96, ta chọn CB loại Compact –
NSX250L với bộ nhả Micrologic 6.2A-250 A, In = 250 A, Icu =150 kA,
có khả năng hạn chế dòng ngắn mạch. Ir = In = 250 A; tr = 16 s; Isd =
10Ir = 2500 A; tsd = 0,1s; Ii = 12In = 3 kA; ti = 0,05 s
Chọn CB mức B:
Cũng tham khảo tài liệu [10] trang 96, ta chọn CB loại Compact –
NSX100B với bộ nhả Micrologic 6.2 A-100 A, In = 100 A, Icu = 25 kA
< IN = 40 kA; Ir = In = 100 A; tr = 16 s; Isd = 10Ir = 1000 A; tsd = 0,1 s;
Ii = 15In = 1,5 kA; ti = 0,05 s
(Chú ý: Khả năng cắt của CB nhỏ hơn dòng ngắn mạch, Icu < IN).
Chọn CB mức C:
Đối với CB mức C thì CB mức B là thượng nguồn:
Thượng nguồn: NSX100B, bộ nhả Micrologic 6,2 A - 250 A,
In = 100 A, Icu = 25 kA
Hạ nguồn: Multi9 C60H - B25A, In=25 A, Icu = 15 kA < IN = 24 kA.
Kết quả của sự phối hợp 2 CB này là: dòng giới hạn của sự phối
hợp chọn lọc Is = 25 kA, khả năng cắt của C60H được tăng cường từ
15kA lên đến 25 kA > IN = 24 kA.
b/ Kiểm tra sự phối hợp của các CB đã chọn bằng Direct-
Coordination Version 4.04.
 A và B: NSX250L và NSX100B:
Thượng Hạ nguồn Giới hạn Giới hạn Icu Icu Khả năng
nguồn của phối của phối thượng hạ cắt được
hợp có hợp được tăng cường
nguồn nguồn
chọn lọc tăng cường của CB hạ
nguồn
CB CB [kA] [kA] [kA] [kA] [kA]
Compact Compact
NSX250L - NSX100B - - - 150 25 50
Mi Mi

482
 Hình B15 Phối hợp tầng A-B Hình B16 Phối hợp tầng B-C
Đồ thị của sự phối hợp có thể thấy trên Hình B15
 B và C: NSX100B và C60H:
Thượng Hạ nguồn Giới hạn Giới hạn Icu Icu Khả năng
nguồn của phối của phối thượng hạ cắt được
hợp có hợp được tăng cường
nguồn nguồn
chọn lọc tăng của CB hạ
cường nguồn
CB CB [kA] [kA] [kA] [kA] [kA]
Compact Multi9-
Toàn
NSX100B - C60H-B- Toàn phần 25 15
phần
Mi 25A

Đồ thị của sự phối hợp có thể thấy trên Hình B16

 A và C: NSX250L và C60H:
Thượng Hạ nguồn Giới hạn Giới hạn Icu Icu Khả năng
nguồn của phối của phối thượngng hạ cắt được
hợp có hợp được uồn tăng
nguồn
chọn lọc tăng cường
cường của CB
hạ nguồn
CB CB [kA] [kA] [kA] [kA] [kA]
Compact Multi9-
NSX250L- C60H-B- - - 150 15 30
Mi 25A

483
 Đồ thị phối hợp có thể
thấy trên Hình B17.
c/ Vì sao khả năng cắt của
hai CB mức B và mức C được
tăng lên?
Khả năng cắt của CB mức
B NSX100B dược tăng từ 25 kA
lên 50 kA, và CB mức C C60H
được tăng từ 15 kA lên 30 kA.
Trả lời: Chúng ta đã chọn CB
thượng nguồn là mức A loại có
khả năng hạn chế dòng ngắn
mạch NSX250L (điều kiện để áp
dụng kỹ thuật ghép tầng), cho
phép chọn các CB hạ nguồn có
khả năng cắt nhỏ hơn khả năng
cắt phải có, nhưng khả năng cắt Hình B17 Phối hợp A-C

của chúng lại được nâng lên bằng hoặc lớn hơn giá trị phải có.
Sau đây chúng ta hãy kiểm tra điều này bằng đồ thị hạn chế dòng
của NSX250L trên Hình B18

Hình B18 Đồ thị hạn chế dòng

484
 Hình B19 Đồ thị năng lượng đã bị hạn chế
Trong trường hợp có ngắn mạch trên thanh dẫn B, dòng ngắn mạch
IN = 40 kA, NSX250L sẽ cắt dòng ngắn mạch này ở giá trị 20 kA, nhỏ
hơn khả năng cắt của NSX100B (Icu = 25 kA).
Hình B19 cho thấy đồ thị năng lượng đã bị hạn chế của các CB,
trong đó có CB NS250. Khi CB này cắt dòng 40 kA, tích phân Joule bị
hạn chế ở giá trị 8.105 A2s. Giá trị này phải nhỏ hơn giá trị tích phân
Joule mà CB hạ nguồn là NSX100B có thể chịu đựng được. Giá trị tích
phân Joule mà NSX100B có thể chịu đựng được khi phải cắt dòng 25 kA
có thể tính bằng (25.103A)2 × 5.10-2s = 3,1.10+7A2s > 8.105A2s.
Chú ý rằng đây mới chỉ là cách tính để so sánh năng lượng mà
NSX250L (thượng nguồn) cho chạy qua với năng lượng mà NSX100B
(hạ nguồn) có thể chịu đựng được. Trong thực tế, ngoài việc tính toán,
hãng sản xuất còn phải tiến hành kiểm chứng bằng thực nghiệm, chỉ sau
đó mới lập thành bảng tra cứu mà ta có thể tham khảo để sử dụng [10].
Việc kiểm tra sự phối hợp giữa NSX250L (thượng nguồn, mức A)
với C60H (hạ nguồn, mức C) cũng có thể tiến hành cách như trên.

485
 HƢỚNG DẪN TRA CỨU VÀ THAM KHẢO
Hiện nay ở Việt Nam đã có đại lý của một số tập đoàn, hoặc hãng
chế tạo khí cụ điện, như: ABB, SCHNEIDER ELECTRIC, SIEMENS,
v.v… Sau đây, chúng ta tra cứu CB của ABB, SCHNEIDER ELECTRIC
và SIEMENS. Phần tra cứu này cũng như ở tất cả các chương khác,
không thể nào trình bày đầy đủ tất cả sản phẩm của từng hãng, mà chủ
yếu là chỉ ra đường dẫn tra cứu.
■ CB do ABB chế tạo
Đƣờng dẫn tra cứu:
Việc tra cứu các loại CB do ABB chế tạo có thể tiến hành theo các
bước sau đây:
1. Gõ: “ABB Product Guide”
2. Nhấp vào “Low voltage Products and systems”
Nhấp tiếp vào “Circuit breakers”, và (ví dụ) “Molded Case
Circuit Breaker”
3. Nhấp tiếp vào “Documentation and downloads” và “Catalogue”
4. Chọn loại sản phẩm, ví dụ: SACE Tmax XT New low voltage
molded case circuit breakers.
Kết quả tìm kiếm như sau:
1) Thông số kỹ thuật của các CB ký hiệu: XT1, XT2, XT3 cho
trong Bảng T1
2) Hướng dẫn chọn CB và bộ nhả (móc bảo vệ):
Có thể dùng XT1, XT2, XT3 và XT4 cho hệ thống phân phối điện,
bảo vệ động cơ, bảo vệ máy phát, bảo vệ trung tính, và dùng trong các
trường hợp đặc biệt. Trong mỗi một trường hợp sử dụng, có thể chọn loại
bộ nhả, như: nhiệt-từ, từ, điện tử …
Bảng T3 sẽ hướng dẫn chọn CB và bộ nhả.

486
Bảng T1 Đặc tính chung của MCCB loại Tmax XT (ABB)

487
 Bảng T1 Đặc tính chung của MCCB loại Tmax XT

488
Bảng T2 Đặc tính dòng In thay đổi theo nhiệt độ môi trường

489
 Bảng T3 Hướng dẫn chọn bộ nhả

Chú thích:
TMD: bộ nhả nhiệt-từ với rơle nhiệt điều chỉnh được và rơle điện
từ cố đinh
TMA: bộ nhả nhiệt-từ với rơle nhiệt và rơle điện từ đều có thể điều
chỉnh được
MF: bộ nhả từ cố định
MA: bộ nhả từ điều chỉnh được
L: chức năng bảo vệ quá tải (thời gian trễ dài)
S: chức năng bảo vệ ngắn mạch với thời gian trễ ngắn
I: chức năng bảo vệ ngắn mạch tác động tức thời
G: chức năng bảo vệ sự cố chạm đất

490
 Ví dụ áp dụng: Chọn CB và bộ nhả để bảo vệ động cơ theo bảng
hướng dẫn sau đây:

Chú thích:
G2.1 Kích cỡ: dòng điện khung của một nhóm CB có kích thước
hình học bằng nhau, số cực bằng nhau.
G2.4 Điện áp làm việc định mức (Ue): là điện áp xác định sự sử
dụng của CB và các thử nghiệm đối với CB.
G2.5 Điện áp cách điện định mức (Ui): là điện áp để thử điện môi
của CB và thử các khoảng cách điện môi bề mặt của CB. Không có
trường hợp nào cho phép điện áp làm việc định mức lớn hơn điện áp
cách điện định mức.
G2.6 Điện áp thử xung sét: là giá trị đỉnh của xung áp với dạng
sóng và cực tính đã cho, mà CB có thể chịu được mà không có hư hỏng
gì trong những điều kiện thử nghiệm đã quy định.
Trong ví dụ 2 ở trên, để bảo vệ động cơ ba pha 22 kW, 380 V, 41 A,
ta đã chọn CB có ký hiệu XT2N160MA52, đúng như trong bảng hướng
dẫn.
3) Đặc tính ampe giây của CB:

491
 Cũng trong catalog SACE Tmax XT, ở trang 95 có thể tìm thấy đặc
tính ampe giây của CB đã chọn để bảo vệ động cơ trong ví dụ 2 ở trên
(xem hình ABB1).

4) Bảng hướng dẫn “Phối hợp chọn lọc”:

Tài liệu sau đây cho sẵn những bảng hướng dẫn sự phối hợp có
chọn lọc (kỹ thuật ghép tầng, phối hợp MCCB với rơle quá tải để bảo vệ
động cơ, phối hợp MCCB với công tắc cắt): “ABB Coordination tables”,
mã số: 1SDC007004D0206.
Ngoài ra còn có tài liệu: “Low voltage selectivity with ABB
circuit-breakers. QT Technical Application Papers, February 2005”.
Ví dụ, bảng hướng dẫn phối hợp MCCB với công tăc tơ có rơle bảo
vệ quá tải để bảo vệ động cơ khởi động trực tiếp, bình thường (xem trên
hình ABB2.).

492
Bảng T4 Hướng dẫn phối hợp MCCB với công tắc tơ có rơ-le bảo vệ

Chú thích:
DOL: khởi động trực tiếp
Type 2: trong trường hợp có ngắn mạch, rơle nhiệt không được bị
hư hỏng, còn tiếp điểm của công tăc tơ có thể bị hàn dính (vì có thể tách
ra được, ví dụ bằng cái vặn vít), nhưng không bị biến dạng trầm trọng.
Normal starting: khởi động bình thường, tải nhẹ, thời gian khởi
động đến 2 giây.
Trên bảng có một ô tô đậm để nêu trường hợp động cơ 22 kW
trong ví dụ 2 ở trên.
493
 5) Tài liệu cơ sở:
“ABB: Electrical Installation handbook. Protection, control and
electrical devices. Technical guide – 6th edition 2010, pp548”.
■ CB do Schneider Electric chế tạo
Đƣờng dẫn tra cứu:
1. Gõ: “Products and Services – Schneider Electric”
2. Hiển thị: Electrical Distribution
Protection and Control LV power circuit
Molded case circuit breaker
3. Nhấp lên dòng: (ví dụ) 100 to 630 A molded case circuit breaker
New generation Compact NSX < 630 A
4. Nhấp lên ô Select product
5. Hiển thị trang có tiêu đề: 100 A to 630 A circuit-breakers New
generation - Compact NSX < 630 A.
6. Nhấp lên dòng ví dụ Compact LV429540.
7. Hiển thị: Product data sheet
8. Characteristic LV429540 Circuit breaker Compact
NSX100B-TMD-100A – 3 poles 2d
9. Để có đặc tính ampe giây, ta dùng phần mềm “Curve Direct”
Đặc tính ampe giây của NSX100B-TMD-100A

494
 10. Để xác định sự phối hợp có chọn lọc, ta dùng tài liệu đã ghi
tiêu đề ở ví dụ 2 ở trên: “ Schneider Electric: Complementary
technical information. Guide 2010”.
11. Để vẽ các đặc tính ampe giây phối hợp với nhau, ta dùng phần
mềm “Coordination Direct”
Ví dụ: Xác định sự phối hợp của 2 CB:
Thượng nguồn: NSX100B-TMD 100A
Hạ nguồn: NSX100B-MA 50 A
Bảng khai báo thông số của 2 CB như trên hình C1.

Nhấp vào ô Coordination, sẽ có bảng như trên hình C2. Có thể đọc
các thông số của sự phối hợp như sau:
 Giới hạn chọn lọc 0,8 kA
 Giới hạn chọn lọc tăng cường 0,8 kA
 Khả năng cắt của CB thượng nguồn 25 kA
 Khả năng cắt của CB hạ nguồn 25 kA
Sau khi nhấp vào hàng chữ cuối cùng của bảng C2, hàng chữ này
được tô đen và nhấp tiếp vào ô “Curves” sẽ hiển thị bảng C3 có hai đặc
tính ampe giây của CB thượng nguồn (1) và hạ nguồn (2).
Trên bảng C3, ở góc trái, có thể đọc giá trị đặt của dòng điện làm
cho rơle điện từ MA tác động, đó là Ir = 0,7In(-)(+), giá trị tuyệt đối Ir =
70 A. Có thể tăng hoặc giảm tỷ lệ bằng cách nhấp vào dấu + hoặc dấu -,
sẽ làm cho đường đặc tính dịch qua bên phải (tăng) hoặc qua trái (giảm).

495
Thời gian ứng với giá trị 6Ir là 15 giây. Dòng điện tác động tức thời bằng
800 A, và dòng điện giới hạn của chọn lọc cũng bằng 800 A.

C3. Đặc tính ampe giây của hai CB phối hợp có chọn lọc
Có thể đọc chính xác giá trị dòng điện và thời gian tương ứng bằng
cách nhấp vào ô Measure.
Trong trường hợp 2 CB không phối hợp có chọn lọc được với
nhau, thì khi nhấp vào ô Search (xem trên hình C2), sẽ xuất hiện thông
báo “No Results”. Ngược lại, nếu 2 CB có thể phối hợp với nhau, thì khi
nhấp vào ô Search, sẽ xuất hiện “Search parameters” như thấy trên hình
C2.
Trong trường hợp CB dùng bộ nhả điện tử, thì đặc tính ampe giây
có thể điều chỉnh được như sau:
Ví dụ: Thượng nguồn NSX 100B-M5.2E 100A
Hạ nguồn NSX 100B-M5.2A 40A

496
 C4. Phối hợp hai CB có bộ nhả điện từ
Trên hình C4. có thể đọc các giá trị đặt của ba tác động: thời gian
dài, thời gian ngắn và tức thời. Có thể điều chỉnh các giá trị đặt bằng
cách nhấp vào ô (-)(+) làm cho đường đặc tính dịch chuyển tương ứng.
Giá trị đặt của Ir bằng 63A. Nhấp vào ô Measure, chọn giá trị 65A (gần
bằng 63A). Đường thẳng đứng tiệm cận với đường đặc tính của CB
thượng nguồn.
Bây giờ ta điều chỉnh các giá trị đặt. Ví dụ giảm Ir từ 63A xuống
40A và giảm Ir(s) từ 16s xuống 8s. Kết quả có thể trông thấy trên hình
C5. Nhấp vào ô Measure, chọn giá trị 40A, từ đây đường thẳng đứng
tiệm cận với đặc tính của CB thượng nguồn.

497
 ■ CB do Siemens chế tạo
Đƣờng dẫn tra cứu:
1. Gõ www.usa.siemens.com/circuitbreakers
2. Nhấp lên file “Siemens Circuit Breakers – MCCB, ICCB, Power
breakers,…
3. Hiển thị trang có đề mục “VL. Technical Information”, với các
đề mục nhỏ, như:
VL. CAD Drawings, VL. Cut Sheets, v.v…
4. Nhấp lên đề mục (ví dụ) “DG 150A Frame Cut Sheet.
Hiển thị trang “VL Information Guide
VL Circuit Breaker – DG 150A frame”
Ở bên phải của trang VL Technical Information có đề mục “All
about Siemens Circuit Breakers” với đề mục phụ “Technical
Information”. Nhấp lên đây, sẽ hiện thị ba mục nhỏ:
→ Images, Graphics, Drawings → Manuals → Technical Overview.
Nhấp lên Technical Overview sẽ hiển thị trang sau đây (xem hình
Siemens 1.): “Siemens Circuit Breakers Technical Overview”. Từ trang
498
này, chúng ta có thể chọn loại CB muốn biết và đặc tính ampe giây của
nó.
Ngoài đường dẫn vừa trình bày, còn có nhiều cách khác để tìm
kiếm.
5. Bảng chỉ dẫn sự phối hợp có chọn lọc của CB.
* Gõ “Siemens – Selective Coordination tables”
* Nhấp lên file:
►Selective Coordination – Siemens Industry

Hiển thị trang Selective Coordination

Nhấp lên dòng ví dụ Selective Coordination 480V Table.

Hiển thị bảng Chỉ dẫn phối hợp chọn lọc như trên hình Siemens1.

499
 Siemens 1 Bảng chỉ dẫn phối hợp chọn lọc
5. Vẽ đặc tính ampe giây
Dùng phần mềm SIMARIS curves 2.1 của Siemens để vẽ đặc tính
ampe giây của CB.
Hình Siemens2. cho thấy cửa sổ để vẽ đặc tính.
Hình Siemens3. cho thấy đặc tính ampe giây của hai CB: FD6-A
70A và FD6-A 250A. Có thể đọc các giá trị của dòng điện và thời gian
Chú thích: Đường dẫn tra cứu phần mềm: Gõ “SIMARIS”. Hiển thị
trang SIMARIS như thấy trên hình Siemens4. Trên góc trái, dưới cùng
có ô tô đậm, đánh dấu vị trí có thể tải xuống phần mềm SIMARIS
curves 2.1.

500
 Seimens3
Seimen 2. Của sổ SIMARIS

Một đường dẫn khác: Trên trang “Selective Coordination” ở trên,

nhấp lên dòng thứ hai kể từ dưới cùng lên “Time Current Curves –
EasyTCC”, sẽ hiển thị trang như trên hình Siemens 4
□ Nhấp lên dòng “Download EasyTCC Software Version 8.0.2” để
tải xuống phần mềm vẽ đặc tính ampe giây.
□ Cửa sổ của EasyTCC như thấy trên hình Siemens 5.

501
 □ Nhấp lên dòng “EasyTCC QuickStart Tutorial” để học cách sử
dụng phần mềm.
Ghi chú: V8.02 linh hoạt hơn nhiều so với V2.1 đã trình bày ở
trên.

502
TÀI LIỆU THAM KHẢO

503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
MỘT SỐ MCB CỦA HÃNG GE

513
 MỘT SỐ MCCB CỦA HÃNG ABB

514
515
516
517
518
519
Các Rơ-le điện tử trang bị cho MCCB và ACB Cùng chức năng bảo vệ:

520
521
 TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] ABB Technical guide – 6th edition 2010
Electrical installation handbook
Protection, control and electrical devices pp.548
[2] ABB Technical Application Papers
Low voltage selectivity with ABB circuit-breakers pp.50
[3] ABB Coordination tables pp.90
[4] ABB Working with the trip characteristic curves of ABB SACE Low
Voltage Circuit-Breakers pp.40
[5] Nguyễn Xuân Phú – Tô Đằng
Khí cụ điện
NXB Khoa học & Kỹ thuật, Hà Nội, 2001, trang 340-367
[6] Schneider Electric: Cahier technique no 167: Energy-based
discrimination for low voltage protective devices
[7] Schneider Electric: Cahier technique no 201: Discrimination for low
voltage circuit-breakers
[8] Schneider Electric: Coordination of LV protection devices. Low
voltage expert guides no 5 pp.44
[9] Schneider Electric: Electrical Installation Guide According to IEC
International Standards. New edition 2005 pp.1529
[10] Schneider Electric: Low voltage Complementary technical
information guide 2010 pp.244
[11] Schneider Electric: Curve Direct 3.4.1 software
[12] Schneider Electric: Coordination Direct 4.04 software
[13] Siemens: Basics of Circuit Breakers
[14] Siemens: Information Guide VL circuit breakers pp.44
[15] Siemens: Technical Journal – Selective trip coordination
[16] Siemens: EasyTCC Software

522
II. MÁY CẮT DÒNG ĐIỆN RÒ
Nội dung:
1. Khái niệm
2. Nguyên lý làm việc
3. Đặc điểm cấu tạo
4. Thông số kỹ thuật
5. Cách chọn
6. Sự phối hợp có chọn lọc
Câu hỏi và bài tập
Hướng dẫn tra cứu
Tài liệu tham khảo
1. Khái niệm
A/ Thiết bị chống dòng điện rò (viết tắt: RCD, từ tiếng Anh:
Residual-Current Devides hay Residual-Circuit Devides).
Thiết bị chống dòng điện rò là thiết bị dùng để cắt mạch điện khi
phát hiện có sự mất cân bằng giữa dòng điện trong dây nóng và trong dây
trung tính. Hiện tượng mất cân bằng này xảy ra ví dụ do dòng điện rò
chạy qua thân người được tiếp đất khi con người tiếp xúc với phần mang
điện của mạch điện, hay do phần cách điện bị hư hỏng . Sự tiếp xúc này
có thể làm cho con người bị điện giật chết người. RCD dùng để cắt mạch
nhanh, đủ nhanh để giảm nhẹ tổn hại do điện giật. RCD không dùng để
cắt mạch khi có quá tải hoặc ngắn mạch.
Ở Mỹ và Canada, RCD còn được gọi là Máy cắt sự cố chạm đất
(viết tắt: GFI, từ tiếng Anh: Ground Fault Interrupter), hoặc gọi là Máy
cắt dòng điện rò gia dụng (ALCI: Appliance Leakage Current
Interrupter). Người ta đặt ALCI ở trong buồng tắm, nhà bếp, hoặc ở
những nơi khác ẩm ướt.
RCD có thể phát hiện dòng điện rò từ 5mA đến 30mA, nhỏ hơn
nhiều so với dòng điện nhỏ nhất mà máy cắt hoặc cầu chì có thể cắt
được (vài ampe). Thời gian cắt mạch của RCD là 25-40 miligiây, trước
lúc cú điện giật dẫn đến sự kết thành sợi của tâm thất, máu ngừng chảy,
nguyên nhân thông thường nhất gây nên cái chết do điện giật.
Ở Mỹ, lọai GFI dùng để bảo vệ con người phải cắt được dòng điện
4-6mA trong 25miligiây, còn lọai GFI dùng để bảo vệ thiết bị thì cho
phép cắt dòng điện lớn hơn, có giá trị 30mA. Ở Châu Âu, RCD được quy
định phải cắt dòng điện 10-300mA.
523
 Sau đây là một ví dụ minh họa sự mất cân bằng giữa dòng điện
trong dây pha và dây trung tính (xem Hình 8.43)
Một phụ tải có điện trở 16Ω được cung cấp từ máy biến áp có thứ
cấp 240V, vỏ của phụ tải và vỏ của máy biến áp được tiếp đất. Ở trạng
thái làm việc tốt, không có sự cố, dòng điện chạy trong dây pha qua phụ
U 240
tải và trở về trong dây trung tính có giá trị bằng I    15 A .
R 16
Trạng thái hiện có trên Hình 8.43 là phụ tải bị sự cố chạm đất, điện
trở của điểm chạm đất 240Ω (sau đây gọi là điện trở chạm đất). Điện trở
tổng của điện trở phụ tải và điện trở chạm đất sẽ bằng
240  16 3840
R   15 . Dòng điện cung cấp cho R sẽ là
240  16 256
240
Id   16 A . Dòng điện phân bố cho điện trở phụ tải và điện trở
15
chạm đất sẽ là:
Dòng điện phụ tải, cũng là dòng điện trong dây trung tính
16
I TT   240  15 A
256
16
Dòng điện chạm đất IF   16  1A
256
Như vậy, dòng điện pha (16A) và dòng điện trung tính (15A)
không bằng nhau, đó là sự mất cân bằng giữa dòng điện pha và dòng điện
trung tính. Dòng điện chạm đất 1A là dòng điện rò.

Hình 8.43 Sự mất cân bằng dòng điện giữa pha và trung tính
B/ Máy cắt dòng điện rò: (viết tắt: RCCB, từ tiếng Anh: Residual
Current Circuit Breaker),(RCBO: Residual Circuit Breaker Over)
(ELCB, từ tiếng Anh: Earth Leakage Circuit Breaker)
524
 RCCB hoặc ELCB giống nhau về cấu tạo và nguyên lý làm việc,
khác nhau về tên gọi. Trong chương này, chúng ta dùng tên gọi RCCB.
RCCB là máy cắt (CB, xem Chương “Máy cắt hạ áp”) làm việc với
RCD. Vậy RCCB có khả năng cắt dòng quá tải, dòng ngắn mạch và dòng
điện rò, có khả năng chống điện giật cho con người và chống cháy.
2. Nguyên lý làm việc của RCD
Hình 8.44 mô tả sơ đồ cấu tạo của RCD hai cực dùng trong hệ
thống một pha. RCD gồm có máy biến áp vi sai (còn gọi là máy biến áp
dòng điện thứ tự không), bộ phận xử lý và tác động (1). Lõi thép máy
biến áp hình xuyến (3), hoặc hình bốn cạnh, cuộn dây sơ cấp của máy
biến áp là dây pha (L) và dây trung tính (N), đều đặt xuyên qua lõi thép.
Cuộn thứ cấp (2) gồm có nhiều vòng, cực ra của thứ cấp được nối vào bộ
phận xử lý và tác động (1) gồm có nắn dòng, lọc sóng, khuếch đại, cài
đặt giá trị ngưỡng, rơ-le thời gian, nam châm điện từ.
Ở trạng thái phụ tải làm việc tốt, không có sự cố chạm đất, dòng điện
pha và dòng điện trung tính bằng nhau và ngược chiều nhau, trong lõi thép
(3) không có từ thông, ∑Φ = 0, điện áp thứ cấp bằng không, us = 0.
Trường hợp phụ tải có sự cố
chạm đất, dòng điện pha và dòng
điện trung tính không bằng nhau,
trong lõi thép có từ thông và cảm
ứng điện áp thứ cấp, us ≠ 0, dòng
điện thứ cấp được nắn, lọc,
khuếch đại, nếu nó lớn hơn giá trị
ngưỡng đã được cài đặt, thì nam
châm điện từ sẽ tác động máy cắt
trong mạch chính để cắt mạch.
Thông qua rơ-le thời gian,
nam châm điện từ tác động tức Hình 8.44 Cấu tạo RCD
thời hoặc có thời gian trễ.
Nút kiểm tra (4) dùng để kiểm tra sự làm việc của RCD, kiểm tra
bằng cách đóng nút (4), khi đó dây pha đươc nối trực tiếp với dây trung
tính, mất cân bằng giữa dòng điện pha và dòng điện trung tính, trong lõi
thép xuất hiện từ thông và máy cắt sẽ cắt mạch. Ngược lại, nếu mạch
không được cắt, tức là RCD không làm việc được  phải thay thế mới.

525
 Hình 8.45 RCD có bốn cực
Trường hợp dùng với ba pha có trung tính, ta có RCD bốn cực, như
mô tả trên Hình 8.45 là một ví dụ. Lõi thép T có hình bốn cạnh. Ba dây
pha L1, L2, L3, và dây trung tính N đều phải đặt xuyên qua lõi thép T,
làm cuộn dây sơ cấp. Cuộn dây thứ cấp có nhiều vòng quấn trên lõi thép
(trên Hình 8.45), hai cực ra được nối vào hai cực của cuộn dây của nam
châm điện từ. Phụ tải là một động cơ ba pha, vỏ được tiếp đất. Nút PG là
nút kiểm tra. Khi động cơ làm việc tốt, không có sự cố chạm đất, trong
lõi thép T, tổng từ thông ba pha bằng không, ∑Φ1,2,3 = 0, không có tín
hiệu ra ở cuộn dây thứ cấp. Trường hợp động cơ bị chạm đất, từ thông ba
pha mất cân bằng, ∑Φ1,2,3 ≠ 0, trong lõi thép T xuất hiện từ thông, điện
áp thứ cấp được cảm ứng, nam châm điện từ tác động đến CB để cắt
mạch.(Trên Hình 8.45 không trình bày bộ phận xử lý và tác động).
Ký hiệu của RCCB trên bản vẽ mạch điện
3. Cấu tạo của RCCB
RCCB có hai bộ phận chính:
Bộ phận đóng cắt mạch: có cấu tạo
và nguyên lý làm việc của CB, có chức
năng đóng cắt mạch, bảo vệ quá tải và
ngắn mạch, như đã biết theo chương
“Máy cắt hạ áp”; Hình 8.46 Ký hiệu RCCB
Bộ phận RCD, mà cấu tạo đã được mô tả trong mục 2. ở trên
“Nguyên lý làm việc của RCD”, gồm có hai phần tử: biến dòng vi sai
hoặc còn gọi là biến dòng thứ tự không (viết tắt: ZCT, từ tiếng Anh Zéro
Sequence Current Transformer), và phần tử xử lý sóng và tác động.
526
 Bộ phận RCD hoặc được đặt trong CB hoặc đặt ngoài CB.
Ở các RCCB có dòng điện định mức dưới 1000A, thông thường có
RCD nhỏ gọn đặt trong CB. Lọai RCCB này gọi là RCCB tích hợp.
Ở các RCCB có dòng định mức trên vài trăm ampe, có thể điều
chỉnh dòng điện tác động và thời gian trễ của RCD, thì RCD đặt ngoài
CB. Loại RCCB này gọi là RCCB kết hợp.
4. Thông số kỹ thuật của RCCB
* Số cực Hai cực, bốn cực
* Điện áp định mức loại hai cực: 125/230V 50-60Hz; loại bốn
cực: 230/400V 50-60Hz
* Dòng điện định mức In
* Khả năng đóng và cắt Im
* Dòng điện rò định mức I∆n
* Độ nhạy: giá trị nhỏ nhất của dòng điện dư I∆ mà RCCB phát hiện
được. Phân hạng độ nhạy theo ba cấp: độ nhạy cao (HS) 6-10-30 mA; độ
nhạy trung bình (MS): 0,1-0,3-0,5-1 A; độ nhạy thấp (LS): 3-10-30 A.
* Thời gian cắt mạch:
Giá trị tiêu chuẩn của thời gian cắt đối với RCD loại S và RCD loại
G được cho theo đồ thị trên Hình 8.47 và theo bảng 8.5 dưới đây.

RCD loại S (chọn lọc):

RCD có thời gian cắt trễ nhỏ.
RCD loại G (sử dụng
chung): tác động tức thời, không
có thời gian trễ.
* Tính chầt của dòng điện
rò: RCD phân loại theo tính chất
của dòng điện rò:
Loại AC, Loại A, Loại B.

Loại AC: Dòng điện rò xoay chiều dạng sin

Loại A:
+ Dòng điện rò xoay chiều dạng sin

527
 + Dòng điện rò một chiều dạng xung
+ Dòng điện rò một chiều dạng xung, có thêm thành phần một
chiều bằng phẳng có giá trị 0,006A, có hoặc không có điều
khiển góc, không phụ thuộc vào cực tính.
Loại B: giống như Loại A,
+ Dòng điện rò xoay chiều dạng sin có tần số đến 1000Hz,
+ Dòng điện rò xoay chiều dạng sin có thêm thành phần một chiều
không gợn sóng,
+ Dòng điện rò từ bộ nắn dòng như cầu nắn dòng nối sao ba hoặc
sáu xung, hoặc hai cầu xung mắc pha với pha của nhau, có hoặc
không có điều khiển góc, không phụ thuộc vào cực tính.
Bảng 8.5 Giá trị tiêu chuẩn của thời gian cắt và thời gian không tác
động (IEC 61008)
Giá trị tiêu chuẩn thời gian cắt [tc(a)] (s) và thời gian
Loại In không tác động [tc(b)] (s) tương ứng dòng rò In
In (A)
RCD (A)
In 2.In 5.In 6÷600A
G Bất kỳ Bất kỳ 0.3 0.15 0.04 0.04 [tc(a)]
>25A >0.030 0.5 0.2 0.15 0.15 [tc(a)]
S
0.13 0.08 0.05 0.04 [tc(b)]
Ký hiệu ghi trên vỏ hộp của RCD theo tính chất dòng điện rò được
trình bày trong bảng 8.6.
Bảng 8.6 Ký hiệu của tính chất dòng điện rò
Loại dòng điện Dạng dòng điện Dòng điện tác động

Dòng điện rò AC (0,5 ÷ 1,0) In

Dòng điện rò DC đập mạch

(0,35 ÷ 1,4) In
Nửa sóng dương hay âm
Dòng điện nửa sóng
(0,25 ÷ 1,4) In
được điều khiển
(0,11 ÷ 1,4) In

Dòng điện nửa sóng có

Max 1,4 In + 6mA
thành phần DC phẳng 6mA

528
Dòng DC phẳng (0,5 ÷ 2,0) In

* Đặc tính ampe giây của RCCB

Đặc tính ampe
giây của RCCB là
quan hệ giữa dòng
điện rò I∆n và thời gian
tác động với tham số
là độ nhạy. Ví dụ trên
Hình 8.48 là đặc tính
ampe giây của RCCB
hai cực có tên gọi là
LEXIC của hãng Le
Grand. Các lọai
RCCB là: loại S, loại
G và loại tiêu chuẩn.
Độ nhạy: 10mA,
30mA, 100mA,
300mA và 500mA.
Hình 8.48 Đặc tính ampe giây của
RCCB LEXIC loại hai cực
Thông số của RCCB LEXIC hai cực như sau:
Dòng điện định mức In: 16/25/32/40/63/80/100A
Độ nhạy: 10/30/100/300/500mA ( tác động với dòng rò)
Loại (theo tính chất dòng điện rò)
 AC dòng điện rò xoay chiều dạng sin
 A dòng điện rò xoay chiều có thành phần DC
 AC-G và A-S (có chọn lọc)
 HPC (bảo vệ chống tác động nhầm)
- Điện áp/tần số 230V/50/60Hz
- Điện áp cách điện 300V
- Độ bền cách điện 2000V 50Hz
- Điện trở cách điện 2MΩ
- Khả năng cắt dòng điện rò I∆m = 1000A, (theo tiêu chuẩn
EN/IEC 61008-1)
529
 - Khả năng đóng và cắt định mức
 In 16/25/32/40A Im = 500A
 In 63A Im = 630A
 In 80A Im = 800A
 In 100A Im = 1000A
Dòng điện ngắn mạch định mức có điều kiện Inc = 10kA theo tiêu
chuẩn EN/IEC61008-1
Điện áp xung có thể chịu được Uimp = 6kV
Ví dụ: Một người có điện trở 1500Ω, tiếp xúc trực tiếp đường dây pha
230V, dòng điện chạy qua người 153mA, thời gian cắt của RCCB phải là
0,17s. Nếu chọn RCCB có độ nhạy 30mA, loại G, ta hãy đọc trên đặc tính
ampe giây ở Hình 8.48. Thời gian cắt của RCCB chưa đến 0,03s, nhỏ hơn
0,17s.
Đặc tính
ampe giây của
RCCB, nói đúng
hơn, của RCD,
phải thỏa mãn
điều kiện về thời
gian cắt mạch
được trình bày
trên Hình 8.49

Trên trục hoành có thể đọc các giá trị của dòng điện chạy qua cơ
thể con người, IB, tính bằng mA,và trên trục tung là giá trị của thời gian
chảy của dòng điện qua cơ thể con người, tính bằng ms. Các vùng thời
gian – dòng điện AC-1, AC-2, AC-3, AC-4 … được giải thích trong bảng
8.7 dưới đây.
Bảng 8.7 Giải thích về ảnh hưởng sinh lý của các vùng thời gian –
dòng điện
Ký hiệu
Giới hạn vùng Ảnh hưởng sinh lý học
vùng
AC-1 Đến 0,5mA đường a Thường không có ảnh hưởng
530
 Thường không có ảnh hưởng nặng
AC-2 0,5mA đến đường b
nề
Thường không gây tác hại đến cơ
Đường b đến đường quan của cơ thể. Có nhiều khả năng
AC-3
cong c1 bắp thịt bị co rút và khó thở nếu
dòng điện chảy quá 2 giây.
Cường độ dòng điện và thời gian
tăng lên, có thể xuất hiện ảnh hưởng
AC-4 Vùng trên đường c1 về bệnh lý nguy hiểm như tim ngưng
đập, ngừng thở, bị bỏng nặng, cộng
với những ảnh hưởng của vùng 3.
Có khả năng xảy ra sự kết sợi của
AC-4.1 c1-c2
tâm thất đến mức 5%.
Có khả năng xảy ra sự kết sợi của
AC-4.2 c2-c3
tâm thất đến mức 50%.
Có khả năng xảy ra sự kết sợi của
AC-4.3 Vùng trên đường c3
tâm thất mức 50%.
* Với thời gian chạy của dòng điện dưới 10s, giới hạn của dòng
điện theo đường b giữ ở giá trị không đổi là 200mA (xem Hình 8.49
đường b kết thúc ở điểm [10s, 200mA] ).
Ta hãy xem đồ thị trên Hình 8.48 có thỏa mãn không điều kiện ở
Hình 8.49. Chọn độ nhạy 10mA, loại G, RCCB sẽ cắt với thời gian nhỏ
hơn 0,03s với dòng 200mA.
RCCB với độ nhạy 10mA hoặc 30mA có thể bảo vệ con người
trong trường hợp tiếp xúc trực tiếp. Đặc tính ampe giây của RCCB có độ
nhạy 10mA hoặc 30mA mô tả trên Hình 8.50 thỏa mãn điều kiện bảo vệ
con người chống tiếp xúc trực tiếp.
Trên trục hoành ghi giá trị dòng điện tính bằng mA của dòng điện
Id chạy qua thân người, trên trục tung là giá trị thời gian tính bằng ms
của dòng điện chạy qua thân người.

531
 Các vùng 1, 2, 3,
4 giải thích ảnh hưởng
của dòng điện – thời
gian đối với cơ thể con
người, tương tự như
trên Hình 8.49. Vùng 4
là vùng nguy hiểm, tâm
thất bị kết sợi, dẫn đến
cái chết. Thời gian cắt
của RCCB nằm trong
phạm vi 10ms và 30ms.
Đặc tính A-s của
RCCB có độ nhạy
10mA và 30mA có thể
bảo vệ con người chóng Hình 8.50 Đặc tính A-s của RCCB có độ nhạy
tiếp xúc trực tiếp 10mA, 30mA
Trong nhiều trường hợp sử dụng RCCB, dây PE phải được nối vào
thiết bị, do đó dòng điện chạy qua cơ thể con người chỉ khi nào có hai sự cố
chạm đất hoặc khi con người tiếp xúc trực tiếp với phần tử đang mang điện.
5. Cách chọn RCCB
5.1. Nguyên tắc cơ bản
a) Bảo vệ con người chống điện giật (do tiếp xúc trực tiếp hoặc tiếp
xúc gián tiếp): phải chọn RCCB có độ nhạy 10mA – 30mA. RCCB có độ
nhạy lớn hơn 30mA không được sử dụng để bảo vệ chống điện giật.
RCCB có độ nhạy 10mA được sử dụng cho bệnh viện, nhà dưỡng lão,
những nơi ẩm ướt, ẩm thấp.
b) Bảo vệ chống cháy: cháy có thể xảy ra do dòng điện sự cố chạm
đất. RCCB được sử dụng để phát hiện dòng điện sự cố chạm đất có thể
gây cháy.
Những yếu tố cần chú ý đến là:
1) RCCB dùng để chống cháy có độ nhạy tối đa là 300mA. Vì sao?
Cơ sở của nguyên lý này là: công suất 60W đủ để gây cháy. Với điện áp
230V, dòng điện dư 300mA có thể phát ra công suất trên 60W, chính xác
là 69W (230V × 0,3A = 69,0W)
2) RCCB loại AC (phát hiện dòng điện rò xoay chiều dạng sin)
không dùng để bảo vệ chống cháy trong trường hợp dòng điện rò là dòng
một chiều, hoặc dòng xoay chiều có thành phần một chiều. Chỉ có RCCB
loại A hoặc loại B mới có thể phát hiện dòng điện rò có tính chất này.
532
 3) Trong trường hợp cần dùng những thiết bị điện xách tay, có thể
di chuyển được, có điện áp xoay chiều từ 125V đến 1000V, phải dùng
loại ổ cắm có lắp RCD (viết tắt là SRCD, từ tiếng Anh là Socket outlet
RCD) có độ nhạy không quá 30mA.
Phải lắp đặt SRCD trong những trường hợp sau đây:
* Ổ cắm điện được lắp đặt trong hệ thống điện tiếp đất TT
* Ổ cắm điện được lắp trong phòng ngủ có buồng tắm
* Ổ cắm trên những thiết bị điện xách tay sử dụng ngoài trời
* Ổ cắm đặt ở bể bơi
4) RCD phải được kiểm tra sự làm việc và thời gian cắt.
5) Những thiết bị điện và những nơi được quy định cần dùng
RCCB là:
Tên gọi Độ nhạy, I∆n
* Những nơi có nguy cơ phát sinh cháy ≤30mA/300mA
* Ổ cắm điện có dòng định mức ≤32A ≤30mA
* Điện trở nhúng trong nước để làm nóng nước ≤30mA
* Buồng tắm gương sen ≤30mA
* Bình tắm nước nóng ≤30mA
* Bể bơi ≤30mA
* Trang trại có nguy cơ cháy ≤30mA/300mA
I∆n ≤ 50V/Ra
* Hệ thống tiếp đất TT
(Ra: điện trở tiếp đất)
5.2. Những yếu tố ảnh hưởng đến sự làm việc của RCD
Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến sự làm việc của RCD. Sau đây
chúng ta xem xét ảnh hưởng của: hệ thống tiếp đất, dòng điện rò, thiết bị
bảo vệ chống xung áp.
5.2.1. Hệ thống tiếp đất
Tính chất của hệ thống tiếp đất, ký hiệu là TT, TN, IT, (sau đây
chúng ta gọi tắt là hệ thống TT, hệ thống TN, hệ thống IT, …) có ảnh
hưởng khác nhau đối với RCD. Lần lượt chúng ta khảo sát từng hệ thống.

533
 a) Hệ thống TT
Trong hệ thống điện tiếp đất kiểu TT, RCD phải có độ nhạy:
50
I n  (1)
RA
Ở đó:
o I∆n là dòng điện rò tác động định mức của RCD
o 50(V) là giá trị điện áp tiếp xúc (còn gọi là điện áp chạm)
cho phép
o RA điện trở của điện cực tiếp đất của thiết bị
- Tiếp xúc gián tiếp trong hệ thống TT
Sau đây chúng ta hãy tự nêu
các câu hỏi sau:
Tại sao để bảo vệ chống tiếp
xúc trong hệ thống TT, phải dùng
RCCB?
Khi có sự cố chạm đất trong
hệ thống TT, dòng điện chạy như
thế nào, và cách tính điện áp tiếp
xúc (điện áp chạm) ?
Giá trị dòng điện chạy qua cơ
thể người, và chọn độ nhạy của
RCCB.
Tại sao phải dùng RCCB. Dòng điện sự cố và điện áp tiếp xúc.
Máy biến áp ba pha có trung tính N tiếp đất bằng điện cực có điện
trở Rd, thiết bị điện một pha (hoặc ba pha) được mắc vào một pha và dây
trung tính N, vỏ thiết bị được tiếp đất bằng điện cực có điện trở RA. Cách
điện của thiết bị bị hỏng. Phần mang điện của thiết bị tiếp xúc với vỏ ở
chỗ có cách điện bị hỏng, dây pha bị chạm đất; sự cố được gọi là sự cố
chạm đất. Dòng điện chạy từ dây pha, vào thiết bị, không trở về qua dây
trung tính N như trong trường hợp cách điện còn tốt hoàn toàn, mà chảy
qua vỏ thiết bị đến dây bảo vệ PE, xuống đất qua điện trở RA và điện trở
Rd, và trở về dây trung tính N.
Thế của vỏ thiết bị bị nâng từ 0 lên một giá trị gọi là điện áp tiếp
xúc (còn gọi là điện áp chạm), ký hiệu bằng Ud. Giá trị của Ud được tính
bằng: (bỏ qua điện trở nơi pha chạm vỏ)
534
 Rd
Ud  Uo (2)
Rd  RA
Ở đó: Uo: giá trị pha của điện áp định mức của nguồn điện cung cấp.
Ví dụ: Cho một hệ thống ba pha 230V/400V, Uo = 230V và giả
Rd 1
thiết RA = Rd. Vậy Ud sẽ bằng U d  230  230  115V
Rd  Rd 2
Trường hợp RA và Rd có giá trị khác nhau, ví dụ RA = 20Ω và Rd =
10
10Ω, Ud sẽ bằng U d  230  77V
10  20
Hai giá trị, 115V và 77V đều lớn hơn giá trị cho phép là 50V. Do
đó nhất thiết phải cắt mạch trong thời gian nhanh nhất có thể.
Dòng điện sự cố Id được tính: (bỏ qua điện trở nơi pha chạm vỏ)
Uo
Id  (3)
Rd  RA
230
Nếu RA =Rd, và giả thiết Rd = 10Ω, thì I d   11,5 A
20
230
Nếu RA = 20Ω và Rd = 10Ω, thì I d   8A
30
Thông thường những thiết bị bảo vệ chống quá dòng không nhạy
với dòng điện có giá trị như trên. Hơn nữa, nếu dùng máy cắt thông
thường, MCCB hoặc MCB, thì phải có điện trở tiếp đất rất nhỏ, khó thực
hiện được. Gọi Rt là tổng của điện trở RA và điện trở của dây bảo vệ, và
Ia là dòng điện làm mở CB trong 5s. Giá trị của Rt được quy định là:
50
Rt  (4)
Ia
Ví dụ: CB có dòng điện định mức In = 16A. Ứng với thời gian cắt
bằng 5s, dòng điện tác động bằng 10In; ở đây 10In = 160A, tức là Ia =
50
160A. Vậy điện trở Rt sẽ là: Rt   0,31
160
Khó thực hiện điện trở tiếp đất này.
Thay vì dùng CB để bảo vệ chống tiếp xúc, ta hãy dùng RCCB, thì
sẽ dễ dàng hơn nhiều để thưc hiện Rt có giá trị theo yêu cầu.

535
 50
Khi đó: Rt  (5)
I n
Ở đó: I∆n là dòng điện dư định mức của RCCB. Để bảo vệ
người, phải chọn I∆n = 30mA.
50
Như vậy Rt sẽ là: Rt   1666,70
0,03
Dễ thực hiện hơn rất nhiều điện trở có giá trị lớn cỡ này.
Nhân tiện, trong bảng 8.8 chúng ta tổng hợp giá trị điện trở tiếp đất
ứng với dòng điện tác động để bảo vệ chống tiếp xúc gián tiếp trong hệ
thống TT:
Bảng 8.8 Giá trị điện trở tiếp đất
I∆n (A) Rt (Ω) I∆n (A) Rt (Ω)
0,01 5000 0,5 100
0,03 1666 3 16
0,1 500 10 5
0,3 166 30 1,6
Tóm lại: Trong hệ thống TT để bảo vệ chống tiếp xúc gián tiếp cho
con người, bắt buộc phải dùng RCCB.
Tuy nhiên, còn phải xét đến trường hợp trong hệ thống còn sử dụng
RCCB lẫn cả MCCB. Trong trường hợp này điện trở tiếp đất phải tính
toán ứng với dòng Ia5s (dòng tác động mở MCCB trong 5s), và như vậy
thì RCCB đã bị vô hiệu hóa.
Do đó phải quy định chặt chẽ hơn là: trong hệ thống TT để bảo vệ
chống tiếp xúc gián tiếp cho con người, phải dùng RCCB cho tất cả các
phụ tải trong hệ thống. Điều này có hai cái lợi là: cắt mạch nhanh trong
trường hợp có sự cố, và dễ thực hiện điện trở tiếp đất có giá trị lớn.
Dòng điện chạy qua cơ thể người
Hình 8.52 Mô tả tình huống con người bị chạm vào vỏ thiết bị hỏng
cách điện và có sự cố chạm đất.
Giả thiết: Uo = 230V, Rd = 10Ω, RA = 20Ω, điện trở cơ thể người
Rc = 2000Ω, điện trở ở chỗ pha chạm vỏ Ri = 30Ω. Dòng điện sự cố Id
Uo 230
sẽ bằng: I d    3,8 A Khi cơ thể người chạm vào
Rd  RA 10  20  30

536
vỏ của thiết bị, phải chịu thế Ud. Dòng điện chạy qua cơ thể người (Ic) sẽ
bằng:

Ic 
Ud R  Ri   3,8 20  30  190  0,095 A  95mA
 Id A
Rc Rc 2000 2000
Nếu bỏ qua Ri (điện trở nơi pha chạm vỏ), thì dòng Ic sẽ là:
Ud R U o RA 230 20 1
Ic   Id A    7,7.20.  0,077 A  77mA
Rc Rc Rd  RA Rc 10  20 2000 2000

Thế Ud có giá trị

lớn hơn nếu có chú ý
tính đến điện trở Ri, từ
đó dòng điện chạy qua
cơ thể người Ic có giá
trị lớn hơn so với
trường hợp bỏ qua Ri.
Vậy nên chú ý đến Ri.
Nhưng việc xác định
chính xác định giá trị
Ri không dễ dàng.
Hình 8.52 Dòng điện Ic chạy qua cơ thể người khi chạm vỏ thiết bị
trong sự cố chạm đất ở hệ thống TT
Với dòng điện chạy qua cơ thể người 77mA – 95mA, việc chọn
RCCB có độ nhạy 30mA là hợp lý.
50
Theo biểu thức (1) I n  , với gía trị RA đã cho trong ví dụ trên
RA
RA = 20Ω, thì độ nhạy của RCCB được chọn sẽ phải nhỏ hơn 2,5A:
50
I n   2,50 A . Độ nhạy 30mA của RCCB hoàn toàn thỏa mãn điều
20
kiện này.
- Tiếp xúc trực tiếp trong hệ thống TT
Điện áp đặt trên cơ thể người là điện áp pha của hệ thống điện cung
cấp.
Uo
Dòng điện chạy qua cơ thể con người là: I d  I c 
Rc
Ví dụ: Uo = 230V, Rc = 2000 Ω,
537
 230
 Ic   0,115 A  115mA
2000
Chọn RCCB với
độ nhạy 30mA, có thể
bảo vệ được con người.
Cần biết rằng
điện trở của cơ thể con
người có giá trị thay
đổi phụ thuộc vào trạng
thái tâm sinh lý của con
người. Giá trị 2000 Ω
chỉ là giá trị trung bình.
Hình 8.53 Mô tả trường hợp tiếp xúc trực tiếp trong hệ thống TT
b) Hệ thống TN
Trong hệ thống TN việc bảo vệ chống tiếp xúc có thể thực hiện
bằng CB hoặc bằng RCCB.
Trong các hệ thống TN
(TN-C, TN-S, TN-C-S), sự cố
hỏng cách điện làm cho pha chạm
đất là sự cố ngắn mạch giữa pha
và trung tính.
1) Nếu dòng ngắn mạch có
giá trị lớn thì cho phép bảo vệ
bằng cách dùng CB, nhưng trong
thời gian cắt ngắn mạch điện áp
tiếp xúc có thể bằng 50% của
điện áp pha giữa pha và trung
tính.
Hình 8.54 Tiếp xúc gián tiếp trong hệ thống TN
Theo IEC 60364-4, điều kiện để sử dụng CB là:
ZsIa ≤ Uo (6)
Ở đó:
Zs: tổng trở của mạch điện của dòng điện sự cố bao gồm: tổng trở
của nguồn phát điện, của dây pha tính đến điểm sự cố, của dây bảo vệ từ
điểm sự cố đến nguồn.

538
 Ia: dòng điện làm cho CB tự động cắt mạch trong thời gian quy
định trong bảng 8.9 sau đây đối với mạch điện có dòng định mức không
quá 32A.
Bảng 8.9 Thời gian cắt mạch tối đa đối với hệ thống TN
(đối với mạch điện có dòng định mức không quá 32A).
Uo (V) Thời gian cắt mạch (s)
120 0,8
230 0,4
400 0,2
>400 0,1
Đối với các mạch điện khác, thời gian cắt mạch tối đa được quy
định bằng 5s.
Dòng điện Ia trong biểu thức (6) phải nhỏ hơn dòng sự cố chạm đất
U
Id. Dòng sự cố được tính bằng: Id  o (7)
Zs
0,8U o
Hoặc: Id  (8)
Zc
Ở đó:
Zs: Tổng trở mạch điện của dòng điện sự cố bao gồm: tổng trở của
nguồn phát điện, của dây pha tính đến điểm sự cố, của dây bảo vệ từ
điểm sự cố đến nguồn.
Zc: Tổng trở của mạch điện bị sự cố
0,8Uo có nghĩa rằng: điện áp nguồn khi có sự cố giảm xuống còn
80%.
Dòng điện sự cố Id phải lớn hơn dòng điện tác động làm cho CB cắt
mạch trong thời gian quy định ở bảng 8.9. như đã viết bằng biểu thức (6) ở
trên.
Ví dụ:
Trong Hình 8.54 tổng trở Zs là:
Zs = ZAB + ZBC + ZDE + ZEN + ZNA
(bỏ qua điện trở ở chỗ pha bị chạm vỏ).

539
 Giả thiết ZBC và ZDE có giá trị lớn vượt trội so với (ZAB + ZEN +
ZNA). Dây cáp điện được sử dụng có lõi bằng đồng, tiết diện lõi S =
35mm2, chiều dài dây LAB = LDE = 50m. Zs có giá trị:
 mm2  50m
 0.06  60m
L
Z s  2  2.0.021 
S  m  
35 mm
2

Dòng điện sự cố tính theo biểu thức (7):

230
Id   3833 A  3.8kA
0.06
Máy cắt CB được sử dụng ví dụ có ký hiệu NS160, với dòng định
mức In = 160A. Dòng sự cố bằng 24 lần dòng định mức của CB.
Dòng điện sự cố tính theo biểu thức (8):
0.8  230
Id   3066 A  3kA
0.06
Dòng sự cố bằng 19 lần dòng định mức của CB.
Cần kiểm tra dòng Ia của CB làm mở CB trong 0,4s phải nhỏ hơn
3000A.
mm2
(Điện trở suất của đồng ở 20oC bằng 0,0178 , điện trở suất
m
o mm2
của đồng ở 65 C bằng 0,021 , với hệ số nhiệt bằng 0,004/oC).
m
Ví dụ: Có thể dùng CB để bảo vệ chống tiếp xúc trong hệ thống
TN-S trong trường hợp cụ thể sau (xem Hình 8.55)
Nguồn cung cấp Uo = 400V ba pha, hệ thống tiếp đất TN-S. Phụ tải
có công suất S = 70kVA và cosφ = 0,9. Dây cáp nối vào phụ tải là dây
cáp đồng bọc PVC ba pha bốn lõi 3×(1×50)+1×(1×25), dài 50m; dây nối
vỏ của phụ tải với dây PE có tiết diện 25mm2 dài 50m. CB được sử dụng
có ký hiệu T1B150 dòng định mức của CB In=125A, có đường đặc tính
ampe giây như trên Hình 8.56

540
 Hãy tính dòng sự cố Id trong trường hợp cách điện của một pha bị
hỏng và gây ra pha chạm vỏ.
Tổng trở mạch sự cố Zs = ZBC + ZDE (bỏ qua đoạn AB và đoạn EF,
và bỏ qua điện trở chỗ pha chạm vỏ)

541
 L L  mm2  50m 50m 
Z s       0.021     0.063  63m
 m  50mm 25mm2 
2
 S1 S2 
Dòng điện sự cố:
Uo 230
Id    3651A  3.7kA
Z s 0.063
Dòng điện Ia làm CB mở tự động trong 0,4s phải nhỏ hơn 3,7kA.
Ta hãy xem đặc tính ampe giây của CB (H.14):
Dòng điện làm cho CB cắt mạch trong 0,4s bằng 950A, nhỏ hơn
dòng sự cố. Như vậy, CB ký hiệu T1B160 vừa dùng để bảo vệ ngắn
mạch và quá tải cho dây cáp, vừa có thể dùng để bảo vệ chống tiếp xúc
gián tiếp, mà không cần dùng RCD.
Điện áp tiếp xúc (điện áp chạm)
Uo
Ud  nếu RPE = Rpha
2
Uo
Ud  RPE nếu RPE ≠ Rpha
RPE  R pha
Hoặc nếu giả thiết điện áp pha còn 80% của giá trị định mức, thì:
0.8U o
Ud  nếu ZPE = Zpha
2
0.8U o
Ud  Z PE nếu ZPE ≠ Zpha
Z PE  Z pha
Trong ví dụ Hình 8.56 điện áp tiếp xúc Ud = 3651×0,042 = 153,3V
> 50V
2) Phải dùng RCCB trong những trường hợp sau:
* Không thể xác định chính xác giá trị của tổng trở của mạch
* Dòng điện sự cố quá nhỏ mà CB không thể cắt mạch với thời
gian đúng theo như quy định theo bảng 8.9 ở trên.
Cần biết rằng không dùng được RCCB trong hệ thống TN-C,
trong đó dây trung tính và dây bảo vệ là một, điều này vô hiệu hóa
RCCB.
Điều kiện sử dụng RCCB là:
ZsI∆n ≤ Uo (9)
542
 Ở đó:
Zs: tổng trở của mạch điện của dòng điện sự cố bao gồm: tổng trở
của nguốn phát điện, của dây pha tính đến điểm sự cố, của dây bảo vệ từ
điểm sự cố đến nguồn.
I∆n: dòng điện rò định mức của RCCB
Uo:: giá trị pha của điện áp định mức của nguồn điện cung cấp
c) Hệ thống IT
Trong hệ thống IT, thiết bị được cách ly với đất, hoặc trung tính
của nguồn cung cấp điện được nối với đất qua tổng trở có giá trị tổng trở
lớn; tất cả những phần tử dẫn điện lộ diện đều được nối đất qua điện cực
nối đất.
Trong hệ thống IT, khi có sự cố chạm đất thứ nhất thì không cần
phải cắt mạch.
Trường hợp có hai sự cố đồng thời (không cùng trên một pha) xảy ra
thì phải cắt mạch nhanh bằng CB hoặc cầu chì; trong trường hợp đặc biệt
có thể dùng RCCB cho mỗi mạch điện để bảo vệ chống tiếp xúc gián tiếp.
Sự cố thứ nhất
Hình 8.57 mô tả sự cố
chạm đất trong hệ thống IT. Pha
L3 chạm đất. Dòng điện sự cố Id
chạy theo đường có nét đứt đoạn
(- - - -) trên Hình 8.57, từ pha L3
bị chạm đất qua thiết bị, qua
điện trở tiếp đất Rd, qua hai tụ
điện rò của pha L1 và L2
(không bị chạm đất) và trở về
nguồn. Tổng trở mạch sự cố lớn,
dòng điện sự cố rất nhỏ, không
cần phải cắt mạch; điện áp chạm
cũng rất nhỏ.
Hình 8.57 Sự cố chạm đất trong hệ thống IT
Theo IEC 60364-4, trong trường hợp có sự cố lần thứ nhất, việc cắt
mạch không cần thiết chỉ khi nào điều kiện sau đây được thỏa mãn:
RdId ≤ UL (10)
Ở đó:

543
 Rd: điện trở của điện cực nối đất cho những phần tử dẫn điện lộ
diện (Ω)
Id: dòng điện sự cố lần thứ nhất, bỏ qua tổng trở giữa dây pha
và phần tử dẫn điện lộ diện (A)
UL ≤ 50V
Nếu điều kiện (10) được thỏa mãn, thì sau sự số lần thứ nhất điện
áp chạm trên những phần tử dẫn điện sẽ nhỏ hơn 50V.
Trong hệ thống IT cần
phải đặt thiết bị giám sát cách
điện, nó sẽ cảnh báo (bằng
âm thanh hoặc ánh sáng) khi
có sự cố lần thứ nhất.
Mặc dầu sự cố lần thứ
nhất không nguy hiểm đối
với người và thiết bị, nhưng
vẫn phải khắc phục ngay sự cố để bảo đảm cho việc cung cấp năng lượng
vẫn được tiếp tục, không bị gián đoạn bởi sự cố.
Hình 8.58 mô tả sự cố chạm đất trong hệ thống ba pha, tiếp đất
kiểu IT.
Giả thiết dây dẫn từ nguồn đến thiết bị có chiều dài 1km, giá trị
điện dung rò Cf khoảng 1µF, kháng trở của điện dung rò Zf có giá trị
khoảng 3500Ω, dòng điện rò IC trong mỗi pha ở trạng thái bình thường
có giá trị:
230
IC   0,0657 A  66mA
3500
Khi có sự cố lần thứ nhất, giả thiết ở pha 2 (xem Hình 8.58) dòng
điện dung chạy qua hai điện dung của hai pha không bị sự cố (pha 1 và
pha 3). Tổng vectơ của hai dòng điện này là dòng Id2 chạy qua điện trở
Rd. Dòng điện trung tính Id1 chạy qua trở kháng ZCt. Tổng vectơ của hai
dòng Id1 và Id2 cho dòng dự cố Id. Hai dòng điện dung của hai pha không
bị sự cố lệch pha nhau 60o. Điện áp của hai pha không bị sự cố tăng lên
với 3 lần, làm cho dòng cũng tăng lên với 3 lần. Với ví dụ tính ở
trên, dòng điện dung trong mỗi pha IC = 66mA. Dòng Id2 có giá trị
bằng: 3.  3.66   342,54mA .

544
 Hình bên cạnh giải thích
kết quả tính dòng Id2.

Cho vectơ a là dòng điện
dung trong mỗi pha. Có hai
vectơ a vì có hai dòng điện dung
của hai pha không bị sự cố.

Khi có sự cố, chúng lệch pha nhau 60o và mỗi dòng tăng lên với
 
3 lần.Giá trị của vectơ a bằng 3 .66mA. Vectơ b là tổng vectơ của
hai dòng điện dung, là dòng Id2. Dùng định lý cosin trong tam giác để
tính độ dài của vectơ b như sau:

b  a 2  a 2  2aa cos120o  

 2
 2
 2
 2 366  2 366 0,5  3 366  342,54mA  I d 2
Điện áp chạm Ud = Id2Rd = 0,343.5 = 1,7V < 50V, do đó không
nguy hiểm.
Dòng điện trung tính Id1 bằng:
Uo 230
I d1    0,153 A  153mA
Z Ct 1500
Vì những phần dẫn điện lộ diện của thiết bị được trực tiếp nối đất,
cho nên kháng trung tính ZCt không có vai trò trong việc gây nên điện áp
chạm Ud.
Dòng sự cố Id bằng với tổng vectơ của Id1 (153mA) và Id2 (343mA).
Sự cố lần thứ hai
Khi xảy ra sự
cố thứ hai ở pha
khác, hoặc ở dây
trung tính, thì phải
nhanh chóng cắt
mạch. Việc cắt
mạch được tiến
hành theo cách
khác nhau trong
hai trường hợp sau
đây: Hình 8.59 Sự cố xảy ra đồng thời trên hai pha

545
 Trường hợp hai sự cố chạm đất xảy ra đồng thời (không ở cùng
một điểm) là nguy hiểm, cần phải nhanh chóng cắt mạch.
Trường hợp 1
* Tất cả những phần tử dẫn điện lộ diện của các thiết bị đều được
nối với cùng một dây bảo vệ PE chung, như thấy trên Hình 8.59.
Trong trường hợp này, dòng điện sự cố không chạy qua điện cực
tiếp đất nào cả, do đó dòng điện sự cố có giá trị lớn và việc cắt mạch có
thể tiến hành bằng máy cắt hoặc cầu chì.
Với máy cắt, việc xác định dòng tác động Ia phụ thuộc vào cách
tiếp đất của các thiết bị theo hai cách là: hoặc tiếp đất riêng cho từng thiết
bị (dây trung tính bị phân chia), hoặc các thiết bị được tiếp đất chung
thành nhóm (dây trung tính không bị phân chia).
a) Tiếp đất riêng cho từng thiết bị:
Uo
I a  0,8 (11)
Zc
b) Tiếp đất chung thành nhóm:
3U o
I a  0,8 (12)
Zc
Ở đó: Ia: dòng tác động mở máy cắt
Uo: điện áp giữa pha và trung tính
Zc: tổng trở của mạch sự cố
Ví dụ: dùng CB ký hiệu NS 160 (xem Hình 8.59) để cắt dòng điện
ngắn mạch ở phụ tải cuối đường dây.
Nhớ rằng, trong một hệ thống IT hai mạch điện nằm trong dòng
chảy của dòng ngắn mạch giữa pha và pha được xem là có dây dẫn với
chiều dài bằng nhau, tiết diện bằng nhau, dây PE cũng có tiết diện bằng
với tiết diện dây pha.

Vậy điện trở của mạch: FGHJ = 2 

L
m
a
 m.mm 2 
Ở đó: ρ: điện trở suất  
 m 
a: tiết diện (mm2)
L: chiều dài (m)
546
 50
FGHJ = 2.22,5  64,3m
35
Và điện trở của mạch sự cố B, C, D, E, F, G, H, J bằng: 2 × 64,3 =
129mΩ.
Dòng điện sự cố Id bằng:
3U o 3. 230
I d  0,8  0,8  2470 A
Zc 129.10 3
Dòng tác động Ia mở máy cắt NS 160 phải nhỏ hơn hoặc bằng
2470A, theo điều kiện (12) đã ghi ở trên.
Trong trường hợp đặc biệt cần thiết phải dùng RCCB, ở mỗi mạch
đặt một RCCB.
Trường hợp 2
** Các phần tử dẫn điện lộ diện hoặc được tiếp đất riêng biệt (mỗi
phần tử có điện cực tiếp đất riêng) hoặc được chia thành nhóm (mỗi
nhóm có điện cực tiếp đất riêng)
Nếu tất cả các phần tử dẫn điện lộ diện không được nối với một hệ
thống điện cực chung, thì sự cố thứ hai có thể xảy ra ở một nhóm, hoặc ở
một thiết bị được nối đất riêng biệt. Cần thiết phải dùng RCD để bổ sung
cho thiết bị bảo vệ như đã dùng trong trường hợp 1; đặt một RCD cho
mỗi nhóm. Lý do của yêu cầu này là: các điện cực của mỗi nhóm đều nối
đất, dòng điện ngắn mạch giữa pha và pha bị giảm khi chạy qua đất bởi
điện trở tiếp xúc giữa điện cực và đất. Thiết bị bảo vệ như CB không thể
nhạy với dòng điện nhỏ này. Do đó cần phải dùng RCD có đủ độ nhạy
cần thiết, nhưng dòng tác động của RCD phải lớn hơn rõ rệt dòng điện sự
cố lần thứ nhất.
Cường độ dòng điện sự cố lần thứ nhất được cho trong bảng 6 dưới
đây trong quan hệ với giá trị điện dung rò:
Bảng 8.10 Quan hệ giữa điện dung rò và dòng điện sự cố lần thứ nhất
Điện dung rò (µF) Dòng điện sự cố lần thứ nhất (A)
1 0.07
5 0.36
30 2.17
Ghi chú: 1µF là giá trị điện dung rò của 1km dây cáp ba pha bốn lõi.

547
 5.2.2 Ảnh hưởng của dòng điện rò
Có nhiều loại dòng điện rò ảnh hưởng đến sự làm việc của RCD:
* Dòng điện rò tần số công nghiệp
* Dòng điện rò quá độ
* Dòng điện rò tấn số cao
Những loại dòng điện rò này có thể là tự nhiên, chạy qua những
điện dung rò của dây dẫn của thiết bị điện, hoặc có thể là do chủ định,
nghĩa là do việc sử dụng những bộ lọc điện dung đặt trong bộ nguồn của
thiết bị điện tử (như máy tính, thiết bị điều tốc v.v…).
** Dòng điện rò tần số công nghiệp (50Hz hoặc 60Hz)
Những dòng điện rò này thường sinh ra từ nguồn phát điện và từ
những điện dung rò tự nhiên hoặc từ những tụ điện được lắp đặt có mục
đích sử dụng. Ở một thiết bị một pha tần số 50Hz, dòng điện rò liên tục
có cường độ từ 0,5A đến 1,5A cho mỗi thiết bị. Khi trên cùng một pha có
nhiều thiết bị thì những dòng điện rò này cộng lại với nhau. Nếu các thiết
bị được nối với tất cả ba pha thì tổng số đại số của chúng bằng không.
Theo kinh nghiệm, dòng điện rò tự nhiên có cường độ 2mA tính
trên 10A dòng điện phụ tải của thiết bị điện. Nếu dòng điện phụ tải có
cường độ 100A thì dòng điện rò tự nhiên có cường độ 20mA. Dòng điện
rò này rất gần với dòng định mức của RCD 30mA, dễ gây nên tác động
nhầm đối với RCD. Theo quy định, dòng điện rò tự nhiên không được
vượt quá 0,35I∆n, như vậy nó bằng 10,5mA đối với RCD 30mA.
Vì sự hiện hữu của những dòng điện rò này mà số lượng thiết bị có
thể lắp đặt được ở hạ nguồn của RCD bị hạn chế. Ví dụ: số lượng tối đa
của thiết bị máy tính và số lượng tối đa của bóng đèn chiếu sáng huỳnh
quang cho một thiết bị RCD được giới hạn như sau:(theo Schneider [3])
Số lượng tối đa của thiết bị máy tính Hệ thống tiếp đất
cho một RCD 30mA TT TN-S IT
Máy tính 6 4 2
Phòng máy tính 3 2 1
Máy tính: bao gồm máy tính, CPU và máy in laser. Phòng máy tính
bao gồm các cụm máy tính, bộ CPU chủ và máy in laser lớn).

548
 Số lượng tối đa của bóng đèn Hệ thống tiếp đất
huỳnh quang cho một thiết bị RCD TT TN-S IT
RCD 300mA 300 220 100
RCD 30mA 30 22 10
Quy định chung là dòng điện tác động của RCD được cài đặt bằng
0,5I∆n, nhưng để tránh RCD tác động nhầm, nên cài đặt dòng tác động
của RCD ở mức bằng với 0,3I∆n trong hệ thống TT và TN và bằng
0,17I∆n trong hệ thống IT (theo [3]).
** Dòng điện rò quá độ
Dòng điện rò quá độ sinh ra khi đóng điện cho các bộ lọc điện dung
hoặc các tụ điện công suất cải thiện hệ số công suất, hoặc sinh ra do quá
áp đóng cắt mạch điện.
Ví dụ: khi đóng một bộ lọc điện dung, dòng điện rò quá độ có giá
trị đỉnh đầu tiên bằng 40A, dao động với tần số 11,5kHz, với thời gian
suy giảm (xuống 66% giá trị đỉnh ban đầu) là năm chu kỳ. RCD có thể
tác động nhầm với dòng điện này.
** Dòng điện rò tần số cao
Dòng điện rò tần số cao
(từ vài kHz đến vài MHz) sinh
ra do việc sử dụng thiết bị điều
tốc và các loại đèn huỳnh quang
ballast điện tử. Điện áp xung lớn
(khoảng 1kV/µs) có thể gây ra
dòng điện xung chạy qua điện
dung rò trong mạch điện. Hình 8.60 Ảnh hưởng của dòng rò tần
số cao
Dòng điện rò vài chục mA hoặc vài trăm mA có thể làm cho RCD
tác động, như mô tả trên Hình 8.60. khi sử dụng thiết bị điều tốc.
Khác với dòng điện rò tần số công nghiệp (tổng đại số của chúng
bằng không), dòng điện rò tần số cao trong ba pha không đồng bộ với
nhau và tổng của chúng có giá trị không thể bỏ qua được.
Để tránh tác động nhầm, RCD phải được bảo vệ chống những dòng
điện rò tần số cao (lắp thêm những bộ lọc thông thấp).
Khi sử dụng thiết bị điều tốc, phải chú ý đến nhiều loại dòng điện rò:
- Dòng điện rò khi đóng điện

549
 - Dòng điện rò tần số công nghiệp hiện hữu liên tục với tần số dao
động 50-60Hz
- Dòng điện rò tần số cao hiện hữu liên tục
- Dòng điện có dạng sóng đặc biệt khi có sự cố ở đầu cực ra
- Dòng điện sự cố có thành phần một chiều khi có sự cố ở thanh
cái điện một chiều.
5.2.3. Ảnh hưởng của thiết bị bảo vệ chống xung áp (viết tắt: SPD,
từ tiếng Anh: Surge Protection Devices)
Xung áp có giá trị vài nghìn vôn
sinh ra trong quá trình đóng cắt mạch
điện, hoặc khi có sét. SPD được sử
dụng để bảo vệ thiết bị điện và hệ thống
điện chống xung áp. SPD có công dụng
là hạn chế giá trị của xung áp, từ đó còn
có tên gọi là Thiết bị hạn chế xung áp.
RCD có thể đặt ở thượng nguồn
hoặc ở hạ nguồn của SPD, như trình
bày trên Hình 8.61
Hình 8.61 RCD có thể đặt ở trước hay sau SPD
Trường hợp SPD được đặt giữa dây pha và đất hoặc giữa dây trung
tính và đất, khi có xung áp thì có dòng điện chạy qua SPD xuống đất.
(Trong hệ thống TN-C-S, không cần thiết đặt SPD giữa trung tính và
đất). Dòng điện này cỡ hàng chục hoặc hàng trăm ampe. Nếu RCD đặt ở
thượng nguồn của SPD thì dòng điện này chạy qua RCD và RCD phải
tác động. Trường hợp lý tưởng là đặt RCD ở hạ nguồn của SPD, nhưng
không phải lúc nào cũng thực hiện được.
Ví dụ: SPD có thể được đặt ở bên trong thiết bị, tốt hơn so với
SPD đặt trong hệ thống. Khi đặt RCD ở thượng nguồn của SPD, điều
quan trọng là RCD không tác động khi SPD dẫn dòng xung. RCD loại S
không phù hợp với trường hợp này, vì thời gian xung của dòng điện nhỏ
hơn rất nhiều so với thời gian đáp ứng của RCD loại S. RCD loại G cần
được chọn trong trường hợp này.
5.3. Đặc điểm của hệ thống và phụ tải
Khi chọn RCCB phải chú ý đến những đặc điểm sau đây của hệ
thống và phụ tải:
1/ Hệ thống cung cấp điện, TN-C-S, TT hoặc IT.

550
 2/ Điện áp cung cấp và tần số.
3/ Dòng điện phụ tải lớn nhất chạy qua RCD.
4/ Phụ tải chỉ là phụ tải dòng điện xoay chiều hoặc phụ tải có bộ
chỉnh lưu hay không.
5/ RCD được sử dụng để bảo vệ chống tiếp xúc trực tiếp hay chống
tiếp xúc gián tiếp, hay chống hỏa hoạn.
6/ Dòng điện rò tự nhiên ở phía hạ nguồn của RCCB.
7/ Các RCCB có cần được phối hợp theo tầng hay không.
8/ Vị trí đặt SPD.
5.4. Chọn các thông số của RCCB
1/ Dòng điện định mức của RCCB được chọn bằng dòng phụ tải
lớn nhất chạy qua nó.
* Trường hợp đặt RCCB nối tiếp với CB và sau CB (xem Hình
8.62(a)): dòng điện định mức của RCCB (In) bằng hoặc lớn hơn dòng
điện định mức của CB (In1)
In ≥ In1
* Nếu RCCB đặt ở thượng nguồn của một nhóm gồm nhiều nhánh,
và mỗi nhánh được bảo vệ bằng một CB (xem Hình 8.62(b)), thì dòng
điện định mức của RCCB được chọn như sau:
In ≥ ksd × kđt x (In.1 + In.2 + In.3 + In.4)
Trong đó:
Ksd: hệ số sử dụng
Kđt: hệ số đồng thời. (Tham khảo thêm tài liệu [3] về giá trị
của các hệ số này).
2/ Sức bền điện động
Nếu ở thượng nguồn của RCCB có đặt CB hoặc cầu chì làm nhiệm
vụ bảo vệ ngắn mạch, thì RCCB về phương diện sức bền điện động phải
có khả năng chịu được dòng điện ngắn mạch mà CB hoặc cầu chì phải
cắt được.
6. Sự phối hợp có chọn lọc
Phối hợp có chọn lọc có mục đích là bảo đảm không để cho RCD
tác động nhầm, có nghĩa là khi có dòng điện rò chạy qua một RCD đặt ở
một nhánh mạch điện thì chỉ có RCD đó tác động và RCD ở thượng

551
nguồn thì không được tác động, nếu thời gian duy trì sự cố không dài hơn
thời gian đã đặt. Thời gian tác động tối đa của RCD là 300ms khi dòng
điện rò bằng với I∆n và 40ms khi dòng điện dư bằng với 5I∆n. Thời gian
tác động tối thiểu thì không quy định đối với RCD. Giả thiết ở thượng
nguồn đặt RCD 100mA và ở hạ nguồn đặt RCD 30mA. Nếu có dòng
điện rò lớn hơn 100mA, ta không thể biết rằng RCD nào sẽ tác động
trước.
Vậy, nguyên lý thực hiện sự
phối hợp chọn lọc là: Thời gian tác
động và dòng tác động của RCD
thượng nguồn phải bao phủ cả thời
gian tác động và dòng tác động của
RCD hạ nguồn.
Sơ đồ trên Hình 8.63 làm rõ
nguyên lý này.
Gọi tr là thời gian không tác động, thời gian trễ của RCD, tc là thời
gian cắt mạch của RCD kể từ thời điểm có lệnh mở đến thời điểm cắt
mạch (kể cả thời gian hồ quang), tf là tổng thời gian cắt mạch: tf = tr + tc.

Sơ đồ trên Hình 8.63 chỉ rõ:

- Điều kiện phối hợp có chọn lọc là: tr(a) > tr(b) + tc(b)
Thời gian trễ của RCD thượng nguồn tr(a) phải bao phủ cả thời
gian không tác động của RCD hạ nguồn tr(b) và thời gian cắt mạch của
RCD hạ nguồn tc(b).
- KHÔNG chọn lọc khi: tr(a) < tr(b) + tc(b)

552
Phối hợp dọc
Phối hợp dọc thực hiện đối với các RCD mắc nối tiếp với nhau ở
hai tầng, hoặc ba bốn tầng. Hình 8.64 mô tả hai RCD mắc nối tiếp ở hai
tầng.

Hình 8.65 Phối hợp dọc 3 - 4 tầng

Phối hợp dòng điện:
I∆n(a) = 3 I∆n(b)
Ví dụ: I∆n(a) = 100mA; I∆n(b) = 30mA
Phối hợp thời gian (như đã mô tả ở hình 8.63 ở trên):
tr(a) > tr(b) + tc(b) = tf(b)
RCD hạ nguồn vừa bảo vệ chống tiếp xúc gián tiếp vừa bảo vệ
chống tiếp xúc trực tiếp, chọn loại G, tác động tức thời. RCD thượng
nguồn bảo vệ chống tiếp xúc gián tiếp, chọn loại S, tác động trễ.
Phối hợp 3 - 4 tầng (Hình 8.65)
Hình 8.65 mô tả phối hợp dọc bốn tầng: A, B, C, và D.
Tầng A: RCCB tác động trễ
Tầng B: RCCB tác động trễ
Tầng C: RCCB tác động trễ
Tầng D: RCCB tác động tức thời.
Phối hợp ngang
Trên Hình 8.66 hai RCD mắc song song với nhau trên cùng một
thanh cái, ở ngang cùng một tầng. Trường hợp có sự cố chạm đất ví dụ ở
nhánh A, thì chỉ RCD ở nhánh A tác động, còn RCD ở nhánh B không
553
cảm nhận sự cố và không tác động. Vì vậy, hai RCD có thể có thời gian
không tác động (tr) bằng nhau, như thấy trên Hình 8.66, cả hai RCD có
thời gian tr = 0,5s như nhau.
Trong thực tế, RCD đặt ngang cùng tầng cũng có thể tác động
nhầm, đặc biệt ở hệ thống IT với dây cáp dài (điện dung rò của dây cáp),
hoặc các bộ lọc điện dung (máy tính, thiết bị điện tử. Như thấy trên Hình
8.67, sự cố xảy ra ở nhánh B, đáng lẽ RCD đặt ở nhánh B phải tác động,
nhưng do ảnh hưởng của dòng điện rò qua điện dung rò của dây cáp dài,
RCD đặt ở nhánh A lại tác động nhầm.

554
 CÂU HỎI ÔN TẬP
1/ Hãy cho biết khái niệm dòng điện rò.
2/ Định nghĩa: RCCB = MCB + RCD có đúng không?
3/ Cho rằng RCCB là RCD có đúng không?
4/ Lõi thép của biến dòng thứ tự không làm bằng vật liệu gì? Đặc điểm
của vật liệu đó? Lõi thép có hình dạng gì? Có trường hợp nào lõi
thép được chia làm hai phần?
5/ Hình A1 ở bên phải mô tả cấu tạo bên trong của một RCCB. Trong
số các bộ phận, có biến dòng thứ tự không. Hãy vẽ sơ đồ nguyên lý
của biến dòng thứ tự không và giải thích nguyên lý làm việc của nó.

6/ Hình A2 dùng để giải thích nguyên lý làm việc của RCD.

a/ Hãy cho biết khi không có sự cố, mạch điện ở trạng thái cân bằng,
quan hệ giữa dòng điện I1 và I2 như thế nào?
b/ Khi có sự cố (pha chạm vỏ, vỏ được tiếp đất), mạch điện mất cân
bằng, quan hệ giữa I1 và I2 như thế nào?
c/ Hãy xác định giá trị dòng điện rò I∆ khi có sự cố, như mô tả trên
Hình A2. Khi có sự cố, quan hệ giữa I1 và I2 là:
I1 > I2 (đúng hay sai?)
Hoặc I1 < I2 (đúng hay sai?)

555
 d/ Hãy viết biểu thức tính điện áp chạm Ud trên vỏ của thiết bị khi có
sự cố như mô tả trên Hình A2 và tính dòng điện Ic chạy qua cơ thể
người khi chạm gián tiếp. Khi nào thì RCD phải cắt mạch?
7/ Hãy nêu các bộ phận chính của một RCCB.
8/ Hãy nêu các thông số chính của một RCCB.
9/ Độ nhạy của một RCD là gì? Cho biết cách phân loại RCD theo độ
nhạy.
10/ Hãy cho biết cách phân loại RCD theo thời gian tác động và các ký
hiệu bằng hình theo cách phân loại đó.
11/ Dựa trên cơ sở nào để xác định thời gian phải cắt mạch của RCD
loại G?
12/ Hãy vẽ đặc tính ampe giây của một RCCB có độ nhạy 10mA và 30mA.
13/ Hãy nêu các nguyên tắc cơ bản của việc chọn RCCB.
14/ Hãy nêu các nhân tố ảnh hưởng đến sự làm việc của RCCB.
15/ Trong hệ thống TT, tại sao phải dùng RCCB để bảo vệ cho người
chống tiếp xúc gián tiếp? Nếu trong mạch có nhiều phụ tải, thì phải
dùng bao nhiêu cái RCCB?
16/ Điều kiện để chọn độ nhạy I∆n của RCCB trong hệ thống TT?
17/ Hãy trình bày cách tính điện áp chạm Ud trên vỏ của một thiết bị
được đặt trong hệ thống TT và bị sự cố chạm đất, và cách tính dòng
điện sự cố Id.
18/ Giá trị của điện trở tiếp đất Rt trong hệ thống TT được xác định như
thế nào theo độ nhạy của RCCB? Ví dụ điện trở Rt = 500Ω, chọn độ
nhạy của RCCB có độ nhạy 10mA được không? Vì sao?
19/ Hãy trình bày cách tính dòng điện chạy qua cơ thể người khi chạm
vào vỏ của một thiết bị được đặt trong hệ thống TT và bị sự cố chạm
đất.
20/ Hãy trình bày cách tính dòng điện chạy qua cơ thể người khi chạm
trực tiếp trong hệ thống TT.
22/ Trong hệ thống TN, có thể dùng máy cắt (CB, MCCB, MCB, gọi
chung là CB) để bảo vệ chống tiếp xúc được không? Vì sao? Điều
kiện để chọn CB là gì? Trong trường hợp nào bắt buộc phải dùng
RCCB?
23/ Trong hệ thống IT, cần dùng RCCB trong những trường hợp nào?

556
24/ Hãy trình bày ảnh hưởng của dòng điện rò đối với sự làm việc của
RCD.
25/ Hãy trình bày ảnh hưởng của thiết bị bảo vệ chống quá áp (SPD) đối
với sự làm việc của RCD.
26/ Dòng điện rò có thể gây nên hỏa hoạn như thế nào? Dòng điện rò có
thể làm nổ kho thuốc súng, đúng không? Có thể đề phòng hỏa hoạn
do điện bằng RCD bằng cách nào?
27/ Một RCD có thể bảo vệ bao nhiêu máy tính?
28/ Hãy cho biết cách tính đơn giản giá trị của dòng điện rò tự nhiên.
29/ Cho một RCCB có độ nhạy định mức I∆n = 30mA. Hãy cho biết
phải cắt mạch với dòng sự cố có giá trị bao nhiêu (150mA, 90mA,
30mA, 15mA, 9mA)?
30/ Hãy cho biết điều kiện phối hợp có chọn lọc giữa các RCCB mắc nối
tiếp.
31/ Hãy trình bày cách chọn các thông số của một
RCCB.
32/ Hãy trình bày nguyên lý phối hợp chọn lọc của
RCCB A và RCCB B thấy trên hình Hình A3.
33/ Giả thiết độ nhạy của RCCB B là I∆nB = 30mA,
hãy xác định độ nhạy của RCCB A, I∆nA, và thời
gian tác động của nó. Hãy vẽ đặc tính ampe giây Hình A3
của 2 RCCB này.
34/ Ký hiệu S có nghĩa là gì ? Độ nhạy nhỏ nhất của RCCB có ký hiệu
này là bao nhiêu (30mA, 100mA, 300mA)?
35/ RCCB tác động trễ có ký hiệu là R. Thời gian tác động của nó có thể
là bao nhiêu?
36/ Hãy xem và đọc bảng B1 dưới đây và trả lời các câu hỏi sau:
a/ Giả thiết phải chọn ba RCCB có thể phối hợp dọc ba tầng, với
RCCB hạ nguồn tầng 3 có độ nhạy I∆nC = 30mA, hãy chọn hai
RCCB ở thượng nguồn và hãy vẽ sơ đồ mạch điện.
b/ Giả thiết RCCB hạ nguồn là RCCB loại chọn lọc (S), hãy chọn
RCCB thượng nguồn.
c/ Biết rằng tổng thời gian cắt mạch của RCCB loại (S) là tf = 60ms.
Thời gian không tác động tr của RCCB loại (R) phải là bao nhiêu?
(Thời gian tổng cắt mạch tf của RCCB (R) là 150ms).
557
37/ Hãy cho biết hai sơ đồ (1) và (2) trên
Hình A4 có gì khác nhau.
38/ Có thể kiểm tra sự làm việc của
RCCB bằng cách nào (dựa trên sơ đồ
(1) hoặc (2) trên Hình A4.)
39/ Thời gian nhả của một RCCB 30mA
là bao nhiêu?

Hình A4
40/ Hai RCCB được mắc song song, nhưng khi ấn lên nút “test” của một
RCCB thì RCCB kia lại nhả, vì sao?
41/ Có thể dùng RCCB và RCBO trong mạng DC được không?
42/ Một RCCB có thể bảo vệ cho bao nhiêu máy tính cá nhân?
43/ Bóng đèn ballast điện tử, dụng cụ cầm tay, dụng cụ xách tay, dụng cụ
điện gia dụng, và máy tinh xách tay có dòng điện rò không? Giá trị
dòng điện rò? Ở bình tắm nước nóng, người ta có lắp ELB, vì sao?
44/ Những yếu tố nào có thể làm cho RCD tác động nhầm?

558
PL1. Đồ thị hiện
sóng mô tả dòng điện
rò trong quá trình
đóng máy tính cá
nhân, theo tài liệu
dưới đây:

PL2. Dòng điện rò

trong dây dẫn bảo vệ
trong quá trình đóng 7
máy tính cá nhân
(theo tài liệu đã nêu
trong PL1)

Protection Against Electric Shock Using Residual Current Devices

in Circuits with Electronic Equipment
S. CzappGdansk University of Technology
PL3. Dòng xung sét 8/20
RCCB, RCBO phải có khả năng chịu được dòng xung sét 8/20.
Dòng xung sét có dạng sóng tăng lên đột biến, đạt giá trị đỉnh ở thời điểm
8µs và giảm xuống một nửa giá trị đỉnh ở thời điểm 20µs.
PL3. Mạch điện sau để trình bày cách mô phỏng xung sét trong Matlab
[9e-6 50e-6
[1 -1] R=0.183 Ohm
L=0.83e-6H i
Timer1 c
c i
Timer 2 +
2 1 -
1
[0 1e-7 1e-6
[0 1 0] Scope

U0 C
1400V 74.7e-6F

Discrete,
Ts = 1e-006 s.

559
 Mô tả mạch:
Tụ điện C có giá trị
74,7µF được nạp điện từ nguồn
điện một chiều U0=1400V. Sau
khi nạp đủ điện đến 1400V, tụ
điện C phóng điện qua điện trở
R=0,183Ω và điện cảm
L=830nH. Dòng điện được
phóng ra từ tụ điện có dạng
xung sét, đạt giá trị đỉnh 5kA
tại thời điểm 8µs và giảm
xuống giá trị bằng ½ giá trị
đỉnh ở thời điểm 20µs.
Điều khiển thời gian quá trình nạp và xả điện của tụ C bằng hai
máy cắt và hai bộ điều khiển thời gian gọi là Timer và Timer 1. Thời gian
cài đặt trên hai Timer này được ghi trên sơ đồ ở trên.
Thời gian cài đặt ở Timer là: [0 1e-7 1e-6] ứng với trạng thái hở,
đóng và mở của máy cắt [0 1 0], nghĩa là: ở thời điểm 0 giây máy cắt hở
(0), ở thời điểm 0,1 µs máy cắt đóng (1), và ở thời điểm 1µs máy cắt mở
(0), khi ấy tụ điện đã được nạp điện no. Thời gian cài đặt ở Timer 1 là:
[9e-6 50e-6] ứng với hai trạng thái của máy cắt thứ hai là [1 -1], có nghĩa
là: ở thời điểm 9µs máy cắt đóng (1) và ở 50µs máy cắt mở (-1).
Dòng điện xung sét được đo và thể hiện trên màn hình của máy
hiện sóng Scope.
Ở đây, ta dựng đồ thị của i bằng cách viết các lệnh sau đây vào cửa
sổ của Matlab:
>> syms t i
>>[t,i]=sim('CURRENTIMPULSE',60e-6);
>> plot(t,i)
Sau lệnh plot, ta có đồ thị trên hình H.PL3.
Để kiểm tra kết quả mô phỏng, ta dùng phương pháp giải bằng toán
học:
Giải bằng phương trình vi phân bậc hai:
Viết phương trình mạch vòng:

560
 1 di
C  idt  Ri  L  0
dt
(1)

Đạo hàm hai vế của phương trình (1):

1 di d 2i
iR L 2 0 (2a)
C dt dt
Sau khi sắp xếp, có:
1 1 di d 2i
i  0 (2b)
LC T dt dt 2
Trong đó:

T
L
s 
R
Thay các giá trị của L,C và T vào (2b):
LC = 0,83.10_6x74,7.10-6 = 62.10-12;
1/(62.10-12) = 1,6128.10+10 (1/s2);
1/T = 0,183/(0,83.10-6) = 0,22.10+6 (1/s).
- Thay vào (2b) và giải bằng Matlab:

>> syms t i
>> dsolve('1.6129e+10*i+2.2048e+5*Di+D2i=0','i(0)=0')
ans =
C1*exp(-110240*t)*sin(120*276121^(1/2)*t) (3)
Xác định giá trị của C1 bằng cách cho: khi t = 8µs thì i = 5000A:
>>solve('C1*exp(-110240*8e-6)*sin(120*276121^(1/2)*8e-6)
=5000','C1')
ans =
24988.502745827993590029777866040
Dòng điện xung sẽ là:
I = 2.49885.10+4exp(-110240t)sin(63057t); (4)
Vẽ đồ thị của i:

561
 >> i='2.49885e+4*exp(-110240*t)*sin(6.3057*t)';
>> fplot(i,[0 6e-5])
Đồ thị của i có thể thấy trên H.PL4.:

Hình PL4
Dạng tổng quát của dòng điện xung đã viết ở phương trình (4) là:
 t   t 
i = I o sin  exp    (5)
 T1   T2
Ở đó:
Uo
Io  ;
1 R2
L  2
LC 4 L
1 1 R2
  2;
T1 LC 4 L
1 R

T 2 2L

562
 BÀI TẬP
BÀI TẬP 1:
Trên hình B1 cho thấy một hệ
thống ba pha, một RCCB và một phụ
tải.
a/ Hãy cho biết hệ thống tiếp
đất trình bày trên Hình B1.
b/ Một người phụ nữ chạm vào
một dây điện.

Hình B1
Hãy tính dòng điện Ic chạy qua cơ thể của người ấy, biết rằng điện
trở của cơ thể Rc = 2000Ω, điện áp pha U0 = 230V (ĐS: 115mA).
c/ Trên sơ đồ ở Hình B1 có đặt một RCCB. Hãy chọn RCCB đó,
cho biết công suất của phụ tải 1kVA, cosφ = 0.8 (ĐS: In = 6A, loại AC,
tác động tức thời, I∆n = 30mA).
d/ Với I∆n = 30mA, RCCB này phải cắt mạch với dòng điện dư I∆
bằng bao nhiêu? (ĐS: 9mA) Thời gian cắt mạch? (xem đặc tính ampe
giây ví dụ RCCB Multi 9 và đồ thị trên Hình B5.)
BÀI TẬP 2:
Hình B2 cho thấy một thiết bị
điện bị chạm vỏ và một người phụ nữ
chạm vào vỏ thiết bị đó.
a/ Hãy tính điện áp chạm Ud, cho
biết điện trở dây pha RABC = 0,5Ω, và
điện trở dây trung tính RDEF = 1Ω, điện
áp pha U0 = 230V, bỏ qua điện trở
điểm chạm vỏ Ri của thiết bị. (ĐS: Id =
153A, Ud = 153V).

Hình B2
b/ Hãy tính dòng điện Ic chạy qua cơ thể người phụ nữ chạm vào vỏ
thiết bị, cho biết điện trở cơ thể Rc = 2000Ω, điện trở của cực tiếp đất RA
= 20Ω. (ĐS: Ic = 0,076A = 76mA).
c/ Hãy chọn RCCB, cho biết phụ tải có công suất 4kVA, cosφ =
0.8. (ĐS: In = 25A, loại AC, tác động tức thời, I∆n = 30mA).
563
 d/ Hãy cho biết có thể chọn một MCCB thay vì chọn RCCB được
không? (Phải xét đến điều kiện để chọn MCCB. Dòng điện định mức của
MCCB sẽ chọn là In = 25A, dòng điện làm cho MCCB cắt mạch với thời
gian quy định (0,4s) là Ia = 5x25 = 125A < Id = 153A. Hãy kiểm tra thời
gian cắt mạch bằng đường đặc tính của MCCB đã chọn).
BÀI TẬP 3:
Với trường hợp người phụ nữ chạm vào vỏ thiết bị mô tả trên sơ đồ
ở Hình B2 trong bài tập 2 ở trên và giả thiết dây PE bị đứt ở đoạn DE.
Hãy tính dòng điện Ic chảy qua cơ thể người phụ nữ (Rc = 2000Ω) (ĐS:
0,115A =115mA). Hãy cho một điều kiện về an toàn điện đối với dây PE.
BÀI TẬP 4:
Hình B4 cho thấy ba trường hợp tiếp xúc nguy hiểm:

Hình B4
(1) Cách điện của dây pha từ phích cắm bị hỏng cách điện và người
phụ nữ chạm vào dây đó.
(2) Dây PE trong phích cắm bị đứt (hoặc cố tình không nối dây vào
chấu PE) cách điện trong thiết bị bị hỏng và người phụ nữ chạm vào vỏ
thiết bị.
(3) Các đầu dây pha và dây PE sau phích cắm mắc nhầm chỗ lẫn
nhau và người phụ nữ chạm vào vỏ máy.
Hãy tính dòng điện Ic chạy qua cơ thể người phụ nữ trong ba
trường hợp, cho biết điện trở cơ thể Rc = 2000Ω, điện trở các cọc tiếp đất
RA = 20Ω, điện trở tổng của dây pha và dây PE R = 1,5Ω, điện trở dây
pha và dây PE bằng nhau RPE = Rpha.
Hãy chọn dòng điện rò định mức I∆n của RCCB.

564
BÀI TẬP 5:
Hình B5 cho thấy một ổ
cắm có lắp RCD và cho thấy một
trường hợp sử dụng với máy
khoan cầm tay.
Hãy cho biết dòng điện rò
định mức của RCD (10mA,
30mA, 100mA)? Hình B5
BÀI TẬP 6:
Hình B6 cho thấy cách mắc một RCCB bốn cực vào hệ thống một
pha. Hãy chọn cách (a) hay (b)?
(ĐS: cách (a), vì sao?)

Hình B6
Nếu chọn theo cách (b), khi có sự cố RCCB có cắt mạch không?
Cho RCCB có độ nhạy 100mA. Hãy tính giá trị điện trở R đặt trong
mạch thử T, điện áp pha U0 = 230V. (ĐS: R≤7700Ω).

BÀI TẬP 7:
Hình B7 trình bày
sơ đồ mạch điện trong
một tủ phân phối điện.
Trên ba nhánh phụ tải có
đặt ba RCCB như sau:

Hình B7
(1) RCCB 10mA, loại AC, tác động tức thời
565
 (2) RCCB 30mA, loại AC, tác động tức thời
(3) RCCB 30mA, loại AC, tác động tương đối trễ (K)
a/ Sử dụng bảng B1 ở trên, xác định thời gian cắt mạch của ba
RCCB nêu trên.
(ĐS: (1) ≤ 30ms; (2): ≤ 30ms; (3): 40ms.
Ghi chú: Loại tác động tương đối trễ (K) có thời gian cắt mạch từ
20ms đến 40ms ở 5I∆n; loại tác động trễ (R) có thời gian cắt mạch 150ms
ở 5I∆n)
b/ Hãy chọn RCCB (4) ở mạch chính, thời gian không cắt mạch (tr)
của RCCB này phải là bao nhiêu?
(ĐS: I∆n = 100mA, loại S: tổng thời gian cắt tf = 50…150ms, thời
gian không cắt mạch tr > 40ms).
c/ Có thể chọn RCCB (4) với I∆n = 300mA hoặc I∆n = 500mA hoặc
I∆n = 1000mA được không? (ĐS: Có thể)
BÀI TẬP 8:
Một thiết bị điện được nối vào cuộn thứ cấp của một biến áp một
pha. Cách điện của thiết bị bị hỏng và dây dẫn bị chạm vỏ, như thấy trên
Hình B8a.
Hãy mô tả dòng chạy của dòng điện sự cố và viết biểu thức tính giá
trị dòng sự cố.
U0
(ĐS: Hình B8b I d  )
Zs

Hình B8a Hình B8b

BÀI TẬP 9:
Cho một mạng điện hạ áp được mô tả trên sơ đồ ở Hình B9.

566
 Đã cho:
RCD (2) 100mA, tác
động tức thời 0,1s và RCD (3)
30mA tác động tức thời.
Hãy chọn RCD (1).
(Theo hướng dẫn trong bảng
B1. đã cho ở phần câu hỏi ôn
tâp trên).

Hình B9

HƯỚNG DẪN TRA CỨU RCCB, RCBO

* RCCB của hãng SIEMENS
Tổng quát: Siemens sản xuất RCCB có tên gọi chung là BETA
Residual Current Operated Circuit Breakers với ký hiệu: 5SM1, 5SM3,
5SZ3, 5SY4,55SV7, 5SV8, 5SP4.
Điện áp định mức Un:
125-230V, 50-60Hz;
230-400V, 50-60Hz và 50-400Hz;
500V, 50-60Hz.
Dòng điện định mức In (A) 16, 25, 40, 63, 80, 125
Độ nhạy I∆n (mA): 10, 30, 100, 300, 500, 1000
Số cực: 2, 3, 4
Sau đây giới thiệu một số BETA RCCB:
Ký hiệu: 5SM1: AC 125-230V, 50Hz -60Hz,16-63A, độ nhạy
10-100mA; hai cực, bốn cực
Ký hiệu: 5SZ3, 5SZ6, dòng điện sự cố AC, xung DC, dòng DC
phẳng, bốn cực.

567
BETA RCCB Dòng ngắn (W) In In Ký M (kg)
mạch lớn nhất (mA) (A) hiệu
Ký hiệu: 5SM1 sau cầu chì

568
BETA RCCB Dòng ngắn In In (W) Ký M (kg)
mạch lớn nhất (mA) (A) hiệu
Ký hiệu: 5SM3 sau cầu chì

569
 ** RCCB của SCHNEIDER ELECTRIC
Tên gọi: RCCB-ID, RCCB-ID Fi-Schalter, MULTI-9 …
Dưới đây là RCCB-ID:
Chủng loại: AC và A; AC dùng cho mạch có dòng sự cố xoay
chiều, dạng sin; A dùng cho mạch có dòng sự cố xoay chiều dạng sin,
cũng như dòng xung một chiều (với phụ tải là thiết bị điện tử, thiết bị
chỉnh lưu, dụng cụ đo lường).Loại “si” và “SiE”

Loại “si” có đặc điểm là:

■ không tác động nhầm trong các trường hợp:
570
 □ có sét liền nhau
□ trong hệ thống IT
□ trong mạch có đặt bộ điều tốc, bộ biến đổi tần số
□ trong mạch có đèn huỳnh quang, v.v…
■ không bị ảnh hưởng bởi các thiết bị lọc điện dung, các linh kiện
DC như diod, thyristor, triac
Loại “SiE” được chế tạo để thích nghi với các môi trường ẩm ướt
hoặc môi trường nhiều bụi hóa chất ăn mòn. Ví dụ như: bể bơi, nhà máy
chế biến thực phẩm, công trình xử lý nước,…
Loại “SiE” cũng có thể dùng với loại “si”.
Thời gian tác động: tức thời và chọn lọc;
Ký hiệu chọn lọc là: S
Thông số kỹ thuật:
■ điện áp định mức:
□ 230 … 400V, -15 ÷ +10%
■ tần số định mức:
□ chủng loại AC và A: 50/60Hz
□ loại “si” và “SiE”: 50Hz
■ dòng điện định mức: 16 … 100A (ở nhiệt độ môi trường 40oC)
■ khả năng đóng và cắt mạch: 2,5kA
■ cách điện:
□ điện áp cách điện Ui = 400V
□ điện áp thử xung sét Uimp = 6kV
■ dòng điện xung sét 8/20µs
□ dòng điện đỉnh
▫ 250A đối với chủng loại AC và A tác động tức thời
▫ 3kA đối với chủng loại AC và A tác động chọn lọc: S
▫ 3kA đối với loại “si” và “SiE” tác động tức thời
▫5kA đối với loại “si” và “SiE” tác động chọn lọc: S

571
 ■ khả năng chịu ngắn mạch (I∆c = Inc): 10kA với cầu chì 100A ở
thượng nguồn.
RCD Multi 9
Ký hiệu: DPN Vigi; Thông số kỹ thuật:
Dòng định mức: 6-40A
Điện áp định mức: 230VAC
Khả năng cắt mạch: định mức: Icn = 6000A
Khả năng đóng và cắt định mức dòng điện dư pha-đất: I∆c = 6000A
Dòng điện nhả điện từ: 6In và 10In

Công dụng:
RCD DPN Vigi là RCD loại A, hai cực (dây pha với rơle nhiệt và
rơle điện từ bảo vệ chống quá tải và ngắn mạch, và dây trung tính), được
dùng để bảo vệ chống tiếp xúc trực tiếp và gián tiếp (30mA), có thể phối
hợp chọn lọc với RCD 300mA tác động chọn lọc (S), hoặc với RCCB,
đặt ở thượng nguồn.
Đặc tính ampe giây của RCD Vigi và RCCB-ID multi 9:

572
 * RCBO của ABB
RCBO gồm có MCB và RCD, được dùng để vừa bảo vệ chống
dòng điện rò, vừa để bảo vệ chống quá tải và ngắn mạch.
RCBO do ABB sản xuất như: DS941, DS951, DS971, DS201,
DS200, DS200M, F271, F502, F503, F504, FS201, FS202, P201, P272.
Ví dụ: RCBO DS 261 và DS271

573
 THAM KHẢO DỮ LIỆU RCCB

574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
 TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] ABB Product Guide
[2] Cahier Technique Schneider Electric no. 114: Residual Current
Device in LV
[3] Electric Schneider CITEF: Electrical installation guide, 2010
[4] Electrical installation handbook Vol.1: Protection and control
devices. ABB SACE, 4th edition March 2006
[5] Electro-Technical Council of Ireland Limited: Guide to the Selection
& Use of Residual Current Devices. ET214:2005, Edition 1
[6] Nguyễn Xuân Phú – Tô Đằng: KHÍ CỤ ĐIỆN. Lý thuyết Kết cấu &
Tính toán Lựa chọn & Sử dụng. NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà
Nội, 2001
[7] Neumayer KF, Lim Say Leong: An toàn trong hệ thống điện dân
dụng. ABB Việt Nam, 10-96/04
[8] SIEMENS: Overview Protection over residual current protective
devices
[9] SIEMENS: BETA Residual-Current Operated Circuit-Breakers

586
 PHẦN III
KHÍ CỤ ĐIỆN CAO ÁP
NGUYÊN LÝ LÀM VIỆC
CẤU TẠO
THÔNG SỐ KỸ THUẬT
ĐIỀU KIỆN LỰA CHỌN
CÂU HỎI KIỂM TRA
BÀI TẬP
HƢỚNG DẪN TRA CỨU

587
588
 Chương IX
KHÍ CỤ ĐIỆN ĐÓNG CẮT TRUNG, CAO ÁP

CHUẨN ĐẦU RA CHƢƠNG IX

Sau khi học chương này sinh viên cần:
 Nhận diện phân biệt được các loại khí cụ điện trung cao áp như
dao cách ly, dao cắt phụ tải, dao cắt phân đoạn, máy cắt, máy cắt
tự đóng lại.
 Hiểu rõ các nguyên lý làm việc của cơ cấu tác động điều khiển,
cơ chế dập tắt hồ quang, cấu tạo các bộ phận máy cắt cao áp.
 Phân biệt rõ các tham số cơ bản của khí cụ đóng cắt cao áp.
 Hiểu rõ cấu tạo công dụng của cầu chì cao áp, có thể đọc hiểu
được tham số trên catalogue và chọn lựa cầu chì phù hợp với nhu
cầu bảo vệ ở cao áp.
 Chọn lựa, sử dụng đúng chỗ và hiệu quả thiết bị đóng cắt cao áp
trên mạng hệ thống.
 Đọc hiểu các tham số ghi trên catalogue để có thể chọn lựa khí cụ
đóng cắt cao áp phù hợp

NỘI DUNG
I. Dao cách ly
II. Cầu chì cao áp
III. Dao cắt phân đoạn
IV. Máy cắt cao áp
A. Máy cắt khí SF6 (GIS)
B. Máy cắt chân không
C. Máy cắt tự đóng lại
V. Phân tích độ tin cậy

589
I. DAO CÁCH LY (DISCONNECTOR)
1. Khái niệm và chức năng
Dao cách ly là khí cụ điện dùng để đóng cắt mạch điện hệ thống
cao áp khi không có dòng điện hay dòng rất nhỏ, nhỏ hơn nhiều lần so
với dòng định mức. Dao cách ly tạo nên khoảng cách cách điện an toàn
có thể nhìn thấy được. Các đặc tính của dao cách ly được quy định trong
tiêu chuẩn IEC 694 và DIN VDE 0670, thiết bị cũng được yêu cầu thỏa
mãn về độ bền cơ, quá áp, và thử nghiệm dòng rò,…
Dao cách ly có thể đóng cắt dòng điện dung của đường dây hay cáp
không tải, dòng không tải cho máy biến áp. Ở trạng thái đóng, dao cách
ly phải chịu đựng được dòng định mức liên tục dài hạn và dòng sự cố
ngắn hạn như dòng ổn định nhiệt động và dòng ổn định điện động. Dao
cách ly không cắt được dòng ngắn mạch. Dao cách ly thậm chí cũng
không sử dụng đóng, cắt dòng định mức trừ khi được kết hợp với cầu chì
thành cầu dao.
Các thông số định mức của dao cách ly:
 Điện áp định mức: Un
 Dòng điện định mức: In
 Dòng ổn định nhiệt động: Inh.đm t(s); Icw t(s) (giá trị hiệu dụng)
 Dòng ổn định điện động: Iđđ.đm ; Icu (giá trị hiệu dụng); Icm (giá
trị đỉnh)
 Tần số định mức: fđm
Kiểu dao cách ly được chọn chủ yếu theo sơ đồ trạm. Ngày nay dao
cách ly cao áp được chế tạo có dải điện áp từ 72.5 kV đến 800 kV. Dòng
từ 1250 A đến 4000 A có dòng ngắn mạch đỉnh tử 63 kA lên tới 160 kA.
Trong lưới điện dao cách ly thường được lắp đặt liền trước máy cắt
hay cầu chì bảo vệ, có khi dao cách ly được bố tri liền hai phía trước và
sau máy cắt hay máy cắt tự đóng lại (recloser). Dao cách ly thường lắp
đặt kèm dao tiếp đất, dao cách ly và dao tiếp đất thường được nối liên
động với nhau. Khi dao cách ly mở, dao nối đất liên động nối phần mạch
cách ly để đưa hệ thống đường dây hay cáp tiếp đất để phóng điện dư còn
tồn tại, đảm bảo an toàn. Các bộ phận truyền động của dao cách ly
thường được thao tác bằng tay hay bằng động cơ điện.
2. Phân loại
Dao cách ly có thể phân loại như sau:

590
 Theo kiểu truyền động
 Dao cách ly kiểu chém
 Dao cách ly kiểu trụ quay
 Dao cách ly kiểu treo
 Dao cách ly kiểu khung truyền.
 Dao cách ly kiểu gấp khuỷu.
Sau đây một số hình ảnh các kiểu dao cách ly trung, cao áp:

Kiểu gấp khuỷu Kiểu trụ quay Kiểu khung truyền

Kiểu chém Kiểu treo Kiểu quay

Hình 9.1 Các kiểu dao cách ly cao áp

591
 Theo môi trường lắp đặt :
 Dao cách ly trong nhà
 Dao cách ly ngoài trời.
Theo kết cấu
 Dao cách ly một pha
 Dao cách ly ba pha

Dao cách ly ON 24kV;

Dao cách ly OJON 24kV;
Iđm = 400÷1250A
Iđm = 630÷4000A

Dao cách ly NXA 24/36kV; Dao cách ly NXBD 12/24kV;

Iđm = 630A Iđm = 630A
Hình 9.2 Dao cách ly trung áp

592
Tiêu chuẩn IEC NXA 24 NXA 36
Mức độ điện áp định mức (kV) 24 36
Điện áp xung trễ tần số 50Hz (kV)
Pha – đất 50 70
Qua khoảng cách điện 60 80
Điện áp xung sét (kV)
Pha – đất 125 170
Qua khoảng cách điện 145 195
Dòng định mức dài hạn (A) 630 400
Cắt chủ động dòng tải (400 lần) (A) 630 400
Cắt dòng mạch vòng 630 400
Đóng cắt dòng đường dây hay cáp (A) 50 40
Cắt dòng không tải MBA (A) 20 20
Cắt dòng hộp tụ điện (A) 200 175
Cắt dòng cáp, đường dây
87 80
dưới điều kiện sự cố chạm đất (A)
Cắt dòng sự cố chạm đất (A) 200 175
Chịu dòng ngắn mạch 3s (kA)
16 10
( bền nhiệt giá trị hiệu dụng)
Chịu dòng ngắn mạch trì hoãn (kA)
40 25
( bền điện động giá trị đỉnh)
Tiêu chuẩn ANSI NXA 27 NXA 38
Mức độ điện áp (kV) 25 34.5
Điện áp làm việc lớn nhất (kV) 27 38
Điện áp xung BIL (kV) 150 150
Điện áp xung trễ tần số công nghiệp.
1 phút khô (kV) 60 70
10 giây ướt (kV) 50 60
DC 15 phút (kV) 80 103
Điện áp nhiễu vô tuyến (kV) 16.4 23

593
Cắt dòng dài hạn và dòng tải (A) 600 600
Cắt dòng đối xứng (A) 1320 1320
Đóng cắt dòng đường dây hay cáp (A) 40 40
Cắt dòng không tải MBA (A) 20 20
Cắt dòng hộp tụ điện (A) 175 175
Chịu dòng ngắn mạch không đối xứng (kA) 16 16
Chịu dòng bền nhiệt giá trị hiệu dụng
ngắn mạch 1s (kA) 10 10
ngắn mạch 3s (kA) 10 10
ngắn mạch 10s (kA) 3.5 3.5

Dao cách ly ngoài trời của Liên Xô

Kiểu Un (kV) In (A) Icu (kA) Icw 10s (kA)
PЛHД-110/600
PЛHД1-110/600 110 600 80 12
PЛHД2-110/600
PЛHД-110/1000
PЛHД1-110/1000 110 1000 80 15
PЛHД2-110/1000
POH-110Д /2000
POH31-110Д /2000 110 2000 80 25
POH32-110Д /2000
PЛHO-110M/600 600 10
110 50
PЛHO-110M/1000 1000 15
PЛH3-154M/600 600
154 50 10
PЛH3-154/1000 1000
PЛHД-220/600
PЛHД1-220/600 220 600 80 12
PЛHД2-220/600
PЛHД-220/1000
220 1000 80 15
PЛHД1-220/1000
594
PЛHД2-220/1000
PЛHД-220/2000
PЛHД1-220/2000 220 2000 80 25
PЛHД2-220/2000
PЛHД-330/2000
PЛHД1-330/2000 330 2000 67 17
PЛHД2-330/2000
PЛHД-500/2000
PЛHД1-500/2000 500 2000 55 21,6 (1s)
PЛHД2-500/2000

Dao cách ly trong nhà của nhà máy Đông Anh Hà Nội Việt Nam
Loại Un (kV) In (A) Icu (kA) Icw (kA) W (Kg)
DT 10/200 10 200 23 6 52
DT 10/400 10 400 29 10 54
DT 10/630 10 630 35 14 57
DT 15/200 15 200 23 8 56
DT 15/400 15 400 27 10 57
DT 15/630 15 630 30 10 58
DT 24/200 24 200 20 8 68
DT 24/400 24 400 27 10 70
DT 24/630 24 630 30 10 80
DN 10/200 10 200 9 6 77
DN 10/400 10 400 15 9 79
DN 10/630 10 630 21 14 82
DN 15/200 15 200 23 8 90
DN 15/400 15 400 27 10 92
DN 15/630 15 630 30 10 95
DN 24/200 24 200 23 8 93
DN 24/400 24 400 27 10 95
DN 24/630 24 630 30 10 98

595
 Dao cách ly ngoài trời của nhà máy Đông Anh Hà Nội Việt Nam
Loại Un (kV) In (A) Icu (kA) Icw (kA) W (Kg)
DN 35/400 35 400 31 12 215
DN 35/630 35 630 31 12 220
DN 35/800 35 800 31 15 225
DN 35/1000 35 1000 31 15 230
3. Dao nối đất
Trong những trạm ngoài trời, cầu dao nối đất không những đòi hỏi
đặt trực tiếp ở dao cách ly mà còn cả ở những vị trí khác, ví dụ như nối
đất ở các phân đoạn thanh góp riêng rẽ. Cầu dao nối đất một trụ dùng cho
trường hợp này có thể được sử dụng như bệ đỡ cho thanh góp dạng ống.
Cầu dao nối đất đã nối vào dao cách ly hay đặt riêng trên một cột có cùng
các linh kiện, chỉ khác nhau về khung và giá đỡ cho tiếp điểm nối đất.
Khung đế có sứ cách điện cho cơ cấu thao tác (Hình9.3) được gắn
với chi tiết đỡ tiếp điểm và tiếp điểm nối đất.
Theo các yêu cầu khác nhau có hai kiểu cầu dao nối đất:
Nối đất thẳng đứng dùng cho điện áp định mức và dòng điện đỉnh
thấp.
Cầu dao quay / thẳng dùng cho dùng cho điện áp và dòng đỉnh cao
hơn.
Dao nối đất là một thiết
bị đóng cắt cơ khí dùng nối
đất và tạo ngắn mạch. Nó có
khả năng chịu dòng điện với
thời gian quy định ở điều kiện
không bình thường (ngắn
mạch), chúng không đòi hỏi
dẫn dòng làm việc. Cấu tạo
bao gồm :
1/ Khung; 2/ Sứ cách điện;
3/ Trục truyền động; 4/ Tiếp
điểm dạng ống; 5/ Đầu nối
cao áp; 6/ Dây nối; 7/ Bộ điều
khiển.
Hình 9.3a Cấu tao dao tiếp đất TEC

596
 Sự khác nhau của hai loại này nằm ở chỗ thiết kế cơ cấu thao tác và
chuyển động của cần tiếp xúc thực hiện. Cơ cấu nối đất quay thẳng đứng
cho phép làm tăng tính năng, tay tiếp điểm quay trước nhưng cuối vòng
quay chuyển sang đường thẳng vào tiếp điểm nối đất. Lá tiếp điểm trên
tay cần tiếp xúc cố định vào tiếp điểm nối đất tạo nên chỗ nối có thể chịu
dòng đỉnh cao.
Dao nối đất một trụ họ TEC
với dãy điện áp 72,5 ÷ 300 kV
do ABB chế tạo theo tiêu chuẩn
IEC 129 và 694
Chi tiết tiếp điểm:
1/ Tiếp điểm ngón
2/ Thiết bị chống vầng quang
3/ Tiếp điểm dạng ống
4/ Má tiếp điểm
Hình 9.3b Tiếp điểm nối đất (TEC)
Thoâng soá kyõ thuaät cuûa dao noái ñaát loaïi TEC
TEC
Loại
72.5 90 123 145 170 245 300
Điện áp định mức (kV) 72.5 90 123 145 170 245 300
Dòng điện 100 100 100 100 100
100 100
định mức đỉnh (kA) 125 125 125 125 125
Dòng điện ngắn mạch 40 40 40 40 40
40 40
định mức (kA) 50 50 50 50 50
Điện áp chịu tần số
nguồn định mức một 140 150 230 275 325 460 380
phút (kV)
Điện áp chịu xung sét
325 380 550 650 750 1050 1050
định mức 1.2/50μs (kV)
Điện áp chịu xung đóng
mở định mức - - - - - - 850
250/2500μs (kV)
> > > >
Điện áp phóng điện (kV) >80 >95 >100
46 70 150 230
597
4. Dao cắt phụ tải (Load breaker Switch) (Cầu dao)
Cầu dao cao áp là cơ cấu đóng ngắt cơ khí có khả năng đóng dẫn và
cắt dòng điện, kể cả quá tải làm việc đã quy định, ở các điều kiện bình
thường trong lưới điện và cũng có thể dẫn điện trong các điều kiện bất
thường đã quy định. Ví dụ: Ngắn mạch trong thời gian quy định. Cầu
dao cao áp cũng có thể đóng dòng ngắn mạch nhưng không ngắt chúng.
Cầu dao cao áp phải thoả mãn các yêu cầu của IEC 265 phần một
đối với điện áp từ 1kV đến 52kV; IEC 265 phần hai đối với điện áp
52 kV và lớn hơn theo DIN VDE 0670 phẩn 3/9.81.
Cầu dao cao áp được thiết kế cả cho trạm trong nhà và ngoài trời.
Theo chức năng đóng cắt và áp dụng có sự phân biệt giữa:
 Cầu dao thông dụng
 Cầu dao có mục đích đặc biệt
 Cầu dao có mục đích hạn chế
 Cầu dao chuyên dụng
 Cầu dao bộ tụ điện
 Cầu dao kháng điện song song
Người ta cũng sử dụng dao cách ly cầu dao mà ở vị trí mở phải
thỏa mãn các yêu cầu cách điện quy định cho dao cách ly.
Cầu dao hay dao cắt phụ tải có thể được cấu tạo từ dao cách ly đặc
biệt và cầu chì tạo thành cầu dao cắt bằng không khí. Cầu dao cũng có cơ
cấu cắt chân không và cắt bằng khí SF6.

Hình 9.4 Dao cắt phụ tải, Cầu dao cao áp

598
 CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Hãy nêu khái niệm và chức năng dao cách ly và dao cắt phụ tải.
2. Hãy so sánh phân biệt dao cách ly và dao cắt phụ tải.
3. Hãy cho biết các thông số chính của dao cách ly và dao cắt phụ tải.
4. Dao tiếp đất là gì? Cấu tạo dao tiếp đất?
5. Sử dụng dao tiếp đất làm gì? Dao tiếp đất thường bố trí ở đâu?

II. CẦU CHÌ CAO ÁP

1. Công dụng. Cấu tạo
Cầu chì cao áp được sử dụng trên hệ thống điện có điện áp đến 115
kV. Cầu chì thường được dùng ở những vị trí sau:
- Đặt ở phía cao áp của máy biến áp để bảo vệ ngắn mạch;
- Bảo vệ máy biến áp đo lường ở các cấp điện áp;
- Kết hợp với cầu dao phụ tải thành máy cắt phụ tải để bảo vệ
các đường dây trung áp.
Hai loại cầu chì được sử dụng là: cầu chì nổ và cầu chì hạn chế
dòng ngắn mạch.
Cấu tạo của cầu chì tự rơi, loại nổ:
Cầu chì nổ gồm có ống phíp đã được lưu hóa, và dây chảy bằng
thiếc hoặc bằng bạc. Khi dây chảy bị nóng chảy và bốc hơi do nhiệt
lượng của dòng điện, hồ quang điện sinh ra, ống phíp của cầu chì bị
nóng và phát sinh ra khí từ ống phíp, áp suất khí trong ống phíp tăng
mạnh, có thể đến 100 atm, nhờ đó hồ quang điện bị dập tắt. Khí nóng
thoát ra khỏi ống cầu chì qua hai đầu của ống, gây ra tiếng nổ. Dây chảy
còn được bọc bên ngoài một lớp mỏng bằng một loại hợp chất cũng bị
cháy và phân hủy làm sinh ra khí oxy ở nhiệt độ làm nóng chảy dây bạc,
góp phần làm tăng áp suất khí trong ống cầu chì để dập tắt hồ quang.

Hình 9.5a
599
 Hình 9.5a mô tả cầu chì loại nổ có tên gọi là Edison Link do hãng
Cooper Power Systems sản xuất, sử dụng ở hệ thống điện phân phối có
điện áp 15 kV, 27 kV, 38 kV.
Ở loại cầu chì nổ, hồ quang xoay chiều được dập tắt khi dòng điện
bằng không, như mô tả trên đồ thị ở Hình 9.5b Hồ quang tồn tại trong
thời gian 1,5 chu kỳ. Giá trị đỉnh của dòng điện bằng 47,5 kA. Điện áp
phục hồi có giá trị -90 kV. Giá trị đỉnh của điện áp nguồn bằng 60 kV.

Hình 9.5b Dòng điện trong cầu chì loại nổ

Cấu tạo của cầu chì có khả năng hạn chế dòng điện
Ở loại cầu chì
có khả năng hạn chế
dòng điện, dòng
điện hồ quang bị cắt
trước khi tăng lên
đến giá trị đỉnh, như
mô tả trên đồ thị ở
hình 9.6.
Dòng điện
ngắn mạch không
đối xứng có giá trị
đỉnh lên đến
174 kA.
Hình 9.6 Dòng điện bị cắt trong cầu chì hạn chế
dòng

600
 Cầu chì cắt dòng điện trước khi dòng tăng lên đến 174 kA. Trên đồ
thị có thể đọc được giá trị dòng điện bị cắt của sáu cầu chì có dòng định
mức từ 10 A đến 600 A:

Dòng điện định mức

Dòng điện cắt (kA)
của cầu chì (A)
600 46
400 33
200 21
100 11
60 8.2
30 4.7
Hình 9.7 bên trên cho thấy hình dáng bên ngoài của cầu chì hạn chế
dòng điện

Hình 9.8 Cấu tạo bên trong của một loại cầu chì hạn chế dòng điện

601
2. Thông số kỹ thuật của cầu chì
Bốn thông số quan trọng đối với việc sử dụng cầu chì là: điện áp
định mức (kV), dòng điện cắt định mức (kA), dòng điện định mức liên
tục (A) và thời gian tác động.
Điện áp định mức: là giá trị điện áp dây (điện áp giữa pha và pha)
của hệ thống, cho bằng một số, ví dụ 15 kV. Cũng có trường hợp điện áp
định mức là điện áp pha (giữa pha và đất) của hệ thống, được cho bằng
hai số, giữa chúng có gạch chéo, ví dụ 7,8/13,8 kV, số bên trái gạch chéo
là giá trị điện áp pha, còn bên phải gạch chéo là giá trị điện áp dây.
Những cầu chì có giá trị điện áp định mức cho bằng một số có thể sử
dụng ở bất kỳ hệ thống nào có điện áp dây không vượt quá giá trị điện áp
định mức ghi trên cầu chì. Những cầu chì có giá trị điện áp cho bằng hai
số được sử dụng ở hệ thống có trung tính nối đất hoặc ở hệ thống một
pha có điện áp pha phù hợp với giá trị ở bên trái của gạch chéo “/”.
Dòng điện cắt định mức: là giá trị hiệu dụng lớn nhất của dòng
điện sự cố không đối xứng mà cầu chì cắt được ở điện áp định mức.
Dòng điện định mức: là giá trị hiệu dụng liên tục của dòng điện có
giá trị ổn định mà cầu chì chịu được lâu dài và liên tục với điện áp định
mức và tần số định mức.
Ví dụ:
Cầu chì loại nổ do hãng ABB sản xuất, Series V:
Điện áp định Dòng điện định Khả năng cắt định mức
BIL (kV)
mức U (kV) mức In (A) kA (sym) kA (Asym)
12/24 125 100 6 10
12/24 125 100 8 12
24 150 100 6 10
24 150 100 8 12
36 170 100 6 10
36 170 100 8 12
Thời gian cắt mạch: được cho bằng đường đặc tính dòng điện-thời
gian, còn gọi là đặc tính ampe-giây.

602
 Thời gian cắt mạch
là thời gian từ thời điểm
xảy ra sự cố cho đến thời
điểm mạch điện được cắt.
Thời gian nóng chảy
là thời gian cần thiết để
dây chảy bị nóng lên đến
điểm nóng chảy.Thời gian
này cũng còn gọi là thời
gian tiền hồ quang. Thời
gian hồ quang là khoảng
thời gian giữa thời gian cắt
mạch và thời gian nóng
chảy.

Hình 9.9 Đặc tính ampe giây của cầu chì hạn chế dòng 34.5kV
Không có hai cầu chì cùng một loại nào giống nhau hoàn toàn xét
về các giá trị thời gian nói trên. Ứng với mỗi giá trị thời gian đã cho,
dung sai của dòng điện là cộng hoặc trừ 10 %. Nhà sản xuất cho hai
đường đặc tính của mỗi loại cầu chì: một đường cho thời gian nóng chảy
nhỏ nhất và đường kia cho thời gian cắt mạch lớn nhất. Mỗi cầu chì phải
tác động với thời gian nằm giữa hai đường cong này.
3. Chọn cầu chì
Chúng ta cần biết chọn cầu chì cho: máy biến áp lực, động cơ điện,
tụ điện công suất.
a. Nguyên lý chọn cầu chì
Chọn điện áp định mức: Chọn điện áp định mức của cầu chì theo
cách như sau:
 Nếu sử dụng cầu chì ở hệ thống ba pha có trung tính nối đất, thì
điện áp định mức của cầu chì phải được chọn bằng ít nhất với điện
áp dây (điện áp giữa pha và pha) của mạch điện cần được bảo vệ ;
 Nếu cầu chì được sử dụng ở hệ thống một pha, thì điện áp định
mức của cầu chì phải được chọn bằng ít nhất với 115 % điện áp lớn
nhất của mạch điện cần được bảo vệ;

603
  Nếu cầu chì được sử dụng ở hệ thống ba pha có trung tính cách đất,
hoặc ở hệ thống có trung tính tiếp đất qua tổng trở, thì điện áp định
mức của cầu chì phải bằng ít nhất với 115 % điện áp dây của hệ
thống vì có thể xảy ra ngắn mạch chạm đất đồng thời ở hai điểm.
Chọn dòng điện định mức: Dòng điện định mức của cầu chì
thường lớn hơn dòng điện phụ tải dài hạn liên tục trong mạch điện cần
đặt cầu chì. Khi chọn dòng điện định mức của cầu chì, cần chú ý những
điểu sau đây:
 Dòng điện phụ tải dài hạn liên tục và dòng quá tải cho phép đối với
mạch điện đang khảo sát;
 Dòng quá tải quá độ khi đóng và cắt mạch những thiết bị như máy
biến áp, động cơ và giàn tụ điện công suất;
 Sự phối hợp với những khí cụ điện khác dùng để bảo vệ mạch điện
đang khảo sát.
Dòng điện định mức là dòng điện làm nóng từng dây chảy một
trong môi trường không khí mở với nhiệt độ môi trường từ +10oC đến
+40oC. Do đó trong trường hợp phải đặt cầu chì trong hộp, hoặc trong
buồng hoặc nơi nào khác mà điều kiện trao đổi nhiệt khó khăn hơn so với
môi trường không khí mở, hoặc trong trường hợp cầu chì phải làm việc
trong môi trường có nhiệt độ cao hơn +35oC, thì cần phải giảm dòng điện
định mức của cầu chì.
b. Chọn cầu chì cho máy biến áp
Khi chọn cầu chì cho máy biến áp, chúng ta chú ý đến hai yếu tố là:
 Máy biến áp có thể chịu dòng quá tải đến 1,5 In , ở đó In là dòng
định mức của máy biến áp,
 Dòng xung khi đóng mạch máy biến áp có thể tăng lên đến 12 In
trong 0,1 giây. Từ yếu tố này có điều kiện sau đây mà cầu chì được
chọn phải thỏa mãn, đó là:
If01 > 12 In
Ở đó:
 If01 là dòng điện nhỏ nhất ứng với thời gian tiền hồ quang
bằng 0,1 giây;
 In là dòng điện định mức của máy biến áp.
 12 In và 0,1 giây là những thông số ứng với dòng xung khi
đóng mạch máy biến áp.

604
 Hãng ABB đã cung cấp cầu chì trung áp có khả năng cắt mạch cao
(HRC) ký hiệu BWMW, dùng cho máy biến áp ba pha có công suất từ 20
kVA đến 1250 kVA, với điện áp từ 6 kV đến 30 kV. Chúng ta có thể đọc
từ những số liệu cho trong bảng1 dưới đây để chọn cầu chì do các hãng
khác sản xuất cho máy biến áp.
Bảng 9.1 Chọn điện áp định mức và dòng điện định mức của cầu
chì bảo vệ máy biến áp
Điện áp định mức của máy biến áp (kV)
Công suất 6 10 15 20 30
định mức
Điện áp định mức của cầu chì (kV)
máy biến áp
(kVA) 7,2 12 17,5 24 36
Dòng điện định mức của cầu chì (A)
20 6,3 6,3 3,15 3,15 -
30 6,3 6,3 6,3 3,15 3,15
50 10 6,3 6,3 6,3 3,15
75 16 10 6,3 6,3 6,3
100 20 16 10 6,3 6,3
25 20 hay 25 16 10 hay 16 10 6,3
160 25 20 16 10 10
200 40 20 16 16 10
250 56 31,5 20 16 10
315 56 31,5 hay 40 25 20 16
400 63 40 hay 56 25 hay 31,5 20 16
500 80 56 40 25 25
630 100 63 56 31,5 25
800 - 80 63 40 31,5
1000 - 100 63 50 40
1250 - - - 63 -
Ghi chú: Máy biến áp sử dụng ngoài trời được chế tạo với khả
năng làm việc với công suất lớn hơn công suất định mức với tỷ lệ tăng và
thời gian như sau:
605
 Công suất tăng 30 % trong thời gian 2 giờ ;
Công suất tăng 60 % trong 45 phút ;
Công suất tăng 75 % trong 20 phút ;
Công suất tăng 100 % trong 10 phút ;
Công suất tăng 200 % trong 1,5 phút.
Hãy xét một trường hợp: máy biến áp ba pha, S = 30kVA,
U1 = 6kV; chọn cầu chì theo bảng 9.1. Theo trên, ta có :
Điện áp định mức của cầu chì 7,2 kV, và dòng điện định mức của
cầu chì 6,3 A.
Đối chiếu với các thông số của máy biến áp, ta có:
Dòng điện định mức của máy biến áp:
30
In   2,89  A
3.6
Dòng xung khi đóng mạch máy biến áp:
Ix = 12.In = 34,68 A

Hình 9.10 Đặc tính ampe giây của cầu chì BWMW7.2/3.15 ÷ 100A
và BWMW 12/3.15 63A ÷ 80A do ABB sản xuất

606
 Nhận xét:
 Dòng điện định mức của cầu chì được chọn lớn hơn dòng điện
định mức của máy biến áp, tỷ lệ lớn hơn là ~ 2 có thể làm việc
khi MBA quá tải;
 Xem đồ thị trên Hình 9.10 ta có If0,1 = 50 A > 34,68 A, thỏa mãn
điều kiện If0,1 > 12In , nghĩa là cầu chì chắc chắn không bị đứt
khi ta đóng mạch máy biến áp.
 Có thể chọn cầu chì 3,15 A được không, vì cũng thỏa mãn điều
kiện 3,15 A > 2,89 A?
 Câu trả lời là “Không “, vì If0,1  20 A < 34,68 A ( xem đồ thị
trên Hình 9.10 đường cong thứ nhất ở bên trái ), cầu chì sẽ phải
bị đứt khi ta đóng mạch máy biến áp.
Chú thich: Trên Hình 9.10 có hai đường cong với giá trị định mức
100A. Trong đó đường (1) ứng với cầu chì có chiều dài L = 442 mm và
đường (2) ứng với cầu chì có L = 292 mm. Chiều dài L được thể hiện
trên Hình 9.11.

Hình 9.11 Mặt ngoài của cầu chì BWMW

c. Chọn cầu chì cho động cơ điện
Trƣờng hợp mở máy trực tiếp:
Cầu chì dùng để bảo vệ động cơ điện được chế tạo với điện áp
7.2kV và 12kV, dòng điện từ 63 A đến 100 A, với những điều kiện sử
dụng là:
 Dòng điện mở máy lớn nhất của động cơ bằng sáu lần dòng điện
định mức.
 Số lần mở máy trong một giờ không quá sáu lần, trong đó chỉ
được hai lần mở máy liên tiếp nhau .
 Thời gian mở máy của động cơ từ 5 giây đến 60 giây.
Giả thiết thời gian mở máy của động cơ là 10 giây, thì cầu chì
được chế tạo với khả năng có thể chịu được trong 10 giây hai lần dòng
điện mở máy của động cơ.

607
 I mm
Vậy điều kiện chọn cầu chì là: I f 10 
k
Trong đó:
- If10 : dòng điện làm cho cầu chì bị đứt với thời gian 10 giây;
- Imm : dòng điện mở máy của động cơ điện ;
- k : hệ số, có giá trị từ 0,55 đến 0,60.
Hãng ABB chế tạo cầu chì trung áp có khả năng cắt cao (HRC), ký
hiệu BWMW và giá trị k được cho trong bảng 9.2 dưới đây:
Bảng 9.2 Gíá trị hệ số k
Giá trị hệ số k ứng với
Loại Un Kích thước L
dòng điện định mức In
cầu chì kV
mm 63A 80A 100A
BWMW-7.2 7,2 292 0,56 0,55 0,56
BWMW-7.2 7,2 442 0,60 0,60 0,60
BWMW-12 12 537 0,60 0,59 0,59
Kích thước L là chiều dài của ống cầu chì, được thể hiện trên hình
Hình 9.11 ở trên.
Dòng điện mở máy của động cơ thường được tính bằng sáu lần
dòng điện định mức của động cơ, từ đó:
6 I nD
I f 10 
k
Trong đó: InD dòng điện định mức của động cơ.
Thời gian mở máy của động cơ được cho bằng từ 5 giây đến 60
giây.
Trong trường hợp thời gian mở máy của động cơ khác với 10 giây
như đã giả thiết ở trên, thì chúng ta sẽ tính với dòng điện làm đứt cầu chì
ở thời gian mở máy thực tế. Ví dụ thời gian mở máy là 5 giây, và cầu chì
được chọn có dòng định mức 63 A ở 7.2 kV thì điều kiện là:
6I
I f 5  nD
k
Đọc trên đồ thị ở Hình 9.10, đường cong 63 A cho ta If5 = 210 A,
Từ đó dòng điện mở máy được quy định phải là:

608
 I mm  6I nD  kI f 5  0,56.210  117,6 A  118 A
Giá trị k = 0,56 đọc từ bảng 2 đối với cầu chì 63 A 7,2 kV có chiều
dài L = 292 mm.
Để cho việc chọn cầu chì được dễ dàng hơn, nhà sản xuất đã cho
trong bảng 9.3 dưới đây các giá trị của dòng điện If là dòng điện làm đứt
cầu chì ở các thời gian 5 giây, 10 giây, 20 giây, 30 giây, 40 giây, 60 giây,
và dòng điện mở máy Imm của động cơ với thời gian mở máy 5 giây,10
giây, 20 giây, 30 giây, 40 giây, 60 giây, thỏa mãn điều kiện: I mm  kI f
Bảng 9.3 Giá trị của dòng If và dòng Imm với thời gian mở máy
5 giây, 10 giây, 20 giây, 30 giây, 40 giây, 60 giây
Un In Kích thước L Thời gian mở máy (giây)
kV A mm A 5 10 20 30 40 60
If 210 190 170 160 155 145
63
Imm=kIf 118 106 95 90 87 81
If 300 270 240 230 215 205
80 292
Imm=kIf 165 148 132 126 118 113
If 400 360 320 300 285 270
100
Imm=kIf 224 201 179 168 159 151
7.2
If 220 200 180 170 165 160
63
Imm=kIf 132 120 108 102 99 96
If 300 270 240 230 215 205
80 442
Imm=kIf 180 162 144 138 129 123
If 370 330 300 280 265 250
100
Imm=kIf 222 198 180 168 159 150
If 220 200 180 170 165 160
63
Imm=kIf 132 120 108 102 99 96
12 If 300 270 240 230 215 205
80 557
Imm=kIf 177 159 142 136 127 121
If 380 340 305 285 275 260
100
Imm=kI 224 200 180 168 162 153
609
 Ví dụ: Hãy chọn cầu chì để bảo vệ một động cơ có điện áp định
mức 6 kV, dòng điện mở máy 190 A, thời gian mở máy 12 giây, số lần
mở máy trong 1 giờ không quá 6 lần.
Bài giải
Chúng ta chọn cầu chì có điện áp định mức Un = 7.2 kV.
Từ bảng 3. ở trên, chúng ta dò thấy ở hàng thứ 8 kể từ hàng trên
cùng trở xuống của bảng 3., giá trị 190 A nằm giữa hai giá trị 201 A và
179 A với thời gian mở máy 10 giây và 20 giây , và dòng điện định mức
của cầu chì là In = 100 A , với L = 292 mm.
Imm10(201) > Imm(190) > Imm20(179)
Dòng điện làm cho cầu chì bị đứt trong thời gian mở máy là:
I mm 190
If    322 A
k 0,59
Từ đường đặc tính ampe-giây trên H.9.10. của cầu chì 100 A với
chiều dài L = 292 mm, ứng với 322 A ta có thời gian là 20 s > 12 s
Như vậy, ta chọn cầu chì 100 A, 7,2 kV, L = 292 mm.
Dòng điện định mức của động cơ được bảo vệ bằng cầu chì đã
I 190
chọn phải là: I nD  mm   31,7 A
6 6
Trƣờng hợp mở máy gián tiếp
Dòng điện định mức của cầu chì được chọn bằng từ 1,5 đến 2 lần
dòng điện định mức của động cơ: In = (1,5 – 2)InĐ
In : dòng điện định mức của cầu chì
InĐ : dòng điện định mức của động cơ

CÂU HỎI
1. Nguyên lý làm việc của cầu chì cao áp và của cầu chì hạ áp giống
nhau, đúng hay sai?
2. Hãy mô tả cấu tạo bên trong của cầu chì cao áp. Tại sao dây chảy
phải đục nhiều lỗ và phải quấn lên lõi bằng mica hoặc bằng sứ?
Công dụng của cát thạch anh là gì?
3. Chọn điện áp định mức của cầu chì cao áp như thế nào?

610
4. Có thể mắc nối tiếp nhiều cầu chì để tăng điện áp định mức được
không?
5. Nguyên lý chọn dòng điện định mức của cầu chì bảo vệ máy biến
áp?
6. Trong trường hợp chúng ta đặt cầu chì ở phía cao áp máy biến áp, và
máy cắt ở phía hạ áp, thì cần phối hợp như thế nào hai khí cụ điện
này để bảo vệ có chọn lọc?
7. Nguyên lý chọn cầu chì bảo vệ động cơ điện trung áp?
8. Có thể mắc song song hai hoặc nhiều hơn cầu chì trong trường hợp
dòng điện định mức của động cơ lớn hơn dòng điện định mức của
cầu chì lớn nhất có thể có?
9. Đặc điểm của cầu chì có khả năng cắt lớn (HRC) là gì?
Giả thiết dòng điện ngắn mạch có giá trị hiệu dụng 10 kA, giá trị
đỉnh 25 kA, cầu chì cắt dòng điện ở giá trị 8 kA. Lực điện động và
tích phân Joule giảm được bao nhiêu %?

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] Cooper Power Systems: Fusing Equipment, Edison Links.
Electrical Apparatus, K-SEC 100.
[2] Cooper Power Systems: ELFTM Current-Limiting Dropout Fuse.240-
66.
[3] ABB: Medium Voltage HRC Fuses
Catalogue sheet B30/06.03e
[4] Medium Voltage HRC Fuses ABB
[5] ABB_Medium_High_Voltage_Fuses_Catalogue

611
612
613
614
615
III. DAO CẮT PHÂN ĐOẠN
(Chance Electronic Resettable Sectionalizer)
1. Công dụng
Dao cắt phân đoạn (dưới đây viết tắt: CPĐ) là một loại khí cụ điện
đóng cắt dùng để tự động cắt mạch, cô lập đoạn đường dây bị sự cố. CPĐ
là một khí cụ điện độc lập, tự động mở và cắt mạch sau khi cảm nhận và
đáp ứng số lần dòng xung liên tiếp nhau đã được cài đặt bằng hoặc lớn
hơn một giá trị đã cho. Nó thường được lắp đặt sau máy cắt tự đóng lại
(TĐL) và phối hợp với TĐL để bảo vệ quá dòng, như có thể thấy trên
Hình 9.12:

Hình 9.12 Sơ đồ hệ thống có dao cắt phân đoạn

Khi có sự cố ở phía phụ tải, TĐL cắt mạch nhanh, CPĐ mở và cô
lập đoạn đường dây có sự cố. CPĐ cảm nhận và tự ghi lần cắt dòng sự
cố, và sau 1, 2, hoặc 3 lần cắt dòng thì tự mở mạch. Quá trình này diễn ra
theo hai bước:
 Khi CPĐ cảm nhận dòng điện vượt trên giá trị cài đặt, nó chuẩn bị
đếm. Và khi dòng điện chạy qua nó bị cắt hoặc giảm xuống nhỏ
hơn một giá trị nào đó, thì nó đếm.
 Nếu số lần đếm theo giá trị cài đặt đã được ghi thì CPĐ mở sau khi
TĐL đã cắt dòng sự cố.
Ví dụ: Trên Hình 9.12 CPĐ được đặt sau TĐL. Dòng điện dài hạn
liên tục chảy qua TĐL và CPĐ bằng 50A. Dòng tác động nhỏ nhất của
TĐL là 100A, của CPĐ là 80A. Sự cố xảy ra ở phía phụ tải. TĐL và
CPĐ đều cảm nhận được dòng sự cố. CPĐ chuẩn bị đếm. TĐL được cài
đặt ở chế độ 2 nhanh, 2 chậm; số lần tác động của TĐL là 4. Số lần đếm
được cài đặt của CPĐ sẽ là ít hơn với 1, tức là 4 – 1 = 3 lần đếm.
Trường hợp có sự cố thoáng qua, TĐL cắt nhanh hai lần thì hết sự
cố, TĐL trở về trạng thái cũ như trước sự cố. Trong lúc đó CPĐ đếm 2
lần, chưa đến 3, và cũng trở về trạng thái cũ như trước sự cố. Trường hợp
có sự cố duy trì, TĐL tác động theo chương trình đã cài đặt và CPĐ đếm
mỗi lần TĐL cắt. Sau khi TĐL đã cắt lần thứ ba, thì CPĐ đã đếm đủ ba

616
lần và mở mạch, và cách ly sự cố. TĐL phục hồi phần còn lại của hệ
thống bằng cách đóng lại, và vì chưa tác động hết số lần đã cài đặt để
khóa, nó tự động trở về trạng thái cũ, chuẩn bị cho lần tác động mới.
2. Cấu tạo, thông số kỹ thuật
Phân loại cấu tạo
 Theo số pha: một pha, ba pha;
 Theo bộ phận điều khiển: điều khiển thủy lực, điều khiển điện tử.
Cấu tạo. Thông số kỹ thuật.
Dưới đây là một loại CPĐ một pha, điều khiển điện tử, đặt ngoài
trời, dùng cho hệ thống phân phối đến 35kV, dòng điện tác động từ 5A
đến 400A.
Hình 9.13a cho thấy hình dạng bên ngoài của CPĐ một pha, ký
hiệu AUTOLINK của hãng ABB. Hình 9.13b và Hình 9.13c cho thấy
bên ngoài của CPĐ một pha và CPĐ ba pha kiểu kín, do COOPER chế
tạo.

Hình 9.13b GH(Cooper)

Hình 9.13a Autolink (ABB)

617
 Hình 9.13c GN3(cooper)
Cấu tạo CPĐ loại hở như trên Hình 9.13a gồm có mạch điện tử
logic đặt trên ống đồng. Mạch logic nhận tín hiệu từ hai máy biến dòng
cũng được lắp trên ống đồng. Ở hai đầu ống đồng có tiếp điểm. Máy
biến dòng được bọc kín bằng nhựa epoxi. Mạch logic có thể đếm số lần
tác động cắt mạch của TĐL, và làm cho CPĐ mở ở thời điểm thích hợp.
Mạch logic cũng được bọc kín bằng epoxi. Ống đồng đối với mạch logic
là một lồng Faraday chống nhiễu từ trường. CPĐ có thể tự bật ra nhờ có
nam châm điện từ kiểu solenoid tháo móc cài có bản lề.
Các đặc tính làm việc của CPĐ là: dòng điện tác động nhỏ nhất, số
lần đếm và thời gian cài đặt lại. Sơ đồ trên Hình 9.14 mô tả sự làm việc
của CPĐ có một lần đếm, Hình 9.15 mô tả sự làm việc của CPĐ có hai
lần đếm, phối hợp với TĐL trong trường hợp sự cố thoáng qua và sự cố
duy trì.
Trường hợp có sự cố thoáng qua, dòng điện sự cố vượt quá dòng
tác động của CPĐ, TĐL mở, CPĐ đếm 1. TĐL đóng mạch lại. Khi mạch
được đóng lại, dòng phụ tải tăng vọt (hiện tượng dòng điện tăng vọt khi
đóng mạch điện cảm) và giảm xuống giá trị dòng phụ tải làm việc. CPĐ
sau khi đã đếm 1 thì tự cài đặt lại. Số lần đếm trở về số 0.
Giới thiệu một số địa chỉ mạng để có thể tìm hiểu chi tiết hơn về
cấu tạo, thông số kỹ thuật, cách sử dụng và lắp đặt:
Cooper Power Systems\Product Literature; ABB\Product Guide;
hubbelpowersystems; ABB\AUTOLINK.

618
 Hình 9.14 Quá trình TĐL mở và đóng khi có sự cố thoáng qua
và quá trình CPĐ đếm và tự phục hồi
Trên Hình 9.14 sơ đồ hàng trên cùng là đồ thị dòng điện phụ tải
(LOAD), dòng sự cố (FAULT) . Sơ đồ hàng thứ 2 mô tả quá trình đóng
(CLOSE) và quá trình mở (OPEN) của TĐL. Sơ đồ hàng thứ 3 mô tả quá
trình đóng và mở của CPĐ, trong đó có những lần đếm COUNT 0,
COUNT 1, và quá trình cài đặt lại (RESET TIME) và trở về trạng thái
ban đầu COUNT 0.

Hình 9.15 Quá trình mở - đóng lại, mở - đóng lại khi có sự cố duy trì và
CPĐ đếm hai lần  cắt mạch cô lập sự cố
Trên Hình 9.15. là sơ đồ trong quá trình TĐL mở - đóng lại - mở lần
thứ hai - đóng lại, trong trường hợp sự cố duy trì, và quá trình CPĐ đếm.
Sau lần đếm thứ hai, CPĐ mở mạch, cô lập phần đường dây bị sự cố.
Thông số kỹ thuật của CPĐ ký hiệu AUTOLINK, do ABB chế tạo
Điện áp định mức: 12/24 & 36 kV
619
 Điện áp thử xung sét: 125/150 & 170kV BIL
Dòng điện định mức lớn nhất: 250A
Dòng điện tác động định mức: 5 đến 400A
Dòng điện ngắn hạn: 2kA/1s hoặc 10kA/1s
Số lần đếm cài đặt: 1, 2 hoặc 3.
3. Chọn CPĐ
Khi chọn CPĐ, cần phải xét những yếu tố là: điện áp, dòng điện
dài hạn liên tục, dòng điện sự cố, dòng điện tác động nhỏ nhất, số lần
đếm, và một số yếu tố khác.
Điện áp: CPĐ phải có điện áp định mức bằng hoặc lớn hơn điện áp
của hệ thống.
Dòng điện dài hạn liên tục: dòng điện định mức của CPĐ phải
bằng hoặc lớn hơn dòng phụ tải của hệ thống và dòng cho phép quá tải.
Dòng điện sự cố lớn nhất: dòng điện ngắn hạn của CPĐ phải bằng
hoặc lớn hơn dòng sự cố có thể xảy ra.
Dòng tác động nhỏ nhất: dòng điện tác động của CPĐ có giá trị
bằng 80% dòng tác động nhỏ nhất của TĐL đặt trước nó. Dòng điện tác
động nhỏ nhất của CPĐ bằng 160% dòng định mức của nó. Dòng tác
động của TĐL bằng 200% dòng định mức của nó, từ đó tính ra là
160/200 = 0,80 = 80%.
Bảng dưới đây cho giá trị chi tiết:
TĐL CPĐ
Dòng tác động Dòng tác Dòng định
nhỏ nhất (A) động (A) ± 10% mức(A)
30 24 15
50 40 25
70 56 35
100 80 50
140 112 70
200 160 100
280 224 140
400 320 200
620
 Số lần đếm: Số lần đếm của CPĐ phải nhỏ hơn số lần cắt mạch của
TĐL đặt trước nó, hiệu số nhỏ nhất là 1. Ví dụ TĐL được cài đặt 2 nhanh
– 2 chậm (4 lần tác động), thì số lần đếm của CPĐ sẽ là 3. Số lần đếm
của CPĐ có thể bằng 2 để giảm số lần tác động của TĐL. Trường hợp có
2 CPĐ đặt nối tiếp thì số lần đếm của CPĐ đặt ở sau phải nhỏ hơn 1 so
với số lần đếm của CPĐ đặt ở trước.
Bảo vệ quá điện áp: CPĐ đã được thử với dòng xung sét 65kA.
Tuy nhiên, nên đặt van chống sét cho mỗi CPĐ.

CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP

1. Hãy trình bày công dụng của CPĐ.
2. CPĐ có những thông số kỹ thuật gì?
3. Hãy nêu tên những bộ phận chính của CPĐ.
4. Hãy trình bày sơ đồ phối hợp tác động giữa TĐL và CPĐ.
5. Hãy trình bày những thông số để chọn CPĐ.
6.
Hãy khảo sát sơ đồ hệ
thống điện phân phối trên
Hình 9.T1 trên đó có đặt
TĐL (ACR) và CPĐ. Hãy
cho biết vị trí đặt CPĐ và
công dụng của chúng.
(Trên sơ đồ CRS là dao
cắt phân đoạn CPĐ)
Hình 9.T1 Sơ đồ HTĐ có
lắp đặt TĐL (ACR) và CPĐ
(CRS)
7. Sơ đồ hệ thống điện trên Hình
9.T2 trình bày phương thức phối
hợp tác động giũa TĐL với CPĐ,
và phối hợp các CPĐ với nhau.
Hãy khảo sát sơ đồ và trình bày
phương thức phối hợp TĐL với
CPĐ, và CPĐ với nhau.
Hình 9.T2 Sơ đồ HTĐ có lắp đặt
TĐL (ACR) và CPĐ (CRS)

621
8. Cho một đường dây phân phối chính trên đó có đặt một TĐL
(Hình 9.T3). Từ đường dây này có một nhánh rẽ trên đó có đặt một
CPĐ, với hai lần đếm. Hãy vẽ sơ đồ trình bày sự phối hợp tác động
của TĐL và CPĐ khi có sự cố xảy ra sau CPĐ.

Hình 9.T3

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] ABB AUTOLINK Electronic sectionaliser for distribution systems up
to 36kV, rated pck up current 5 to 400A. www.abb.com
[2] Resetable Electronic Sectionalizer Selection & Application
Copyright 2005 HUBBELL. Bulletin 10-9401 Rev.4/05
www.hubbellpowersystems.com
[3] Sectionalizers. Electronically controlled; Manually Closed Types
GN3E and GN3VE. COOPER Power Systems, Electrical Apparatus
270-15, January 1990.
[4] Sectionalizers. Hydraulically Controlled; Types GM,GN3, and
GN3V. COOPER Power Systems, Electrical Apparatus 270-10,
October 2003.
[5] The Programmable Resettable Sectionalizer Copyright 2013
HUBBELLHubbell programmable, resettable electronic sectionalizer

www.hubbellpowersystems.com/literature/.../10-1101.pdf

622
623
624
625
IV. MÁY CẮT CAO ÁP
Nội dung chi tiết
1. Định nghĩa của máy cắt cao áp. Thông số cơ bản.
Máy cắt trung, cao áp gọi chung là Máy cắt cao áp. Máy cắt trung
áp được quy định từ 1 KV đến 52 KV và lớn hơn 52 KV được quy về cao
áp. Máy cắt cao áp (MCCA) là khí cụ điện đóng cắt chuyên dùng để
đóng cắt mạch điện xoay chiều từ 3kV trở lên ở tất cả các chế độ vận
hành: đóng cắt dòng điện định mức, dòng điện ngắn mạch, dòng điện
không tải của máy phát điện, máy biến áp điện lực, dòng điện điện dung
của tụ điện và của đường dây.

Tủ máy cắt không khí UX Máy cắt chính

trung áp của ABB

Dao tiếp đất của CB

Tiếp xúc dao cắt chính và buồng dập chân không
Hình 9.16 Cấu trúc tổng quan máy cắt trung áp UX của hãng ABB

626
 Các thông số cơ bản của máy cắt là: điện áp định mức, điện áp
xoay chiều thử cách điện 1 phút tần số công nghiệp, điện áp xung sét,
dòng điện định mức, dòng điện cắt mạch định mức, công suất cắt định
mức, thời gian đóng và thời gian cắt.
Chúng ta lưu ý một số giá trị được định nghĩa:
Trị số định mức : là giá trị của đại lượng đặc trưng sử dụng để xác
định các điều kiện vận hành mà thiết bị đóng cắt được thiết kế và chế tạo
mà nhà sản xuất phải đảm bảo theo đúng nó.
Trị số chịu đựng: là giá trị lớn nhất của đại lượng đặc trưng mà
thiết bị đóng cắt được phép nhưng không gây ra hư hỏng, suy giảm tính
năng thiết bị. Trị số chịu đựng ít nhất phải bằng trị số định mức.
Trị số tiêu chuẩn: là giá trị được định nghĩa trong các quy định
chính thức mà nhà thiết kế thiết bị phải dựa vào đó để tính toán thiết kế
chế tạo thiết bị và thử nghiệm.
Cấp tiêu chuẩn định mức điện áp(KV): 3.6; 7.2; 12; 17.5; 24; 36; 52;
72.5; 100; 123; 145; 170; 245; 300; 362; 420; 525; 765.
Cấp tiêu chuẩn định mức dòng điện(A): 200; 400; 630; 800; 1250; 1600;
2000; 2500; 3150; 4000; 5000; 6300.
Cấp tiêu chuẩn dòng ngắn hạn định mức(KA): 6.3; 8; 10; 12.5; 16; 20;
25; 31.5; 40; 50; 63; 80; 100.
 Điện áp định mức: Quy định là điện áp dây, tính theo trị số hiệu
dụng, đặt lên máy cắt trong thời gian làm việc dài hạn mà cách điện
của máy cắt không bị hỏng hóc. Đây là giới hạn trên của điện áp
lưới điện được phép đặt trên các đầu cực tiếp điểm của thiết bị.
 Điện áp đặt: là giá trị điện áp giữa các đầu cực của thiết bị đóng
cắt ngay trước khi đóng dòng điện.
 Điện áp phục hồi: là giá trị điện áp xuất hiện trên các đầu cực
của thiết bị đóng cắt (hay các cầu chì) sau khi dòng điện bị ngắt.
 Điện áp thử cách điện một phút tần số công nghiệp: là trị số
hiệu dụng của điện áp xoay chiều hình sin ở tần số hệ thống mà
cách điện của thiết bị phải chịu đựng trong một phút với các điều
kiện thử nghiệm quy định theo IEC71-1 và IEC71-2. Điện áp xung
sét định mức: là giá trị đỉnh của điện áp xung sét tiêu chuẩn 1,2/50
μs mà cách điện thiết bị phải chịu đựng được. Điện áp chịu xung
đóng mở định mức: là giá trị đỉnh của điện áp đóng mở với tiêu
chuẩn 250/2500 μs mà các thiết bị có điện áp trên 300 KV phải
chịu đựng được quy định trong IEC 694 và DIN VDE 0670.
627
 Các trị số tiêu chuẩn cho máy cắt, dao cách ly, cầu dao và cầu dao
nối đất theo IEC 694 và DIN VDE 0670
Điện áp chịu tần số
nguồn định mức Điện áp chịu xung sét định
56/60Hz/1phút (trị số mức1,2/50μs (trị số đỉnh) (KV)
Điện hiệu dụng) (KV)
áp định
So với đất và giữa Qua khoảng cách
mức So với Qua các cực cách điện
(KV) đất và khoảng
giữa các cách cách Có Có
Đ/K Đ/K
cực điện tăng tăng
Thường Thường
cường cường
3,6 10 12 20 40 23 46
7,2 20 23 40 60 46 70
12 28 32 60 75 70 85
17,5 38 45 75 95 85 110
24 50 60 95 125 110 145
36 70 80 145 170 166 195
52 95 110 - 250 - 290
72,5 140 160 - 325 - 375
150 175 380 440
100
185 210 450 520
185 210 450 520
123
230 265 550 630
230 265 550 630
145
275 315 650 750
275 315 650 750
170
325 375 750 860
360 415 850 950
245 395 460 950 1050
460 530 1050 1200

628
 Điện áp chịu tần
số nguồn định Điện áp chịu xung
Điện áp chịu xung cắt
mức sét định mức
định mức 250/2500μs
56/60Hz/1phút 1,2/50μs (trị số
Điện (trị số đỉnh) (KV)
(trị số hiệu dụng) đỉnh) (KV)
áp
(KV)
định
mức Qua khoảng
(KV) Qua cách cách điện
So So Qua khoảng So
khoảng (1)
với với cách cách với
cách cách
đất đất điện (1) đất Cấp
điện (1) Cấp B
A
950 950(+170) 750 700
300 380 485 850
1050 1050(+170) 850 (+245)
1050 1050(+205) 850 800
362 450 520 950
1175 1175(+205) 950 (+295)
1300 1300(+240) 950 900
420 520 610 1050
1425 1425(+240) 1050 (+345)
1425 1425(+300) 1050 900
525 620 760 1175
1550 1550(+300) 1175 (+430)
1800 1800(+435) 1300 1100
765 830 1100 1550
2100 2100(+435) 1425 (+625)

(1): Các trị số chỉ đúng với thiết bị đóng cắt ở đó khoảng cách cách điện
giữa tiếp điểm hở mạch được thiết kế thỏa mãn theo yêu cầu quy định
cho dao cách ly
 Dòng điện định mức: là trị số hiệu dụng của dòng điện chạy qua
máy cắt trong thời gian làm việc dài hạn mà máy cắt không bị hỏng
hóc.
 Dòng điện ổn định nhiệt: là trị số hiệu dụng của dòng điện ngắn
mạch chạy qua máy cắt với thời gian cho trước mà nhiệt độ của
mạch vòng dẫn điện không vượt quá nhiệt độ cho phép ở chế độ
ngắn mạch. Giá trị thường được cho kèm theo thời gian quy định.
 Dòng điện ổn định điện động (còn gọi là dòng xung kích): là trị
số lớn nhất của dòng điện ngắn mạch (giá trị đỉnh) mà lực điện

629
 động do nó sinh ra không làm hỏng máy cắt. Giá trị dòng xung
kích được tính bằng:

Ixk  1,8 2.I nm (kA)

Inm dòng điện ngắn mạch, giá trị hiệu dụng (kA).
 Dòng điện đóng: là trị số đỉnh nửa sóng đầu của dòng điện ở
một cực của thiết bị đóng cắt khi đóng.
 Dòng điện đỉnh: là trị số đỉnh nửa sóng đầu của dòng điện trong
khi xảy ra quá độ sau khi dòng điện bắt đầu chạy, thiết bị đóng
cắt phải chịu ở vị trí đóng trong các điều kiện quy định.
 Dòng điện cắt: dòng điện ở một cực của thiết bị đóng cắt hoặc
của cầu chì ở ngay thời điểm ban đầu của hồ quang trong quá
trình cắt.
 Dòng điện chịu ngắn mạch: là trị số hiệu dụng của dòng điện
ngắn mạch khi thiết bị ở vị trí đóng có thể dẫn dòng ngắn mạch
ở điều kiện sử dụng và tính năng quy định.
 Khả năng đóng: là trị số dòng điện đóng lớn nhất, ở điện áp đã
cho thiết bị đóng cắt có thể đóng trong điều kiện sử dụng và tính
năng quy định để đóng tới giá trị làm việc.
 Khả năng cắt: là giá trị dòng điện cắt chờ đợi lớn nhất, ở điện áp
đã cho thiết bị đóng cắt có thể cắt trong điều kiện sử dụng và
tính năng quy định để ngắt giá trị dòng điện làm việc.
 Dòng điện cắt định mức: là dòng điện lớn nhất mà máy cắt có thể
cắt được một cách tin cậy ở điện áp phục hồi giữa hai pha bằng
điện áp định mức của mạch điện. Dòng điện cắt định mức có giá trị
bằng giá trị hiệu dụng của thành phần chu kỳ của dòng điện tại thời
điểm các tiếp điểm bắt đầu mở ra. Máy cắt phải cắt mạch một cách
tin cậy ngay cả khi trong dòng điện có chứa thành phần không chu
kỳ xuất hiện tại thời điểm các tiếp điểm bắt đầu mở ra và khi giá trị
ban đầu của thành phần không chu kỳ bằng biên độ của thành phần
chu kỳ, còn hằng số thời gian suy giảm của thành phần không chu
kỳ: Ta = 0,05s.
Trên đồ thị dưới đây dòng ngắn mạch có thành phần không chu kỳ,
trên hình ta có thể thấy cách xác định giá trị dòng điện cắt Ic

630
 DONG DIEN NGAN MACH
60

50
2sqrt(2)I
i1 i1 c
40

30 i2

20
i(kA)

i2
10

-10

-20

-30
0 0.02 0.04 0.06 0.08 0.1 0.12 0.14 0.16 0.18 0.2
t(s)

Hình 9.17 Đồ thị dòng ngắn mạch có chứa thành phần không chu kỳ
 Công suất cắt định mức: (3 pha)
SC  3.U n .IC ( MVA)
Un : điện áp định mức (kV)
IC : dòng điện cắt định mức (kA)
Trên thực tế, công suất cắt của máy cắt gần bằng với công suất
ngắn mạch ở chỗ đặt máy cắt.
 Thời gian đóng: là quãng thời gian từ khi có tín hiệu “đóng” được
đưa vào máy cắt cho đến khi tiếp điểm máy cắt đóng hoàn toàn và
tin cậy.
 Thời gian cắt: Thời gian này được tính từ thời điểm cho tín hiệu
để tác động máy cắt cắt mạch đến thời điểm tiếp điểm phân tách
hoàn thành và hồ quang bị dập tắt ở tất cả các cực.
Ví dụ dưới đây để minh họa giá trị các thông số cơ bản của một
máy cắt SF6 của hãng ABB: Máy cắt EXK-0 145kV 2500A 40kA
Tên thông số kỹ thuật Các cấp tham số
Điện áp làm việc (kV) 72.5; 123 (126); 145
Tần số làm việc (Hz) 50/60
Điện áp thử xung sét, 325; 550; 650
so với đất (kV)
Điện áp thử xung sét, 375; 630; 750
trên khoảng cách cách điện (kV)

631
 Điện áp thử cách điện tần số công
140; 230; 275
nghiệp, so với đất (kV)
Điện áp thử cách điện tần số công
160; 265; 315
nghiệp, trên khoảng cách cách điện (kV)
800; 2500
Dòng điện làm việc (A)

Dòng điện điện động (giá trị đỉnh)(kA) 82; 104

Dòng điện nhiệt động 1s
31.5; 40
(giá trị hiệu dụng)(kA)
Dòng điện cắt (kA) 31.5; 40
Dòng điện đóng (kA) 82; 104
2. Phân loại máy cắt
a. Phân loại theo môi trƣờng dập hồ quang
 Máy cắt dầu: dầu được sử dụng như chất cách điện và dập hồ
quang.
 Máy cắt khí nén: sử dụng không khí nén đến áp suất 30 bar bên
trong thùng khí của máy cắt. Khi các tiếp điểm rời nhau, khí nén
được thổi qua các tiếp điểm dạng lỗ để dập tắt hồ quang và thiết
lập khe hở cách điện
 Máy cắt chân không: môi trường chân không với áp suất khoảng
10-11 bar được sử dụng làm môi trường dập tắt hồ quang và cách
điện nhờ khả năng phục hồi độ bền điện cao.
 Máy cắt tự sinh khí: dùng vật liệu cách điện có khả năng tự sinh
khí ở nhiệt độ cao và khí sinh ra có độ bền điện cao để dập tắt
hồ quang và phục hồi cách điện.
 Máy cắt khí SF6: Sử dụng khí sunfur hexaflour SF6 làm môi
trường cách điện và dập tắt hồ quang. Khí SF6 là khí mang điện
tích âm và có độ bền điện môi gấp ba lần không khí trong cùng
điều kiện áp suất. SF6 không độc, không mùi và không cháy.
b. Phân loại theo môi trƣờng làm việc
 Máy cắt lắp đặt trong nhà
 Máy cắt lắp đặt ngoài trời

632
 c. Phân loại theo kết cấu
 Máy cắt rời
 Máy cắt hợp bộ
3. Cơ cấu tác động và điều khiển máy cắt
 Cơ cấu tác động
Cơ cấu tác động của máy cắt bao gồm bộ trữ năng lượng, bộ điều
khiển và bộ truyền năng lượng. Bộ trữ năng lượng phải có khả năng
cung cấp năng lượng tối thiểu đủ để thực hiện chu trình tự đóng lại. Các
dạng cơ cấu tác động như sau:
a. Cơ cấu tác động bằng khí nén
Cơ cấu khí nén sử dụng khí nén được chứa trong thùng đặt trực tiếp
trên máy cắt. Khí nén đi qua van hình xuyến đến xi lanh tác động khi
đóng máy cắt hoặc giảm về áp suất khí quyển khi cắt. Thùng chứa không
khí được nạp đầy bằng máy nén.
Cơ cấu máy cắt khí nén gồm :
1/- Tủ điều khiển; 2/- Trụ đỡ; 3/- Bình chứa máy cắt; 4/- Sứ xuyên
5/- Tụ phân áp; 6/- Dao cách ly chính; 7/- Dao cách ly phụ
8/- Điện trở hạn dòng

Hình 9.18 Cơ cấu tác động khí nén

633
 b. Cơ cấu tác động thủy lực
Cơ cấu thủy lực có bình chứa nitơ để tích năng lượng cần thiết. Bộ
đệm khí nitơ bị nén truyền áp lực lên dầu thủy lực. Năng lượng tác động
của tiếp điểm được truyền từ piston thủy lực.Hệ thống làm việc theo
nguyên lý piston vi sai: phía mở thanh piston có diện tích nhỏ hơn phía
đóng. Thanh piston thường xuyên chịu áp lực, phía bề mặt piston chịu áp
suất hệ thống khi đóng và rời ra khi mở. Hệ thống được nạp lại bằng
động cơ bơm thủy lực, nó truyền động từ khối áp suất đến bộ chứa nitơ.
c. Cơ cấu tác động lò xo
Cơ cấu tác động lò xo là hệ thống cơ khí, năng lượng tác động
được tích lũy trong lò xo. Lò xo được nén bằng động cơ điện và được
giải phóng qua chốt. Khi máy cắt tác động, nam châm hút nhả chốt, lực
của lò xo để chuyển tiếp điểm ra khỏi bộ truỵền lực cơ khí.
Cơ cấu truyền động lò xo loại FSA do ABB chế tạo trên Hình 9.19.
6. Lò xo mở
7. Chốt giữ C
8. Chốt giữ O
9. Thanh truyền C
10. Cuộn nhả C
11. Cuộn đóng O
12. Bộ đếm điều khiển cắt
13. Động cơ
14. Tay quay
15. Tiếp điểm phụ
16. Công tắc hành trình
17. Cơ cấu điều khiển
bằng tay C
Hình 9.19 Cơ cấu truyền động lò xo 18. Cơ cấu điều khiển
1. Trục truyền động chính bằng tay O

2. Trục tác động 19. Thiết bị chỉ thị lực

nén lò xo
3. Thiết bị giảm rung
20. Thiết bị chỉ báo vị trí
4. Thanh tác động
21. Bánh răng truyền động
5. Lò xo đóng
634
Hoạt động của cơ cấu FSA.
Quá trình đóng: Khi có tín hiệu đóng, chốt giữ C (close) (7) giải
phóng trục truyền động chính (1) và kéo căng lò xo đóng (5), đồng thời
làm xoay trục tác động (2) thông qua thanh truyền C (9). Trục tác động
(2) tác động đóng máy cắt và kéo căng lò xo (6). Động cơ (13) kéo căng
lò xo đóng (5) sau mỗi lần đóng máy cắt. Quá trình đóng kết thúc khi tiếp
điểm hành trình của độn cơ tác động.
Quá trình mở: Khi có tín hiệu mở chốt giữ O (open) (8) giải phóng
trục tác động (2) và kéo căng lò xo mở (6) tác động mở máy cắt. Dải tiếp
điểm phụ (15) nối với cơ cấu tác động đảm bảo máy cắt tác động chính
xác.
d. Cơ cấu tác động lò xo thủy lực

Hình 9.20a Mặt cắt cơ cấu truyền động lò xo thủy lực

1.Lò xo; 2. Thanh nối; 3. Piston vi sai; 4. Xilanh nén; 5. Nơi có áp suất
cao; 6. Nơi có áp suất thấp; 7. Piston điều khiển; 8. Hộp nối với máy cắt;
9. Khoá liên động; 10. Động cơ; 11. Bơm thuỷ lực; 12. Buồng dầu áp
suất thấp; 13. Van kiểm tra dầu; 14. Van áp lực; 15. Thanh nối;
16. Công tắc chuyển đổi; 17a. Nam châm mở; 17b. Nam châm đóng;
18. Van động

635
 Hình 9.20b

Hình 9.20c
Cơ cấu hệ thống lò xo thủy lực là phối hợp giữa hệ thống thủy lực
và lò xo Hình 9.20a, b, c. Năng lượng được tích luỹ trong lò xo và được
kéo căng bằng thủy lực. Năng lượng được truyền bằng thủy lực, khi các
tiếp điểm máy cắt đóng hay mở bắng piston vi sai, cơ cấu làm việc hoàn
toàn như hệ thống thủy lực. Cơ cấu lò xo thủy lực có nhiều kích cỡ. Tất
cả được thiết kế sao cho không có ống nối ngoài, mọi điểm làm kín áp
suất động lớn, được bố trí giữa dầu áp suất cao và dầu áp suất thấp 
dầu không thoát ra ngoài khi bị rò rỉ nhẹ.

636
 Cơ cấu tác động lò xo thủy lực loại HMB-1 do ABB chế tạo hình
Hình 9.21a.

Hình 9.21a Cơ cấu tác động lò xo thủy lực HMB-1 của ABB.
Hoạt động của cơ cấu HMB-1
Cơ cấu truyền động làm việc theo nguyên lý piston vi sai, phần đầu
piston vi sai (3) có tiết diện lớn hơn phần thanh piston. Bơm thủy lực
(11) hút dầu dưới tác động của áp suất cao (5) chứa phần đầu piston và
phần thanh nối (15), nén lò xo (1) khi có tín hiệu từ bơm (11) qua tiếp
điểm (16). Bơm ngừng tác động khi cân bằng áp suất trong hệ thống. Bề
mặt của piston (3) thường xuyên chịu áp suất hệ thống và mặt bên của
piston (3) được nối với phần có áp suất thấp (6). Khoá liên động (9) giữ
piston điều khiển (7) ở vị trí đóng, nó cũng nối với phần có áp suất cao
(5) như Hình 9.20a, b và Hình 9.21b.

Hình 9.21b Hoạt động của

cơ cấu lò xo thủy lực
1. Cơ cấu tác động: tiếp
điểm
2. Cơ cấu tích lũy năng
lượng: lò xo

637
 Quá trình đóng: là quá trình phóng thích lò xo (1) khi có tín hiệu
đóng nam châm đóng (17a) tác động hút van động (18), piston điều khiển
(7) di chuyển từ dưới lên trên (như Hình 9.20a) thay đổi vị trí so với tiếp
điểm khi mở. Khi đó một đầu piston (3) trong phần áp suất cao và đầu
kia trong phần áp suất thấp. Dưới tác động của quá trình chênh lệch áp,
dầu chảy từ nơi có áp suất cao sang nơi có áp suất thấp, nhờ bơm thủy
lực(11) làm piston (7) di chuyển hướng lên so với vị trí mở và đóng tiếp
điểm. Vị trí của piston (7) được chốt bởi khoá liên động (9).
Quá trình mở: là quá trình nén lò xo (1), khi có tín hiệu mở nam
châm mở (17b) tác động van (18) trở về vị trí ban đầu. Dầu chảy từ nơi
có áp suất thấp sang nơi có áp suất cao làm piston di chuyển từ trên
xuống dưới mở tiếp điểm.
Các máy cắt cao áp hiện đại của ABB thường được trang bị bằng
cơ cấu tác động lò xo thủy lực.
 Cơ cấu điều khiển
a. Điều khiển điện
Bộ chỉ thị một pha dùng cho máy cắt có tác động một cực.
Với máy cắt ba pha ba cực. Nếu mạch “nhảy” của máy cắt bị hư
hỏng, cực này không đáp ứng với lệnh “nhảy” và ba cực của máy cắt ở
các vị trí khác nhau. Hệ thống chỉ thị lệch pha phát hiện sai lệch này và
sau khi cài đặt lại thời gian chờ đợi hai giây, nó sẽ tác động mở cả ba cực
của máy cắt. Máy cắt ba cực tự đóng lại không cần bộ giám sát lệch pha,
bởi vì ba cực có liên động với nhau bằng cơ khí.
b. Điều khiển chống bơm
Điều khiển chống bơm để phòng thao tác lặp lại không mong muốn
của một hay nhiều máy cắt nếu lệnh mở tiếp theo là lệnh đóng bị lặp lại.
Do đó, máy cắt đóng không quá một lần rồi sau đó bị khoá, nghĩa là nó
cần nằm ở vị trí chờ mở bất chấp lệnh điều khiển nào được áp dụng hoặc
kéo dài trong bao lâu.
c. Thao tác dừng động cơ
Tùy theo hệ thống và thực hiện chu trình đóng cắt, máy nén hay
máy bơm đòi hỏi một khoảng thời gian để khôi phục lại năng lượng đã
mất. Nếu có rò trên hệ thống nén, động cơ sẽ khởi động lại hay chạy liên
tục. Chạy không dừng thể hiện như rối loạn và sẽ được phát ra tín hiệu
ngắt.

638
 d. Giám sát khí
Khả năng cắt của máy cắt phụ thuộc vào lượng khí trong buồng
ngắt và được đo bằng đồng hồ áp suất có bù nhiệt. Sẽ báo động nếu mật
độ khí trong buồng giảm đến một giá trị đặt trước và nếu mật độ khí giảm
tiếp đến giới hạn quy định tối thiểu, máy cắt bị khóa.
e. Điều khiển tại chỗ và điều khiển xa
Bằng công tắc chọn trên máy cắt cho phép công việc điều khiển
tiến hành trên máy cắt thường được điều khiển tại chỗ ở tủ điện, cũng
như chuyển điều khiển từ bộ điều khiển từ xa.
f. Giám sát năng lƣợng
Với các thao tác bằng khí nén và thủy lực, áp suất không khí hay
dầu được chỉ thị và điều khiển bằng công tắc áp suất nhiều cực. Nó thực
hiện các chức năng sau:
- Điều khiển máy nén hoặc động cơ bơm.
- Khoá liên động “mở”, khoá liên động “đóng”, khoá liên động
“tự đóng lại” tùy theo áp suất hệ thống.
- Cơ cấu lò xo thủy lực không đòi hỏi điều khiển áp suất. Thay
vào đó là các bộ chỉ thị, hệ thống cửa và điều khiển ứng suất của
lò xo (hành trình của lò xo) được xem như năng lượng để tác
động.
A. MÁY CẮT KHÍ SF6 (GIS)
1. Đại cƣơng
Máy cắt khí cách điện SF6 (dưới đây viết tắt: GIS) được chế tạo
với điện áp định mức từ 7,2kV đến 800kV, dòng điện cắt tới 63kA; trong
những trường hợp đặc biệt tới 80kA. GIS có thể được sử dụng trong
những trạm biến áp nhỏ và cả trong những trạm lớn.
2. Khí SF6 cách điện và dập hồ quang
Khí sunfua hexaflo (SF6) được sử dụng làm chất cách điện trong
tất cả bộ phận máy cắt và dập hồ quang. SF6 có độ bền điện môi ở áp
suất khí quyển gần bằng ba lần không khí. Nó không cháy, không mùi,
không độc, trơ về hóa và có tính chất dập hồ quang tốt hơn không khí 3
đến 4 lần ở cùng một áp suất. Áp suất khí dập hồ quang từ 6 đến 7 bar.
(1bar = 10 5 Pa; 1Pa = 1N/m 2). Hồ quang làm phân giải một lượng nhỏ
khí SF6, nhưng sau đó khí SF6 được kết hợp lại hoàn toàn, nhờ có sự
phản ứng với hơi nước trong khí ẩm được kiểm soát bằng những bộ lọc
khô đặt trong máy cắt.
639
 3. GIS dùng cho điện áp đến 145kV
MÁY CẮT KHÍ SF6 KIỂU EXK-0
GIS có cấu trúc môđun, tất cả các bộ phận như thanh góp, dao cách
ly, máy cắt, máy biến dòng, máy biến áp đo lường, đầu nối cáp đều nằm
trong vỏ kín được nối đất và chứa đầy khí SF6. Hình 9.22 trình bày các
bộ phận trong vỏ kín. Các bộ phận trong môđun là:
1/ Thanh góp có phối hợp dao cách ly/cầu dao nối đất bảo dưỡng
2/ Máy cắt
3/ Máy biến dòng
4/ Máy biến điện áp
5/ Phối hợp dao cách ly/cầu dao nối đất bảo dưỡng với hộp đầu cáp
6/ Cầu dao nối đất tốc độ cao
7/ Đầu nối cáp
8/ Tủ điều khiển
Máy cắt hoạt động theo nguyên lý tự thổi.

Hình 9.22 Cấu trúc môđun máy cắt FS6 EXK-0

Nguyên lý tự thổi
Tiếp điểm của máy cắt gồm có tiếp điểm chính và tiếp điểm phụ;
tiếp điểm phụ dùng để cắt hồ quang. Buồng dập hồ quang chia làm hai
ngăn: ngăn trên là buồng làm nóng khí, ngăn dưới là buồng nén khí. Khi
tiếp điểm động mở thì đồng thời pittông cũng chuyển động theo, buồng
640
nén khí thu nhỏ lại, khí SF6 bị nén lên áp suất cần thiết. Khí SF6 được
thoát lên, chuyển động qua buồng làm nóng nhờ có nhiệt của hồ quang,
áp suất của khí tăng thêm và có thể dập tắt hồ quang.
Áp suất tối thiểu của khí cách điện là 520 kPa, áp suất tối thiểu của
khí làm tắt hồ quang là 600 kPa.

Hình 9.23 Trình bày nguyên lý tự thổi

4. GIS điện áp đến 550kV
MÁY CẮT SF6 KIỂU ELK-3
Máy cắt được chế tạo từng pha, các bộ phận cũng được bố trí theo
môđun, đều nằm trong vỏ kín như có thể thấy trên Hình 9.24.

Hình 9.24 Các bộ phận trong máy cắt SF6 kiểu ELK-3

641
 Hình 9.25 Mô tả quá trình tiếp điểm chuyển động trong khi cắt mạch
Bên trong tiếp điểm chính có tiếp điểm phụ để kéo hồ quang.
Tên thông số kỹ thuật Các cấp tham số
Điện áp định mức (kV) 420; 550
Điện áp thử cách điện
650; 740
tần số công nghiệp (kV)
Điện áp thử cách điện tần số công nghiệp
800; 910
trên tiếp điểm đang mở (kV)
Điện áp thử xung sét (kV) 1425; 1550
Điện áp thử xung sét 1425+345;
trên tiếp điểm đang mở (kV) 1550+450
Điện áp thử xung đóng cắt (kV) 1050; 1250
Điện áp thử xung đóng cắt 1050+350;
trên tiếp điểm đang mở (kV) 1250+450
Tần số định mức (Hz ) 50/60
Dòng điện thanh cái định mức (A) 8300; 6300
Dòng điện cung cấp định mức (A) 4000
Dòng điện nhiệt động
63
(giá trị hiệu dụng) (kA)
Dòng điện điện động
170
(giá trị đỉnh) (kA)
Áp suất định mức của khí
420; 460
ở 20oC (kPa)
Áp suất làm việc tối thiểu
600
ở 20oC (kPa)
Tỷ lệ rò rỉ hằng năm của khí SF6 (%) <0,5
642
Thời gian mở (ms) ≤18
Thời gian cắt sự cố (ms) ≤40
Thời gian đóng (ms) <60
Thời gian đóng lăp lại (ms) ≤300
B. MÁY CẮT CHÂN KHÔNG
Ở máy cắt chân không áp suất trong buồng dập rất thấp, ở dưới
10– 4 Pa (hoặc 10– 9 bar), mật độ không khí rất thấp, hành trình tự do của
phân tử đạt 50 mét, hành trình tự do của điện tử đạt 300 mét, cho nên độ
bền điện trong chân không khá cao, hồ quang dễ bị dập tắt và khó có điều
kiện cháy trở lại sau điểm không của dòng điện. Ở áp suất 10– 4 Pa, độ
bền điện đạt tới 100 kV/mm , bằng 5 lần độ bền điện ở áp suất khí quyển.
Vì vậy, với điện áp trung (đến 35kV), khe hở tiếp điểm trong buồng cắt
chân không khoảng 6 đến 25mm.

Hình 9.26a, b, c Cơ cấu máy cắt chân không

643
 Hình 9.26.a cho thấy một nhánh cắt chân không của ACB và Hình
9.26b mặt cắt dọc của một buồng cắt chân không. Tiếp điểm có dạng
hình đĩa, được đặt trong ống kim loại; ống này hứng hơi kim loại ngưng
tụ. Bên ngoài nó là vỏ cách điện.
Hồ quang sinh ra giữa hai mặt của tiếp điểm được dập tắt bằng từ
trường ngang (TMF) hoặc bằng từ trường dọc (AMF). Hình 9.27 cho
thấy sơ đồ cấu tạo của hai loại tiếp điểm TMF và AMF. Loại tiếp điểm
AMF ưu tiên được dùng nhiều hơn.
Lực điện động F làm cho hồ quang bị co thắt, chuyển động trên bề
mặt tiếp điểm với vận tốc lớn từ 70 đến 150m/s, hồ quang dễ bị dập tắt,
tiếp điểm ít bị hao mòn.
Để tăng khả năng cắt, người ta ứng dụng loại tiếp điểm từ trường
dọc (AMF). Để tạo từ trường, người ta thường dùng cuộn dây điện từ đặt
ở sau tiếp điểm. Mạch từ được làm bằng vật liệu sắt từ, được chia thành
hai khoanh hoặc bốn khoanh. Mạch từ hai khoanh tạo thành từ trường hai
cực, từ đó có tên gọi là tiếp điểm từ trường dọc hai cực. Mạch từ bốn
khoanh tạo thành từ trường bốn cực, và tên gọi là tiếp điểm từ trường dọc
bốn cực.

Hình 9.27 Nguyên lý làm việc của tiếp điểm

Hình 9.27 minh họa nguyên lý làm việc của hệ thống tiếp điểm
AMF hai cực. Dưới mỗi đĩa tiếp điểm có đặt cuộn dây để tạo ra trong khe
hở tiếp điểm từ trường dọc hai cực. Mạch từ có hai khoanh, từ trường qua
chúng có chiều ngược nhau tạo thành hai cực.
Hình 9.28 minh họa hệ thống tiếp điểm từ trường dọc bốn cực.
Hình a) cho thấy sơ đồ cấu tạo mạch từ; I dòng điện, B mật độ từ thông.
Hình b) cho thấy mạch từ đang ở vị trí mở. Qua khe hở không khí, từ
trường chạy qua bốn lần theo hướng dọc trục. Do từ trở của khe hở lớn,
nên một phần từ trường không chạy qua khe hở mà đi theo hướng
644
phương vị như mũi tên bằng đường gạch nối. Khe hở càng tăng thì từ
trường dọc trục càng giảm. Hình c) cho thấy đĩa tiếp điểm không có rãnh.
Hình d) cho thấy rãnh trên mặt tiếp điểm làm cho một phần của dòng
điện không chạy từ tiếp điểm này sang tiếp điểm kia dưới dạng hồ quang,
mà chạy theo chiều mũi tên vẽ trên mặt tiếp điểm. Mạch điện này cũng
tạo từ trường cùng chiều với từ trường dọc trục, làm cho từ trường mạnh
hơn. Hình e) cho thấy hệ thống tiếp điểm hoàn chỉnh, kết hợp hình c) và
d).

f: Mô tả sự phân bố dòng
điện trong đĩa tiếp điểm
Hình 9.28 Nguyên lý AMF bốn cực
Hình 9.28f mô tả sự phân bố dòng điện trong đĩa tiếp điểm ở thời
điểm giá trị đỉnh của dòng điện. Dòng điện chạy từ thân tiếp điểm đến
đĩa tiếp điểm thì chia thành hai nhánh theo hai hướng dọc theo hai rãnh
của tiếp điểm. Từ trường của hai nhánh dòng điện này sinh ra tăng cường
thêm cho từ trường do mạch từ tạo ra như trình bày ở trên.
Thông số kỹ thuật của máy cắt chân không UX ; FMX:
Tên thông số kỹ thuật Các cấp tham số
Điện áp định mức (kV) 12; 17.5; 24
Điện áp thử xung sét (kV) 75; 95; 125
Điện áp thử xung đóng cắt (kV) 28; 38; 50
Tần số định mức (Hz) 50/60
630; 1250; 1600; 2000
Dòng điện thanh cái định mức: (A)
và 800; 1250
2500;3125;4000(FC)
Dòng điện cung cấp định mức: (A)
và 2000;2500
Dòng điện nhiệt động 3s Vrms (kA) 25/26.3/31.5/40/50

645
 và 20/25
63/66/80/100/125
Dòng điện điện động (kA)
và 63/80
Thời gian mở (ms) ≤35
Thời gian đóng (ms) <70
Trật tự vận hành liên tiếp O 0.3s CO 15s CO

C. MÁY CẮT TỰ ĐÓNG LẠI (TĐL)

1. Công dụng và phân loại
Phân tích số liệu thống kê về sự cố của đường dây trên không cho
thấy có đến 80% - 90% hư hỏng mang tính thoáng qua . Những hư hỏng
thoáng qua thường xảy ra do sự phóng điện bề mặt, do sét đánh, cành cây
rơi, tai nạn chim chóc hoặc do gió mạnh làm dây dẫn chạm nhau hoặc
chạm phải các vật bên cạnh, v.v... Khi có sự cố, máy cắt cắt mạch một
khoảng thời gian đủ để cho môi trường chỗ hư hỏng khôi phục lại tính
chất cách điện thì tự đóng lại đường dây, và đường dây có thể tiếp tục
làm việc bình thường, nhanh chóng khôi phục cung cấp điện cho hộ tiêu
thụ, giữ vững chế độ đồng bộ và ổn định của hệ thống. Máy cắt này gọi
là máy cắt tự đóng lại (dưới đây viết tắt là TĐL).
Có thể sử dụng TĐL ở bất kỳ nơi nào trên hệ thống phân phối điện
mà các thông số kỹ thuật của TĐL phù hợp với yêu cầu của hệ thống.
Nơi đặt TĐL có thể là:
 Trong trạm biến áp làm thiết bị bảo vệ phía sơ cấp
 Trên đường dây phân phối cách trạm một khoảng cách để cách
ly sự cố kéo dài ở cuối đường dây ra khỏi toàn bộ hệ thống
 Trên những nhánh rẽ quan trọng đi từ đường dây cung cấp chính
để tránh khỏi cắt đường dây chính khi có sự cố trên những nhánh rẻ đó
Để sử dụng đúng TĐL, cần phải xem xét năm yếu tố sau đây:
a. Điện áp của hệ thống: điện áp định mức của TĐL phải bằng
hoặc lớn hơn điện áp của hệ thống.
b. Dòng điện sự cố lớn nhất ở vị trí đặt TĐL: khả năng cắt của
TĐL phải bằng hoặc lớn hơn dòng điện sự cố lớn nhất ở vị trí đặt TĐL.
c. Dòng điện phụ tải lớn nhất: dòng điện định mức của TĐL phải
bằng hoặc lớn hơn dòng điện phụ tải lớn nhất trong quy hoạch phát triển
646
thêm hệ thống. Đối với loại TĐL có cuộn dây tác động mắc nối tiếp, có
thể chọn kích cỡ cuộn dây phù hợp với dòng điện phụ tải hiện tại, dòng
điện phụ tải trong tương lai phát triển, hoặc dòng điện định mức của biến
áp ở trạm. Dòng điện tác động tối thiểu bằng hai lần dòng điện định
mức của cuộn dây.
Đối với loại TĐL điều khiển bằng điện tử, dòng điện tác động tối
thiểu phải lớn hơn dòng điện phụ tải cao điểm trong phát triển tương lai.
Nói chung, dòng điện tác động phải bằng ít nhất hai lần dòng điện phụ tải
trong phát triển tương lai.
d. Dòng điện sự cố tối thiểu trong phạm vi cần được bảo vệ. Dòng
điện sự cố nhỏ nhất là dòng điện sự cố có thể ở cuối đường dây mà TĐL
có thể cảm nhận được và có thể cắt.
e. Phối hợp với các thiết bị bảo vệ khác đặt ở phía nguồn của TĐL,
kể cả đặt ở phía phụ tải của TĐL.
Chọn thời gian đóng lại
Việc chọn thời gian đóng lại phụ thuộc vào sự phối hợp thời gian
tác động.
a. Đối với sự phối hợp là 2 NHANH – 2 CHẬM , thì có thể chọn
thời gian đóng lại là: TỨC THỜI – 2 GIÂY – 5 GIÂY.
 Khoảng thời gian đầu tiên phải là nhanh, để phục hồi hệ thống càng
nhanh càng tốt, để giảm thiểu thời gian mất điện của phụ tải.
 Khoảng thời gian thứ hai thường được chọn khoảng 2 giây, để có
đủ thời gian làm mất sự cố.
 Khoảng thời gian thứ ba thường được chọn dài hơn, 5 giây hoặc 10
giây, để có thể phối hợp tốt hơn với cầu chì ở phía nguồn cho phép
cầu chì có thời gian để nguội bớt trong khoảng thời gian đóng lại
lần 3 và lần 4. Cho phép bảo vệ tốt hơn với rơ-le đặt ở phía sau
nguồn, cho phép rơ-le quá dòng có nhiều thời gian hơn để phục hồi,
rơ-le sẽ không tác động mở máy cắt.
b. Đối với sự phối hợp 1 NHANH – 2 CHẬM , thời gian đóng lại
có thể chọn là 2 giây – 5 giây.
 Khoảng thời gian đầu (2 giây) cho phép làm mất sự cố thoáng
qua.
 Khoảng thời gian thứ 2 chọn dài hơn, 5 giây hoặc 10 giây.

647
 Hình 9.29 Sơ đồ đặt TĐL trên hệ thống cung cấp điện
c. Đối với sự phối hợp 1 NHANH – 3 CHẬM, thời gian đóng lại
có thể chọn là 2 giây – 5 giây – 5 giây, hoặc 2 giây – 5 giây – 10 giây.
 Khoảng thời gian đầu (2 giây) cho phép làm mất sự cố thoáng qua.
 Khoảng thời gian thứ 2 và thứ 3 phải dài hơn, 5 hoặc 10 giây.
Phân loại máy cắt tự đóng lại
Theo số lần đóng lại: 1 lần hoặc 2 lần. TĐL 2 lần thường chỉ áp
dụng cho lưới 110kV trở xuống. Sau số lần tác động đã được quy định,
TĐL bị khóa lại.
Theo số pha thực hiện: TĐL ba pha và TĐL một pha. Trong sơ đồ
TĐL ba pha, khi có hư hỏng ở một pha hay nhiều pha thì thiết bị bảo vệ
sẽ cắt cả ba pha và TĐL cả ba pha. Để thực hiện TĐL một pha, máy cắt
và bộ phận truyền động làm việc riêng rẻ cho từng pha, sơ đồ bảo vệ phát
hiện sự cố riêng từng pha để cắt máy cắt của pha bị hư hỏng và TĐL pha
đó.
Theo môi trường dập hồ quang: dầu, chân không.
Theo kỹ thuật điều khiển: điều khiển cơ, thủy lực, điều khiển theo
kỹ thuật điện từ hay kỹ thuật điện tử.
Theo vật liệu cách điện: dầu, không khí, khí SF6, nhựa epoxi.

648
 2. Tự đóng lại một pha

Hình 9.30 Cấu tạo máy cắt tự đóng lại một pha
Hình 9.30 mô tả bên trong của một loại TĐL một pha, sử dụng
trong hệ thống phân phối đến 38kV, có thể lắp trên cột điện, hoặc lắp trên
khung thép. Những bộ phận của TĐL là: máy cắt chân không đặt trong
ống sứ, máy biến dòng với hai tỉ số 500:1 và 1000:1, nam châm điện từ
kiểu pittông để đóng mở máy cắt chân không, đầu cực vào và đầu cực ra;
đầu cực vào trực tiếp với máy cắt chân không, đầu cực ra được dẫn qua
ống cách điện bằng epoxi; đèn chỉ thị vị trí của tiếp điểm; cách điện
epoxi; bộ điều khiển điện tử; vỏ nhôm.
Một số loại và chi tiết TĐL một pha có thể thấy trên các Hình 9.31.

Hình 9.31a TĐL một pha

649
 Hình 9.31b Chi tiết cấu tạo TĐL một pha
3. Tự đóng lại ba pha
Hình 9.32 cho thấy một loại TĐL ba pha
Thông số kỹ thuật:
Điện áp thiết kế lớn nhất (kV) 15,5 20,2 38
Mức xung (BIL) (kV) 110 125 150
Dòng điện lien tục & dòng điện
630 630 800
cắt phụ tải (A)
Dòng quá tải trong 8 giờ,
940 940 1200
giá trị hiệu dụng (A)
Điện áp thử cách điện tần số
công nghiệp 60 Hz (kV)
1 phút (khô) 50 60 70
10 giây (ướt) 45 50 60
Điện áp nhiễu vô tuyến (kV) 9,4 16,4 23
Dòng điện cắt giá trị hiệu dụng,
12,5 12,5 12,5
đối xứng (kA)
Dòng điện đóng giá trị hiệu dụng,
20 20 20
không đối xứng (kA)
Dòng điện đóng giá trị đỉnh,
32 32 32
không đối xứng (kA)

650
Dòng điện ngắn mạch đối xứng,
12,5 12,5 12,5
3 giây (kA)
Tuổi thọ cơ khí, số lần tác động 10.000 10.000 10.000

Hình 9.32 Cấu tạo TĐL ba pha

Tủ nổi HT ngầm Trong HT ngầm Tầng hầm Treo bên cột

Hình 9.33 Vị trí lắp đặt TĐL ba pha

Tủ điều khiển giữ vai trò

quan trọng quyết định đến
các hoạt động bảo vệ và
đóng cắt, đóng lặp lại. Tất cả
đều được lập trình quản lý,
giám sát, điều khiển và lưu
trữ trong các phần mềm
chuyên biệt.

Hình 9.34 Tủ điều khiển TĐL

651
 Ví dụ chọn TĐL
Cho một đường dây phân phối 7.200/12.470V. 110kV BIL
Dòng điện ngắn mạch lớn nhất tại vị trí đặt TĐL
4000 A 3pha 5000 A pha chạm đất
Dòng điện ngắn mạch tính toán lớn nhất ở cuối đường dây :
700 A 3pha 180 A pha chạm đất
Dòng điện phụ tải lớn nhất ở vị trí TĐL 190 A
Độ dao động lớn nhất của dòng phụ tải 10 %
Dòng điện ở nhánh phụ tải 1 pha lớn nhất 70 A
Hãy chọn TĐL và giá trị dòng tác động nhỏ nhất.
Lời giải
A. Chọn điện áp định mức của TĐL: 15 kV
B. Chọn TĐL theo khả năng cắt:
Loại một pha:
Hãng chế Ký hiệu Dòng điện Dòng điện
Điện áp
tạo TĐL định mức cắt
Cooper V4L 14,4 kV 280 A 6.000 A
ABB OVR-1 15,5 kV 800 A 10.000 A
G&W
VIPER-ST 15,5 kV 630 A 12.500 A
ELECTRIC
Loại ba pha:
Hãng chế Ký hiệu Dòng điện Dòng điện
Điện áp
tạo TĐL định mức cắt
Cooper VWE 14,4 kV 560 A 12.000 A
12.500 A
ABB OVR 15,5 kV 630 A
G&W 12.500 A
VIPER-G 15,5 kV 800 A
ELECTRIC
C. Dòng phụ tải lớn nhất đã cho là 200 A. Những TĐL đã chọn như
trên đều có dòng định mức lớn hơn 200 A.

652
 D. Chọn cuộn dây nam châm điện từ với dòng định mức 200 A và
dòng tác động nhỏ nhất là 400 A. Nhưng nó không cảm nhận được dòng
ngắn mạch một pha chạm đất ở cuối đường dây (180 A), do đó cần thêm
bộ cảm nhận dòng ngắn mạch chạm đất. Do vậy, chọn TĐL ba pha có
chứa bộ cảm nhận này.
E. Đặt dòng tác động đối với ngắn mạch pha
 Trường hợp điều khiền bằng điện tử hoặc vi xử lý:
 Không chú ý đến dòng xung kích của phụ tải: dòng tác động nhò
nhất bằng: 190 x 200% = 380 A hoặc 400 A.
 Có chú ý đến dòng xung kích của phụ tải: dòng tác động nhỏ
nhất bằng: 190 x 250% = 475 A ~ 480 A.
 Trường hợp điều khiển bằng thủy lực:
 Không chú ý đến dòng xung kích của phụ tải: với dòng phụ tải
lớn nhất bằng 190 A, thì chọn cuộn dây 225 A có dòng tác động
nhỏ nhất bằng 450 A..
 Có chú ý đến dòng xung kích của phụ tải: 190 x 125% = 237,5 A,
chọn cuộn dây 280 A với dòng tác động tối thiểu 560 A.
F. Xác định dòng tác động nhỏ nhất với ngắn mạch chạm đất:
 Mức tác động nhỏ nhất phải lớn hơn
* Độ dao động của phụ tải: 10% x 190 = 19 A
* Dao động do dòng phụ tải một pha lớn nhất là 70 A
* Từ đó dòng tác động nhỏ nhất ít nhất phải bằng 19 + 70 = 89 A
 Dòng tác động nhỏ nhất phải được đặt nhỏ hơn dòng ngắn mạch
chạm đất ở cuối đường dây bằng 180 A.
 Như vậy dòng tác động nhỏ nhất nằm trong phạm vi 100÷160 A.

V. PHÂN TÍCH ĐỘ TIN CẬY

Để phân tích độ tin cậy của hệ thống điện, đánh giá tỷ lệ mất điện,
và đánh giá mức độ được cải thiện, chúng ta dùng những chỉ số tiêu
chuẩn dưới đây:
System Average Interruption Frequency Index (SAIFI)
Chỉ số tần suất cúp điện trung bình của hệ thống

653
 Là chỉ số cho biết khách hàng bị cúp điện bao nhiêu lần trung bình
trong 1 năm. Chỉ số này tính số lần bị cúp điện đối với 1 khách hàng:
total number of custome / s interruptions
SAIFI 
total number of customers served
tong so lan cup dien
SAIFI 
tong so khach hang duoc phuc vu
System Average Interruption Duration Index (SAIDI)
Chỉ số thời gian cúp điện trung bình của hệ thống
Là chỉ số cho biết thời gian bị cúp điện trung bình trong 1 năm của
1 khách hàng:
sum of customer / s interruption durations
SAIDI=
total number of customers
tong so thoi gian cup dien
SAIDI=
tong so khach hang
Customer Average Interruption Frequency Index (CAIFI)
Chỉ số tần suất cúp điện trung bình của khách hàng
Là chỉ số cho biết số lần trung bình trong 1 năm bị cúp điện của
khách hàng:
total number of customer / s interruption
CAIFI 
total number of customers affected
tong so lan cup dien
CAIFI=
tong so khach hang bi anh huong cup dien
Customer Average Interruption Duration Index (CAIDI)
Chỉ số thời gian cúp điện trung bình của khách hàng
Là chỉ số cho biết tổng số thời gian bị cúp điện trung bình trong 1
năm của khách hàng bị cúp điện:
sum of customer / s interruption durations
CAIDI=
total number of customer interruptions
tong so thoi gian bi cup dien
CAIDI=
tong so khach hang bi cup dien
Average Service Availability Index (ASAI)
Chỉ số tỷ lệ thời gian trung bình đƣợc phục vụ
654
 Là chỉ số cho biết tổng số giờ mà khách hàng được cung cấp điện so
sánh với tổng số giờ đòi hỏi được cung cấp điện của khách hàng. (Tổng số
giờ đòi hỏi của khách hàng = 24giờ/ngày x 365ngày = 8760 giờ).
876O  SAIDI
ASAI 
8760
Ví dụ: Giá trị của SAIDI trong 1 năm bằng 1 giờ, thì
8760  1
ASAI   99,969%
876O

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] EXK-0 up to 145kV
Brochure Doc.NO 1HDX580053
Gas Insulated Substations EXK-0 for installations up to 145kV,
2500A, 40kA
[2] GIS ELK-3 up to 550kV
Brochure Doc.NO 1HC0000742
GIS ELK-3 Gas Insulated switchgear for maximum performance up
to 550kV
[3] Vacuum interrupters with axial magnetic field
Dr Harald Fink; Dr. Markus Haimback; Dr. Wankai Shang
ABB Review 1/2000
[4] A New Contact Design Based on a Quadrupolar Axial Magnetic Field
and its Characteristics
H.Fink; M.Heimback; W.Shang
European Trans. on Electrical Power 02/2000 pp.75-80
[5] The Application of Cutler-Hammer Vacuum Interrupter to switch,
control, and protect the World’s Distribution Circuit
Dr. Paul G. Slade, Fellow IEEE and Dr. R. Kirkland Smith, Senior
Member IEEE
Chú thích: Để tra cứu, có thể gõ:
>>ABB Product Guide
>>GIS – GAS Insulated Switchgear
655
[6] Cooper Power Systems/ Literature/Product Literature/ Reclosers &
Controls
Reclosers. Analysis of Distribution System Reliability and Outage
Rates. Reference Data R280-90-7.
Reclosers. Basic Description Information Reference Data R280-90-8
 Reclosers. General Ratings Information and Catalogue Guide for
Single-Phase and Three-Phase Reclosers. Electrical Apparatus 280-
05
 Reclosers. Types E, 4E, V4E, 4H, V4H, L, V4L, (Single-Phase); 6H,
V6H (Three-Phase) Reclosers. Electrical Apparatus 280-10.
 Reclosers. Types D, DV, Single-Phase; Hydraulically Controlled.
Electrical Apparatus 280-20.
 Reclosers. Types VWE, VWVE27, VWVE38X, WE, WVE27, and
WVE38X; Three-Phase; Electronically Controlled. Electrical
Apparatus 280-40.
[7] Reclosers/ ABB Group/ABB Reclosers/ Automated Reclosers/ OVR
Single Phase.
[8] Reclosers/ G&W Electric Company – Recloser Overview

656
 Chương X
KHÍ CỤ ĐIỆN HỖ TRỢ ĐÓNG CẮT CAO ÁP

Sau khi học chương này sinh viên cần:

 Hiểu rõ cấu tạo công dụng và ý nghĩa các thông số kỹ thuật của tụ
điện, cuộn kháng và điện trở hỗ trợ cho an toàn hệ thống cung cấp
điện.
 Tính toán được lượng bù dung kháng và cảm kháng với mạch yêu
cầu.
 Đọc và hiểu được ý nghĩa các tham số của tụ, cảm và điện trở để
chọn lựa đúng giá trị, chủng loại và sử dụng hiệu quả.
 Hiểu rõ được tính chất của quá điện áp,các yêu cầu kỹ thuật đối
với thiết bị bảo vệ quá áp, và hiểu được cấu tạo của chúng.
 Hiểu được cấu tạo của thiết bị bảo vệ quá áp, thông số kỹ thuật
của thiết bị bảo vệ quá áp. Biết cách lựa chọn thiết bị bảo vệ quá
áp.
 Hiểu được tính chất nhiệm vụ đo lường, sự cần thiết của đo lường
điện và các thiết bị đo lường.
 Hiểu được các yêu cầu kỹ thuật đối với việc đo lường và giám sát
quá trình cung cấp năng lượng điện.
 Biết cấu tạo, thông số kỹ thuật của thiết bị TU, TI và cách lựa
chọn thiết bị đo lường TU, TI.

NỘI DUNG
I. Tụ điện công suất
II. Kháng điện cao áp
III. Điện trở công suất
IV. Thiết bị bảo vệ quá áp
V. Thiết bị đo lường

657
I. TỤ ĐIỆN CÔNG SUẤT
Mục đích, yêu cầu: TỤ ĐIỆN CÔNG SUẤT nhằm làm cho sinh
viên có những hiểu biết cần thiết về:
 Công dụng của tụ điện công suất trong hệ thống cung cấp điện
 Cấu tạo, thông số kỹ thuật, những công thức tính toán cơ bản
 Những hiện tượng quá độ khi đóng cắt tụ điện
 Bảo vệ tụ điện
Nội dung:
 Tổng quát về tụ điện công suất, công dụng, phân loại
 Cấu tạo, thông số kỹ thuật, những công thức tính toán cơ
bản
 Những hiện tượng quá độ khi đóng cắt tụ điện
 Bảo vệ tụ điện
 Câu hỏi tự kiểm tra. Bài tập
 Tài liệu tham khảo
A. TỔNG QUÁT VỀ TỤ ĐIỆN CÔNG SUẤT
Tụ điện công suất (dưới đây viết tắt là TĐCS) là một loại khí cụ
điện tĩnh, có năng lượng tĩnh điện, có khả năng nạp năng lượng và giải
phóng năng lượng, phát công suất phản kháng, không có những bộ phận
chuyển động. Trong quá trình đóng cắt tụ điện, có hiện tượng dòng điện
xung, quá áp, dao động cộng hưởng, đòi hỏi phải có những biện pháp kỹ
thuật để phòng ngừa, hạn chế.
TĐCS là một khí cụ điện thiết yếu đối với việc cải thiện và nâng
cao chất lượng điện năng. Nó cung cấp công suất phản kháng, cải thiện
hệ số công suất, giảm tổn hao công suất, giảm sụt áp, lọc sóng hài, nhờ
đó chất lượng điện năng được cải thiện và nâng cao. Đồng thời, nó cũng
tạo ra những yếu tố xấu đối với chất lượng điện năng, đó là dòng điện
xung, quá điện áp.
Công dụng của TĐCS:
 Bù công suất phản kháng
 Lọc sóng hài
 Nâng cao khả năng điều chỉnh điện áp, tính ổn định của hệ thống điện

658
 Phân loại TĐCS:
 Phân loại theo số pha: loại một pha, loại ba pha
 Phân loại theo nơi lắp đặt: loại lắp đặt trong nhà, loại lắp đặt
ngoài trời (ở trạm ngoài trời, ở trên cột).
 Phân loại theo công dụng: tụ bù dọc, tụ bù ngang, tụ lọc., tụ
dùng trong hệ thống điện một chiều điện áp cao.
B. CẤU TẠO, THÔNG SỐ KỸ THUẬT, NHỮNG CÔNG THỨC
TÍNH TOÁN CƠ BẢN
1. Cấu tạo
Điện cực: là các lá nhôm điện
Cách điện bên trong giữa hai điện cực là lớp màng mỏng
polypropylene

Hình 10.1 Kết cấu đơn giản của tụ điện

Điện cực và cách điện được quấn thành hình trụ và được ép thành
bánh dẹt. Những bánh này ghép song song với nhau và được đặt trong
thùng làm bằng thép không rỉ.
Hình 10.2 cho thấy những bánh tụ được đặt trong thùng thép.
Trong quá trình quấn tụ, người ta kiểm tra rất nghiêm ngặt bề mặt những
lá nhôm làm điện cực.
Hình 10.2a cho thấy một tủ bù.
Hình 10.3 cho thấy một tụ dầu ba
pha
Hình10.4 cho thấy tụ điện một
pha đặt trên cột.
Hình 10.4b cho thấy một trạm tụ
điện ngoài trời.
Hình 10.5 cho thấy một tụ chân
không và bảng thông số kỹ thuật. Hình 10.2a Tủ bù công suất
659
Hình 10.2 Các bộ phận của tụ điện Hình 10.3Tụ dầu ba pha

Hình 10.4 Lắp đặt tụ trên cột Hình 10.4b Trạm tụ bù ngoài trời

Hinh 10.5 Tụ chân không và các thông số kỹ thuật cơ bản

660
2. Thông số kỹ thuật
Tụ điện hạ áp được chế tạo với điện áp 200 – 600V, công suất 10 –
125kVAR.
Tụ điện cao áp được chế tạo với điện áp 2,4 – 34,5 kV, công suất
100 – 1200 kVAR, và 40 – 138 kV, công suất đến 100 MVAR.
Điện áp định mức là điện áp đặt trên hai cực của tụ. Ví dụ điện áp
định mức của một tụ bằng 2400V: trường hợp nối ba tụ có thể theo hình
tam giác trong hệ thống ba pha 2400V, và có thể nối theo hình sao trong
hệ thống ba pha 4160V. (điện áp trên hai cực của mỗi tụ vẫn bằng
2400V). Công suất phát ra của tụ tỷ lệ với bình phương của điện áp làm
việc, vì vậy, giữ cho điện áp làm việc trên tụ đúng với giá trị điện áp
định mức là điều phải rất được chú ý. Cho phép điện áp làm việc bằng
110% điện áp định mức của tụ.
Một loại tụ điện ký hiệu CHDX, 2GUA do ABB sản xuất có thông
số chính cho trong bảng 10.1 dưới đây:
Bảng 10.1 Thông số kỹ thuật của tụ điện CHDx, 2GUA (ABB)
CHDX 2GUA 2GUA
Ký hiệu cầu chì đặt cầu chì đặt không có cầu
trong ngoài chì
Công suất lớn
1200kVAR 500kVAR 1200kVAR
nhất (50Hz)
Công suất lớn
1400kVAR 600kVAR 1400kVAR
nhất (60Hz)
Điện áp 2 – 14,4kV 2,4 – 25kV 12 -25kV
Dòng điện lớn
180A 60A 180A
nhất
Giàn tụ song Giàn tụ song Giàn tụ song
song song song
Lọc sóng hài Lọc sóng hài Lọc sóng hài
Công dụng
Giàn tụ nối tiếp Giàn tụ nối tiếp Giàn tụ nối tiếp
Cân bằng điện Cân bằng điện
áp áp
Tụ điện ký hiệu EX-7L, một pha do COOPER sản xuất có công
suất 50kVAR đến 200kVAR, điện áp từ 2400V đến 21,6kV. Các thông
số chính cho trong bảng 10.2
661
 Bảng 10.2 Tụ điện EX-7L, một pha (Cooper)
Công suất kVAR 50 100 150 200
Điện áp kV 2.4 /21.6 2.4/21.6 2.4 /21.6 2.4 /21.6
BIL kV 75 /150 75 /150 75 /150 2,4 /21,6
3. Công thức tính toán cơ bản
 Hằng số điện trường (hằng số điện môi chân không)
εo = 8,86.10 – 12 F/m
 Giá trị điện dung tụ phẳng

8,86.109  . A
C  N  1  F 
D
- ε : hằng số điện môi của cách điện
- A: diện tích tấm điện cực (mm2)
- D: bề dày cách điện (mm)
- N: số lượng tấm điện cực điện
Ví dụ: ε = 4,6; A = 100mm2; D = 0,1mm; N = 6,
C = 2,0355..10 – 4 µF = 0,2 nF.
 Giá trị điện dung tụ hình trụ
2. . . o  .L
C
b
L  55, 6.109
b
F 
ln ln
a a
Trong đó:
- ε: hằng số điện môi của cách điện
- L: chiều cao của tụ (bằng với chiều cao của lớp cách điện
giữa hai bản điện cực (mm)
- b: bán kính ngoài
- a: bán kính trong
Ví dụ: ε = 4,6; L = 100mm; b/a = 1,5
C = 6,3186.10 – 5 µF = 63,186 pF.
 Giá trị điện dung tụ quấn:

662
  .N .L. d  2 N  DAL  D 
C 109   F 
18.D
- ε: hằng số điện môi
- N: số vòng quấn
- L: chiều dài của tụ (mm)
- d: đường kính trong (mm)
- DAL: bề dày bản cực (mm)
- D: bề dày cách điện (mm)
 Trở kháng của tụ:
1000.U 2  kV 
2
1
X C   
2. . f .C QC  kVAR 
- f: tần số (Hz)
- C: điện dung (F)
- U: điện áp pha (kV)
- QC: công suất phản kháng (kVAR).
Ví dụ: Một tụ điện một pha ký hiệu NRV (Cooper), điện áp trên
hai cực của tụ U = 2400V, công suất 300kVAR, có trở kháng bằng
2,4 2
X C  1000  19,2
300
có điện dung bằng:
1 1
C   0, 00016587  F   166   F 
 2. . f  X C 2 .50.19, 2
 Giá trị điện dung:
106 1000.QC  kVAR 
C F   
 2. . f  X C     2. . f U 2  kV 2
Ví dụ: XC =19,2Ω; f = 50Hz; QC = 300kVAR; U = 2400V;
106 1000.300
C  166  F ; hoặc C   166  F
2. .50.19, 2  2 .50  2, 42

663
  Công suất phản kháng:

2. . f .C   F  .U 2  kV  U 2  kV 
2 2

QC  kVAR    1000
1000 XC
Ví dụ: C = 166µF; U = 2400V; XC = 19,2Ω;

QC  kVAR  
 2 .50.166  2, 42  300  kVAR 
1000
2, 42
hoặc: QC  1000  300  kVAR 
19, 2
 Tụ điện mắc song song: C = c1 + c2 +c3 + ...
1 1 1
 Tụ điện mắc nối tiếp: C    ...
c1 c 2 c3
QC (kVAR)
 Dòng điện định mức: I C ( A) 
U (kV )

300
Ví dụ: QC = 300kVAR; U = 2400V; I C   125 ( A)
2, 4
1
 Năng lượng tích lũy trong tụ: WC  CU 2 ( J )
2
Ví dụ: U = 2400V; C = 166µF;
1
WC  166.106 24002  478 ( J )
2
 Dòng xung khi đóng tụ (điện áp trên tụ bằng 0):
C(F ) Q (kVAR)
I MAX (kA)  2.U (kV )  0.0446 C
L( H ) X L ()
XL: trở kháng của cuộn cảm mắc nối tiếp với tụ điện
Ví dụ: QC = 300kVAR; L = 1mH;
XL = 2πfL = 2π.50.10 – 3 = 0,314 Ω;
300
I MAX  0, 0446  1,379 kA
0,314

664
 IMAX = 11.IC
 Dòng xung khi đóng tụ điện đã nạp điện
C(F )
I MAX (kA)  2 (U  U C )(kV )
L( H )
UC: điện áp đang có trên tụ
 Hệ số công suất (HSCS):
P(kW )
HSCS = cos  
S (kVA)
QC (kVAR)
tan  
P(kW )
 Công suất phản kháng cần thiết để nâng HSCS:
QCBÙ(kVAR) = P(kW)(tanφ1 – tanφ2)
φ1: góc lệch pha trước khi bù công suất phản kháng
φ2: góc lệch pha sau khi bù.
 Tỷ lệ % tổn hao công suất được giảm sau khi cải thiện HSCS:
2
 cos 1 
P% = 100  100 
 cos  2 
Ví dụ: cosφ1 = 0,8; cosφ2 = 0,89
2
 0,8 
P%  100  100   19,2%
 0,89 
Bảng tra xác định hệ số (tg1 - tg2) để tính công suất bù phản kháng.
cos1 Hệ số công suất cos2 mong muốn
trước bù 0,7 0,75 0,8 0,82 0,84 0,86 0,88 0,9 0,92 0,94 0,98
0,30 2,16 2,30 2,42 2,48 2,53 2,59 2,65 2,70 2,78 2,82 2,89
0,35 1,66 1,80 1,93 1,98 2,03 2,08 2,14 2,19 2,25 2,31 2,38
0,40 1,27 1,41 1,54, 1,60 1,65 1,70 1,76 1,81 1,87 1,93 2,00
0,45 0,97 1,11 1,24 1,29 1,34 1,40 1,45 1,50 1,56 1,62 1,69
0,50 0,71 0,85 0,98 1,04 1,09 1,14 1,20 1,25 1,31 1,37 1,44
0,52 0,62 0,76 0,89 0,95 1,00 1,05 1,11 1,16 1,22 1,28 1,35

665
 0,54 0,54 0,68 0,81 0,86 0,92 0,97 1,02 1,08 1,14 1,20 1,27
0,56 0,46 0,60 0,73 0,78 0,84 0,89 0,94 1,00 1,05 1,12 1,19
0,58 0,40 0,52 0,66 0,71 0,76 0,81 0,87 0,92 0,98 1,04 1,11
0,60 0,31 0,45 0,58 0,64 0,69 0,74 0,80 0,85 0,91 0,97 1,04
0,62 0,25 0,30 0,52 0,57 0,62 0,67 0,73 0,78 0,84 0,90 0,97
0,64 0,18 0,32 0,45 0,51 0,56 0,61 0,67 0,72 0,78 0,84 0,91
0,66 0,12 0,26 0,39 0,45 0,49 0,55 0,60 0,66 0,71 0,78 0,85
0,68 0,06 0,20 0,33 0,38 0,43 0,49 0,54 0,60 0,65 0,72 0,79
0,70 0,14 0,27 0,33 0,38 0,43 0,49 0,54 0,60 0,66 0,73
0,72 0,08 0,22 0,27 0,32 0,37 0,43 0,48 0,54 0,60 0,67
0,74 0,03 0,15 0,21 0,26 0,32 0,37 0,43 0,48 0,55 0,62
0,76 0,11 0,16 0,21 0,26 0,32 0,37 0,43 0,50 0,56
0,78 0,05 0,11 0,16 0,21 0,27 0,32 0,38 0,44 0,51
0,80 0,05 0,11 0,16 0,21 0,27 0,33 0,39 0,46
0,82 0,05 0,10 0,16 0,22 0,27 0,33 0,40
0,84 0,05 0,11 0,16 0,22 0,28 0,35
0,86 0,06 0,11 0,17 0,23 0,30
0,88 0,06 0,11 0,17 0,25
0,90 0,06 0,12 0,19
0,92 0,06 0,13
0,94 0,07

C. NHỮNG HIỆN TƢỢNG QUÁ ĐỘ KHI ĐÓNG CẮT TỤ ĐIỆN

1. Hiện tƣợng quá độ
Trong quá trình đóng cắt tụ điện, có hiện tượng dòng xung, quá
điện áp với biên độ rất lớn, có tác động xấu đối với bản thân tụ điện, và
còn gây nhiễu loạn đối với hệ thống điện, ảnh hưởng nghiêm trọng đến
chất lượng cung cấp điện. Có nhiều trường hợp cần khảo sát. Dưới đây
chúng ta khảo sát hai trường hợp: đóng tụ điện làm việc độc lập và đóng
tụ điện làm việc song song. Ba đại lượng được khảo sát là: dòng xung,
điện áp trên tụ và điện áp trên máy cắt.
 Đóng tụ điện độc lập
Sơ đồ mạch điện để khảo sát được trình bày trên hình sau:
666
 Hình 10.6 Sơ đồ mạch điện mô phỏng để khảo sát tụ điện độc lập
Chọn tụ điện với công suất phản kháng ba pha QC = 50MVAR,
điện áp uL-L = 132kV, 50Hz, góc đóng 0o.
Giá trị điện dung của tụ:
QC ( MVAR )
C  9,138.10 6 F  10F
1
2f  u 2 L  L kV 
2

s
Máy cắt ở trạng thái ban đầu là mở (0), đóng mạch ở thời điểm
t1 = 0,005s, cắt mạch ở t2 = 0,04s và đóng mạch lại ở t3 = 0,055s. (Ở
đây chúng ta chọn những thời điểm bất lợi nhất )
Chúng ta hãy quan sát những đồ thị trên các Hình 10.7a, b ,c ,d
dưới đây và nhận xét.

667
 Trên Hình 10.7a là đồ thị điện áp nguồn, điện áp dây uL-L = 132kV,
132
giá trị đỉnh u peak  2  107,58  110kV . Trên hình có những vạch
3
đứng chỉ thời điểm đóng mạch t1 = 0.005s, cắt mạch t2 = 0.04s và đóng
mạch lại t3 = 0.055s.
Trên hình 10.7b và 10.7c là đồ thị dòng xung và điện áp trên tụ.
Giá trị dòng xung ở lần đóng thứ nhất t1=0.005s được tính bằng:

C 10.10 6
I MAX  (u S  u C )  107,58.10 3
 2845 A
L 14,3.10 3
Giá trị có thể đọc trên đồ thị Hình 10.7b là 3000A.
Ở lần đóng thứ 2, giá trị điện áp nguồn uS = - 110kV, điện áp trên
tụ uC = +110kV, từ đó dòng xung được tính bằng:

10.10 6
I MAX 0,055  (107,58  107,58)  5690 A  6000 A
14,3.10 3
Dòng điện định mức:
132
I n  u.(2f )C  .314.10 5  0,240kA  240 A.
3
Tính theo đơn vị, IMAX0.005 = 11,85pu, và IMAX0,055 = 23,71pu. Biên
độ dòng xung đều lớn.

668
 Từ Hình 10.7c giá trị điện áp trên tụ ở lần đóng thứ nhất
t1 = 0.005s bằng UC = 1,79pu, từ lúc cắt mạch đến lúc đóng mạch lại
(0,04s – 0,055s), UC = 1pu, và lúc đóng mạch lại t3 = 0.055s
UC = 3,25pu.
Trên Hình 10.7d là đồ thị điện áp trên máy cắt, giữa hai tiếp điểm
của máy cắt. Giá trị điện áp trên máy cắt được tính bằng: uB = - (uS + uC)
= - (107,58 +107,58) = - 215,16kV ; tính theo đơn vị uB = 2pu.
 Quá độ đóng tụ song song
Cho một tụ C1 có
công suất QC1 =
25MVAR, đang làm việc
trên hệ thống 132kV, và
đóng điện tụ C2 có công
suất QC2 = 25MVAR.
Sơ đồ mạch điện để
khảo sát có thể thấy trên
hình bên.
Hình 10.8 Sơ đồ mạch điện để khảo sát đóng tụ song song
Điện áp nguồn: uL-L = 132kV, 50Hz, góc đóng 0o. Tụ điện C1 = C2
= 13,7µF. Máy cắt trạng thái ban đầu 0; đóng mạch ở t1 = 0,025s, cắt
mạch ở t2 = 0,04s, và đóng mạch lại ở t3 = 0,07s.
Dòng xung qua hai tụ, điện áp trên tụ C2 và điện áp trên máy cắt có
thể xem bằng đồ thị trên các Hình 10.9 b, c, d, e.

669
 Nhận xét:
 Khi đóng tụ C2, không những có dòng xung và quá điện áp đối
với bản thân tụ C2, mà còn gây ra dòng xung và quá điện áp trên
tụ C1 đang làm việc trên hệ thống.
 Điện áp giữa hai tiếp điểm của máy cắt còn có thêm thành phần
dao động mạnh hơn thành phần cơ bản 50Hz.
Ngoài hai trường hợp ví dụ ở trên, còn có những hiện tượng quá độ
khác đã được khảo sát, như : hiện tượng phóng điện trước, hiện tượng
phóng điện trở lại ở máy cắt, quá điện áp trên tụ khi cắt ngắn mạch trên
hệ thống.
2. Hiện tƣợng phóng điện cục bộ
Điện cực của tụ điện là những lá nhôm rất mỏng nằm ở giữa những
màng cách điện mỏng. Điện trường tập trung rất mạnh và phân bố rất
không đồng đều ở cạnh của tấm điện cực, như mô tả trên Hình 10.10.
Những đường đẳng thế có dạng đường cong parabol.
Khoảng cách giữa những đường đẳng thế tương ứng với cường độ
điện trường: cường độ điện trường càng lớn thì khoảng cách này càng nhỏ.

670
Ở mép cạnh của điện cực, khoảng cách này nhỏ nhất, vì ở đó có điện trường
mạnh nhất; càng ra xa từ mép cạnh, khoảng cách tăng dần chứng tỏ điện
trường suy giảm.
Nhìn phía tay phải
Hình 10.10 chúng ta thấy
những đường đẳng thế ở đó
phân bố đều đặn, chứng tỏ
điện trường phân bố đều,
đồng nhất. Điện trường ở
đây được coi là điện trường
định mức trong cách điện.

Hình 10.10 Điện trường tập trung tại cạnh của điện cực trong tụ điện
Đặt điện áp lên hai điện cực và tăng lên từ từ, điện áp sẽ đạt một
giá trị mà phóng điện cục bộ bắt đầu xuất hiện. Điện áp này gọi là điện
áp khởi đầu phóng điện cục bộ (tiếng Anh là Partial Discharge Inception
Voltage, viết tắt là DIV). Nó được tính bằng công thức sau đây:
0, 45
D
U DIV  K   (kV )
 
Trong đó: D: bề dày cách điện (cm); ε: hằng số điện môi;
K: hằng số, có giá trị K = 8 trong không khí; trong dầu K = 25
Điện áp thực tế trên
cách điện phải nhỏ hơn UDIV,
để bảo đảm không xảy ra
phóng điện cục bộ ở mép
cạnh của điện cực trong tụ
điện.
Hình 10.11 trình bày đồ thị
của điện áp bắt đầu phóng
điện cục bộ ở mép cạnh của
điện cực trong tụ điện đặt
trong dầu, với K=25, cách
điện với ε = 4.

Hình 10.11 Điện áp bắt đầu phóng điện cục bộ UDIV (kV) trong hàm bề
dày cách điện D (cm)

671
 Trên Hình 10.12 là đồ
thị của điện áp UDIV tính trên
đơn vị bề dày cách điện
UDIV/D (kV/cm). Nhận thấy
rằng với bề dày cách điện
càng nhỏ thì khả năng chịu
điện trường phóng điện cục
bộ của cách điện càng lớn
hơn.
Hình 10.12
Ví dụ: cường độ điện trường cho phép của cách điện
ECP = 200kV/cm, với ε = 4. Với hệ số an toàn 200% (theo Cooper Power
Systems hệ số an toàn tối thiểu là 180%, xem “ Cooper Power Systems,
Kilovar Briefs Issue 7, December 2000: Partial Discharge
Considerations in Capacitor Design”), chúng ta giới hạn giá trị của
cường độ điện trường cho phép bằng 100kV/cm. Từ hình 10.12 có thể
xác định bề dày cách điện có thể dùng là 0,025cm = 0,25mm, hoặc nhỏ
hơn.
Với D = 0,025cm, K = 25 và ε = 4 thì giá trị điện áp bắt đầu phóng
điện cục bộ là:
0, 45
 0,025 
U DIV  25   2,54kV
 4 
Đó là điện áp có thể đặt trên một lớp của tụ điện. Trong thiết kế tụ
điện người ta thường tính với điện áp trên một lớp của tụ bằng hoặc nhỏ
hơn 1kV.
3. Tác động của sóng hài bậc cao lên tụ điện
Biết rằng khi đóng máy biến áp không tải, trong thời gian quá độ
dòng không tải có giá trị rất lớn, gọi là dòng xung, có chứa sóng hài bậc
cao. Nếu trong mạch có tụ điện, thì có thể có hiện tượng cộng hưởng, dẫn
đến quá điện áp trên tụ điện. Dòng xung có chứa sóng hài bậc 0,1, 2, 3, 4
và 5 Một ví dụ điển hình dòng không tải của một máy biến áp có giá trị
bằng 425A, với các thành phần dòng điện với sóng hài bậc 0, 1, 2, 3, 4,
và 5 chiếm tỷ lệ % và giá trị như sau:
Thành phần sóng hài trong dòng điện xung khi đóng điện không
tải máy biến áp:

672
 % của sóng
Bậc sóng hài Dòng hài (A)
cơ bản
0 64,70 275,0
1 100,0 425,0
2 25,40 108,0
3 8,49 36,10
4 5,46 23,2
5 3,32 14,10
Để khảo sát ảnh hưởng của dòng xung có chứa sóng hài bậc cao,
chúng ta dùng sơ đồ nguyên lý mạch điện trình bày trên Hình 10.13.

Hình 10.13 Sơ đồ mạch điện để khảo sát ảnh hưởng của xung với tụ điện
Máy phát dòng dùng để phát dòng với sóng cơ bản 50Hz và sóng
hài bậc 0, 2, 3, 4 và 5, biên độ của sóng cơ bản bằng 1 và của các sóng
hài khác bằng 0.647, 0.254, 0.0849, 0.0546, và 0.0332, theo các giá trị
đã cho ở bảng trên làm mô phỏng (dùng Matlab)
Ví dụ. Tụ điện C = 10µF. Chúng ta đo dòng chảy qua tụ điện và đo
điện áp trên tụ trong hai trường hợp:
a) Dòng xung chỉ có sóng cơ bản;
b) Dòng xung có chứa các sóng hài với giá trị đã nêu trên.
So sánh dòng và điện áp trong hai trường hợp a) và b).
Dưới đây là đồ thị của dòng điện và điện áp trong hai trường hợp a)
Hình 10.15 và b) Hình 10.15

673
 Hình 10.14 Điện áp và dòng qua C khi chỉ có máy phát sóng cơ bản
(a), (b) dòng điện và phóng đại dòng qua tụ; (c) điện áp trên tụ;
(d) và (e) phân tích hài dòng điện và điện áp

Hình 10.15 Điện áp và dòng qua C khi có cả hai máy phát sóng làm việc
(a), (b) dòng điện và phóng đại dòng qua tụ; (c), (f) điện áp trên tụ;
(d) và (e) phân tích hài dòng điện và điện áp

674
 Nhận xét:
 Biên độ lớn nhất của điện áp trên tụ là 25 (xem Hình 10.14(c))
và 120 (xem Hình 10.15(f)), tức là điện áp tăng 120/25 = 4,8 lần
do tác dụng của dòng xung.
 Tần số dao động của điện áp là 50Hz (xem Hình 10.14) và
250Hz (xem Hình 10.15). Với L = 0,0406H và C = 10µF, tần số
dao động cộng hưởng bằng:
1 1
f res    249,7797  250 Hz
2 L.C 2 0,0406.10 5
D. BẢO VỆ TỤ ĐIỆN
Bảo vệ tụ điện bằng cầu chì. Việc chọn cầu chì phải căn cứ vào khả
năng chịu quá dòng, quá điện áp, thời gian chịu đựng tương ứng với mức
độ quá dòng và quá áp, và căn cứ vào cách mắc tu với nhau, mắc tam
giác, mắc sao không tiếp đất, mắc sao có tiếp đất.
Theo công nghệ lắp đặt cầu chì, chúng ta phân biệt ba loại: tụ điện
cầu chì đặt trong, tụ điện cầu chì đặt ngoài và tụ điện không có cầu chì.
Trên Hình 10.16 có thể thấy sơ đồ mắc cầu chì với tụ điện ở ba loại.

Hình 10.16 Sơ đồ mắc cầu chì bảo vệ

A: Cầu chì đặt trong; B: Cầu chì đặt ngoài; C: Không có cầu chì ;
Loại cầu chì đặt trong: mỗi phần tử tụ điện có một cầu chì mắc nối
tiếp. Nếu có một phần tử tụ bị hỏng, cầu chì của nó sẽ tác động, cô lập sự
cố, những phẩn tử tụ còn tốt khác vẫn tiếp tục làm việc được. Ưu điểm của
loại này là: độ tín cậy cao, chiếm ít chỗ, giá thành lắp đặt và bảo trì thấp.
Loại cầu chì đặt ngoài: những đơn vị tụ mắc song song với nhau, một
đơn vị tụ gồm có một số phần tử tụ. Mỗi đơn vị tụ có cầu chì riêng. Nếu 1
đơn vị tụ bị sự cố, cầu chì của nó sẽ cô lập đơn vị tụ này. Những đơn vị tụ
còn lại phải chịu quá điện áp. Mức quá điện áp cho phép là 110%. Để hạn
675
chế năng lượng được thoát ra từ đơn vị bị hỏng không quá lớn, công suất
của tụ trong loại cầu chì đặt ngoài chỉ đến 200kVAR. Nhược điểm của loại
này là: chiếm chỗ nhiều, giá thành lắp đặt và bảo trì cao hơn.
Loại không cầu chì: những phần tử tụ mắc nối tiếp với nhau thành
đơn vị tụ, mỗi đơn vị tụ không có cầu chì, những đơn vị tụ mắc song
song với nhau. Nếu có một phần tử tụ bị hỏng, thì những phần tử tụ khác
vẫn tiếp tục làm việc, vì mức độ tăng cao của dòng điện và điện áp rất
nhỏ. Bảo vệ tụ điện bằng rơ-le gọi là rơ-le bảo vệ mất cân bằng
(unbalance protection relay).
1. Nguyên lý chọn cầu chì bảo vệ tụ điện
Nguyên lý cơ bản chọn cầu chì bảo vệ tụ điện công suất là:
 Cầu chì phải chịu được dòng điện ở trạng thái xác lập và trạng
thái quá độ.
 Cầu chì phải cô lập được tụ điện đã bị hỏng hoặc đang bị hỏng,
mà không gây ra những hư hỏng khác đối với hệ thống.
Các nguyên lý này áp dụng cho cả hai cách đặt cầu chì: cầu chì đặt
nhóm và cầu chì đặt riêng biệt. Cầu chì đặt nhóm là cầu chì bảo vệ cho
hai tụ điện trở lên, thường là nhóm tụ điện của một pha. Cầu chì đặt
nhóm thường được dùng cho tụ điện treo cột. Cầu chì đặt riêng biệt là
cầu chì bảo vệ cho một tụ điện. Cầu chì đặt riêng biệt thường dùng trong
giàn tụ điện đặt ngoài trời.
Yêu cầu về chịu được dòng
điện ở trạng thái xác lập áp dụng
đối với hai loại đặt cầu chì nói
trên là giống nhau. Nhưng yêu
cầu về chịu được dòng điện quá
độ thì có khác nhau. Hình 10.17 Năng lượng xả khi một
tụ bị hỏng
Dòng điện quá độ sinh ra trong hai trường hợp là do đóng tụ điện
và do sét. Dòng quá độ khi đóng tụ điện, đặc biệt đóng tụ điện khi trên hệ
thống đang có tụ khác đang làm việc, có giá trị lớn hơn nhiều lần dòng
định mức của tụ. Dòng điện sét vừa có giá trị vô cùng lớn, vừa có tần số
dao động cao. Đóng tụ điện song song rất ít khi xảy ra đối với tụ điện
treo cột (cầu chì đặt nhóm), nhưng chúng phải chịu sét. Những giàn tụ
điện (cầu chì đặt riêng biệt) phải chịu dòng điện quá độ do đóng tụ điện.
Ở cầu chì đặt riêng biệt phải quan tâm đến dòng xả tụ điện. Nếu có một
tụ điện bị hỏng, thì những tụ còn tốt sẽ xả điện lên tụ bị hỏng. Dòng xả tụ
điện có tần số dao động lớn. Những cầu chì trên các tụ còn tốt phải chịu
676
được dòng xả tụ điện. Hình 10.17. mô tả dòng xả tụ điện chạy qua những
cầu chì trên các tụ còn tốt.
2. Dòng điện dài hạn liên tục của cầu chì
Dòng điện dài hạn liên tục của cầu chì được lấy bằng từ 1,35 đến
1,65 dòng điện định mức của tụ điện: IF = (1,35÷1,65)IC với 1,35 ÷ 1,65
gọi là hệ số cầu chì. Giá trị này được xác định trên cơ sở là:
 Giá trị kVAR cho ở tụ điện là giá trị tối thiểu, có thể có dung sai
+15%.
 Do ảnh hưởng sóng hài bậc cao, kháng của tụ giảm làm cho
dòng điện tăng.
 Tụ điện phải có khả năng làm việc dài hạn liên tục với 1,1 điện
áp định mức hoăc với 1,35 công suất định mức.
Q  kVAR 
Dòng điện định mức của tụ điện một pha: I C   A
U  kV 
Q  kVAR 
Dòng điện định mức của tụ điện ba pha: I C   A
3.U  kV 
3. Quá điện áp
Khi có một tụ bị ngắn mạch, thì những tụ mắc nối tiếp còn tốt khác
sẽ chịu quá điện áp tần số 50Hz trong thời gian mà cầu chì của tụ bị hỏng
chưa tác động. Tỷ lệ quá điện áp phụ thuộc vào số lượng tụ mắc nối tiếp
và phụ thuộc vào cách mắc ba pha: mắc sao nối đất, mắc sao không nối
đất, mắc sao nhiều nhánh và không nối đất. Bảng 10.3 dưới đây cho biết
giá trị của tỷ lệ quá điện áp trong trường hợp tụ bị hỏng nằm ở pha A.
Bảng 10.3 Tỷ lệ quá điện áp trên tụ điện còn tốt khi có môt tụ điện
nằm ở pha A bị hỏng
Số lượng Mắc sao không Mắc sao nhiều
Mắc sao nối đất
tụ mắc nối nối đất nhánh không nối đất
tiếp UA UB UC UA UB UC UA UB UC
1 - 1,00 1,00 - 1,73 1,73 - 1,73 1.73
2 2,00 1,00 1,00 1,50 1,15 1,15 1,71 1,08 1,08
3 1,50 1,00 1,00 1,29 1,08 1.08 1,30 1,04 1,04
4 1,33 1,00 1,00 1,20 1.05 1,05 1,26 1,03 1,03
5 1,25 1,00 1,00 1,15 1,04 1,04 1,20 1,02 1,02

677
4. Khả năng hấp thụ năng lƣợng xả của tụ điện
Như trên đã nêu, khi có một tụ điện bị hỏng, thì những tụ điện còn
tốt mắc song song với nó sẽ xả điện lên nó và cầu chì của nó, dòng điện
xả chạy qua các cầu chì của những tụ còn tốt. Từ đó, khi chọn cầu chì
bảo vệ tụ điện chúng ta cần biết khả năng của cầu chì hấp thụ năng lượng
xả tụ điện. Bảng 10.4 dưới đây cho ta biết tổng quát các thông số của cầu
chì hãng ABB dùng để bảo vệ tụ điện, trong đó có khả năng hấp thụ năng
lượng xả tụ điện (viết tắt là khả năng xả điện).
Bảng 10.4 Thông số kỹ thuật cầu chì tụ điện, hãng ABB
Khả năng cắt
Điện áp dòng
Dòng Khả năng Loại
Ký hiệu Uđm Iđm (A) xả điện (kJ) cầu chì
(kV) Cảm Dung
(kA) (kA)
CLN 0,60 25-225 200 25 (1)
1,2 25-175 115 1,25 50 (1)

CLC 1,8 25-175 40 1,25 80 (1)

Trong 2,5 25-75 35 1,25 80 (1)
nhà 3,0 25-130 35 1,25 100 (1)
4,3/2,5 25-75 60 1,25 80 (1)

CIL 5,5 15-65 40 2,9 77 (3)

Trong 8,3 8-40 60 2,9 75 (3)
nhà 15,5 6-25 90 0,8 88 (3)

CXP 9,7 6-100 10 1,9 30 (2)

Ngoài 16,6 6-50 5 2,1 30 (2)
trời 26,2 6-50 2,5 0,8 30 (2)
2,8 25-80 40 2,9 85 (3)

COL 5,5 15-65 40 2,9 77 (3)

Ngoài 8,3 8-40 60 2,9 75 (3)
trời 15,5 6-25 90 2,3 88 (3)
23 6-15 60 0,8 50 (3)
CLXP 2,5 15-33 0 >1,4 kgh (3)

678
Ngoài 5,0 8-33 0 >1,4 kgh (3)
trời
8,0 6-33 0 >1,4 kgh (3)
10,0 15-33 0 >1,4 kgh (3)
15,0 10-33 0 >1,4 kgh (3)
20,0 8-33 0 >1,4 kgh (3)
25,0 8-33 0 >1,4 kgh (3)
Ghi chú: (1) cầu chì loại giới hạn dòng điện
(2) cầu chì loại nổ
(3) cầu chì loại hỗn hợp
kgh: không giới hạn
Năng lượng của tụ điện được tính với 1,1Um, ở đó Um là giá trị đỉnh
1
 
của điện áp. WC  C 1,1. 2.U  joule 
2

2
Trong đó:
C: (μF) điện dung
U: (kV) điện áp định mức của tụ điện
Năng lượng tụ điện thường được tính trên đơn vị công suất của tụ:
1
C ( 2.U ) 2
WC 2 1  joule   joule 
   0, 00319    3,19  
QC .C.U 2
314  VAR   kVAR 
Ví dụ 1: Chọn cầu chì loại hạn chế dòng đặt ngoài trời để bảo vệ
riêng biệt cho tụ điện 200kVAR, 9,96kV trong nhóm tụ điện có hai tụ
điện
 Chọn điện áp cầu chì: 16,6kV.
 Tính dòng điện định mức của cầu chì:
200kVAR
Dòng điện định mức của tụ điện: I C   20, 08  A
9,96kV
Dòng điện định mức của cầu chì:
IF = 1,35.IC = 1,35.20,08 = 27.1 (A)

679
 Chọn IF =30A, ký hiệu CXP, loại cầu chì nổ, chuyên dùng đặt
ngoài trời, có khả năng hấp thụ năng lượng xả tụ điện 30 kJ. Năng lượng
của tụ điện 200 kVAR là WC = 3,19.200 = 638 joule = 0,638 kJ. Năng
lượng này rất nhỏ so với khả năng hấp thụ của cầu chì CXP.
Ví dụ 2: Cho một nhóm tụ điện có 10 tụ điện mắc song song, công
suất mỗi tụ 200 kVAR, điện áp 13,28kV, mỗi tụ điện có cầu chì bảo vệ
riêng biệt. Hãy xác định năng lượng xả tụ điện khi có một tụ bị hỏng.
Năng lượng xả lên tụ điện bị hỏng và cầu chì của nó là:
3,19 x 200 x (10-1) = 5.742 (joule)
Chọn cầu chì ký hiệu CXP loại cầu chì nổ, 16,6kV, khả năng hấp
thụ năng lượng 30.000 joule.
Hình ảnh một số loại tụ điện và tủ bù:

Tụ loại CLMD 43, 53, 63, 83 dùng cho tủ bù ba pha hạ áp.

Hình 10.18 Tủ bù hạ áp và tụ điện thành phần

680
 CÂU HỎI TỰ KIỂM TRA
1. Tụ điện công suất dùng để làm gì?
2. Tụ điện công suất có cấu tạo như thế nào?
3. Những thông số chính của tụ điện công suất là gì?
4. Tụ điện cao áp và tụ điện hạ áp khác nhau ở những điểm nào?
5. Dòng điện khi đóng tụ điện vào lưới phụ thuộc vào những thông số
nào?
6. Điện trở xả điện có công dụng gì?
7. Khi cắt mạch tụ điện, trên máy cắt có điện áp bao nhiêu?

BÀI TẬP
1. Hãy khảo sát và phân tích đồ thị trên Hình 10.7d
2. Hãy khảo sát và phân tích đồ thị trên Hình 10.7b
3. Cho một hệ thống tụ điện mắc sao nối đất, mỗi pha có hai tụ điện
mắc nối tiếp, và một hệ thống tụ điện mắc sao không nối đất, mỗi
pha có hai tụ điện nối tiếp. Giả thiết trên pha A có một tụ điện bị
hỏng. Hãy tính điện áp trên tụ tốt còn lại và tính điện áp trên mỗi tụ
ỏ pha B và pha C.
4. Hãy tính giá trị của điện trở xả điện cho tụ điện ba pha 25 MVAR,
132 kV, thời gian xả điện là 5 phút để điện áp giảm xuống còn một
nửa giá trị ban đầu ngay sau khi cắt mạch.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] Capacitors. Evaluating today’s All-Film Capacitors.
Cooper Power Systems, Kilovar Briefs 2, April 2000.
[2] Capacitors. ABC’s capacitors. reference data R230-90-1. June 1976.
Mc-Graw-Edison Company, Power System Division.
[3] Power Capacitors. Pole-Mounted Racks with Single-Phase Units.
Cooper Power Systems. Electrical apparatus 230-20. Januar 1990.
[4] Overvoltages on capacitor banks – de-energization transients.

681
 Kilovar Briefs 1, November 1984.
McGraw-Edision, power System Division.
[5] Partial discharge considerations in capacitor design.
Cooper Power Systems, Kilovar Briefs 7,December 2000.
[6] General capacitor fusing critetia.
Cooper Power Systems, Kilivaw Briefs 9,
[7] Capacitor fuses. ABB, Technical Data 38-852. Selection Guide.
[8] Back-to-back capacitor switching formulas from IEEE C37.99-1990.
Gilbert , Electrical Systems and Products.
[9] Đánh giá các tác động của quá độ trong quá trình đóng cắt trạm tủ bù
đến lưới điện. Nguyễn Hữu Phúc. Trường Đại học Bách khoa
TP. Hồ Chí Minh.

682
683
II. KHÁNG ĐIỆN CAO ÁP
Mục đích, yêu cầu: Kháng điện cao áp nhằm làm cho sinh viên có
những hiểu biết cần thiết về:
 Khái niệm, công dụng của kháng điện trong hệ thống cung cấp
điện, trong quá trình đóng ngắt dòng điện, cấu tạo.
 Thông số kỹ thuật, những công thức tính toán cơ bản.
 Nối kháng điện và vị trí nên đặt cuộn kháng.
Nội dung:
 Tổng quát về kháng điện, yêu cầu, cấu tạo,
phân loại.
 Thông số kỹ thuật, những công thức tính
toán cơ bản.
 Câu hỏi tự kiểm tra. Bài tập.
 Tài liệu tham khảo.

A. TỔNG QUÁT VỀ KHÁNG ĐIỆN

1. Khái niệm kháng điện
Kháng điện là cuộn dây điện cảm có điện kháng không đổi
(L >> R) để hạn chế dòng ngắn mạch đồng thời duy trì giá trị điện áp rơi
trên khí cụ ở một trị số nhất định khi có sự cố ngắn mạch xảy ra trong hệ
thống cung cấp điện.
Theo tiêu chuẩn quốc tế DIN VDE phần 2 là các kháng điện được
sử dụng để hạn chế dòng ngắn mạch. Chúng được sử dụng khi muốn
giảm công suất ngắn mạch của lưới hay của thiết bị tới giá trị chấp nhận
được theo quan điểm cường độ dòng ngắn mạch chấp nhận và khả nắng
cắt của khí cụ điện.
Vì điện kháng được mắc nối tiếp và duy trì dòng không đổi khi sự
cố ngắn mạch xảy ra nên cuộn kháng lõi không khí là thích hợp nhất, nếu
dùng lõi thép cho cuộn dây thì điện kháng cao dễ tạo ra nhưng khi ngắn
mạch thì có sự bão hòa mạch từ làm giá trị điện kháng giảm nhanh
chóng. Do đó, làm giảm tác dụng của cuộn dây dẫn tới làm giảm khả
năng và tác dụng chống ngắn mạch.

684
2. Yêu cầu của kháng điện
Quá điện áp không được phát sinh làm đánh thủng cách điện cuộn
dây, giữa các vòng dây và cách điện cuộn dây với đất. Không được phát
sinh phóng điện cục bộ trên bề mặt kháng điện.
Kháng điện phải có đủ độ bền điện cả độ bền nhiệt điện và độ bền
điện động.
Tổn hao công suất trong kháng điện phải ít nhất và tổn hao không được
gây phát nóng cho kháng điện quá giá trị bền nhiệt của vật liệu cho phép.
3. Cấu tạo kháng điện
Như yêu cầu kháng điện phải có giá trị điện kháng lớn và không
đổi do vậy kháng điện thường được cấu tao với lõi không khí. Khi giá trị
kháng điện cần lớn có thể sử dụng khung thép nhưng không được bão
hoà mạch từ khi ngắn mạch xảy ra, do đó mạch khung thép làm cuộn
kháng chỉ cho phép tập trung từ trường vòng ngoài cuộn kháng, còn
trong lõi cuộn kháng mạch từ phân đoạn qua các khe hở không khí như
hình sau:

Cuộn cảm lõi không khí Cuộn cảm khung thép Kháng điện cao áp

Cấu tạo khe hở không

Khung và lõi thép kháng điện một pha và ba pha khí trong lõi thép
Hình 10.19 Hình dáng kháng điện và Cấu tạo khung lõi thép kháng điện
685
4. Phân loại kháng điện
Có thể phân loại kháng điện theo nhiệm vụ đảm nhận như:
a. Kháng điện hạn dòng (Air Core Current Limiting Reactor): để
hạn chế dòng ngắn mạch.
b. Kháng điện lọc (Filter Reactor): để lọc sóng hài, ngăn chặn tín
hiệu cao tần trên đường dây cao áp gây tổn hao năng lượng
truyền tải.
c. Kháng điện liên pha (Inter Phase Reactors): góp phần sin hóa
dòng điện.
d. Kháng điện cân bằng tải động (Load Balancing Reactors): giúp
cân bằng dòng tải động các pha.
e. Kháng điện nối đất (Neutral Earthing Reactors): được dùng như
dây nối đất với điện kháng thấp, đôi khi dùng giữa nối đất trực
tiếp và dây trung tính để hạn dòng sự cố đến mức chấp nhận.
f. Kháng điện nối shunt (Shunt Electrical Reactors): cản dòng và
giúp ổn định điện áp hệ thống.
g. Kháng điện san phẳng (Smoothing Reactors): làm giảm dòng hài
và dòng quá độ trong hệ thống truyền tải một chiều cao áp
(HVDC) để bằng phẳng trực tiếp dòng và dạng sóng, đồng thời
làm giảm tổn hao và cải thiện hệ thống.

2a 2b

2c 2d

686
 2e 2f

2g
Kháng điện SIEMENS 420kV 60Mvar
Hình 10.20 Cho thấy các loại kháng điện như phân loại công dụng của
HSLEC
B. THÔNG SỐ KỸ THUẬT KHÁNG ĐIỆN
Tham số chính của kháng điện được chủ yếu tính với điện kháng
phần trăm XL% tương ứng với U% và bỏ qua điện trở cuộn kháng vì nó
quá nhỏ, chỉ chiếm khoảng không quá 3% so với điện kháng XL.
Sụt áp pha được tính:
Khi quy về điện áp ba pha định mức của hệ thống:
U r . 3
U %  100
Un
U% dây hệ thống cũng chính là Ur% của pha và XL% trong điều
kiện làm việc dòng định mức.
Với giá trị điện kháng của kháng điện không đổi, nên dòng điện
qua cuộn kháng quyết định đến điện áp rơi, tổn hao trên kháng điện. Giá
trị này cũng bị ảnh hưởng bởi cos của tải khi làm việc bình thường hay
khi ngắn mạch xảy ra.
687
 Khi làm việc bình thường với dòng I:
I
Và với tải có cos thì: U %  X L % sin 
I dm
I nm
Khi có sự cố ngắn mạch thì: U nm %  X L %
I dm
Trong đó: Inm: dòng ngắn mạch; Unm%: sụt áp rơi khi ngắn mạch,
giá trị này thường không nhỏ hơn 60%
Nếu động cơ công suất lớn được nối sau kháng điện khi khởi động
thì cần chú ý điện áp rơi trên kháng điện, giá trị này không quá lớn gây
nguy hiểm cho việc mở máy an toàn động cơ cũng như thời gian duy trì
việc khởi động qua cuộn kháng, tổn hao nhiệt và tăng nhiệt cho phép.
Công suất tiêu thụ của kháng điện được tính bằng tích của điện áp
rơi và dòng định mức:
Công suất truyền qua kháng điện được tính bằng tích của điện áp
pha và dòng định mức:
Trong đó: Un: điện áp định mức dây; Ir: dòng điện pha định mức.
Để chọn kháng điện hạn chế dòng điện, ta tính như sau:
Nếu SKĐ1 là công suất ngắn mạch đã cho của lưới khi chưa lắp
kháng điện, giá trị này có thể rất lớn, quá khả năng cắt của máy cắt, cần
lắp đặt kháng điện để giảm dòng ngắn mạch và công suất ngắn mạch đến
giá trị SKĐ2 nằm trong tầm kiểm soát cắt của máy cắt. Khi đó điện áp rơi
S S
trên kháng điện tính theo phần trăm là: U %  1,1100  S D KD1 KD 2
S KD1  S KD 2
Nếu cho trước công suất ngắn mạch khi chưa lắp kháng điện
và XL% của cuộn kháng thì công suất ngắn mạch sau khi lắp kháng điện
1,1100  S D  S KD1
được tính: S KD 2  (vì U% = XL%)
1,1100  S D  U %  S KD1.
Sau đây chúng ta tham khảo một số tham số cần thiết của kháng
điện thường được cho trên bảng dữ liệu (data sheet) của nhà sản xuất
kinh doanh hay phiếu yêu cầu với các đơn vị sản xuất:
Rated Capacity: công suất phản kháng: kvar
System Voltage: điện áp định mức hệ thống: kV
Rated Current: dòng điện định mức: A
688
 Rated Inductance: độ tự cảm (điện cảm): mH
External Diameter: đường kính ngoài: mm
Winding Height: chiều cao cuộn dây: mm
Assembly Height: chiều cao bộ phận lắp ráp: mm
Total Height: tổng chiều cao: mm
Loss: tổn hao công suất: kW
Single Phase Weight: trọng lượng một pha kg
Inductance Range: sai số độ tự cảm (điện cảm) x%
Reactance Ratio : tỷ lệ kháng điện: X%
Dynamic Current : dòng bền điện động: kA
Short Time Current 4s : dòng bền nhiệt động 4 giây: kA
Bảng tra tham số kỹ thuật cho kháng điện nối Shunt lõi không khí
Single
Rated System Rated Rated External Winding Assembly Assembly
Model Loss Phase
Capacity Voltage Current Inductance Diameter Height Height Diameter
No. Point Weight

kvar kV A mH mm mm mm kW mm kg

BKGKL-
1 20000 20000/35 990 20.41 2880 2220 4350 64.6 2450 12 9420

BKGKL-
2 18884 20000/35 934 21.63 2860 2215 4250 63.4 2400 12 8990

BKGKL-
3 16700 20000/35 826 24.50 2840 2215 4220 62.3 2400 12 8120

BKGKL-
4 15000 20000/35 742 27.20 2820 2235 4250 58.5 2400 12 7755

BKGKL-
5 13333 20000/35 35 660 30.60 2750 2235 4250 55.2 2350 12 7230

BKGKL-
6 10000 20000/35 495 40.80 2310 2075 3500 46.4 1900 8 5815

BKGKL-
7 6670 20000/35
330 61.20 2150 2005 3250 37.6 1750 8 4550

BKGKL-
8 5000 20000/35
247 81.70 2160 2015 3250 31.3 1750 8 3760

BKGKL-
9 3340 20000/35
165 122.30 2250 2015 3400 27.4 1800 8 3060

BKGKL-
10 20000 20000/35 1732 6.70 2880 2075 4350 67.5 2450 12 9200
20
BKGKL-
11 167000 20000/35 1446 8.00 2800 2055 4200 61.2 2400 12 7910

689
 BKGKL-
12 15000 20000/35 1299 8.90 2770 2025 4150 57.3 2350 12 7230

BKGKL-
13 10000 20000/35 866 13.30 2430 1925 3650 48.6 2150 8 5510

BKGKL-
14 6670 20000/35
578 20.00 2300 1950 3450 36.3 1900 8 4465

BKGKL-
15 5000 20000/35
433 26.70 2160 1930 3250 32.5 1750 8 3700

BKGKL-
16 3340 20000/35
289 39.90 2000 1715 3000 23.2 1700 8 2890

BKGKL-
17 15000 20000/35 2598 2.20 2830 1765 4250 56.2 2450 12 7090

BKGKL-
18 10000 20000/35 1732 3.30 2490 1810 3740 48.5 2200 8 5350

BKGKL-
19 6670 20000/35
1155 5.00 2250 1710 3380 36.5 1800 8 4245

BKGKL-
20 5000 20000/35
866 6.70 2190 1755 3300 31.5 1800 8 3550
10
BKGKL-
21 4000 20000/35
660 9.18 2055 1690 3100 27.3 1750 8 3210

BKGKL-
22 3340 20000/35
579 10.00 1920 1685 2880 24.5 1550 8 2850

BKGKL-
23 2400 20000/35
416 13.90 1870 1735 2800 22.6 1500 8 2500

BKGKL-
24 1333 20000/35
231 25.00 1850 1700 2780 15.2 1500 8 2180

Bảng tra tham số kỹ thuật cho kháng điện lọc hài lõi không khí
Single
Rated System Rated Rated Inductance External Total Assembly
Height Phase
Capacity Voltage Current Inductance Range Diameter Height Height
No. Model Point Weight

kvar kV A mH % mm mm mm mm kg

LKGKLT-
1 18 500 0.23 ±5 1510 430 2150 1320 3 516
6-500-0.23

LKGKLT-
2 33 238 1.86 ±5 1500 530 2255 1320 3 559
6-238-1.86

LKGKLT-
3 55 6 300 1.95 ±5 1570 575 2580 1380 4 752
6-300-1.95

LKGKLT-
4 77 365 1.85 ±5 1600 540 2430 1380 4 652
6-365-1.85

LKGKLT-
5 125 400 2.48 ±5 1710 585 2600 1550 4 894
6-400-2.48

LKGKLT-
6 12 6.3-140- 6.3 140 1.88 ±5 1490 535 2395 1320 3 527
1.88

690
 LKGKLT-
7 18 6.3-410- 410 0.35 ±5 1310 485 2180 1150 3 551
0.35

LKGKLT-
8 27 6.3-405- 405 0.52 ±5 1360 540 2280 1150 4 631
0.52

LKGKLT-
9 37 6.3-220- 220 2.46 ±5 1550 610 2565 1320 4 733
2.46

LKGKLT-
10 5.9 10-102- 102 1.82 ±5 1160 470 2160 980 3 275
1.82

LKGKLT-
11 16 10-108- 10 108 4.46 ±5 1070 445 2045 920 3 278
4.46

LKGKLT-
12 32 10-108- 108 8.73 ±5 1120 550 2320 950 3 342
8.73

LKGKLT-
13 1642 12-622- 12 622 13.52 ±5 1750 700 2588 1580 4 1881
13.52

LKGKLT-
14 135 18.2-145- 18.2 145 20.45 ±5 1480 590 1950 1300 4 628
20.45

LKGKLT-
15 175 18.2-345- 345 4.68 ±5 1370 425 2125 1180 3 601
4.68

LKGKLT-
16 542 18.2-316- 18.2 316 17.28 ±5 1680 600 2615 1520 4 1059
17.28

LKGKLT-
17 1725 18.2-414- 414 32.06 ±5 1790 785 2045 1580 4 1693
32.06

LKGKLT-
18 100 35-102- 102 30.62 ±5 1390 490 2115 1220 3 542
30.62

LKGKLT-
19 156 35-102- 102 47.81 ±5 1490 580 2195 1320 4 625
47.81

LKGKLT- 35
20 310 35-105- 105 89.42 ±5 1750 810 2505 1580 4 853
89.42

LKGKLT-
21 350 35-105- 105 101.06 ±5 1970 630 2895 1800 4 1046
101.0

22 914 LKGKLT- 100 291.12 ±5 2060 845 3445 1850 4 1784

35-100-

691
 291.12

LKGKLT-
23 1333 35-155- 155 176.71 ±5 2260 875 4275 2100 4 1995
176.71

Bảng tra tham số kỹ thuật cho kháng điện hạn dòng lõi không khí
Rated Rate Reacta Dyna Short Rated Single Sing Coil Coil Down Porcel Poi Singl
Volta d nce mic Time Inducta Phase le Extern Heig Porcel ain nt e
ge Curre Ratio Curren Curre nce Capac Phas al ht ain Center Phas
Model
nt t nt 4S ity e Diame Heigh Diame e
Loss ter ter Weig
ht

KV AV % KA KA mH kvar kW mm mm mm mm kg

XKSG
KL-6- 3 1.65 20.8 1.25 990 490 515 820 3 115
200-3

XKSG
KL-6- 4 2.21 27.7 1.5 1045 520 515 880 3 132
200-4

XKSG
KL-6- 5 2.76 34.6 1.75 1040 570 515 880 3 148
200-5
6
XKSG
KL-6- 6 3.31 41.6 2.01 1090 600 515 910 3 168
200-6

XKSG
KL-6- 8 4.41 55.4 2.41 1090 660 515 910 3 191
200-8

XKSG
KL-6- 10 5.51 69.3 2.8 1190 750 580 1000 3 212
200-10 200 12.8 5

XKSG
KL-10- 3 2.76 34.6 1.75 1095 590 515 910 3 148
200-3

XKSG
KL-10- 4 3.68 46.2 2.15 1095 610 515 910 3 173
200-4

XKSG
KL-10- 5 4.59 57.7 2.51 1090 720 515 910 3 196
200-5 10

XKSG
KL-10- 6 5.51 69.3 2.73 1195 730 580 1000 3 217
200-6

XKSG
KL-10- 8 7.35 92.4 3.33 1290 840 680 1100 3 259
200-8

XKSG 10 9.19 115.5 3.95 1340 890 680 1150 3 295

692
KL-10-
200-10

XKSG
KL-6- 3 1.1 31.2 1.83 990 500 515 820 3 115
300-3

XKSG
KL-6- 4 1.47 41.6 2.2 1045 530 515 880 3 133
300-4

XKSG
KL-6- 5 1.84 52 2.32 1040 580 515 880 3 164
300-5
6
XKSG
KL-6- 6 2.21 62.4 2.59 1095 620 515 910 3 180
300-6

XKSG
KL-6- 8 19.1 7.5 2.94 83.1 3.16 1145 680 580 980 3 212
300-8
300
XKSG
KL-6- 10 3.68 103.9 3.57 1190 760 580 1000 3 242
300-10

XKSG
KL-10- 3 1.84 52 2.49 1040 600 515 880 3 148
300-3

XKSG
KL-10- 4 2.45 69.3 2.76 1140 620 580 980 3 192
300-4
10
XKSG
KL-10- 5 3.06 86.6 3.17 1145 690 580 980 3 217
300-5

XKSG
KL-10- 6 3.68 103.9 3.62 1190 740 680 1000 3 241
300-6

SƠ ĐỒ NỐI KHÁNG ĐIỆN

Kháng điện trong hệ thống cao áp một chiều (HVDC)

693
 Các vị trí kháng điện thường được nối trong hệ thống cung cấp

Kháng điện đặt tại nhà máy phát điện

Kháng điện đặt tại động cơ điện

Hình 10.21 Sơ dồ nối kháng điện trong hệ thống

CÂU HỎI TỰ KIỂM TRA

1. Kháng điện là gì? Dùng để làm gì? Lắp đặt ở đâu?
2. Kháng điện có cấu tạo như thế nào?
3. Những thông số chính của kháng điện là gì?

694
 BÀI TẬP
1. Hãy giải thích các tham số thấy trên bảng sau:
Short Single Single Coil Down Porcelain
Rated Rated Reactance Dynamic Rated Coil
Time Phase Phase External Porcelain Center
Voltage Current Ratio Current Inductance Height
Current Capacity Loss Diameter Height Diameter
Model
4S

KV A % KA KA mH kvar kW mm mm mm mm

XKSGKL-
3 1.65 20.8 1.25 990 490 515 820
6-200-3
6 200 12.8 5
XKSGKL-
4 2.21 27.7 1.5 1045 520 515 880
6-200-4

2. Hãy giải thích các tham số thấy trên bảng sau:

Rated Inductance Dimension
Short
Weight
Rated Rated Reactance Time Peak
Single Capacity Loss per
Voltage Current Ratio Split Current Current Outer
Model Arm Height Foot Phase
Working 4S Diameter
Working

KV (A) % mH mH KA KA kvar kw mm mm mm kg

FKGKL-
6-2×2500- 6 2500 10 0.135 0.441 2×25 2×63.75 2×618.5 2×10.5 1600 1250 1400 1470
10

FKGKL-
6.3- 6.3 2000 8 0.337 0.463 2×25 2×63.75 2×423.3 2×8.5 1520 1285 1340 1125
2×2000-8

FKGKL-
10- 10 1500 6 0.525 0.735 2×25 2×63.75 2×371.1 2×7.7 1500 1080 1300 1055
2×1500-6

3. Trên hệ thống 12/22 kV máy cắt 25 kV, In = 600 A có khả năng cắt
an toàn dòng 6 kA. Khi tính toán ngắn mạch nguy hiểm nhất, công
suất ngắn mạch tính toán lên tới 400 MVA. Yêu cầu lắp kháng điện
hạn dòng cho an toàn hãy chọn kháng điện lắp đặt.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] ABB. Cẩm nang thiết bị đóng cắt. Gerd Balzer; Bernhard Boehle;
Kurt Haneke; Hans Georg Kaiser; Rolf P himann; Wolfgang
Tettenborn; Gerhard Vo. Lê Văn Doanh dịch. NXB Khoa học và
Kỹ thuật 2010.
[2] HSLEC. 2001-2008 www.hslec.com. Sheng Long Electrical
Equipment Co, Ltd. Reactor manufacturing in accordance with
ISO9001:2008 standards certified. Dry type reactor made of superior
materials and compliant with IEC 289:1987, GB10229-88, and JB/T
9644-1999 standards. China.
695
III. ĐIỆN TRỞ VÀ BIẾN TRỞ
Mục đích, yêu cầu
 Hiểu được công dụng, yêu cầu kỹ thuật, thông số kỹ thuật, cấu tạo,
và vật liệu của các loại điện trở đốt nóng, điện trở dùng trong các
thiết bị đóng cắt, các loại điện trở không tuyến tính.
 Biết cách xác định những thông số kỹ thuật của các loại điện trở và
biến trở.
 Trả lời các câu hỏi tự kiểm tra, tra cứu các loại điện trở và làm một
số bài tập.
Nội dung
 Khái niệm chung về điện trở và biến trở
 Tính chất của các loại vật liệu điện trở
 Điện trở đốt nóng
 Biến trở. Điện trở điều khiển
 Điện trở không tuyến tính
A. TỔNG QUAN
1. Khái niệm chung
Điện trở và biến trở là những khí cụ điện tĩnh (không đóng cắt)
dùng để làm phần tử đốt nóng, điều chỉnh và hạn chế dòng điện trong
mạch. Điện trở có giá trị điện trở không điều chỉnh được, ví dụ như điện
trở đốt nóng. Biến trở có giá trị có thể điều chỉnh được, ví dụ như biến
trở mở máy động cơ điện.
2. Vật liệu để chế tạo điện trở, biến trở
a. Yêu cầu kỹ thuật đối với vật liệu chế tạo điện trở, biến trở
 Điện trở suất cao
 Nhiệt độ nóng chảy cao
 Hệ số nhiệt của điện trở suất có giá trị nhỏ và ổn định trong giải
nhiệt độ làm việc
 Chịu ăn mòn
 Có độ bền cơ học tốt
 Dễ gia công, giá thành thấp

696
 b. Những vật liệu điện trở thƣờng dùng
Những vật liệu điện trở thường dùng là các hợp kim, gốm sứ, dung
dịch nước, do nhiều hãng khác nhau sản xuất, đặc biệt hãng KANTHAL
(Thụy điển). Những số liệu cho trong bảng dưới đây có xuất xứ từ tài liệu
của KANTHAL.
Nhiệt
Điện trở
Hệ số độ
suất
Vật liệu Thành phần nhiệt nóng
ở 20oC o
(1/ C) chảy
(Ωmm2/m)
(oC)
Constantan Cu60 Ni40 0,42 – 0,48 0,00003 500
Nichrom A Ni80 Cr20 0,87 0,00010 1400
Nichrom C Ni61 Cr15 Fe 1,1475 0,00013 1350
Hợp kim 875 Cr22,5 Al5,5 Si0,5 1,4875 0,00002 1520
Hợp kim 800 C0,1Fe 1,36 0,00002 1350
Thép không rỉ Ni75 Cr20 Al2,5 0,7446 0,00017 1399
304 Cu2,5 0,4998 0,00004 1210
Hợp kim 294 Cr18 Ni8 Fe 0,4998 0,0033 1450
Ni Co Fe 294 Cu55 Ni45 0,493 0,000015 1020
Manganin Ni29 Co17 Fe 0,493 0,0001 1350
Monel 400 Mn13 Ni4 Cu 0,442 0,0029 1425
Hợp kim 52 Ni70 Cu30 0,306 0,00018 1100
Hợp kim 180 Ni50 Fe 0,204 0,0045 1425
Hợp kim 120 Ni22 Cu 0,153 0,0004 1100
Hợp kim 90 Ni70 Fe 0,102 0,0005 1100
Hợp kim 60 Ni12 Cu
0,051 0,0013 1100
Hợp kim 30 Ni6 Cu 0,0969 0,0048 1450
Nickel 205 Ni2 Cu 0,0765 0,0067 1452
Nickel 270 Ni99,5
Kanthal A-1 Ni99,98

3. Điện trở đốt nóng

a. Thông số chính của phần tử điện trở đốt nóng
Điện trở đốt nóng được sử dụng để chế tạo những lò nung công
nghiệp, những thiết bị đốt nóng. Những thông số chính của phần tử điện
trở đốt nóng là: công suất, điện áp, nhiệt độ làm việc, phụ tải bề mặt,
697
đường kính dây điện trở (hoặc nếu dùng thanh mỏng thì cần biết bề rộng
và bề dày của thanh mỏng), chiều dài.
Định nghĩa phụ tải bề mặt: Phụ tải bề mặt của điện trở là công suất
(W) tính trên đơn vị bề mặt tỏa nhiệt (m2 hay cm2) của phần tử điện trở:
Giả thiết điện trở có tiết diện tròn với đường kính của dây là d, phụ
tải bề mặt của dây điện trở là:

I 2 4 L  P   4    
2
P  W  I 2R
p  2   
F  cm  F  dL  d 3  U    2  3 
 d 
Ở đó:
p: phụ tải bề mặt (W/cm2);
P: công suất cần lấy từ điện trở (W);
U: điện áp trên điện trở (V);
ρδ : điện trở suất (Ωcm) ở nhiệt độ δ (nhiệt độ trên bề mặt dây
điện trở oC);
d: đường kính dây điện trở (cm)

P 
2

Từ đó: d  (0, 74)   

3  cm 
U  p
Nếu dùng thanh mỏng điện trở với bề rộng là b (mm) và bề dày là t
(mm):

P  P 
2 2

b  kb3     mm  ; t  kt 3     mm 
U  p U  p
Ở đó giá trị của kb và kt được tính như sau:
n 1 b
kb  ; kt  3 ; Ở đó: n 
3  1 n1  n 20 t
201  
 n
Thanh mỏng điện trở với n bằng 5; 8; 10; 12; 15; theo đó kb và kt
có giá trị cho như sau:
n 5 8 10 12 15
kb 0,593 0,708 0,77 0,82 0,889
kt 0,119 0,0885 0,077 0,0685 0,0593

698
 Phụ tải bề mặt p được chọn theo nhiệt độ làm việc của phần tử điện
trở. Với nhiệt độ 500 oC đến 600 oC, p = (4÷5) W/cm2, với nhiệt độ 1000
o
C đến 1200 oC, p = (1,5÷2) W/cm2. Nhà máy sản xuất vật liệu điện trở
cung cấp cho khách hàng giá trị của p ứng với nhiệt độ, dòng điện, đường
kính dây điện trở.
Ví dụ: Vật liệu ALKROTHAL, đường kính dây từ 6,50 mm đến 1,15
mm, dây được căng, nằm ngang, trong không khí tĩnh, nhiệt độ 20 oC.
d 200 oC 400 oC
mm A V/m W/cm2 A V/m W/cm2
6,50 43,10 1,63 0,345 88,7 3,38 1,47
6,00 39,10 1,73 0,360 79,2 3,54 1,49
5,50 34,8 1,83 0,370 70,2 3,73 1,52
o o
d 600 C 700 C
2+
mm A V/m W/cm A V/m W/cm2
6,50 136 5,23 3,50 162 6,26 5,00
6,00 121 5,47 3,54 145 6,44 5,05
5,50 108 5,78 3,61 129 6,98 5,25
b. Một số loại điện trở đốt nóng
Điện trở thường dùng đốt nóng là loại cấu tạo bởi các dây điện trở
quấn lại như hình lò xo. Điện trở trần đặt trong các lớp vỏ có hình dạng
khác nhau như tấm dẹp, ống tròn như vỏ đạn, khối trụ hay cuộn tròn như
cuộn băng. Giữa dây điện trở và vỏ có lớp cách điện nhưng chịu nhiệt và
dẫn nhiệt tốt như gốm, sứ, v.v..
Có nhiều loại điện trở đốt nóng, phân loại chủ yếu theo kết cấu:
 Điện trở trần
 Điện trở gốm sứ
 Điện trở phẳng
 Điện trở băng
Dưới đây là một số loại điện trở do một số hãng sản xuất:

699
 A: vỏ bằng thép không gỉ
B: bulông bằng thép không gỉ
C: cách điện bằng gốm sứ
D: dây điện trở bằng nikel-crôm,
quấn theo hình xoắn lò xo
E: cách điện bằng magiê oxít (MgO)
F: phần để lắp ráp
Hình 10.22 Điện trở trần cách điện bằng gốm sứ

A: đầu dây ra bọc cách điện bằng sợi thủy tinh

B: ống lót cách điện bằng sợi thủy tinh
C: nắp đậy bằng gốm sứ
D: vòng cách điện bằng gốm sứ
E: thanh dẫn bằng nikel, hàn nối với điện trở
F: bột cách điện bằng magiê oxít (MgO)
G: vỏ bằng thép không gỉ
H: dây điện trở bằng nicrôm, quấn trên lõi bằng
magiê oxít
I: đáy bằng đồng, được hàn băng hồ quang
trong khí heli
Hình 10.23 Điện trở dạng vỏ đạn
Điện trở dạng vỏ đạn có thể thay đổi
công suất của điện trở bằng cách thay đổi cách
nối dây điện trở, như thấy ở hình bên phải
 Chia dây điện trở thành ba đoạn
bằng nhau và nối tam giác, trở
thành điện trở ba pha.
 Điện trở dùng với hai cấp điện áp
120/240 V, hoặc 240/480 V, công
suất không thay đổi, không phụ
thuộc với việc dùng với điện áp
nhỏ hơn hoặc lớn hơn.

700
  Hai điện trở riêng biệt trong cùng
một vỏ.
 Nhiều đoạn điện trở làm việc độc
lập với nhau, có một dây chung, để
có thể tạo ra nhiều vùng khác nhau
được làm nóng.
 Dùng với điện áp một chiều, một
đầu dây điện trở được nối với vỏ.

Hình 10.24 Các cách nối điện trở

 Trường hợp phải dùng dây tiếp đất riêng cho vỏ

 Trường hợp có thể có dòng điện rò, như ở thiết bị y tế
Điện trở cách điện bằng gốm sứ, công suất nhỏ từ 40W đến 250W
1: vỏ bằng gốm sứ
2: dây điện trở
3: cách điện bằng magiê oxít
(MgO)
4: nắp đậy bằng gốm sứ
5: dây dẫn ra, dễ uốn
Hình 10.25 Điện trở vỏ bằng gốm sứ
Điện trở dạng cuộn băng,
cách điện bằng gốm sứ, công suất
từ 250 W đến 3000 W
A: hộp nối dây
B: bulông bằng thép không rỉ
C: cách điện bằng sợi gốm sứ
D: dây điện trở nicrôm, quấn
lò xo
E: vỏ bằng thép không rỉ
Hình 10.26 Điện trở cuộn băng

701
4. Biến trở
Biến trở là loại điện trở có thể điều chỉnh giá trị điện trở, được sử
dụng trong những mạch điện như:
 Đo lường
 Điều khiển, khống chế
 Bảo vệ thiết bị điện, hệ thống điện
Theo công dụng và chức năng, biến trở được chế tạo thành những
loại như sau:
 Biến trở mở máy, thắng, điều chỉnh tốc độ động cơ điện;
 Biến trở điều chỉnh, chiết áp;
 Biến trở phụ tải;
 Biến trở kích thích;
 Điện trở xả điện;
 Điện trở tiếp đất trung tính;
 Điện trở cao áp;
 Nhiệt ngẫu
Biến trở thường được chế tạo bằng các loại dây điện trở, băng
mỏng điện trở, màng mỏng oxít kim loại, polymer dẫn điện, có khung,
hoặc không có khung, được thiết kế và lắp đặt thành sản phẩm phù hợp
với từng trường hợp sử dụng cụ thể. Cũng như tất cả các loại điện trở đốt
nóng, kết cấu của tất cả các loại biến trở đều chắc chắn, không rỉ, cách
điện hai lần bằng vật liệu rất tốt.
Một số loại biến trở:
a. Biến trở chiết áp

Hình 10.27 Hình thanh biến trở chiết áp

702
 Dây điện trở quấn trên thanh, khung kim loại cách điện bằng gốm
sứ, có thể sử dụng với dòng điện, điện trở công suất tương ứng.
160 A 0,118 Ω 3021 W
140 A 0,157 Ω 3077 W
130 A 0,171 Ω 2889 W
100 A 0,285 Ω 2850 W

Lõi bằng gốm sứ, bên

ngoài phủ một lớp cách điện
silicon. Dây điện trở bằng hợp
kim nikel-đồng hoặc nicrôm.
Có thể sử dụng với công suất
từ 25 W đến 1500 W, nhiệt độ
làm việc đến 250 oC.
Hình 10.27b Chiết áp ống gốm sứ
b. Biến trở điều khiển động cơ điện

Điện trở đã được

lắp trên khung, và có thể
lắp nhiều khung trong
một tủ điện. Có thể sử
dụng với động cơ công
suất từ 7,5 kW đến 100
kW, nhiệt độ làm việc
375 oC, có thể chịu quá
tải trong 5 giây 25 lần
công suất đang sử dụng. Hình 10.28 Biến trở điều khiển động cơ điện
Công dụng: khởi động động cơ, hãm động cơ, còn dùng làm điện
trở phụ tải, điện trở tiếp đất trung tính.
c. Điện trở tiếp đất trung tính
Thông số kỹ thuật: Điện áp, dòng điện trung tính, thời gian dòng
điện chảy qua điện trở trung tính:
Điện áp (kV) Dòng điện (A) Thời gian (s)
36/ 3 1000 5

703
 7,2/ 3 300 60
17,5/ 3 400 10
4,1/ 3 400 10
12/ 3 1000 5
11/ 3 700 10
6,9/ 3 400 10

Hình 10.29a Tủ điện trở Hình 10.29b Bộ điện trở lắp trong tủ
Ví dụ chọn điện trở tiếp đất trung tính:
Cho một máy phát 10.000 kVA, điện áp 13,8 kV, dòng điện định
mức 419 A. Có thể chọn điện trở tiếp đất trung tính 400 A hoặc 500 A.
Sơ đồ mắc điện trở tiếp đất trung tính:

Nối trực tiếp hoặc gián tiếp

Hình 10.30 Tiếp đất trung tính máy phát điện hoặc máy biến áp

704
 Hình 10.31. Điện trở tiếp đất để sử dụng máy cắt chống dòng điện rò
d. Biến trở xoay

Biến trở xoay dùng để điều chỉnh dòng điện từ 5 A đến 100 A với
dòng xoay chiều điện áp 125 V; từ 7 A đến 100 A điện áp 300 V; với
dòng một chiều từ 7 A đến 100 A điện áp 20 V. Cách điện bằng gốm,
sứ,... chịu được hồ quang.
e. Điện trở dùng trong máy cắt
Điện trở dùng trong máy cắt có hai loại:
 Loại điện trở giảm quá áp khi cắt dòng điện có tính chất cảm ứng
có giá trị nhỏ và khi cắt dòng điện có tính điện dung; gọi là điện trở
giảm xung áp;
 Loại điện trở dùng để cắt dòng điện lớn, bảo vệ máy cắt, làm tăng
khả năng cắt của máy cắt; gọi là điện trở bảo vệ máy cắt.
 Điện trở giảm xung áp
Điện trở giảm xung áp có giá trị lớn. Điện trở trong máy cắt 35 kV
có giá trị từ 1000 Ω đến 2000 Ω. Dòng điện chảy qua điện trở 1000 Ω có
giá trị 20 A. Khi cắt mạch máy biến áp công suất lớn ở trạng thái không
tải, máy cắt phải cắt dòng điện từ hóa, có tính điện cảm lớn, có quá điện
áp lớn. Khi đóng mạch máy biến áp, có dòng điện xung là dòng từ hóa,
có quá điện áp khi đóng mạch ở gần điểm không của điện áp. Giá trị của

705
điện trở giảm xung áp trong trường hợp đóng máy biến áp có thể tính
U pha
bằng Rc  , ở đó: Rc là điện trở giảm xung áp, Im là dòng từ hóa.
Im
Khi đóng mạch một mạng điện bằng cáp điện cao áp, nếu quá trình
đóng xảy ra ở gần giá trị đỉnh của điện áp, dòng điện ban đầu có thể có
giá trị rất lớn; điện trở làm giảm cường độ dòng điện. Khi cắt dây cáp
cuối trong một mạng dây cáp, giá trị điện dung còn lại rất nhỏ, tần số dao
động riêng của điện áp phục hồi và tốc độ tăng của nó rất lớn; hồ quang
cháy trong nhiều chu kỳ; quá điện áp có thể làm hỏng cách điện.
Cách mắc điện trở giảm xung áp với tiếp điểm của máy cắt:
Máy cắt có tiếp điểm chính và tiếp điểm phụ; điện trở giảm xung áp có
một đầu được nối vào tiếp điểm tĩnh của tiếp điểm chính, đầu kia nối với tiếp
điểm phụ. Khi máy cắt mở, tiếp điểm động của tiếp điểm chính rời khỏi tiếp
điểm tĩnh chính trước rồi sang tiếp điểm phụ, do điện trở được nối với tiếp
điểm phụ, dòng điện chảy qua điện trở, cường độ dòng điện bị giảm nhiều.
Khi tiếp điểm động rời khỏi tiếp điểm phụ thì hồ quang sinh ra, nhưng do
dòng điện nhỏ, hồ quang dễ bị dập tắt và quá điện áp có giá trị nhỏ.
 Điện trở bảo vệ máy cắt
Trái với điện trở giảm xung áp, điện trở bảo vệ máy cắt có giá tri
nhỏ từ 4 lần đến 10 lần giá trị tổng trở ngắn mạch, nghĩa là vài ohm.
Phần lớn dòng điện ngắn mạch chảy qua điện trở, đòi hỏi điện trở phải đủ
khả năng hấp thụ nhiệt lớn trong thời gian cắt ngắn mạch. Khi máy cắt
mở, hồ quang sinh ra trên tiếp điểm phụ, và điện trở được nối song song
với hồ quang, phần lớn dòng điện chảy qua điện trở, làm giảm dòng điện
hồ quang, và hồ quang dễ bị dập tắt.
5. Điện trở không tuyến tính
a. Khái niệm
Đặc điểm của điện trở không tuyến tính là quan hệ giữa dòng điện
chảy qua điện trở và điện áp rơi trên nó không tuyến tính. Từ đó có tên
gọi là điện trở không tuyến tính. Biểu thức quan hệ dòng điện và điện áp
được viết như sau: U  kI 
Ở đó:
U: điện áp rơi trên điện trở;
I: dòng điện chảy qua điện trở;
k và α: hằng số; α < 1

706
 1

Quan hệ giữa điện trở và điện áp: U U k

R  1
 1
I
 U  U 
 
k
Nhận thấy rằng khi điện áp tăng thì điện trở giảm, vì α < 1.
k5
Ví dụ: α = 0,2 thì R  . Điện trở giảm với tỷ lệ lũy thừa bậc 4
U4
khi điện áp tăng.
U kI 
Quan hệ giữa điện trở và dòng điện: R    kI  1
I I
k
Ví dụ: α = 0,2 thì R 
I 0 ,8
Ví dụ: Điện trở không tuyến tính kẽm oxít (ZnO) có thông số dòng
điện và áp như sau:
I (A) 10 100 1.000 2.000 4.000 6.000 8.000
U (V) 0,875 0,963 1050 1088 1125 1130 1169
I (A) 10.000 12.000 14.000 16.000 18.000 20.000
U (V) 1188 1206 1231 1250 1281 1313

H.32 Đặc tuyến volt.ampe của điện trở không tuyến tính
Điện trở này dùng làm van chống sét sử dụng ở điện áp 258 kV.
707
 b. Ứng dụng của điện trở không tuyến tính
Điện trở không tuyến tính được ứng dụng trong nhiều lĩnh vực:
điều khiển, hạn chế dòng điện và điện áp, chống sét.
Ứng dụng làm thiết bị chống sét, chống quá áp
Những vật liệu điện trở không tuyến tính được dùng làm thiết bị
chống sét, chống quá áp như: Carbid-Silic (CSi), oxít kim loại như kẽm
oxít (ZnO), những loại bán dẫn công suất.
Ở điện áp làm việc, những thiết bị chống sét, chống quá áp có điện
trở rất lớn. Khi điện áp tăng lên đến một giá trị ngưỡng, gọi là mức bảo
vệ (phải nhỏ hơn điện áp chịu xung sét của thiết bị), thì điện trở giảm
xuống đến giá trị rất nhỏ, và dẫn dòng điện rất lớn chảy qua. Như vậy
điện trở phải dẫn được dòng điện rất lớn trong thời gian rất ngắn, và phải
kịp thời hấp thụ nhiệt do dòng điện sinh ra. Khi dòng điện chạy qua, trên
điện trở có điện áp rơi, gọi là điện áp dư; giá trị điện áp dư không được
lớn hơn điện áp định mức của thiết bị được điện trở bảo vệ, và giá trị
điện áp dư cũng không được làm tác động các rơ-le bảo vệ. Cường độ
dòng điện không do con người chọn, mà do thiên nhiên quyết định. Theo
kinh nghiệm, các chuyên gia thường cho thử các thiết bị chống sét với
dòng xung sét 2,5 kA 8/20µs, 5 kA 8/20µs, 10 kA 8/20µs, 25 kA 8/20µs.
Ngoài thời gian đầu sóng và đuôi sóng 8/20µs, người ta còn chọn
các thời gian khác như 0,5/20µs, 45/20µs.
Hàm biến thiên của dòng điện xung được viết như sau:
i  t   I m [e t  e t ]
Ở đó: α và β là hằng số
Trường hợp đối với van chống sét ZnO 258 kV, thử với dòng xung
sét 2,55 kA, 10 kA, 25 kA, giá trị của α và β như sau:
Im (1/s)  (1/s)
(kA)
2,55 -5000 -46550
10,7 - -
70000 475500
24,9 - -
55000 175000

Hình 10.33 Đồ thị Dòng xung sét 10,7kA

708
IV. THIẾT BỊ BẢO VỆ QUÁ ÁP
Mục đích, yêu cầu:
 Hiểu được tính chất của quá điện áp
 Hiểu được các yêu cầu kỹ thuật đối với thiết bị bảo vệ quá áp, và
hiểu được cấu tạo của chúng
 Biết cách lựa chọn thiết bị bảo vệ quá áp
Nội dung:
 Quá điện áp
 Yêu cầu kỹ thuật đối với thiết bị bảo vệ quá áp
 Cấu tạo của thiết bị bảo vệ quá áp
 Thông số kỹ thuật của thiết bị bảo vệ quá áp
 Cách lựa chọn thiết bị bảo vệ quá áp
A. QUÁ ĐIỆN ÁP
Quá điện áp (hoặc quá áp) là hiện tượng điện áp tăng đột biến (còn
gọi là xung áp) lớn hơn điện áp định mức của hệ thống điện, tác động lên
hệ thống điện, làm hư hỏng cách điện.
Phân loại theo nguồn gốc phát sinh của quá áp thì có hai loại quá
áp:
 Quá áp bên ngoài, mà điển hình nhất, nguy hiểm nhất là quá áp
khí quyển, còn gọi là sét.
 Quá áp bên trong, phát sinh từ sự biến đổi các thông số làm việc
của hệ thống điện. Có hai loại quá áp bên trong: quá áp tần số
công nghiệp và quá áp đóng cắt mạch.
1. Sét
Có rất nhiều tài liệu mô tả sét, ví dụ [1] “ Overvoltages in Power
Systems”, Prof. Dr. Ismail H. Altas (Karadeniz Teknik Universitesi).
Về phương diện thiết bị chống sét, chúng ta cần biết những đặc tính
sau đây của sét: sét trực tiếp, sét gián tiếp, xung áp do sét, thông số và
hàm của dòng điện sét.
 Sét đánh trực tiếp
Sét đánh trực tiếp là tia sét từ trên cao phóng điện thẳng vào đường
dây, trạm biến áp, nhà máy của hệ thống điện.
709
 Hình 10.34. cho thấy một trường hợp sét đánh trực tiếp trên đường
dây điện. Dòng điện sét trên đường dây có cường độ vài chục kA, có thể
làm nóng chảy đường dây điện.
Dòng điện sét chảy theo hai nhánh từ điểm sét đánh (điểm A), gây
nên xung áp có giá trị tính theo biểu thức (1):
I
U Zo (1)
2
Ở đó: I: dòng điện sét;
Z0: tổng trở thứ tự không của đường dây điện. Giá trị của Z0
từ 300 Ω đến 1000 Ω.
Ví dụ: I = 10 kA; Z0 = 300 Ω; U = 5×300 = 1.500 kV.
Xung áp do sét còn có thể lớn hơn nữa, phá hủy cách điện của bất
kỳ hệ thống điện nào.
 Sét gián tiếp
Ảnh hưởng của sét trực tiếp ở một khoảng cách từ điểm sét đánh
trực tiếp gọi là sét gián tiếp. Có ba trường hợp là sét gián tiếp:
 Sét đánh trực
tiếp trên đường
dây điện cao áp
trên không, lan
truyền bằng
đường dây và
xâm nhập vào
hệ thống hạ áp,
như mô tả trên
Hình 10.35.

710
  Sét đánh trực tiếp và được dẫn xuống đất và dòng sét chảy trong
đất, làm cho thế điện của đất tăng cao. Đường cong của xung áp
được mô tả trên Hình 10.36.

Ở một khoảng cách từ điểm sét đánh có thể đo được điện áp tính
s
theo biểu thức (2): U  0, 2.I (2)
D
Ở đó:
I: dòng điện sét (kA);
ρs: điện trỏ suất của đất (Ωm);
D: khoảng cách (m)
Trên Hình 10.36 khoảng cách D từ điểm sét đánh (0 m) đến điểm
tiếp đất trung tính D = 100 m; từ điểm sét đánh (0 m) đến điểm tiếp đất
động cơ điện D = 50 m.
Ví dụ: I = 20 kA, ρs = 1000 Ωm, D = 50 m
U = 0,2×20×1000/50 = 80 kV
và I = 20 kA, ρs = 1000 Ωm, D = 100 m
U = 0,2×20×1000/100 = 40 kV
Thế hiệu giữa điểm tiếp đất thiết bị và điểm tiếp đất trung tính là
∆U = 40 kV
Cường độ điện trường trong khoảng cách đang xét sẽ là
40  kV   kV  V 
E  0,8    800  
50  m   m  m
711
 Nếu có người đứng ở đó với khoảng cách giữa hai bàn chân
l = 0,2 m, thì thế hiệu giữa hai bàn chân sẽ là ∆Ubước = 800.0,2=160 V.
Đó là một hiệu điện thế nguy hiểm.
 Sét cảm ứng: Khi sét đánh trực tiếp gần đường dây điện, gây ra
sự biến đổi rất nhanh của điện từ trường và từ đó gây ra điện áp
cảm ứng
 Bốn thông số của dòng điện sét:
 Giá trị đỉnh của dòng điện: imax

 Điện dung: Q   idt

W
 Tích phân Joule:   i 2 dt
R
 di 
 Tốc độ biến đổi lớn nhất:  
 dt  max
Giá trị đỉnh của dòng điện sét quan trọng đối với việc thiết kế hệ
thống tiếp đất chống sét. Khi dòng điện sét được dẫn qua điện trở của hệ
thống tiếp đất này thì có điện áp rơi trên nó. Giá trị đỉnh của dòng điện
sét xác định giá trị lớn nhất của điện áp rơi này. Điện áp rơi gây ra sự
phóng điện đến thiết bị dẫn không được tiếp đất.
Điện dung Q có liên quan đến năng lượng của hồ quang phát sinh ở
điểm chạm của tia sét. Năng lượng của hồ quang bằng tích của điện áp hồ
quang (điện áp chân hồ quang catod + điện áp chân hồ quang anod-) và
điện dung Q.
W
Tích phân Joule có liên quan đến lực điện động và nhiệt lượng
R
của dòng điện sét gây ra sự phá hủy về cơ và nhiệt đối với vật dẫn.
 di 
Tốc độ biến đổi của dòng điện sét   xác định giá trị lớn nhất của
 dt  max
điện áp cảm ứng trong các thiết bị điện tử do ảnh hưởng của sét lan truyền.
 Hàm của dòng điện sét
Theo IEC 62305-1, hàm của dòng điện sét được diễn đạt bằng hàm
mũ e kép theo biểu thức (1) như sau:

i
k 
imax  t  1
e
t
e 2  (1)

712
 Trong đó:
imax là dòng điện cực đại
k là hệ số hiệu chỉnh của dòng điện cực đại
τ1 và τ2 là thời hằng xác định thời gian suy giảm và thời gian
tăng vọt. Giá trị của k, τ1 và τ2 được cho trong bảng dưới:
Bảng giá trị của k, τ1 và τ2 theo IEC 62305-1

Ví dụ 1: imax = 200 kA, k = 0.93, τ1 = 5.10-6s, τ2 = 10.10-6s

200   t 5.106 t
10.106 
i  e  e 
0,93  
Thay vào (1) các giá trị này và vẽ đồ thị bằng Matlab, ta có trên
Hình 10.37 đồ thị của dòng điện xung

Ví dụ 2: Áp dụng các giá trị cho trong bảng trên dòng sét thứ nhất,
mức bảo vệ LPL I:
imax = 200 kA; k = 0,93; τ1 = 19.10-6s; τ2 = 485.10-6s
Đồ thị của dòng điện có thể thấy trên Hình 10.38a.
Ví dụ: Dòng sét tiếp theo, mức bảo vệ LPL I:
I = 50 kA; k = 0,993; τ1 = 0,454.10-6s; τ2 = 143.10-6s
713
 Đồ thị dòng điện có thể thấy trên Hình 10.38b

Hình 10.38.
2. Quá áp bên trong
 Quá áp tần số công nghiệp
Quá áp tần số công nghiệp trong các trường hợp sau đây: ngắn
mạch chạm đất của một pha trong hệ thống ba pha có trung tính không
tiếp đất hoặc hoặc tiếp đất qua kháng trở, đóng mạch đường dây điện
không tải, cộng hưởng sắt từ. Đặc điểm chung của quá áp tần số công
nghiệp trong các trường hợp nêu trên là: quá áp có giá trị bằng hoặc nhỏ
hơn 3 lần điện áp pha-đất của hệ thống ba pha, thời gian tồn tại tính
bằng giây (> 1giây), tần số dao động của quá áp bằng với tần số lưới
điện. Quá áp tần số công nghiệp tồn tại trong khoảng thời gian lớn hơn so
với quá áp đóng cắt (tính bằng miligiây), và với sét (tính bằng microgiây)
nhưng không tồn tại quá lâu, do đó sét còn được gọi là quá áp thoáng
qua.
 Quá áp do ngắn mạch chạm đất
Trong hệ thống điện ba pha có trung tính không tiếp đất hoặc được
tiếp đất qua kháng trở, nếu có một pha bị ngắn mạch chạm đất, thì điện
áp của hai pha kia so với đất sẽ tăng lên bằng điện áp giữa pha và pha,
tức là 3 lần lớn hơn so với trước khi có ngắn mạch chạm đất một pha.
Cho một hệ thống điện ba pha, trung tính cách đất, như mô tả trên
Hình 10.39, pha A bị ngắn mạch chạm đất. Trước khi bị sự cố, áp giữa
dây pha với điểm trung tính N của ba pha có giá trị tuyệt đối bằng nhau
và lệch pha nhau 1200: UAN = UBN = UCN
Giữa mỗi pha và đất tồn tại điện dung rò CO (không trình bày trên
Hình 10.39), điểm trung tính được coi như tiếp đất qua một kháng trở
lớn. Điện áp pha - trung tính bằng với điện áp pha - đất.
714
 Khi pha A bị chạm đất thì điện áp của ba pha mất đối xứng.
So với đất, điện áp pha A bằng 0, UAT = 0. Điện áp giữa trung tính
N và đất bằng với điện áp giữa pha A và trung tính trước khi có sự cố,
UNT = UAN, như mô tả trên đồ thị vectơ ở Hình 10.39.
Còn điện áp giữa pha và đất trên pha B và pha C đều tăng lên đến
điện áp giữa pha và pha: UBT  3 UBN; UCT = 3 UCN
Tỷ lệ tăng của điện áp khi có sự cố chạm đất phụ thuộc vào tính
X
chất tiếp đất của trung tính, phụ thuộc vào tỷ số k  0 , ở đó: Xd là
Xd
kháng của hệ thống nhìn từ điểm sự cố, và X0 là kháng thứ tự không.
Ở hệ thống có trung tính cách ly: X 0   ; nếu trung tính được tiếp
đất trực tiếp, X0 = Xd; Còn các trường hợp khác thì X0  3Xd
Ký hiệu tỷ lệ tăng của điện áp khi có sự cố chạm đất bằng ký tự: Sd
3 k 2  k  1
Và: Sd  [2]
k 2
 Trung tính cách ly: Sd  3
 Trung tính tiếp đất trực tiếp: Sd = 1
 Các trường hợp khác: Sd  1,25
Như vậy, chạm đất một pha trong hệ thống ba pha có trung tính
cách ly gây ra quá điện áp tần số công nghiệp lớn nhất.

715
  Quá điện áp khi đóng mạch đường dây truyền tải dài ở trạng
thái không tải hoặc có tải nhẹ.
Điện áp ở cuối đường
dây, Ur lớn hơn điện áp nguồn
cung cấp, US thành phần điện
cảm L và điện dung rò CO
trong mạch gây ra hiện tượng
này. Khi đóng điện, dòng tích
điện IC nạp điện cho tụ rò sớm
pha so với điện áp nguồn US.
Dòng IC gây ra điện áp rơi
trên R và L trong mạch, gồm
có thành phần R.IC đồng pha
với IC, và thành phần XL.IC trễ
pha với IC nghĩa là đồng pha
với US.
Từ sơ đồ thay thế mạch điện trên Hình 10.40 có thể viết phương
trình điện áp như sau:
 R jX L  Ur
U S  U r  IC    ; IC 
2 2  jX Co
U r  R  jX L 
 US  Ur   
jX Co  2 
Có thể bỏ qua R, khi đó ta có:
1 jX L
US  Ur  Ur
2 jX Co
1
Với XL = ω.L và X Co  
.Co
1  1 
Ta có: U S  U r  U r . j..L. j..Co  U r 1  L.Co . 2 
2  2 
Ur 1
Từ đó:  (2)
1
U S 1  L.C. 2
2
Từ (2) có thể thấy: Ur > US
R: điện trở tính trên 1 km chiều dài (Ω/km)

716
 L: điện cảm tính trên 1 km chiều dài (H/km)
CO: điện dung rò tính trên 1 km chiều dài (F/km)
Tỷ số quá điện áp được tính theo biểu thức (3a) hoặc (3b) như sau:
Ur 1 Ur 1
 (3a);  (3b)
US LCO 2 US LC l 2 2
1 1 O
2 2
Ở đó: l là chiều dài (km) của đường dây từ đầu nguồn (US) đến
cuối đường dây (Ur)
Ví dụ: Trong hệ thống ba pha 380 kV, 50 Hz, L = 1,01 mH/km,
CO = 11,48nF/km, ), l = 400 km, quá điện áp khi đóng mạch đường dây
không tải (hoặc có tải nhẹ) được tính bằng (theo 3b):
Ur 1 1
 
US LC l  2 2
1, 01.10 .11, 48.109.4002.314 2
3
1 O 1
2 2
Ur 1 1 1
    1,10
U S 1  0,183 1  0, 091 0,909
2
Với chiều dài đường dây
khác nhau (100 km …500 km), kết
quả tính toán được tổng hợp như
sau:
l (km) Ur
US

100 1,006
200 1,02
300 1,05
400 1,10
Hình 10.40b. Quá áp tăng dần theo
500 1,16
chiều dài đường dây
Đường cong trên Hình 10.40b hiển thị tỷ lệ quá điện áp với chiều
dài đường dây l(km). Từ đường cong trên Hình 10.40b có thể thấy khi
l = 400 km thì tỷ lệ quá điện áp bằng 1,1 như đã tính ở trên với các giá trị
của L và CO đã cho trong ví dụ.
Ở đường dây cáp điện ngầm, CO có giá trị lớn, vì vậy tuy chiều dài dây
ngắn, nhưng vẫn có quá điện áp lớn khi đóng mạch đường dây không tải.
717
  Quá điện áp do cộng hưởng sắt từ
Cộng hưởng sắt từ có thể xảy ra trong mạch điện có chứa phần tử C
(do điện dung rò hoặc điện dung của tụ điện được lắp đặt) mắc nối tiếp
với điện cảm L của cuộn dây có lõi thép sắt từ.
Nguyên lý của cộng
hưởng sắt từ được giải thích
bằng Hình 10.41.
Trên sơ đồ mạch điện
thay thế: u là điện áp nguồn, L
là điện cảm của cuộn dây có
lõi thép và C là tụ điện Đồ thị
vectơ điện áp ứng với trường
hợp điện áp rơi trên tụ C, iXC,
lớn hơn điện áp rơi trên cuộn
cảm có lõi thép bão hòa L,
iXL. Đồ thị u-i cho thấy với
dòng điện lớn, lõi thép bảo
hòa, iXC > iXL, và hiệu iXC – Hình 10.41. Nguyên lý cộng hưởng sắt
iXL tăng tuyến tính. từ
Điện áp iXL không đổi, trong lúc iXC tiếp tục tăng và lớn hơn nhiều
lần điện áp nguồn u, gây ra quá điện áp cộng hưởng sắt từ.[2]
3. Quá điện áp đóng cắt mạch
Quá điện áp xuất hiện khi đóng hoặc cắt mạch điện là quá điện áp
thường có, với mức độ nguy hiểm có thể làm hỏng cách điện của thiết bị
Những trường hợp đóng hoặc cắt mạch dẫn đến quá điện áp đóng
cắt mạch có thể nêu như sau: [1]
 Đóng mạch đường dây
 Đóng lại đường dây
 Đóng mạch đường dây phía hạ áp
 Đóng mạch máy biến áp không tải
 Cắt mạch phụ tải ở cuối đường dây
 Cắt mạch phụ tải ở cuối đường dây và tiếp sau đó cắt mạch ở
phía cung cấp
 Cắt mạch đường dây không tải
 Đóng mạch máy biến áp nối với cuộn kháng
718
  Đóng mạch trạm biến áp trung gian
 Đóng mạch tụ điện công suất
Bảng giá trị của một số trường hợp quá điện áp đóng cắt, có tác hại
đối với cách điện của thiết bị điện
Giá trị lớn nhất của quá điện áp
Nguyên nhân của quá điện áp
đóng cắt (giá trị tương đối: pu)
Đóng mạch đường dây 2,4 – 2,8
Đóng lại mạch 3,5 – 4,0
Một pha chạm đất 1,5 – 1,7
Hai pha chạm đất đồng thời 1,5 – 1,7
Cắt mạch sự cố 1,4 – 1,8
Chú ý: (pu: tính trên đơn vị điện áp pha)
Có thể thấy các giá trị quá điện áp đóng cắt trong bảng trên đều
nguy hiểm đối với cách điện của thiết bị điện.
Sau đây chúng ta khảo sát một số trường hợp: quá điện áp khi đóng
mạch đường dây không tải, quá điện áp khi đóng mạch tụ điện và quá
điện áp khi cắt mạch tụ điện.
 Quá điện áp khi đóng mạch đường dây không tải

Hình 10.42. Sơ đồ đường dây và sơ đồ mạch điện thay thế

A: sơ đồ đường dây; B: sơ đồ mạch điện thay thế.
G: nguồn phát điện; T: máy biến áp; S: máy cắt
L: điện cảm rò của máy biến áp và điện cảm rò của đường dây
R: điện trở cuộn dây MBA và điện trở đường dây; C: điện dung rò
Uc(t): điện áp trên điện dung C, là điện áp cuối đường dây khi đóng mạch
719
 Đường dây không tải gồm có nguồn phát G, máy biến áp T, máy
cắt S và đường dây. Hình 10.42 trình bày sơ đồ đường dây và sơ đồ mạch
điện thay thế. Điện dung C là điện dung rò. Khi đóng máy cắt S, mạch
điện RLC (hoặc LC) có thể ở trạng thái cộng hưởng, từ đó có quá điện áp
với tần số cộng hưởng lớn hơn tần số của hệ thống điện.
Quá trình đóng mạch có thể diễn đạt bằng phương trình (4) như
di  t  1
sau: U S  t   Ri  t   L   i  t dt (4)
dt C
Trong đó: US(t) là điện áp nguồn: US(t) = USsin(ωt+ωt1) =
USsin(ωt+ψ);
Với: ωt1 = ψ là góc đóng, hoặc còn gọi là pha của điện áp nguồn.
t1 là thời điểm đóng
Giải phương trình (4) để có i(t) và từ đó có thể tính UC(t):
  t  sin     
U C  t   U C sin t       exp    sin 1t     (5)
  T  sin  
US
Trongđó: UC  ; 1  02   2
2
 1 
C R 2   L  
 C 
1
L 
  arctg C ; 0 
1
; 
R
R LC 2L

L cos      Z sin 
 
L1 sin     1
2
 1  L
Z  R   L 
2
 và T
 C  R

Ví dụ: US(t) = 407.5kVsin(314t+0) (góc đóng bằng 0);

R = 9,50 Ω; L = 0,50 H; C= 1,17 µF.
Hàm của điện áp UC từ phương trình (5):
UC  t   432,44 sin  314t  1,5671  121,95.sin 1307,4t  0.0082  .exp  t / 0,0526 (6)

Trên Hình 10.43. có thể thấy đồ thị của UC được thể hiện từ
phương trình (6). Có thể thấy thêm đồ thị của điện áp nguồn US, có thể so
sánh UC với US.
720
 Trên Hình 10.44 có thể thấy đồ thị của điện áp UC ghi được bằng
mô phỏng trong Matlab.

Hình 10.43. Hình 10.44.

Quá điện áp khi đóng tụ điện
 Đóng tụ điện độc lập
Khi đóng tụ điện, dòng
điện tích điện tăng vọt dột biến
và suy giảm nhanh, như mô tả
trên Hình 10.45.
Hàm của dòng điện xung
của tụ điện được xác định theo
phương trình (7) như sau:
C
I x t   Um sin 1t  (7)
L

Trong đó:
C: điện dung của tụ điện (F)
L: điện cảm trong mạch (H)
Um: giá trị đỉnh của điện áp pha của nguồn (V)
ω1: tần số dao động của dòng điện xung, được tính theo biểu thức
1 1
1    (8)
LC  s 
 Đóng tụ điện song song
Hình 10.46 cho thấy đồ thị của điện áp khi đóng tụ điện

721
 Hình 10.47 cho thấy một sơ đồ mạch điện của tụ điện mắc song
song C1 và C2.
Các thông số của mạch điện:
US = 19,94 kV; f = 60 Hz; R1 = 0,5 Ω; R2 = 0,001Ω; L1 = 3 mH
L2 = 12 mH; LB = 19 µH; C1 = 40,1 µF (18 MVAR)
C2 = 22,3 µF (10 MVAR); CLV = 10 µF; CBUS = 300 pF
Tỷ số máy biến áp 4:1
(Sơ đồ trên Hình 10.47 có thể tìm thấy trong hai tài liệu tham khảo:
[1] và [2]).

Hình 10.46

Hình 10.47
Chúng ta sẽ khảo sát dòng điện xung và quá điện áp khi đóng tụ C 2
trong khi tụ C1 đã được đóng trước và đang làm việc. Để biết luôn sự liên
quan giữa quá trình đóng tụ C1 và tụ C2, chúng ta sẽ khảo sát trước dòng
điện xung và quá áp khi đóng tụ C1.

722
 1,8.107
Dòng điện định mức của tụ C1: I nC1   301, 2  A
3.34, 5.103

34, 5.103
Trở kháng của tụ C1: X C1   66,13   
3.301, 2
Dòng điện xung khi đóng tụ C1, giả thiết điện áp trên tụ bằng giá trị
đỉnh của điện áp nguồn (28,115 kV):

40,1.106
I XC1  2.19, 94.103.  3053  A
3, 4.103

Tần số dao động của dòng điện xung:

1
1   431 Hz 
2. . 3, 4.103.40,1.106

Đồ thị của dòng điện xung có thể thấy trên Hình 10.48.

Hình 10.48. Đồ thị dòng xung khi đóng C1 độc lập, IXC1 = 3053 A
Điện áp trên thanh góp tăng cao do dòng điện xung, với giá trị đỉnh
lớn nhất bằng 1,87 lần giá trị đỉnh của điện áp định mức. H.49. cho thấy
đồ thị của điện áp trên thanh góp.

Hình 10.49. Điện áp trên thanh góp khi đóng C1, Upmax = 52,6 kV
723
 Chúng ta khảo sát dòng điện xung và quá điện áp khi đóng tụ C2
trong lúc tụ C1 đang ở trạng thái đóng. Tụ C1 phóng điện làm cho dòng
điện xung lớn hơn dòng điện xung khi đóng C1 và tần số dao động cũng
lớn hơn.Tụ điện tương đương khi tụ C1 và tụ C2 mắc song song với nhau:
C1C2 40,1 22, 3
C//    14, 33   F 
C1  C2 40,1  22, 3

L 19
Tổng trở xung: Z 02  B
  1,1515   
C// 14, 33

28,115.103
Dòng điện xung: I xC 2   24, 4  kA 
1,1515
Tần số dao động của dòng xung:
1
2   9, 6  kHz 
2 19.106  14, 33.106

 Sự lan truyền và khuếch đại của quá điện áp

Trên sơ đồ Hình 10.47 có trình bày tụ điện CLV, đó là một trạm tụ
điện bù công suất ở một nhà máy sản xuất ở phía hạ áp, đặt sau máy biến
áp với tỷ số biến áp 4:1. Quá điện áp khi đóng mạch trạm tụ điện ở phía
cao áp sẽ lan truyền và khuếch đại đến tụ điện đặt ở phía hạ áp. Từ tiếng
Anh là Voltage Magnification. Hiện tượng này xảy ra khi chúng ta đóng
mạch tụ CLV sau khi tụ C1 đã được đóng, nếu tần số của C1 và L1 bằng
1 1
với tần số của CLV và L2: 
C1 L1 CLV L2

Đồ thị trên Hình 10.50 mô tả quá điện áp trên thanh góp của tụ
CLV, tỷ lệ quá điện áp bằng 1,26.

724
 Một ví dụ khác về hiện tượng lan truyền và khuếch đại của quá
điện áp khi đóng tụ điện. Trạm tụ điện (1) ở phía cao áp được đóng
mạch, điện áp trên thanh cái tăng 1,5 lần, lớn hơn giá trị đỉnh của điện áp
định mức. Quá điện áp lan truyền và khuếch đại qua các máy biến áp
giảm áp, qua đường dây dẫn trên không và qua dây cáp ngầm và đến
thanh góp của tụ điện bù (3) trong một nhà máy sản xuất.

Sơ đồ trên Hình 10.51

là sơ đồ của một hệ
thống điện có trạm tụ
điện ở phía cao áp và
trạm tụ điện ở phía hạ
áp [3]:
Trên Hình 10.52. có thể
thấy đồ thị của quá điện
áp trên tụ điện bù (3) ở
phía hạ áp.
Hình 10.51.

 Quá điện áp khi cắt mạch tụ điện

Khi cắt tụ điện khỏi mạch, trên cực của tụ vẫn còn duy trì điện áp
nguồn với giá trị đỉnh. Hiện tượng này cũng xảy ra ở cáp điện, tức là sau
khi đường dây bằng cáp điện ngầm bị cắt khỏi nguồn, trên đầu cực của
dây cáp hở vẫn còn điện áp nguy hiểm. Đây là điều đặc biệt cần biết rõ
khi vận hành tụ điện công suất và hệ thống cáp điện ngầm, và phải tuân
thủ những quy tắc an toàn trong và sau khi vận hành tụ điện và hệ thống
cáp điện ngầm.
725
Hình 10.53 cho thấy sơ đồ
mạch điện để khảo sát sự cắt
mạch tụ điện.

Hình 10.54 cho thấy đồ thị

của dòng điện và điện áp trên
tụ điện trong quá trình cắt
mạch không thành công do hồ
quang giữa tiếp điểm trong
máy cắt cháy trở lại.
Ở thời điểm cắt mạch, điện áp trên cực của tụ điện còn duy trì với
giá trị bằng với giá trị đỉnh của điện áp nguồn: UC = Um. Điện áp trên hai
cực hở của máy cắt cũng bằng giá trị này nhưng có cực tính ngược với
UC. Sau ½ chu kỳ, điện áp giửa hai cực tiếp điểm hở của máy cắt, điện áp
bằng 2Um (Um là giá trị đỉnh của điện áp nguồn). Nếu tiếp điểm mở
chậm, cách điện chưa phục hồi đủ mức có thể chịu được quá điện áp này,
thì hồ quang phát sinh trở lại (hiện tượng này gọi là “restrike” theo từ
tiếng Anh). Dòng điện phục hồi được tính bằng:
2U m 2U m C  1 
ires   sin 0t   2U m sin  t (9)
Z0 L L  CL 
C
Ví dụ: Một trạm tụ điện ba pha, công suất S = 5000 kVAR, điện áp
U = 13,8 kV, C = 69,64 µF, L = 1mH. Nếu hồ quang cháy trở lại, dòng
điện xác định theo (9) sẽ là:

2.13,8. 2 69, 64.10 3  1 

ires  sin  t
1  69, 64.106.1.10 3 
3  
ires  22, 5353  0, 2639  sin(3789t )  5, 947  sin  3789t 
Giá trị đỉnh của dòng điện bằng 5,947 kA, tần số dao động fo = 603 Hz
Điện áp trên tụ tăng lên đến -3UC = -3Um

726
 Đến hết ½ chu kỳ tiếp theo, điện áp trên tiếp điểm hở của máy cắt
có giá trị bằng 4Um. Nếu cách điện của khe hở tiếp điểm vẫn còn yếu,
chưa đủ để chịu đựng quá điện áp 4Um này, thì dòng điện lại phục hồi,
điện áp trên tụ tăng lên đến 5UC, như mô tả trên Hình 10.54.
B. YÊU CẦU KỸ THUẬT ĐỐI VỚI THIẾT BỊ BẢO VỆ QUÁ ÁP
Trong những trang tiếp theo, cụm từ “Thiết bị bảo vệ quá áp” sẽ
được viết tắt bằng “SPD” từ cụm từ tiếng Anh “Surge Protective
Devices”, cũng có tài liệu viết “Surge Protection Devices”.
1. Thiết bị bảo vệ quá áp (SPD) phải hạn chế được quá điện áp ở
mức thấp hơn điện áp có thể chịu đựng được của thiết bị

Hình 10.55 cho

thấy sự tương
quan giữa quá
điện áp và điện áp
có thể chịu được
của thiết bị:

Hình 10.55.

 Đường (a) là một đường bậc thang với 4 bậc: bậc thấp nhất (1) chỉ
điện áp lớn nhất của thiết bị (1 đơn vị) với thời gian dài hạn liên
tục; bậc tiếp theo (2) chỉ mức quá điện áp thoáng qua ( 1,5 đơn vị)
với thời gian tính bằng giây; mức cao hơn nữa (3) chỉ mức quá điện
áp đóng cắt ( 3,5 đơn vị) với thời gian tính bằng miligiây; và mức
cao nhất (4) là quá điện áp khí quyển, tức là sét (> 5 đơn vị) với
thời gian tính bằng microgiây.
 Đường (b) chỉ mức điện áp chịu đựng được của thiết bị, tức là độ
bền cách điện của thiết bị đã được thử nghiệm với điện áp lớn hơn
điện áp lớn nhất của thiết bị và lớn hơn quá điện áp thoáng qua.
Nhưng cách điện của thiết bị không thể chịu đựng được quá điện áp
đóng cắt, và càng không thể nào, không bao giờ có thể chịu đựng
được sét.
 Đường (c) chỉ mức điện áp đã bị giới hạn bằng SPD. Mức điện áp
này phải nhỏ hơn mức điện áp chịu đựng được của thiết bị, nhờ đó
mà cách điện của thiết bị không bị phá hủy do sét hoặc do quá điện
áp đóng cắt.
727
2. Vật liệu để chế tạo SPD
Vật liệu để chế tạo SPD phải là vật liệu điện trở rất không tuyến
tính, với đặc tuyến Volt-Ampe (U-I) như mô tả trên Hình 10.56.

Hình 10.56. Đặc tuyến U-I của vật liệu chế tạo SPD
Trên Hình 10.56 giá trị của điện áp ghi trên trục đứng theo thang
tuyến tính, giá trị dòng điện trên trục nằm theo thang logarit. Đặc tuyến
U-I chia làm ba vùng:
Vùng I: Thiết bị bảo vệ quá áp (SPD) có tính chất là cách điện.
Dòng điện chạy qua SPD chỉ là dòng điện rò, có tính điện dung, thành
phần hữu công (IR) của dòng điện nhỏ, không gây phát nóng cho SPD.
Trên Hình 10.56 giá trị ghi trên trục nằm ngang là giá trị của IR.
Ví dụ với điện áp làm việc 420 kV, giá trị của IR  100 µA. Ứng
với dòng điện rò IR = 1 mA là điện áp tham chiếu.
Vùng II: Vùng này được giới hạn từ dòng 1 mA đến dòng 10 kA
(tỷ lệ tăng của dòng điện là 10 triệu/1) ứng với điện áp tham chiếu (Ví dụ
620 kV với điện áp gọi là mức bảo vệ ở đó, điện trở của SPD giảm xuống
bằng không, SPD dẫn dòng điện xung sét 10 kA).
Ví dụ trên Hình 10.56, mức bảo vệ bằng 910 kV, tỷ lệ tăng của
điện áp bằng 910/420 = 2,17. Dòng điện tăng lên 10 triệu lần trong khi
điện áp chỉ tăng lên 2 lần, điều này nói lên tính chất rất không tuyến tính
của SPD. SPD giới hạn điện áp đến mức bảo vệ, nhỏ hơn mức điện áp
chịu đựng được của thiết bị, đó là điện áp thử xung sét (xem Hình 10.55)
Ví dụ trên Hình 10.56, điện áp thử xung sét bằng 1550 kV, và mức bảo
vệ bằng 910 kV < 1550 kV. Điều này thỏa mãn yêu cầu 1 đã nêu trên.

728
 Trong vùng II, điện áp tăng lên chỉ với giá trị nhỏ cũng làm cho
điện trở của SPD giảm xuống rất nhiều, từ đó dòng điện tăng lên rất
mạnh, rõ nhất từ 100 A trở lên. Tính chất này là điều kiện để SPD có thể
bảo vệ quá áp. Mức bảo vệ lớn hơn giá trị quá điện áp thoáng qua và quá
điện áp đóng cắt.
Vùng III: Đoạn đường cong từ dòng điện xung sét (từ 1,5 kA đến
20 kA, trên Hình 10.56 là 10 kA) gọi là vùng III. Dòng điện sét có thể
lớn hơn 100 kA, có thể đến 180 kA với xác suất 1% của số lần sét đánh
trực tiếp. SPD phải có khả năng chịu đựng dòng xung sét lớn 100 kA, khi
đó điện áp trên SPD vẫn phải nhỏ hơn điện áp thử xung sét. Trong vùng
III, quan hệ giữa U và I trở nên gần như tuyến tính
3. SPD phải có khả năng chịu được dòng xung sét 8/20µs
Hình 10.57 cho thấy dạng sóng chuẩn của xung sét, dòng xung sét
và áp xung sét. Sóng xung gồm có hai giai đoạn: giai đoạn đầu khi sóng
xung tăng lên gọi là đầu sóng (còn gọi là sườn trước), và giai đoạn sau
khi sóng xung giảm xuống gọi là đuôi sóng (còn gọi là sườn sau).

Hình 10.57. Dạng sóng chuẩn của xung sét

T: là thời gian giữa điểm A khi sóng xung đạt 10% của giá trị đỉnh
và điểm B khi sóng xung đạt 90% giá trị đỉnh.
T1: là thời gian đầu sóng, bằng 1,25T.
T2: là thời gian nửa sóng, khi đó sóng xung giảm xuống đến 50%
giá trị đỉnh.
Dòng xung sét 8/20 µs có T1 = 8 µs và T2 = 20 µs.
Giá trị đỉnh I = 1,5 kA... 10 kA.

729
4. SPD phải có khả năng chịu được dòng xung sét lớn bằng 100 kA
Yêu cầu này chỉ áp dụng đối với SPD từ trung áp trở lên. Dòng
xung sét lớn có T1 = 4 µs và T2 = 10 µs, giá trị đỉnh bằng 100 kA. SPD
được kiểm tra với dòng xung sét lớn này nhằm để kiểm tra tính ổn định
nhiệt.
Trong thực tế, sét 100 kA có thời gian kéo dài đến 100 µs, và hiếm
khi xảy ra.
5. Cách điện của SPD phải chịu được xung áp 1,2/50 µs
Xung áp có T1 = 1,2 µs và T2 = 50µs. Giá trị đỉnh được quy định
trong tiêu chuẩn IEC 71-2.
6. Ổn định nhiệt
Hình 10.58. trình bày đường cong của tổn hao công suất của SPD
(đường P) và nhiệt tỏa ra ngoài (đường Q) trong hàm của nhiệt độ. Hai
đường có hai giao điểm: điểm dưới là điểm làm việc ổn định với điện áp
làm việc liên tục và lâu dài, điểm trên là giới hạn của trạng thái ổn định
nhiệt,
Nếu vượt quá giới hạn đó thì
SPD bị phá hủy do nhiệt, khi mà tổn
hao công suất lớn hơn khả năng tỏa
nhiệt ra ngoài. Khoảng giữa hai điểm
là khoảng làm việc ổn đinh nhiệt của
SPD.
Hình 10.58. Tổn hao công suất (P)và
nhiệt tỏa ra ngoài (Q) trong hàm của
nhiệt độ

7. Ổn định cơ học
SPD phải chịu đựng được dao động và lực va đập, kể cả trong vùng
có nguy cơ động đất cao nhất.
8. Khả năng chịu quá tải
SPD phải có khả năng chịu quá tải, nghĩa là phải chịu được dòng
điện sét cực lớn, hoặc dòng điện sét với lượng điện dung lớn. Hai loại
dòng sét này sẽ gây ra phóng điện có vầng quang, hoặc phá hủy điện trở
bên trong của SPD, dẫn đến ngắn mạch. SPD không bị nổ khi có quá tải.

730
C. CẤU TẠO CỦA SPD
Chú ý: Có nhiều từ ngữ tiếng Anh được dùng như là từ ngữ “Thiết
bị bảo vệ quá áp (SPD)”, đó là: “Transient voltage surge suppressors
(TVSS)”, “Surge Protectors”, “Transient Suppression Devices”, “Surge
Diverters”, “Voltage-clamping Devices”, “Surge Protection
Components”, “Surge Filter’ hoặc “Surge Reduction Filter”.
Trong sách này, chúng ta chỉ dùng từ ngữ “Thiết bị bảo vệ quá áp
(SPD)”.
SPD có các loại thiết bị là:
 Khe hở không khí: dùng trên đường dây phân phối điện trung áp và
cao áp.
 Ống khí phóng điện: dùng trong hệ thống viễn thông, bảo vệ thiết
bị điện tử, và dùng trên đường dây cung cấp điện.
 Diode, Diode Zener, Thyristor, điện trở không tuyến tính bằng oxit
kim loại (MOV): dùng cho hệ thống thông tin, các thiết bị điện tử.
 Varistor bằng vật liệu là oxit kim loại, viết tắt là MOV (Metal-
Oxide Varistor): dùng cho thiết bị thông tin và thiết bị điện.
 Bộ lọc giảm xung áp (SRFs = Surge Reduction Filters): dùng cho
các thiết bị điện tử nhạy cảm, vừa giảm biên độ của xung áp, vừa
giảm tốc độ tăng của xung áp (du/dt) (cách mắc nối với thiết bị cần
được bảo vệ của bộ lọc khác với các SPD từ loại 1 đến loại 4 là bộ
lọc mắc nối tiếp).
Trong số các loại SPD nêu trên, loại khe hở không khí và loại
MOV sẽ được nghiên cứu ở mục này và nó có mô tả cấu tạo sau đây.
1. Khe hở không khí
Hình 10.59 cho thấy cấu tạo của một loại khe hở không khí trung
áp. Điện cực được uốn theo dáng kiểu sừng để có thể kéo dài hồ quang
sinh ra khi khoảng cách B bị phóng điện. Khoảng cách B có thể điều
chỉnh. Ví dụ: với điện áp 24 kV khoảng cách B = 25 mm. Hệ số an toàn
được chọn bằng 2 vì khoảng cách B có thể chịu được. Giữa hai điện cực
có đặt một tấm lưới để ngăn chặn chim làm tổ, gây nguy hiểm.
Khe hở không khí được lắp đặt ngoài trời trên đường dây cao
áp/trung áp và ở đầu vào của trạm giảm áp trung áp/hạ áp. Nhiệm vụ của
nó là tạo một điểm yếu nhất trong hệ thống cách điện. Khi có sét đánh
trúng lên đường dây, thì nó bị đánh thủng và dẫn sét xuống đất.

731
 Hình 10.60 cho thấy đặc tuyến U-I của khe hở không khí, liên kết
từ những giá trị điện áp đánh thủng của khe hở không khí khi thử với
điện áp xung sét 1,2/50 và khoảng cách điện cực B = 350mm.[2]

Hình 10.59. Hình 10.60.

Ưu điểm của khe hở không khí là cấu tạo đơn giản, dễ lắp đặt, giá
thành thấp.
Nhược điểm của nó là giá trị của điện áp đánh thủng rất tản mạn,
phụ thuộc vào môi trường khí quyển, và phụ thuộc vào giá trị quá điện
áp: với quá điện áp lớn thì giá trị điện áp đánh thủng lớn trong thời gian
ngắn hơn, còn với quá điện áp nhỏ thì giá trị điện áp đánh thủng nhỏ và
sự đánh thủng xảy ra chậm hơn. Một xung áp có thể đánh thủng một thiết
bị có điện áp đánh thủng lớn hơn khe hở không khí, vì lý do đơn giản là
khe hở không khí bị đánh thủng chậm hơn. Một nhược điểm khác là khi
khe hở bị đánh thủng, hồ quang sinh ra và bị dập tắt, nhưng sau đó không
khí đã bị ion hóa vẫn còn tồn tại, và điện áp lưới làm sinh ra dòng điện,
đây là dòng điện ngắn mạch pha-đất. Một nhược điểm nữa là hồ quang
gây ra sự xuất hiện sóng cụt với đầu sóng có độ dốc lớn có thể làm hỏng
cuộn dây của biến áp hoặc động cơ điện đặt gần đó.
Loại này còn có hai nhược điểm, đó là:
 Hai điện cực có thể bị hồ quang làm nóng chảy
 Sự phóng điện của khe hở giữa hai điện cực loại đỉnh nhọn phụ
thuộc vào cực tính của sóng quá điện áp
Hình 10.61 cho thấy loại khe hở không khí đặt ở đầu cực của máy
biến áp trên thùng máy. Khi có quá điện áp, khe hở bị phóng điện, sinh ra
hồ quang, và dòng điện được dẫn xuống đất. Khoảng cách P giữa điện
cực và vành đai của sứ ít nhất phải bằng khoảng cách khe hở.
732
 Hình 10.61. Khe hở không khí đặt ở đầu cực MBA
2. Varistor
Varistor (từ tích hợp của “Variable Resistor”) là điện trở có giá trị
điện trở phụ thuộc vào điện áp, giá trị điện trở giảm khi điện áp tăng.
Hình 10.62 cho thấy đặc tính volt-ampe của một varistor.
Varistor được mắc song song với thiết bị cần được bảo vệ, tạo
thành điện trở shunt có giá trị rất nhỏ khi có quá điện áp, dòng điện xung
lớn được dẫn qua điện trở shunt. Nhờ đó, thiết bị tránh được dòng xung
này.
Phương trình sau đây
được viết gần đúng về sự phụ
thuộc vào điện áp của varistor:
I  kU  (10)
Ở đó:
I: dòng điện qua varistor
U: điện áp trên varistor
k: hằng số
α: hệ số biểu thị mức độ
không tuyến tính của đặc tuyến; Hình 10.62. Đặc tínhVolt-Ampe của
α>1 Varistor
a. Vật liệu:
Vật liệu để chế tạo varistor là bột oxit kẽm trộn với bột oxit kim
loại khác, tạo thành chất sứ đa tinh thể mà điện trở của nó phụ thuộc vào
điện áp như biểu thức (10) đã viết ở trên. Oxit kẽm là vật liệu dẫn điện
rất tốt, có những cặp hạt oxit kẽm tiếp xúc với nhau, mặt tiếp xúc tạo
thành tiếp giáp p-n của một diode. Gọi những diode này là những phần tử
varistor tế vi. Chúng mắc nối tiếp với nhau thành những chuỗi varistor tế
733
vi. Những chuỗi varistor tế vi có thể mắc song song với nhau. ờinh 10.63
mô tả cấu trúc tế vi của vật liệu làm varistor và cơ chế dẫn điện của
những phần tử varistor tế vi.

Hình 10.63. Cấu trúc của vật liệu và cơ chế dẫn điện của Varistor
Varistor được chế tạo từ oxit kim loại có tên gọi tắt là MOV (Metal
Oxide Varistor).
Tính chất điện của MOV có quan hệ với số lượng varistor tế vi mắc
nối tiếp hoặc mắc song song. Từ đó suy ra rằng tính chất điện của
varistor có thể điều chỉnh bằng cách điều chỉnh kích thước của varistor:
* Nếu tăng 2 lần bề dày của varistor, thì mức bảo vệ sẽ được tăng 2
lần, vì số lượng varistor tế vi mắc nối tiếp được tăng 2 lần.
* Nếu tăng 2 lần diện tích của varistor, thì khả năng dẫn điện tăng 2
lần, vì số đường dẫn điện mắc song song được tăng 2 lần.
* Nếu tăng 2 lần thể tích của varistor, thì khả năng hấp thụ nhiệt
tăng 2 lần, vì số lượng phần tử hấp thụ nhiệt là những hạt oxit kim loại
được tăng 2 lần.
b. Cấu tạo của MOV
Có nhiều kiểu cấu tạo của MOV. Ở đây, chúng ta khảo sát một loại
MOV cao áp, mà việc mô tả cấu tạo của nó có thể giúp chúng ta hiểu
được thêm nguyên lý làm việc của MOV. (Chúng ta có thể tham khảo
một số tài liệu sau đây của các hãng: ABB, Cooper, Siemens, Toshiba:
* ABB: Application Guidelines Overvoltage Protection
* Metal Oxide Varistor Elbow (M.O.V.E.). Cooper Power System
Electrical Apparatus 235-65

734
 * Metal-Oxide Surge Arrester Fundamentals. Volker Hinrichsen,
Siemens AG-2001
* Toshiba Surge Arrester (Toshiba coorporation power systems
and services company)
c. Điện trở MO

Điện trở MO được chế

tạo từ bột oxit kẽm trộn với bột
oxit kim loại khác, có dạng
hình đĩa với đường kính từ 38
mm đến 108 mm, bề dày của
đĩa từ 23 mm đến 46 mm
Trong trường hợp ứng
dụng đặc biệt, bề dày của đĩa
chỉ bằng 0,8 mm.
Hình 10.64. Điện trở MO dạng hình
đĩa (ABB)
Đường kính của điện trở quyết định dòng điện; bề dày của điện trở
(hoặc bề dày của khối điện trở bao gồm một số đĩa điện trở đặt nối tiếp
với nhau) quyết định điện áp làm việc liên tục; và thể tích của khối điện
trở quyết định năng lượng có thể hấp thụ được của MOV.
Thông số:
“Điện áp dư 10 kA”
để thể hiện khả năng
chịu đựng điện áp
của mỗi một đĩa điện
trở. Đó là điện áp dư
tính trên mm của bề
dày đĩa dưới tác
dụng của dòng xung
10 kA. Những đĩa
điện trở MO thường
có bề dày từ 20 mm
đến 45 mm, và điện
áp dư 10 kA có giá
trị khoảng từ 450
V/mm xuống 280
V/mm.
Hình 10.65. Mặt cắt dọc của một MOV

735
 Ví dụ: Một đĩa điện trở dày 45 mm (đường kính 70 mm) có điện áp
dư 10 kA bằng 280 V/mm, điện áp dư đo được khi cho dòng xung 10 kA
chảy qua điện trở có giá trị bằng 280 V/mm × 45mm = 12600 V 
12,50 kV. Muốn chế tạo một MOV có mức bảo vệ 823 kV, người ta phải
dùng một số lượng đĩa bằng 823 kV : 12,5 kV/đĩa = 66. Chiều cao của 66
đĩa xếp chồng lên nhau sẽ bằng 66 x 45 mm = 2970 mm  3 m. Trong
một ống sứ không thể đặt hết 66 đĩa (không có ống sứ được chế tạo với
chiều cao lớn hơn 3m), vì vậy MOV này phải chia ra làm ít nhất 2 đơn vị
mắc nối tiếp nhau.
d. Các bộ phận chính của MOV cao áp
Hình 10.65 cho thấy mặt cắt dọc của một MOV và các bộ phận
chính của MOV.
* Vỏ sứ: Vỏ sứ dùng để bảo vệ các đĩa điện trở được đặt bên trong
nó, và dùng để ngăn cản dòng điện rò. Vỏ sứ làm bằng sứ alumin có độ
bền cơ học lớn hơn sứ thạch anh. Mặt ngoài và cả mặt trong của sứ đều
được tráng men. Màu của men thường là nâu.
* Điện trở MO: Các đĩa điện trở MO được xếp chồng lên nhau, đặt
bên trong vỏ sứ.
* Đệm kim loại: Những vành đệm kim loại bằng nhôm dùng để lèn
chặt cột điện trở MO ở trong vỏ sứ.
* Những thanh chống bằng nhựa độn sợi thủy tinh được đặt chung
quanh cột điện trở MO, tạo thành một cái lồng bao quanh cột điện trở, để
giữ các đĩa điện trở không bị xê dịch.
* Tấm đỡ cũng bằng nhựa độn thủy tinh dùng để giữ các thanh
chống không bị cong.
* Lò xo nén được đặt trên đỉnh của cột điện trở MO.
* Mặt bích nhôm được lắp ở hai đầu của vỏ sứ và được trát kín
bằng ximăng sulfua. Loại ximăng này có ưu điểm so với ximăng Portland
thường dùng ở chỗ: nó dễ bám vào nhôm và không làm cho bề mặt tiếp
xúc nhôm-ximăng bị ăn mòn, và nó đạt được độ cứng tiêu chuẩn ngay
sau khi trát vào khe hở.
* Màng ngăn bảo hiểm làm bằng thép tinh luyện, hoặc bằng nikel,
với bề dày vài phần mười của millimét, có tuổi thọ đến 30 năm. Màng
ngăn bảo hiểm được ép sát với vòng làm kín bằng vòng đai giữ chặt bằng
bulông được bắt vào mặt bích. Nhiệm vụ của bộ làm kín là tác động rất
nhanh (vài milligiây) trong trường hợp MOV bị quá tải, khi đó áp suất
trong vỏ sứ tăng nhanh, làm rách màng ngăn bảo hiểm, hơi thoát ra ngoài
736
qua lỗ thoát hơi. Màng ngăn bảo hiểm còn được gọi là màng ngăn giảm
áp (trên nắp đậy nồi nấu áp suất cũng có một màng ngăn bảo hiểm, hoặc
màng ngăn giảm áp).
Bộ làm kín: (Hình
10.66) Hai đầu vỏ sứ được
làm kín bằng hai bộ làm kín,
có thể thấy rõ hơn trên hình
bên. Bộ làm kín gồm có
vòng làm kín và màng
ngăn bảo hiểm. Vòng làm
kín bịt kín hai mặt đầu của
vỏ sứ; hai mặt đầu này được
gia công kỹ lưỡng tuyệt đối. Hình 10.66. Bộ làm kín 2 đầu vỏ sứ
* Vòng phân bố đều điện áp: Chiều dài cho phép lớn nhất của vỏ sứ
là 2 m. Những MOV cao áp gồm có nhiều vỏ sứ mắc nối tiếp với nhau, ví
dụ với điện áp 420 kV, một MOV phải gồm có ít nhất 2 đơn vị, với điện
áp cao hơn thì một MOV có 3 …5… đơn vị, bảo đảm có đủ độ bền cơ
khí. Nếu chiều dài của một MOV có giá trị từ 1,5 m đến 2 m, và lớn hơn,
thì MOV gồm có vài đơn vị, và khi đó nhất thiết phải lắp vòng đẳng áp
phân bố đều điện áp ở đầu vỏ sứ phía dây pha, như thấy trên Hình 10.67.

Công dụng của vòng phân bố

đều điện áp (trong phần tiếp theo viết
là “vòng phân bố”) là: như tên gọi của
nó, phân bố đều hơn điện áp dọc theo
thân vỏ sứ, và làm giảm điện trường ở
đoạn về phía đầu cực ra cao áp. Hình
10.68 cho thấy sự phân bố của đường
sức điện trường trong 2 trường hợp:
(1) không có, và (2) có vòng phân bố.
Mức độ giảm điện trường phụ thuộc
vào đường kính của vòng phân bố và
vào chiều dài của thanh treo của vòng
phân bố, tức là phụ thuộc vào vị trí đặt
của vòng tính từ chân đế cách điện. Số
liệu trong bảng 10.4 và bảng 10.5 chỉ
rõ hai đặc tính vừa nêu, theo [7]:
Hình 10.67. MOV Cao áp
220 kV với 2 đơn vị và hình
một đơn vị nối thêm
737
 Bảng 10.4. cho biết giá
trị cường độ điện trường lớn
nhất Emax (so sánh với điện
trường trung bình Etr.b) khi đặt
vòng phân bố ở những chiều
cao khác nhau Hvòng ph.b (tính
từ chân đế của MOV).

Có thể thấy rằng khi

không có vòng phân bố thì điện
trường lớn nhất bằng 3 đến 4
lần điện trường trung bình:
Emax
 34
Etr .b

Vị trí của vòng đẳng áp

phân bố ở khoảng 75 đến 80% Hình 10.68.
chiều cao của MOV là tốt nhất.

Bảng 10.5 cho biết giá trị cường độ điện trường lớn nhất khi đường
kính của vòng phân bố thay đổi từ 600 cm đến 800 cm. Theo đó, có thể
thấy rằng đường kính của vòng phân bố càng tăng thì cường độ điện
trường lớn nhất càng giảm. Tất nhiên không thể dùng đường kính quá
lớn.
e. Cấu tạo của varistor hạ áp
Varistor hạ áp được chế tạo bằng những đĩa điện trở MO, vỏ bọc
bên ngoài bằng epoxy, với hình dáng bên ngoài khác nhau. Đường kính
của các tấm điện trở (mm): 3; 5; 7; 10; 14; 20; 32; 34; 40; 62 mm.

738
 Ví dụ: Loại MOV của hãng Littelfuse hình đĩa, 2 chân (đầu cực ra)
có thể thấy trên Hình 10.69. Trên Hình 10.70 có thể thấy MOV dãy PA
của hãng Littelfuse, và trên Hình 10.71 là MOV hình hộp, 2 chân, dãy
DB của hãng Littelfuse.
3. Thiết bị bảo vệ xung tĩnh điện
a. Xung tĩnh điện
Sự phóng tĩnh điện xảy ra trong những trường hợp sau đây và gây
ra xung tĩnh điện:
 Đi trên thảm: giá trị của xung 1000 V ÷ 1500 V
 Đi trên nền nhà lót bằng tấm nhựa: giá trị của xung 150 V ÷ 250 V
 Cầm, sử dụng túi nhựa polyethylene: giá trị xung 1000 V ÷ 2000 V
 Cầm và sử dụng những vật dụng bọc nhựa trong: giá trị xung
400 V ÷ 600 V
 Dòng điện xung do phóng tĩnh điện có dạng sóng như trên Hình
10.72 theo IEC 61000-4.2. Tiêu chuẩn này quy định bốn mức
nguy hiểm của phóng tĩnh điện, ghi trong bảng 10.6 dưới đây. Để
tạo dòng xung điện có dạng sóng như trên Hình 10.72, người ta
dùng tụ điện 150 pF phóng điện qua điện trở 330 Ω. Phóng điện
qua tiếp xúc với thiết bị hay tiếp xúc trực tiếp (gọi là phóng điện
tiếp xúc), hoặc gần chạm đến thiết bị (gọi là phóng điện không
khí). Phóng tĩnh điện có thể sinh ra xung điện áp hàng chục
739
 kilovolt trong một thời gian cực ngắn (nhỏ hơn 100 nanogiây, với
thời gian tăng đến giá trị đỉnh nhỏ hơn 1 nanogiây, trong lúc sét
có thời gian tương ứng là 1 miligiây và 10 microgiây). Năng
lượng phóng tĩnh điện rất nhỏ vì thời gian tồn tại ngắn.

Hình 10.72. Dòng điện khi phóng tĩnh điện

Ghi chú: Các giá trị xung nêu ở trên ứng với độ ẩm tương đối của không
khí (viết tắt: RH) bằng 60%, nếu RH = 30% thì giá trị xung có thể lớn
hơn 10 lần.
Bảng 10.6: Mức nguy hiểm của phóng tĩnh điện theo IEC 6100-4.2
Điện áp thử khi Điện áp thử khi Dòng điện Dòng Dòng
phóng điện phóng điện tiếp đỉnh thứ điện ở 30 điện ở 60
Mức không khí xúc nhất ns ns
(kV) (kV) (A) (A) (A)
1 2 2 7,5 4 2
2 4 4 15 8 4
3 8 6 22,5 12 6
4 15 8 30 16 8
b. Thiết bị bảo vệ xung tĩnh điện.
Diode triệt điện áp quá độ (viết tắt là Diode TVS, từ tiếng Anh là
Transient Voltage Suppressor Diode) được dùng để giới hạn xung nhọn
điện áp nguy hiểm, nói cách khác là dùng để ghim xung nhọn điện áp ở
một giá trị không nguy hiểm.

740
 Một loại Diode TVS là
Diod kiểu thác. Nó bị xung
nhọn điện áp đánh thủng ở
điện áp phân cực nghịch. Xung
nhọn điện áp bị ghim, bị kẹp ở
một giá trị gọi là điện áp ghim,
hoặc gọi là điện áp kẹp (VC).
Diod kiểu thác tác động nhanh
nhất so với MOV, diod zener
và ống phóng khí. Hình 10.73. Đặc tuyến V/A của Diode
TVS
Trong đó:

Khi Diode kiểu thác bị

đánh thủng, dòng điện được
dẫn xuống đất, điện áp rơi trên
nó là điện áp kẹp mà thiết bị
được bảo vệ có thể chịu được, Hình 10.74. Sơ đồ giải thích sự làm
như Hình 10.74. việc của Diode kiểu thác
Thiết bị bảo vệ xung tĩnh điện được nhiều hãng sản xuất. Ở đây,
chúng ta tham khảo loại SPA, như thấy trên Hình 10.75 của hãng
Littelfuse. Trên Hình 10.76 có thể thấy sơ đồ mắc các diode kiểu thác
trong một thiết bị ký hiệu SP0506BAATG (xem thêm tài liệu:
“Littelfuse: ESD Protection Design Guide”).

Hình 10.75. Hình 10.76.

741
 c. Thiết bị bảo vệ hệ thống và thiết bị thông tin.

Hình 10.77. Hình 10.78.

Thiết bị cắt sét đặt ở ngõ vào của hệ thống. Nó gồm có ống phóng
khí và nhiều lớp bảo vệ tiếp theo, như có thể thấy ở sơ đồ trên Hình
10.77. Trên Hình 10.78 có thể thấy một sơ đồ mạch bảo vệ đường dây
điện thoại.
4. Thông số kỹ thuật của SPD
a. MOV cao áp
Thông số điện:
 Điện áp làm việc liên tục lớn nhất, ký hiệu: UC, hoặc UMCOV hoặc
điện áp làm việc liên tục (viết tắt: MCOV, từ tiếng Anh: Maximum
Continuous Operating Voltage): là điện áp tần số công nghiệp mà
SPD có thể làm việc, được cho với giá trị hiệu dụng.
 Dòng điện liên tục, IC: Khi đặt điện áp UC lên hai đầu cực của SPD
thì sẽ có dòng điện liên tục, còn gọi là dòng điện rò chảy qua SPD.
Tính chất của dòng điện rò như là dòng điện chảy qua tụ điện, sớm
pha so với điện áp, như mô tả trên Hình 10.79. Giá trị IC 1 mA.
 Điện áp định mức, Ur: Là điện áp đặt lên hai đầu cực của SPD
trong 10 s để mô phỏng quá điện áp thoáng qua trong hệ thống
điện. (Cũng có nhà máy sản xuất mô phỏng trong thời gian 100 s).
Quan hệ giữa điện áp định mức và điện áp làm việc liên tục là:
Ur = 1,25 UC thì không hư MOV
 Dòng phóng điện định mức, In: là dòng điện chảy qua SPD khi đặt
lên hai cực của SPD điện áp gọi là mức bảo vệ xung sét (Upl). Các
hãng sản xuất MOV xếp hạng sản phẩm theo dòng phóng điện định
mức, theo IEC 60099-4.
Ví dụ hãng ABB xếp hạng MOV:
Hạng phóng điện theo IEC 60099-4 -/- 1 2 2 2 4 5
Dòng phóng điệnđịnh mức, In (kA) 5 10 10 10 10 20 20

742
 -/- có nghĩa là không xếp hạng phóng điện.
Các giá trị 5 kA; 10 kA; 20 kA là giá trị đỉnh của dòng xung sét 8/20 μs.

Hình 10.79. Hình 10.80.

Ví dụ:
Điện áp của một hệ thống ba pha US = 420 kV. Giá trị đỉnh của
US 420
điện áp đặt lên SPD bằng: u  2  2  343  kV 
3 3
Điện áp làm việc liên tục của SPD được chọn bằng 110% điện áp
US 420
pha, tức là: U C  1,1  1,1  1,1 243  268  kV 
3 3

Điện áp định mức Ur: U r  1, 25  268  335  kV 

Ví dụ:
Giá trị đỉnh của điện áp đặt lên hai cực của SPD: u = 343 kV, dòng
điện rò IC = 100 µA. Mức bảo vệ xung sét Upl = 2,4 × 343 = 823 kV,
dòng phóng điện định mức In = 10 kA (so với dòng điện rò 100 µA, dòng
điện tăng lên với 100 triệu lần, trong khi điện áp chỉ tăng lên 2,4 lần, nói
lên tính chất không tuyến tính của SPD).
 Điện áp dư Ures: là giá trị đỉnh của điện áp trên 2 cực của SPD khi
dòng phóng điện chảy qua SPD. Quan hệ pha giữa điện áp và dòng
phóng điện được mô tả trên Hình 10.80. Dòng điện có thành phần
điện trở là chủ yếu, thành phần điện dung được bỏ qua. Đồ thị trên
Hình 10.80 được cho với các giá trị dòng điện và điện áp làm ví dụ.
Điện áp dư Ures = 15kV với dòng phóng điện định mức In = 10kA
(dòng xung sét 8/20µs).

743
  Mức bảo vệ xung sét, Upl: giá trị đỉnh của điện áp cho phép lớn
nhất trên hai cực của SPD để có dòng phóng điện định mức (In). Nó
ứng với điện áp dư Ures với In.
 Mức bảo vệ xung đóng cắt, Ups: giá trị đỉnh của điện áp cho phép
lớn nhất trên hai cực của SPD chịu xung đóng cắt.

Hình 10.81. Hình 10.82.

 Dòng xung sét cao, Ihc: là
giá trị đỉnh của dòng xung
sét 4/10 µs. Dòng xung
sét cao dùng để kiểm tra
tính ổn định nhiệt của
SPD. Giá trị đỉnh của dòng
xung bằng 100 kA đối với
SPD hạng 1, 2, 4, 5 của
hãng ABB.

Hình 10.81 cho thấy đồ thị của dòng xung sét cao Ihc = 100 kA,
4/10 µs. Điện áp dư Ures = 23kV (ABB)
 Dòng xung đóng cắt, Isw: là giá trị đỉnh của dòng xung sét 30/60 µs
÷ 100/200 µs, dùng để xác định khả năng hấp thụ nhiệt của SPD.
Giá trị đỉnh từ 125 A đến 2 kA, tương đương với dòng điện khi
SPD chịu quá điện áp do máy cắt đóng và cắt mạch. (Hình 10.82)
 Dòng xung dốc đứng: là dòng xung có dạng sóng 1/T2 với T2  20
µs. Giá trị đỉnh của dòng xung đến 20 kA. Hình 10.83 cho thấy đồ
thị của dòng xung dốc đứng 10 kA 1/9 µs. (ABB).
 Khả năng hấp thụ nhiệt: kJ/kV, thường gọi là nhiệt lượng riêng
(nhiệt lượng trên đơn vị điện áp). Giá trị nhiệt lượng riêng được
xác định với hai loại dòng xung: a) dòng xung thời gian dài, thường
744
 gọi là xung vuông. Biên độ của xung đến 2 kA, thời gian 2 ms; b)
dòng xung cao Ihc 4/10 µs, biên độ xung 100 kA.
 Khả năng chịu quá điện áp thoáng qua UTOV: (TOV: viết tắt từ
tiếng Anh: Temporary OverVoltage). Ký hiệu của quá điện áp
thoáng qua: UTOV. Thời gian có thể chịu UTOV do nhà máy sản xuất
cho biết. Ví dụ, thiết bị chống sét ở trạm biến áp của Siemens ký
hiệu 3LE1: Điện áp lưới: 3 kV; điện áp làm việc liên tục lớn nhất
của thiết bị chống sét UMCOV là 2,55 kV. Quá điện áp thoáng qua:
UTOV = 4 kV trong thời gian 0,1 s. (MCOV: Maximum Continuous
Operating Voltage):
 Dòng ngắn mạch định mức, Is: là giá trị hiệu dụng của dòng ngắn
mạch đối xứng lớn nhất có thể chảy qua SPD.
5. Cách lựa chọn SPD
a. Chọn thiết bị chống sét (SPD):
Bảo vệ hệ thống điện theo ba nội dung:
 Chọn điện áp, dòng phóng điện định mức
 Chọn loại chống sét: chống sét trạm biến áp, chống sét trung
gian, chống sét hệ thống phân phối điện năng
 Vị trí lắp đặt
Chọn điện áp
Chọn điện áp của SPD phụ thuộc vào điện áp trong điều kiện bình
thường UC (UMCOV) và vào quá điện áp thoáng qua (UTOV). UTOV trong
trường hợp xảy ra sự cố pha chạm đất là yếu tố chính cần xét đến. Từ đó
ta thấy sự tiếp đất của hệ thống đóng vai trò lớn trong việc sử dụng SPD.
Điện áp làm việc liên tục lớn nhất (UC hay UMCOV) của SPD: là giá
trị quan trọng chính của MOV là điện áp làm việc liên tục lớn nhất. Còn
có giá trị định mức khác gọi là điện áp định mức của MOV (Ur).. Giá trị
điện áp định mức Ur lớn hơn giá trị UMCOV, khoảng 20% của giá trị
UMCOV. UMCOV phải lớn hơn điện áp lớn nhất của hệ thống cung cấp điện
trong điều kiện bình thường.
Giá trị điện áp định mức của SPD càng thấp, thì giá trị điện áp
phóng điện càng thấp, như vậy thì sự bảo vệ cách điện của hệ thống càng
tốt hơn. SPD có điện áp định mức thấp hơn thì rẻ hơn. Trước tiên phải
xác định giá trị lớn nhất của điện áp pha-đất có thể xuất hiện ở vị trí đặt
SPD và tiếp theo là chọn giá trị điện áp của SPD sát nhất với giá trị đó.

745
Giá trị điện áp pha-đất lớn nhất là giá trị điện áp lớn nhất trên các pha
không bị sự cố trong lúc có một pha bị ngắn mạch chạm đất.
Điện áp của SPD được chọn phân biệt theo cách tiếp đất của hệ
thống điện: trung tính tiếp đất trực tiếp, trung tính tiếp đất qua tổng trở
giá trị lớn, trung tính không tiếp đất hoặc tạm thời không tiếp đất. Trung
tính được tiếp đất chỉ ở một điểm ở nguồn cung cấp. Có nhiều hệ số tiếp
đất tùy thuộc vào vào hệ thống và vị trí của hệ thống.
Hệ thống “không tiếp đất” bao gồm hệ thống tiếp đất qua điện trở,
hệ thống không tiếp đất và hệ thống tạm thời không tiếp đất. Tiếp đất qua
điện trở giá trị lớn hoặc qua điện trở giá trị nhỏ đều được coi là hệ thống
không tiếp đất, vì trong trường hợp một pha bị chạm đất, hai pha kia và
SPD đặt trên đó phải chịu điện áp pha-pha. Hiện tượng cũng giống như
vậy trong hệ thống không tiếp đất.
Cần phải chú ý đến cách mắc nối của mạch điện (một pha, nối sao
hoặc nối tam giác, và cách nối mạch của SPD (nối giữa pha và đất, hoặc
nối giữa pha và pha). Nếu SPD được nối giữa pha và pha thì phải xét đến
điện áp pha-pha.
Sau đây chúng ta chọn giá trị của UMCOV tùy thuộc vào cách tiếp
đất:
 Trung tính không tiếp đất (trung tính cách ly)
 Đối với SPD giữa pha và đất: Uc ≥ Us (Uc hoặc UMCOV, Us là
điện áp của hệ thống).
 Đối với SPD giữa điểm trung tính của máy biến áp và đất: Uc
Us
 .
3
Trong mỗi hệ thống, thành phần điện cảm và điện dung tạo nên
những mạch dao động. Nếu tần số cộng hưởng gần bằng với tần số làm
việc, thì trong trường hợp có sự cố một pha chạm đất, điện áp của các
pha còn lại sẽ tăng cao hơn rất nhiều so với Us. Phải tránh hiện tượng
cộng hưởng này trong việc quản lý hệ thống. Nếu không làm được việc
này thì phải tăng tương ứng giá trị của Uc.
 Trung tính tiếp đất qua điện trở lớn, và tự động thanh toán
sự cố chạm đất
Trong trường hợp có sự cố chạm đất, điện áp phát sinh giống như
trong trường hợp trung tính không tiếp đất, nhưng nhờ có sự tự động

746
 U TOV
thanh toán sự cố, giá trị của Uc được giảm với hệ số T, ở đó: T  .
Uc
Tương ứng với các trường hợp trong mục trung tính không tiếp đất:
Us
 Đối với SPD giữa pha và đất: U c  .
T
 Đối với SPD giữa điểm trung tính của máy biến áp và đất:
Us
Uc  .
3T
 Trung tính tiếp đất qua điện trở nhỏ, hoặc tiếp đất trực tiếp
Trong các hệ thống có trung tính tiếp đất qua điện trở nhỏ, hoặc
tiếp đất trực tiếp, có nhiều máy biến áp có trung tính tiếp đất với điện trở
nhỏ, khi có sự cố chạm đất, điện áp của các pha không chạm đất tăng lên
không quá 1,4 lần. Gọi k là hệ số chạm đất, là tỷ số của điện áp pha-đất
lớn nhất (giá trị hiệu dụng) do sự cố chạm đất so với điện áp pha-đất định
U TOV
mức (giá trị hiệu dụng). k  .
U pha

Us
Từ đó, U TOV  1, 4  . Xác định giá trị của Uc như sau:
3
Giả thiết thời gian thanh toán sự cố t = 3s. Xác định giá trị của hệ
số T bằng đường TOV do nhà máy sản xuất cung cấp, như có thể thấy
trên Hình 10.84 do ABB cung cấp. Từ trục hoành, và từ điểm t = 3, ta
vạch đường thẳng đứng, đường này cắt đường b tại điểm có T = 1,28.
Giá trị của Uc sẽ bằng:

747
 k U s 1, 4  U s 1,1 U s
Đối với SPD giữa pha và đất: U c   
T 3 1, 28  3 3
Đối với SPD giữa trung tính của máy biến áp và đất:
Điện áp của điểm trunh tính của máy biến áp được tiếp đất
UTOV = 0,4.Us. Do đó, giá trị của Uc sẽ là:
k U s 0, 4  U s 0, 32  U s
Uc   
T 3 1, 28  3 3

 Hệ thống có máy biến áp tiếp đất trung tính với điện trở nhỏ
Vì hệ số chạm đất k ≤ 1,4 nên giá trị của Uc có thể chọn theo cách
trong trường hợp trung tính tiếp đất qua điện trở nhỏ. Hãy thận trọng khi
đặt SPD cách xa máy biến áp khoảng vài cây số. Ví dụ có dây cáp ngầm
nối với dây trên không và hộp đầu cáp được bảo vệ bằng SPD.
Nếu đất khô, điện trở tiếp đất rất lớn, và tại chỗ đặt SPD điện áp
pha-đất có giá trị rất gần với giá trị điện áp nguồn Us. Trong trường hợp
này, Uc cần được chọn như trường hợp trung tính tiếp đất qua điện trở
Us
lớn tức là U c  . Nếu dòng sự cố chạm đất quá nhỏ, không làm cho
T
rơle tác động nổi, sự cố không được thanh toán tự động, thì nên chọn Uc
bằng hoặc lớn hơn Us: U c  U s

 Hệ thống có trung tính tiếp đất với điện trở nhỏ và k > 1,4
Dòng điện sự cố bị hạn chế. Ví dụ: dòng điện sự cố có giá trị đến
2 kA. Khi có sự cố một pha chạm đất, điện áp ở hai pha kia bằng 105%
Us. Giả thiết thời gian thanh toán sự cố tối đa là 10 s, giá trị T có thể
chọn: T = 1,25 (xem Hình 10.84).
1, 05  U s 1, 05  U s
Vậy nên: U c    0,84  U s
T 1, 25
Bảng 10.7 trình bày giá trị có thể chọn của UMCOV cho SPD dùng
cho hệ thống điện.
Chọn dòng phóng điện định mức
Tiêu chuẩn IEC 60099-4 hướng dẫn chọn dòng phóng điện định
mức (In) theo điện áp nguồn, nghĩa là theo mức độ dòng sét có thể có.
Bảng 10.8 trình bày giá trị dòng phóng điện định mức với giá trị điện áp
nguồn (Us). Thường dùng loại 5 kA và 10 kA cho các lưới điện phân
phối. IEC 60099-4 khuyên nên dùng loại 5 kA cho điện áp đến 72,5 kV.
748
Bảng 10.7: Các giá trị có thể chọn của UMCOV

Bảng 10.8: chọn dòng phóng điện định mức theo IEC 60099-4
2.500A 5.000A 10.000A 20.000A
Ur ≤ 36kV Ur ≤ 132kV 3kV≤Ur ≤ 360kV 360kV≤Ur ≤ 756kV
Chọn cấp phóng điện
Bảng 10.9: Hướng dẫn chọn cấp phóng điện theo điện áp nguồn.
Cấp phóng điện 1 2 3 4 5
US (kV) ≤ 245 ≤ 300 ≤ 420 ≤ 550 ≤ 800
Quá điện áp thoáng qua (UTOV)
Khả năng chịu UTOV của SPD phải bằng hoặc lớn hơn UTOV có thể
xuất hiện ở chỗ đặt SPD. UTOV thường xảy ra là UTOV khi có sự cố chạm
đất ở một pha. Thời gian có thể chịu đựng UTOV của SPD do nhà máy sản

749
xuất cung cấp. Hệ quả của UTOV là làm cho nhiệt độ của SPD tăng lên.
Nếu không tính được giá trị của UTOV thì lấy giá trị UTOV khi một pha bị
chạm đất làm giá trị nhỏ nhất của UTOV.
Xung đóng cắt
Khả năng hấp thụ nhiệt của SPD là khả năng tỏa nhiệt khi chịu
xung đóng cắt, được cho bằng kJ/kV. Xung đóng cắt xuất hiện trong hệ
thống với tổng trở xung có giá trị vài trăm Ohm, là giá trị thường có
trong hệ thống truyền tải điện bằng dây trên không. Trong hệ thống có
giá trị tổng trở xung thấp, như hệ thống dây cáp ngầm hoặc có tụ điện
mắc song song, khả năng hấp thụ nhiệt của SPD có thể giảm do dòng
điện có thể tăng so với giá trị đã định.
Vị trí đặt SPD
Vị trí lý tưởng để đặt SPD là vị trí đầu cực của thiết bị cần được
bảo vệ. Đối với những thiết bị có giá trị BIL thấp (ví dụ: máy biến áp
khô, máy điện quay) thì SPD thường cần được đặt ở đầu cực của thiết bị.
Đối với máy cắt ở trạm biến áp: nếu máy biến áp được bảo vệ tốt ở phía
sơ cấp, kinh nghiệm cho thấy rằng sét lan truyền qua máy biến áp không
có mức độ nguy hiểm đối với máy cắt, do đó nói chung không cần lắp
SPD cho máy cắt.
Khi SPD đặt cách xa đầu cực của thiết bị cần được bảo vệ, sóng
xung sẽ lan truyền và dội lại từ đầu cực của thiết bị, và giá trị điện áp ở
đầu cực của thiết bị luôn luôn lớn hơn điện áp phóng điện của SPD.
Nguyên nhân là tổng trở của thiết bị thường có giá trị lớn hơn tổng trở
của đường dây hoặc của cáp nối đến thiết bị. Nếu mạch hở ở đầu thiết bị
(tổng trở có giá trị vô cực), thì điện áp ở đầu cực thiết bị bằng hai lần
điện áp phóng điện của SPD
Giá trị thực tế của điện áp xuất hiện ở thiết bị phụ thuộc phần nào
vào độ lớn của sóng đến khi SPD phóng điện.
Hành lang bảo vệ (MP = Margin of Protection)
Định nghĩa: Hành lang bảo vệ là hiệu của điện áp phóng điện (mức
bảo vệ) của SPD và mức chịu đựng của cách điện. Ký hiệu của hành lang
bảo vệ: MP (từ tiếng Anh là Margin of Protection). Biểu thức để tính giá
trị của MP:
MP = [(UBĐ/ UP của SPD) – 1] × 100 (11)
Trong đó:
UBĐ: điện áp chịu đựng của cách điện

750
 UP: điện áp phóng điện
Đối với các thiết bị của đường dây trên không và máy biến áp
thuộc đường dây trên không, có hai loại MP:
 
 CWW 
MP1  MPCWW   1  100 (12)
di
 FOW  L 
 dt 
 BIL 
MP2  MPBIL    1  100 (13)
 LPL 
Ở đó:
CWW: điện áp chịu đựng với sóng cụt (kV) (CWW = Chopped
Wave Withstand)
FOW: mức bảo vệ với đầu sóng (kV) (FOW = Front of wave
protective level)
BIL: mức cách điện cơ bản với xung sét (kV) (BIL = Basic
lightning impulse insulation level)
LPL: mức bảo vệ với xung sét (kV) (LPL = Lightning impulse
protective level)
Ldi/dt: điện áp cảm ứng trên đoạn dây mắc với SPD (kV)
Giá trị của MP1 và của MP2 đều phải trên 20%. Mức an toàn hơn là
50%. Giá trị của MP1 bao gồm cả giá trị điện áp cảm ứng trên đoạn dây
mắc với SPD. Chiều dài của đoạn dây có vai trò quan trọng đối với giá trị
của điện áp cảm ứng. Dây càng dài thì điện áp cảm ứng càng lớn, từ đó
giá trị của MP càng giảm. Giá trị L của dây khoảng 1,3 µH/m. Với tốc độ
tăng của dòng xung sét 20 kA/µs, điện áp cảm ứng trên đoạn dây của
SPD bằng 26 kV/m.
Bảng 10.10: Một số giá trị MP2 tính với mức bảo vệ dòng xung sét 10
kV
Điện áp HT UMCOV của PSD BIL LPL MP2 = MPBIL
(kV) (kV) (kV) (kV) (%)
12.47Y/7.2 8.4 95 32 197
24.9Y/14.4 15.3 125 58 116
34.5Y/19.9 22 150 87 72

751
Bảng 10.11: Giá trị của MP1 tính với điện áp cảm ứng trên dây mắc với
SPD bằng 26kV/m
Điện áp HT UMCOV của PSD CWW FOW Ldi/dt MP1 = MPCWW
(kV) (kV) (kV) (kV) (kV) (%)
Không có dây nối
12.47Y/7.2 8.4 110 36 0 206
24.9Y/14.4 15.3 145 65 0 123
34.5Y/19.9 22 175 98 0 79
Dây nối dài 0,9 m
12.47Y/7.2 8.4 110 36 24 83
24.9Y/14.4 15.3 145 65 24 63
34.5Y/19.9 22 175 98 24 43
Dây nối dài 1,8 m
12.47Y/7.2 8.4 110 36 48 31
24.9Y/14.4 15.3 145 65 48 28
34.5Y/19.9 22 175 98 48 20

Để có giá trị MP = 50%,

chiều dài của dây nối bằng 1 m. Ở
máy biến áp, SPD được lắp trên
thùng đựng máy biến áp. Ở thân
hoặc thanh ngang của cột điện, bắt
buộc phải dùng dây mắc với SPD,
gồm có hai đoạn: đoạn giữa dây
pha và SPD, và đoạn giữa SPD và
đất, như chỉ dẫn trên Hình 10.85.

Hình 10.85. Cách tính chiều dài của dây mắc với SPD

752
 BÀI TẬP
BÀI TẬP 1: Hãy xác định giá trị của điện áp làm việc liên tục và điện
áp định mức cho một MOV được dùng trong một hệ thống điện 66 kV
tiếp đất trực tiếp với các thông số như sau:
Điện áp nguồn Us = Um = 72,5 kV
Điện áp chịu đựng xung sét (BIL) của thiết bị = 325 kV
Hệ số sự cố chạm đất k = 1,4
Thời gian tồn tại tối đa của quá điện áp thoáng qua 10 s
Dòng phóng điện định mức In = 10 kA
Cấp phóng điện: 2
Mức độ ô nhiễm môi trường: 1
Dòng điện ngắn mạch lớn nhất = 40 kA
Giải
1) Điện áp làm việc liên tục tối thiểu:
Ucmin = 1,05.Us / = 1,05.72,5 / = 44 (kV)
Điện áp định mức Ur = 1,25.Ucmin = 1,25.44 = 55 (kV)
Điện áp định mức chú ý đến TOV:
UTOV = 1,4.(Us/ ) / kTOV,10s = = 1,4.(72,5/ ) /1,075 = 55 (kV)
Giá trị của kTOV,10s được đọc từ đồ thị trên Hình 10.B1.

Hình 10.B1. Đồ thị xác định giá trị kTOV = U/Ur

753
 2) Xác định giá trị thực tế của điện áp làm việc liên tục và điện áp
định mức:
Quy tròn giá trị Ur1min = 55 kV) lên giá trị lớn hơn gần nhất mà có
thể chia với 3. Đó là: 57 kV. Trong hệ thống đã cho này (Us = Um = 72,5
kV), MOV phải có điện áp định mức tối thiểu bằng 60 kV. Vậy điện áp
định mức của MOV bằng: Ur = 60 kV. Từ đó, điện áp làm việc liên tục
tối thiểu bằng: Uc = Ur/1,25 = 60/1,25 = 48 kV.
3) Chọn MO phù hợp với In = 10 kA và cấp phóng điện 2:
Đường kính của đĩa MO: 50 mm
Chiều cao của cột điện trở: hMO = 600mm
4) Tóm tắt các đặc tính bảo vệ của MOV:
Điện áp chịu xung sét: 10kA,8/20 µs = 2,8.Ur = 2,8.60 = 168 (kV)
Điện áp chịu xung đóng cắt: 0,5kA,30/60 µs = 131 (kV)
Điện áp chịu xung dốc đứng: 10kA,1/2 µs =178 (kV)
5) Kiểm tra điện áp chịu xung sét so sánh với giá trị quy định của
tiêu chuẩn:
BIL/ 10kA,8/20 = 325/168 = 1,93. Tỷ lệ này cho thấy có đủ độ dự trữ
an toàn.
BÀI TẬP 2: Cho một hệ thống 220 kV trung tính tiếp đất:
Us = Um = 245 kV
Khả năng chịu điện áp xung sét (BIL) của thiết bị = 950 kV
Hệ số sự cố chạm đất k = 1,4
Thời gian dài nhất của quá điện áp thoáng qua = 10 s
Dòng phóng điện định mức phải có In = 10 kA
Cấp chịu phóng điện cần có: 1
Dòng điện ngắn mạch lớn nhất = 50 kA
Hãy xác định điện áp làm việc liên tục nhỏ nhất và điện áp định
mức của SPD. Hãy chọn đường kính của điện trở MO, mức bảo vệ đối
với xung sét, đối với xung đóng cắt và đối với xung dốc đứng. Hãy kiểm
tra khả năng chịu đựng của cách điện.
Giải
Điện áp làm việc liên tục nhỏ nhất:
754
 Ucmin = 1,05.Us / = 1,05.245 / kV = 1,05.142 kV= 149 (kV)
Điện áp định mức:
Ur min = 1.25.Uc min = 1,25.149 kV = 187 (kV)
UTOV = 1,4.(Us/ )/kTOV,10s = 1,4.(245/ ) /1,075 kV = 185 (kV)
(Giá trị của kTOV,10s đọc trên Hình 10.B1)
Quy tròn giá trị của Ur lên giá trị lớn hơn gần nhất mà có thể chia
với 3:
Ur min → 189 kV. Trong thực tế, SPD chế tạo cho hệ thống 220 kV có
điện áp định mức nhỏ nhất bằng 198 kV. Vậy chọn Ur min = 198 kV. Từ
đó Uc = Ur/1,25 = 198kV/1,25 = 158 kV > 142 kV.
Đường kính của MO:
D = 60 mm, đáp ứng với In = 10 kA và cấp phóng điện 3.
Các mức bảo vệ:
Mức bảo vệ đối với xung sét: ( 10kA,8/20µs): 485 kV
Mức bảo vệ đối với xung đóng cắt ( 10kA,30/60µs): 402 kV
Mức bảo vệ đối với xung dốc đứng ( 10kA,1/2µs): 514 kV
Kiểm tra cách điện:
BIL của thiết bị = 950 kV. Điện áp xung sét 10kA,8/20µs = 485 kV <
BIL = 950 kV. Hệ số an toàn = 950/485 = 1,96. Đủ an toàn.
BÀI TẬP 3: Cho một hệ thống 20 kV trung tính tiếp đất với các thông số
như sau:
Us = Um = 24 kV
BIL của thiết bị = 125 kV
Hệ số sự cố chạm đất k = 1,4
Thời gian tồn tại dài nhất của quá điện áp thoáng qua = 10 s
Dòng phóng điện định mức cần thiết In = 10 kA
Dòng ngắn mạch lớn nhất = 20 kA
Hãy xác định điện áp làm việc liên tục nhỏ nhất và điện áp định
mức nhỏ nhất.
Hãy chọn đường kính của MO.
Hãy xác định các đặc tính bảo vệ và kiểm tra khả năng cách điện
755
 Giải
Điện áp làm việc liên tục nhỏ nhất và điện áp định mức nhỏ
nhất của SPD:
Ucmin = 1,05.Us/ = 1,05.24/ = 1,05.13,87 = 14,6 (kV)
Ur,min = 1,25.Ucmin = 1,25.14,6 = 18,25 (kV)
UTOV,min = 1,4.(Us/ )/kTOV,10s = 1,4.13,87/1,0* = 19,4 (kV)
(* giá trị của kTOV,10s ở đây không bằng với giá trị đọc từ đồ thị trên
Hình 10.B1 vì hãng sản xuất SIEMENS đang còn xem xét đối với loại
SPD dùng cho hệ thống phân phối điện).
Giá trị thực tế của Uc và Ur:
Quy tròn giá trị Ur2,min lên giá trị lớn hơn gần nhất mà có thể chia
với 3: UTOV,min → 21 (kV)
Uc = Ur/1,25 = 21/1,25 = 16,8 (kV)
Chọn đường kính của MO thích ứng với In = 10 kA:
D = 40 mm, chiều cao cột điện trở hMO = 135 mm
= 2,76 (hệ số này là đặc tính bảo vệ của MO đã chọn, nếu
10kA/Ur
không có yêu cầu đặc biệt nào khác đối với mức bảo vệ).
Các đặc tính bảo vệ của SPD:
Mức bảo vệ đối với xung sét ( 10kA,8/20µs) = 21 kV.2,76 = 58 (kV)
Mức bảo vệ đối với xung dòng dốc đứng ( 0,5kA,30/60µs) = 62 (kV)
Kiểm tra cách điện
BIL/ 10kA,8/20µs = 125/58 = 2,15. Đủ an toàn.
BÀI TẬP 4: Cho một hệ thống điện trung tính cách ly, Us = Um = 12 kV,
BIL = 75 kV, thời gian tồn tại sự cố chạm đất > 30 phút, dòng phóng
điện định mức In = 10 kA, cấp phóng điện 1, dòng ngắn mạch lớn nhất
Is = 20 kA. Hãy xác định các thông số của SPD cần phải chọn để bảo vệ
quá áp cho hệ thống.
Giải
Điện áp làm việc liên tục lớn nhất:
Uc ≥ Us
Với độ an toàn 10%:
Uc = 1,1.Us = 1,1.12 = 13,2 kV → Uc = 14 (kV)
756
 Mức bảo vệ
Upl ≤ BIL/Ks; Ks là hệ số an toàn.
Với Ks = 1,2 mức bảo vệ sẽ bằng
Upl = 75/1,2 = 62,5 kV, là điện áp lớn nhất cho phép
đối với thiết bị.
Chọn SPD:
Với dòng phóng điện định mức In = 10 kA và cấp
phóng điện 1, có thể chọn POLIM-D do ABB sản xuất.
Loại SPD này có tỷ lệ Upl/Uc = 3.5.
Từ đó mức bảo vệ Upl = 14 kV x 3,5 = 49 kV
< 62,5 kV (điện áp lớn nhất cho phép).
POLIM-D chịu được dòng ngắn mạch lớn nhất
Is = 20 kA Hình 10.B2
Thông số kỹ thuật của POLIM-D (Hãng sản xuất: ABB):
Điện trở MO được đặt trong vỏ bằng silicon màu xám, hình dáng
bên ngoài có thể thấy trên hình bên. Không có khe hở giữa các điện trở.
Dòng phóng điện định mức In 8/20 µs 10 kA
Cấp phóng điện 1
Dòng xung lớn Ihc 4/10 µs 100 kA
Dòng xung thời gian dài 250 A/2000 µs
Dòng ngắn mạch Is 50 Hz 20 kA (hiệu dụng)
Kiểm tra ổn định nhiệt với dòng xung lớn Ihc = 100 kA, năng lượng
cung cấp 3,6 kJ/kV (Uc).
Quá điện áp thoáng qua (TOV) và thời gian
t=1s UTOV = 1,325 × Uc
t=3s UTOV = 1,300 × Uc
t = 10 s UTOV = 1,275 × Uc
BÀI TẬP 5: Cho một hệ thống điện trung tính tiếp đất trực tiếp
Us = Um = 24 kV
BIL = 125 kV

757
 Thời gian tồn tại sự cố chạm đất ≤ 3 s, nghĩa là mạch được cắt
ngay.
Dòng phóng điện định mức In = 10 kA
Cấp phóng điện 2
Dòng ngắn mạch lớn nhất Is = 20 kA
Hãy chọn SPD để bảo vệ quá áp cho hệ thống.
Giải
Điện áp làm việc liên tục lớn nhất
1,1.U s 1,1.24
Uc    1,1.13,87  15, 26  kV   15  kV 
3 3
Mức bảo vệ
BIL 125
U pl    104  kV 
Ks 1, 2

Chọn SPD của ABB ký hiệu MWK, với thông số kỹ thuật như sau:
Điện áp Uc 4÷44 kV
Dòng phóng điện định mức In 8/20 µs: 10 kA
Cấp phóng điện 2
Dòng xung lớn Ihc 4/10 µs 100 kA
Dòng xung thời gian dài 550 kA / 2000 µs
Dòng ngắn mạch định mức Is 50 Hz: 20 kA(rms)
Trong 0,2s
Quá điện áp thoáng qua và thời gian tồn tại
t=1s UTOV = 1,317 × Uc
t=3s UTOV = 1,287 × Uc
t = 10 s UTOV = 1,256 × Uc
Hình 10.B3
Upl / Uc 3,07
Từ đó Upl = 3,07 x 15 kV = 46 kV < 104 (kV)
BÀI TẬP 6: Hình 10.B4 trình bày ba trường hợp mắc SPD với máy biến
áp trung áp. Hãy phân tích và cho biết trường hợp nào tốt nhất.

758
 Hình 10. B4. Ba trường hợp mắc SPDvới máy biến áp trung áp
Giải
Trường hợp 1: SPD và vỏ máy biến áp không có chung một điểm
tiếp đất. Đoạn dây b dài. Sóng quá điện áp đến máy biến áp trước, SPD
không có tác dụng bảo vệ máy biến áp. Trường hợp này sai.
Trường hợp 2: SPD và vỏ máy biến áp có chung điểm tiếp đất. Hai
đoạn dây a và b bằng nhau. SPD có thể có tác dụng bảo vệ máy biến áp.
Trường hợp này có thể chấp nhận được.
Trường hợp 3: SPD và vỏ máy
biến áp có chung điểm tiếp đất. Đoạn
dây b ngắn hơn đoạn dây a. Đoạn dây
mắc SPD với vỏ máy cũng ngắn. Sóng
quá điện áp đến SPD trước, do đó
SPD có tác dụng bảo vệ máy biến áp.
Đây là trường hợp tốt nhất trong ba
trường hợp, là trường hợp đúng, và áp
dụng trong thực tế như mô tả trên
Hình 10.B5 bên
Hình 10.B5
BÀI TẬP 7: Cho một nhà ở gia đình (H 10.B6) ở vùng có mật độ sét (số
lần sét đánh/km2,năm) Ng = 13,5, có đường dây điện một pha (L – N)
dẫn vào nhà từ hệ thống có tiếp đất (TT). Hãy chọn SPD và hướng dẫn
cách lắp đặt.
Tóm tắt bảo vệ quá áp ở hạ thế (OVR).
Thiết bị bảo vệ quá áp là thiết bị gắn song song với thiết bị nhằm
bảo vệ thiết bị khỏi hiện tượng quá áp (do quá áp trong quá quyển do sự
hình thành sét). SPD (OVR) khi hoạt động bình thường có điện trở rất
lớn, khi xuất hiện quá áp, các xung sét trên đường dây gây nên sự chênh

759
lệch điện áp trên hai đầu thiết bị. Nếu điện áp này vượt quá điện áp
ngưỡng thì SPD (OVR) sẽ tản phần lớn dòng xung sét vào đất.
Phân loại:
 Type 1: dùng để bảo vệ trong trường hợp dòng sét lớn, điện áp
lớn hơn 1,8 kV.
 Type 2: dùng để bảo vệ trong các trường hợp dòng sét và điện
áp nhỏ hơn type 1 và thường mắc sau type 1 để làm giảm điện
áp dư.
Các thông số cơ bản:
 Up: điện áp bảo vệ
 Imax: dòng xung tối đa
 Iimp: dòng xung hiện hành
 Un: điện áp định mức của mạng AC
 Uc: điện áp tối đa hoạt động liên tục
 UT: điện áp quá áp tam thời chịu đựng được
 Ng: mật độ sét đánh trên mỗi km2 mỗi năm
 Ifi: là giá trị hiệu dụng của dòng hiện tại
 tA: thời gian đáp ứng
 Isc: dòng ngắn mạch có thể chịu đựng được
 Ic: dòng điều hành hiện tại
Giải
1. Khi Ng > 2,5 thì bắt buộc
phải đặt SPD (Xem các tài liệu:
How to Protect Your House and
Its Contents from Lightning. IEEE
Guide for Surge Protection of
Equipment Connected to AC Power
and Communication Circuits Và
ABB - OVR Overvoltage Protection
Hình 10.B6. Nhà ở gia đình, đường
Range)
dây một pha, tiếp đất loại TT,
Ng =13,5

760
 2. Chọn SPD
SPD đặt ở đầu vào của dây dẫn điện từ ngoài trời vào nhà: SPD
loại 1. Trên Hình 10.B7 SPD đặt ở đầu vảo của dây cung cấp điện, chọn
SPD (OVR) loại 1. Trên Hình 10.B8 có thể thấy sơ đồ mạch của SPD
(OVR) loại 1 do ABB chế tạo.

Thông số của OVR T1 15 255:

Loại tiếp đất của hệ thống điện TT
Số cực 2
Loại SPD 1
Loại dòng điện AC
Điện áp định mức Un 230 V
Điện áp làm việc liên tục lớn nhất Uc 255 V
Dòng xung Iimp (sóng 10/350 s) 25/50 kA
Dòng phóng điện định mức In (8/20 s) 25kA
Mức bảo vệ Up 2,5/1,5 kV
Quá điện áp thoáng qua UT (5 s) 400 V
Thời gian đáp ứng tA < 100 ns
Dòng phụ tải Iload 125 A
Cầu chì lớn nhất g0/gL 125 A
Dòng điện làm việc liên tục Ic < 0,2 mA
Dòng ngắn mạch chịu được Isc 50 kA
Thời gian đáp ứng tA < 100 ns
Dòng phụ tải Iload 125 A
Cầu chì lớn nhất g0/gL 125 A

761
 SPD cho các thiết bị trong nhà
Chọn SPD loại 2 cho các thiết bị điện gia dụng. Trên Hình 10.B9
SPD 2 dùng để bảo vệ các thiết bị điện gia dụng. Sơ đồ mạch của SPD
(do ABB chế tạo) loại 2 một cực có thể thấy trên Hình 10.B10.

Dòng phóng điện cực đại Imax có giá trị 15 kA, 40 kA, 65 kA và
100 kA. Việc chọn giá trị của Imax tùy thuộc vào môi trường chịu nhiều
sét đánh hay không. Ví dụ như nhà ở trong thành phố hoặc ngoại ô thành
phố, nơi có nhiều nhà, hoặc nhà ở khu vực đất trống, v.v... Giả thiết nhà
ở khu vực thành phố, chúng ta chọn SPD loại 2 với Imax = 15 kA.
Thông số kỹ thuật như sau: OVR 15 275: 15 kA 8/20 µs; 275 V
Loại tiếp đất của hệ thống TNC-TNS-TT
Số cực 1
SPD loại 2
Loại dòng điện AC
Điện áp định mức Un 230 V
Điện áp làm việc liên tục lớn nhất Uc 275 V
Dòng phóng điện lớn nhất Imax 8/20 µs 15 kA
Dòng phóng điện định mức In 8/20 µs 5 kA
Mức bảo vệ Up với In 1,2 kV
Điện áp dư Ures với 3 kA 1,0 kV
Quá điện áp thoáng qua chịu được UT (5s) 334 V

762
 Dòng điện làm việc liên tục Ic < 1 mA
Dòng ngắn mạch chịu được Is 10 kA
Thời gian đáp ứng tA ≤ 25 ns
Cầu chì hoặc CB kèm theo: cầu chì gL-gG 16 A; hoặc CB 10 A

Chọn SPD cho các thiết bị nhạy cảm

Chọn SPD do ABB chế tạo, ký hiệu chung là OVR TC, điện áp
định mức: 6 V, 12 V, 24 V,48 V và 200 V.
Ví dụ chọn loại 12 V, ký hiệu là OVR 12 V, với thông số kỹ thuật
như sau:
Loại mạng RS 232
Số cực 1
Loại mắc nối nối tiếp
Loại dòng điện dòng điện nhỏ
Điện áp định mức Un 12 V
Điện áp làm việc liên tục lớn nhất Uc 14 V
Dòng phóng điện lớn nhất Imax 8/20 µs 10 kA
Dòng phóng điện định mức In 8/20 µs 5 kA
Mức bảo vệ Up với In 20 V
Giải thông 2 MHz
Dòng điện làm việc liên tục Ic 140 mA
Dòng điện chịu được 50 Hz 15 phút 10 A
3. Lắp đặt SPD
Xem hai tài liệu hướng dẫn sau đây:
[8] Schneider Electric: The Surge Protection Device (SPD) -
Electrical Installation Guide
[9] ABB: Overvoltage Protection OVR Range
Quy tắt lắp đặt:
1) Tổng chiều dài của dây nối không quá 50 cm (Hình 10.B11).
2) Dây dẫn từ cực ra của SPD đến phụ tải phải ở bên phải của SPD
(xem Hình 10.B12).
763
 3) Các dây dẫn đặt gần nhau nhất với mức có thể để tránh quá điện
áp cảm ứng trong diện tích vòng đai giữa các dây pha, trung tính và
dây bảo vệ PE (xem Hình 10.B13).
4) Dây dẫn vào SPD và dây dẫn ra phải đặt cách nhau với khoảng
cách lớn hơn 30 cm.
5) Khoảng cách giữa SPD loại 2 và thiết bị được bảo vệ nhỏ hơn 10
m (xem Hình 10.B14).
6) Cần phải đặt khí cụ điện đóng cắt (CB hoặc cầu chì) trên SPD
(tính từ nguồn), theo hướng dẫn ở Hình 10.B15.

764
 CÂU HỎI TỰ KIỂM TRA
1) Hãy cho biết công dụng của thiết bị bảo vệ quá áp (SPD)
Trả lời (TL): SPD là thiết bị gồm có ít nhất phần tử điện trở không
tuyến tính, dùng để hạn chế quá điện áp trên thiết bị điện bằng cách
làm làm chệch hướng hoặc giới hạn dòng điện xung.
2) Dòng phóng điện định mức (In) là gì?
TL: Dòng phóng điện định mức là giá trị đỉnh của dòng xung 8/20
µs. SPD phải chịu được 15 lần cho dòng điện này phóng qua và vẫn
làm việc bình thường. SPD phải được thử với dòng phóng điện định
mức bằng 20 kA để có được chứng chỉ xác nhận có thể đưa vào sử
dụng.
3) Khả năng chịu dòng ngắn mạch là gì?
TL: Khả năng chịu dòng ngắn mạch là giá trị hiệu dụng của dòng
ngắn mạch đối xứng, cho bằng kA, chảy qua SPD mà không làm cho
vỏ của SPD bị vỡ. Thông số này thường được viết tắt bằng: SCCR,
từ tiếng Anh là: Short Circuit Current Rating. Khi chọn vị trí đặt
SPD phải biết dòng điện ngắn mạch ở vị trí đó không vượt quá giá trị
SCCR.
4) Điện áp dư là gì?
TL: Điện áp dư (Ures) là điện áp rơi trên SPD khi có dòng xung điện
chạy qua. Ba dòng điện xung là: dòng xung sét, dòng xung đóng cắt
và dòng xung dốc đứng. Tương ứng với ba dòng xung điện này có ba
điện áp dư: điện áp dư dòng xung sét, điện áp dư dòng xung đóng cắt
và điện áp dư dòng xung dốc đứng.
5) Hãy định nghĩa dòng xung sét.
TL: Dòng xung sét là dòng
xung 8/20 µs với thời gian đầu
sóng từ 7 µs đến 9 µs và thời
gian nửa đuôi sóng từ 18 µs đến
22 µs (IEC 60099-4, mục 2.17).
Giá trị đỉnh của dòng xung sét
từ 100 A đến 40 kA. Hình
10.B16 cho thấy đồ thị ghi bằng
máy hiện sóng của dòng xung
Hình 10.B16. Dòng xung sét
sét 10 kA và điện áp dư
10 kV và điện áp dư (Seimens)
(Siemens)

765
6) Hãy định nghĩa dòng xung đóng cắt.
TL: Dòng xung đóng cắt là giá trị đỉnh của dòng xung với thời gian
đầu sóng từ 30 µs đến 100 µs, và thời gian nửa đuôi sóng khoảng
bằng 2 lần thời gian đầu sóng. Giá trị đỉnh của dòng xung đóng cắt
từ 125 A đến 2 kA. Hình 10.B17 cho thấy đồ thị ghi bằng máy hiện
sóng của dòng xung đóng cắt 2 kA và điện áp dư (điện áp dư dòng
xung đóng cắt)
7) Hãy định nghĩa dòng xung dốc đứng.
TL: Dòng xung dốc đứng là dòng xung với thời gian đầu sóng từ 0,9
µs đến 1.1 µs, và thời gian nửa đuôi sóng không quá 20 µs. Giá trị
đỉnh của dòng xung nằm trong phạm vi từ 1,5 kA đến 20 kA. Tương
ứng với dòng xung dốc đứng có mức bảo vệ dòng xung dốc đứng.
Đó là giá trị lớn nhất của điện áp dư do dòng xung dốc đứng có giá
trị đỉnh bằng với giá trị đỉnh của dòng phóng điện định mức. Hình
10.B18 cho thấy đồ thị của dòng xung dốc đứng 10 kA, và đồ thị của
điện áp dư.

8) Từ đồ thị trên Hình 10.B16 hãy cho biết giá trị của dòng phóng điện
định mức và giá trị của mức bảo vệ dòng xung sét.
TL: Dòng phóng điện định mức là dòng xung sét với 5 giá trị quy
định trong IEC 60099-4: 1,5 kA, 2,5 kA, 5 kA, 10 kA và 20 kA.
Dòng xung sét trên Hình 10.B16 có giá trị đỉnh 10 kA, vậy dòng
phóng điện định mức có giá trị 10 kA. Điện áp dư trên Hình 10.B16
có giá trị lớn nhất bằng 12 kV, vậy mức bảo vệ dòng xung sét có giá
trị bằng 12 kV.

766
9) SPD được đặt ở vị trí nào ở trạm biến áp?
TL: SPD được đặt ở cuối đường dây tại điểm gần nhất với trạm biến
áp. Khi có sét hoặc quá điện áp đóng cắt thời gian ngắn, SPD sẽ bị
phóng điện. Điện áp phóng điện của SPD phải nhỏ hơn điện áp chịu
cách điện của các thiết bị đặt tại trạm.
10) Sự lắp đặt SPD có ảnh hưởng thế nào đối với hiệu lực của SPD?
TL: Khoảng cách giữa SPD và thiết bị được bảo vệ có ảnh hưởng rõ
rệt đối với hiệu lực bảo vệ của SPD. Khoảng cách này càng ngắn thì
hiệu lực bảo vệ của SPD càng lớn (điều kiện lắp đặt này gọi là “quy
tắc 50 cm”, xem Hình 10.B11). Đối với thiết bị được bảo vệ, tổng
điện áp dư phải nhỏ hơn 1500 V. Khi tính điện áp dư tổng, phải tính
đến đến điện áp cảm ứng trên đoạn dây nối từ SPD đến phụ tải được
bảo vệ. Ví dụ đoạn dây nối từ SPD đến phụ tải có chiều dài 1 m, khi
có dòng xung 10 kA trong 10 µs, thì giữa hai đầu dây sẽ có điện áp
cảm ứng bằng (theo định luật Lenz).
di H 10kA
U L 1  1m  1000 V 
dt m 10 s
Nếu mức bảo vệ của SPD tính trên 2 cực ra của SPD, (xem thêm
Hình 10.B12) đã bằng 1500 V, thì điện áp trên phụ tải sẽ bằng
1500 V + 1000 V = 2500 V. Tất nhiên cách điện của phụ tải phải bị
phá hủy.
11) SPD có thể bảo vệ chống sét hoàn hảo trong mọi trường hợp?
TL: SPD là thiết bị chống sét hoàn hảo trong trường hợp mức độ
nguy hiểm của sét không vượt quá khả năng bảo vệ của SPD. Sét là
hiện tượng thiên nhiên không dự đoán được, không thể khẳng định
có một thiết bị nào đó có khả năng bảo vệ hoàn hảo. Nếu có điện áp
sét quá lớn vượt quá khả năng của SPD, thì nó sẽ bị sét phá hủy.

767
 TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Prof. Dr.Ismail H.Altas (Karadeniz Teknik Universitesi)
Overvoltages in power systems
[2] D.Fulchiron
Overvoltages and insulation coordination in MV and HV
Cahier Technique Merlin Gerin no 151
[3] Volker Hinrichsen
Metal Oxide Surge Arrester Fundamentals
Siemens AG 2001
[4] ABB Overvoltage Protection OVR Range
Application Guidelines Overvoltage Protection
[5] Metal Oxide Varistor Elbow (M.O.V.E)
Cooper Power System Electrical Apparatus 235-65
[6] Toshiba Surge Arrester
Toshiba Coorporation Pwer Systems and Service Company
[7] B.Vahidi R.Shariatinasab J.S.Moghani (Amirkabir University of
Technology Tehran Iran)
K.Raahemifar (Ryerson UniversityToronto Ontario Canada)
Effects of Grading Rings and Spacers on Potential Distribution of
ZnO Arrester
[8] Schneider Electrique
The Surge Protection Device (SPD)
Electrical Installation Guide

768
V. THIẾT BỊ ĐO LƯỜNG
Mục đích, yêu cầu:
 Hiểu được tính chất nhiệm vụ đo lường và các thiết bị đo lường.
 Hiểu được các yêu cầu kỹ thuật đối với việc đo lường và giám sát
quá trình cung cấp năng lượng điện.
 Biết cách lựa chọn thiết bị đo lường TU, TI.
Nội dung:
 Sự cần thiết của đo lường điện
 Yêu cầu kỹ thuật đối với thiết bị đo lường
 Cấu tạo, thông số kỹ thuật của thiết bị TU và TI
A. ĐO LƯỜNG TRONG GIÁM SÁT QUÁ TRÌNH CUNG CẤP
1. Khái niệm
Đo lường trong giám sát quá trình cung cấp điện là việc theo dõi đo
kiểm các giá trị đại lượng điện chủ yếu dòng điện và điện áp một cách
thường xuyên liên tục.
 Ghi nhớ số liệu đo trong quá khứ, khi cần có thể truy xuất lại.
 Giám sát liên tục các số liệu trong hiện tại và báo cáo về cho các
bộ phận bảo vệ, hệ thống quản lý điều hành.
 Đo lường không chỉ giám sát điều hành trong thực tại mà còn
chuẩn bị cho dự án phát triển quản lý điều hành trong tương lai
Các giá trị đo lường thường thể hiện bởi giá trị trung bình, giá trị
hiệu dụng, giá trị tức thời. Bộ phận chỉ thị có thể thể hiện các giá trị đo
được qua cơ cấu chỉ thị kim hay số, qua cách thể hiện giá trị tại thời điểm
đo (tức thời) hay trong khoảng thời gian xác định với các thông số liên
tục tại thời các điểm nhỏ hơn trong quãng thời gian chỉ thị (dạng sóng).
2. Các đại lượng cần đo thường xuyên
Các giá trị cần đo thường xuyên và liên tục là:
 Dòng điện
 Điện áp
 Góc lệch pha  giữa dòng điện và điện áp thể hiện bởi hệ số
công suất Cos
Các giá trị khác được tính ra từ ba giá trị đo cơ bản trên như:
769
  Dung lượng truyền tải: một pha: S = U.I;
ba pha: U.I
 Công suất tác dụng: một pha: S = U.I.Cos;
ba pha: U.I. Cos
 Công suất phản kháng: một pha: S = U.I. Sin;
ba pha: U.I. Sin
 Điện năng tiêu thụ: một pha: S = U.I. Cos.t;
ba pha: U.I. Cos.t
3. Nguyên lý làm việc, cơ cấu đo, cơ cấu chỉ thị
Nguyên lý làm việc, các cơ cấu đo và chỉ thị cũng như cách mắc
các thiết bị đo để đo các đại lượng cần biết xin xem lại trong môn học Đo
lường điện và thiết bị đo.
Trong phạm vi đo lường nghiên cứu trong chương này chỉ đề cập
đến các thiết bị máy biến điện áp TU (VT: Voltage transformers) để đo
lường giá trị điện áp quá cao và máy biến dòng điện TI (CT: Current
transformers) để đo dòng điện quá lớn hay đang chảy trong điện áp quá
cao mà dụng cụ đo lường không thể đo trực tiếp được.
Các máy biến áp đo lường được chia thành các cấp độ tiêu chuẩn
quốc tế tuỳ theo độ chính xác của phép đo với các ứng dụng:

Ứng dụng Cấp Cấp Cấp

VDE IEC ANSI
Đo lường chính xác và lấy mẫu 0.1 0.1 0.3
Đo công suất chính xác và đo tính tiền
0.2 0.2 0.3
điện
Đo tính tiền điện, dụng cụ đo chính xác 0.5 0.5 0.6
Dụng cụ đo công nghiệp: điện áp, dòng,
1 1 1.2
công suất
Ampe kế, Volt kế, rơ-le dòng, rơ-le áp 3 3.5 1.2

770
B. YÊU CẦU KỸ THUẬT, THÔNG SỐ VÀ LỰA CHỌN.
1. Máy biến điện áp
Máy biến điện áp là loại máy biến áp cách ly công suất nhỏ, nhằm
mục đích biến đổi điện áp sơ cấp là điện áp cao của lưới sang điện áp thứ
cấp cùng pha thấp hơn nhiều lần theo tỷ lệ biến đổi để cung cấp cho thiết
bị đo lường và bảo vệ. Dây quấn sơ và thứ cách ly hoàn toàn về điện và
phải đảm bảo cách điện tốt an toàn cao cho phần hạ áp.
Máy biến điện áp thông dụng bao gồm:
 Máy biến điện áp kiểu cảm ứng
 Máy biến điện áp kiểu điện dung
a. Máy biến điện áp kiểu cảm ứng
Máy biến điện áp kiểu cảm ứng thường được chế tạo với dãy điện
áp trung áp và cao áp có thể lên tới 170 kV gồm các loại như:
 Máy biến điện áp cách ly một pha: Để nối giữa pha và đất có thể
có điện áp sơ cấp pha lên tới 100  kV  3 và thứ cấp thuờng chỉ
vài trăm volt tương ứng mức thông dụng hạ áp.
100  kV  3
Thí dụ:
100 V  3

Hình 10.86. Máy biến điện áp một pha

ghép thành ba pha có cuộn dây phụ tín
hiệu
Ngoài ra còn có dây quấn phụ dùng cho phát tín hiệu sự cố chạm
đất, dây này có mức điện áp 100/3 V khi sử dụng trong ba pha dây quấn
phụ được nối theo kiểu nối tam giác hở và nối với điện trở cố định để
ngăn cản các dao động hồi phát do cộng hưởng sắt từ gây nên.

771
  Máy biến điện áp cách ly hai
pha: để nối hai máy biến điện pha theo
kiểu nối chữ V được sử dụng để đo
công suất trong lưới ba pha. Sơ đồ nối
như hình bên cạnh
Hình 10.87. Sơ đồ nối hình V

 Máy biến điện áp ba pha: Thường dùng dây quấn thứ cấp đo
lường nối kiểu sao Y. Dây quấn phụ được quấn trên trụ thứ tư và thứ năm
để phát tín hiệu chạm đất, dây quấn phụ được nối theo kiểu nối tam giác
hở với mức điện áp quy chuẩn cho dây quấn sự cố chạm đất là 100 V,
mỗi pha 100/3 V.
Máy biến điện áp cảm ứng được chọn theo tiêu chuẩn điện áp sơ
cấp tuỳ thuộc điện áp lưới điện và căn cứ vào U pha của lưới. Điện áp
thứ cấp thì căn cứ vào giá trị thiết bị đo và cách mắc nối thiết bị đo.
Ngoài ra còn phải căn cứ vào cấp chính xác đo lường và công suất định
mức của các thiết bị đo lường bảo vệ được nối vào.
Nếu có dây quấn bảo vệ chạm đất, phải có quy định dòng điện dài
hạn định mức của nó. Đối với chế độ tải ngắn hạn, cần có hệ số tăng điện
áp định mức, dòng điện tăng tương ứng hiệu ứng Joule với thời gian chịu
điện áp cao.
Hình 10.88. Các bộ phận cấu tạo
của TU (VT) loại cảm ứng
1. Đầu nối dây sơ cấp
2. Kính quan sát mức dầu
3. Dầu
4. Thạch anh lót đầy
5. Cách điện
6. Tay nâng
7. Hộp đầu nối thứ cấp
8. Đầu cuối nối điểm 0
9. Phần mở rộng nối thêm
10. Cách điện giấy
11. Vỏ thùng
12. Dây quấn sơ cấp
13. Dây quấn thứ cấp
14. Lõi thép
15. Đầu nối tiếp đất

772
 b. Máy biến điện áp kiểu điện dung.
Đối với các hệ thống điện áp cao hơn 72 kV, máy biến điện áp
thường được dùng và dùng chính khi lớn hơn 110 kV là máy biến điện áp
kiểu điện dung. Máy biến điện áp điện dung CVT (capacitor voltage
transformers) làm việc theo nguyên lý phân áp theo điện dung tụ điện,
CVT cho phép nối với các thiết bị đo lường thông thường và rơle bảo vệ,
chúng cũng được phép dùng với dụng cụ đo đếm tiền điện.
Sơ đồ nguyên lý máy biến điện áp
điện dung như Hình 10.89 bên. CVT gồm
có bộ phân áp bằng tụ điện bố trí trên các
phần tử ống cao áp, khi điện áp hệ thống
càng cao có thể mở rộng nối tiếp thêm ống
phần tử. Phần chính là máy biến điện áp
trung gian IVT (Intermediate Voltage
Transformer). IVT bao gồm máy biến áp,
kháng điện bù và thiết bị cản dịu để triệt
các daođộng cộng hưởng sắt từ.
Máy biến điện áp điện dung có ưu
điểm là chúng có thể được sử dụng để ghép
với hệ thống sóng mang cao tần trên đường
Hình 10.89. Sơ đồ nguyên
truyền tải. Thí dụ: điện thoại hay điều
lý CVT
khiển xa.
Hình 10.90. Các bộ phận
cấu tạo của CVT máy biến
điện điện dung
1. Phần mở rộng nối thêm
2. Các phần tử tụ điện
3. Tụ điện áptrung gian
4. Kính quan sát mức dầu
5. Cuộn kháng bù
6. Mạch chống cộng hưởng
sắt từ
7. Dây quấn sơ và thứ cấp
8. Đầu nối sơ cấp
9. Piton hơi
10. Đầu nối thiết bị đo
lường
11. Hộp đầu nối thiết bị đo
lường
12. Lõi thép

773
 Máy biến điện áp điện dung được lựa chọn dựa vào thông số điện
áp định mức sơ cấp và thứ cấp, tần số định mức, công suất định mức và
cấp chính xác. Tuy nhiên, cũng cần tính đến dòng điện dài hạn định mức
của dây quấn bảo vệ chạm đất, hệ số điện áp định mức và thời gian chịu
ứng suất ở điện áp tăng cao.
Chi tiết phần biến áp trung gian phục vụ đo lường và bảo vệ như
Hình 10.91 sau:
1. Cuộn kháng nối
tiếp
2. Máy biến áp
trung gian
3. Bộ lọc sóng hài
4. Khe hở bảo vệ
5. Bộ đầu nối dây
thứ cấp
6. Lồng Farady
7. Công tắc nối
điện áp đất
8. Khe hở và cuộn
dây bảo vệ
9. Khối tiếp đất
dãy tụ phân áp làm
việc (cuộn dây khe
hở và công tắc)

774
 Hình 10.92. Chi tiết CVT có hai phần tử
c. Các thông số của máy biến điện áp.
Máy biến điện áp cần có các thông số chính ghi trên nhãn máy như
sau: (Theo DIN VDE 0414)
 Địên áp định mức sơ cấp là giá trị điện áp trên hai đầu dây sơ
cấp. Do trong tổ hợp ba pha dùng đo lường là tổ nối dây Y/Y-12
nên định mức sơ cấp thường là Upha = Udây/
 Điện áp định mức thứ cấp là điện áp pha thứ cấp làm căn cứ
chọn giới hạn điện áp định mức thiết bị đo lường, bảo vệ. Dây
quấn đo lường ghi theo kiểu U/ . Còn dây quấn phát hiện sự
cố chạm đất ghi U/3.
 Dây quấn phát hiện sự cố chạm đất với lưới ba pha gồm tổ hợp
ba máy biến áp pha cách ly. Các dây phát hiện sự cố chạm đất
này nối lại kiểu tam giác hở mạch và có nối với điện trở chống
dao động do cộng hưởng sắt từ.
 Tải là tổng dẫn của mạch thứ cấp tính bằng trị số và hệ số công
suất của tải Cos.
 Tải định mức là tải có giới hạn sai số quy định.

775
  Công suất định mức là công suất biểu kiến (dung lượng truyền
tải) ở điện áp thứ cấp định mức và tải định mức.
 Sai số điện áp của máy biến điện áp ở điện áp sơ cấp đã cho là
sai lệch tính theo phần trăm được tính như sau:
U 2 .K n  U1
FU 
U1
Trong đó:
FU: sai số điện áp tính theo phần trăm %
U1: điện áp sơ cấp tính theo V
U2: điện áp thứ cấp tính theo V
Kn: hệ số biến đổi định mức (chính là tỉ số vòng dây quấn
MBA cảm ứng cách ly)
 Sai số góc là góc lệch pha giữa điện áp thứ cấp theo điện áp sơ cấp
 Dòng điện dài hạn định mức là dòng điện trong dây quấn bảo vệ
chạm đất có thể chịu đựng trong 4 hay 8 giờ sự cố ở 1,9 lần điện
áp sơ cấp và các dây quấn khác, đồng thời nối với tải định mức
mà nhiệt độ không vượt quá 100C so với nhiệt độ cho phép.
 Hệ số tải ngắn hạn được xác định bằng hệ số điện áp định mức
và thời gian có tải ở điện áp tăng cao.
Sau đây là một bảng mẫu các thông số tham khảo máy biến điện áp
cảm ứng của RITZ Instrument Transfomers

776
 Sau đây là bảng đặc tính kỹ thuật điện của CVT do TRENCH The
Proven power cung cấp.

777
 Dưới đây là bảng kết quả thử nghiệm theo tiêu chuẩn quốc tế với
các kiểu mẫu VT (EMF) và CVT (CPB) của ABB

778
RIV: Radio Interference (influence) Voltage: điện áp gây nhiễu vô tuyến
PD: Partial Discharge: là phóng điện cục bộ gây phá huỷ vật liệu cách
điện. Mức 5.PD = 1. 2 × Um/ ;
BIL; LIWL: Rated Lightning Impulse Voltage: điện áp xung sét
SIWL: Rated Switching Impulse Voltage: điện áp xung đóng ngắt

Hình 10.93. Sơ đồ mạch điện của CVT

1. Máy biến áp trung gian với cuộn kháng bù
2. Dây quấn sơ cấp của máy biến áp trung gian
3. Cuộn kháng bù
4. Các cuộn dây điều chỉnh theo tỷ lệ %
5. Cuộn dây thứ cấp máy biến áp trung gian
6. Mạch triệt cộng hưởng sắt từ
2. Máy biến dòng điện
a. Khái quát về máy biến dòng điện
Máy biến dòng là thiết bị biến đổi dòng điện xoay chiều sơ cấp
sang dòng xoay chiều thứ cấp có độ lớn và góc pha trong giới hạn và sai
779
số quy định. Việc biến đổi dòng dựa trên nguyên lý cảm ứng điện từ,
nguồn sai số chính là do dòng điện từ hoá. Do vậy, để sai số biến đổi nhỏ
cần thiết mạch từ máy biến dòng phải dùng lõi thép chất lượng cao. Lõi
thép thường sử dụng là thép kỹ thuật điện bằng thép pha Silic hay hợp
kim Sắt - Niken theo tỷ lệ xác định (thường 75% Ni hay 50% Ni) có độ
bão hoà khi cường độ từ trường đạt khoảng H = (0,1 ÷ 0,3) A/cm. Trong
trường hợp đặc biệt, lõi có khe hở không khí được sử dụng để gây ảnh
hưởng tính chất của lõi trong quá trình quá độ.
b. Nguyên lý, cấu tạo máy biến dòng điện
Máy biến dòng làm việc theo nguyên lý cảm ứng điện từ: Khi dòng
sơ cấp đi qua lõi thép thì sẽ sinh ra trong các vòng dây thứ cấp sức điện
động cảm ứng, nếu cuộn dây nối qua thiết bị đo dòng thì sẽ có dòng chảy
qua đồng hồ, dòng này tỉ lệ với tỷ số vòng dây quấn sơ và thứ cấp. Cần
chú ý với biến dòng là cuộn thứ cấp tuyệt đối không hở mạch vì khi hở
mạch sức điện động cảm ứng rất lớn sẽ gây phóng điện nguy hiểm.
Khi cần thay đổi tỷ số vòng dây quấn nghĩa là thay đổi tỉ số biến
đổi dòng điện có thể thực hiện bằng cách thay đổi cách đấu nối dây quấn
sơ cấp nối tiếp  song song hay thay đổi đầu phân thế, phần không sử
dụng phải ngắn mạch và nối đất. Thường áp dụng vẫn là cách đấu nối
song song  nối tiếp các cuộn thứ cấp có số vòng và cấu tạo đồng nhất.

Hình 10.94. Sơ đồ nguyên lý và cấu tạo máy biến dòng điện

Các chi tiết, hình dáng máy biến dòng dầu dùng trong hệ thống cao áp:

780
 Hình 10.95. Các chi tiết chính
máy biến dòng điện của ABB
1. Piton hơi
2. Nắp đổ dầu
3. Lớp thạch anh
4. Dây sơ cấp bọc cách điện
5. Lõi thép và dây quấn thứ cấp
6. Hộp đầu nối dây quấn thứ
7. Tụ điện
8. Van nối mở rộng
9. Kinh quan sát mức dầu
10. Đầu nối dây sơ cấp
11. Đầu nối đất

Hình sau đây trình bày cách đổi nối dây sơ cấp và các phần đồng
nhất trong dây thứ cấp đưa ra sẵn để thay đổi cách đấu nối. Phần đầu
phân thế hạ áp không sử dụng phải ngắn mạch và nối đất

Hình 10.96. Nguyên tắc thay đổi tỷ số biến đổi qua số vòng sơ thứ cấp
c. Các thông số máy biến dòng điện
Máy biến dòng điện cần có các thông số chính như sau: (theo DIN
VDE 0414)
 Dòng điện định mức sơ cấp và thứ cấp

781
  Tỷ số biến đổi định mức là tỷ số dòng sơ cấp định mức theo
dòng điện thứ cấp định mức
 Tải là tổng trở của mạch thứ cấp tính theo module và hệ số công
suất tải Cos. Tải định mức là tải quy định theo giới hạn sai số.
Tổng trở tải bao gồm tất cả dụng cụ đo lường hay thiết bị bảo vệ
được mắc nối tiếp trong vòng kín với cáp, dây nối và tổng trở
dây quấn thứ cấp và được tính bằng 
 Công suất định mức là công suất biểu kiến (dung lượng truyền
tải) tính bằng VA ở dòng thứ cấp định mức và tải định mức.
Công suất định mức được tính bằng công thức sau: S = ZT2 ×
 Sai số dòng điện là sai lệch tính theo % của dòng thứ cấp nhân
với tỷ số biến đổi so với dòng sơ cấp.
 Góc lệch pha là hiệu góc pha dòng thứ cấp so với góc pha dòng
sơ cấp.
 Sai số phức hợp của máy biến dòng là tỷ số tính theo % giữa trị
hiệu dụng trong một chu kỳ của hiệu trị số tức thời dòng điện
thứ cấp nhân với hệ số biến đổi và trị số tức thời của dòng sơ
cấp so với trị số hiệu dụng của dòng sơ cấp.
T
1
K .i  i1  .dt
2
N 2
T
FI  0
100
I1
Trong đó:
FI: sai số phức hợp dòng tính theo phần trăm %
i1: trị tức thời dòng sơ cấp tính theo A
i2: trị tức thời dòng thứ cấp tính theo A
I1: trị hiệu dụng dòng sơ cấp tính theo A
KN: hệ số biến đổi định mức (chính là tỉ số vòng dây quấn
MBA cảm ứng cách ly W2 / W1)
T: chu kỳ tính bằng giây s
 Dòng điện giới hạn độ chính xác mức sơ cấp là dòng điện tại tải
định mức có sai số phức hợp đã quy định tiêu chuẩn cho máy
biến áp đo lường dùng cho mục đích đo lường hay mục đích bảo
vệ (15%).

782
 Hệ số giới hạn độ chính xác định mức được định nghĩa bằng con
số mà dòng sơ cấp định mức phải nhân với để có được dòng
điện định mức giới hạn chính xác.
 Dòng điện nhiệt một chiều định mức bằng 1,2 lần dòng điện
định mức và 1,5 hay 2 lần dòng điện định mức trong trường hợp
có tải mở rộng.
 Máy biến dòng có dải mở rộng là máy biến dòng có dòng điện
nhiệt một chiều định mức lớn hơn 1,2 lần so với dòng điện định
mức và nằm trong giới hạn sai số quy định.
 Dòng điện nhiệt ngắn hạn (Ith) được ghi trên nhãn máy là trị số
hiệu dụng của dòng sơ cấp của một chu kỳ thứ hai khi máy biến
dòng có thể chịu đựng mà không bị hư hỏng khi dây quấn thứ
cấp ngắn mạch.
 Dòng điện động định mức (Idyn) là trị số dòng điện đầu tiên làm
tăng lực mà máy biến dòng điện có thể chịu đựng không bị hư
hỏng khi dây quấn thứ cấp ngắn mạch.
Bảng thông số dòng một số loại biến dòng cao áp của ABB

783
 Bảng sau đây ghi các kết quả kiểm nghiệm dòng và áp các biến
dòng cao áp của ABB theo IEC: 60044-1 và IS 2750

784
 Sai số dòng và góc pha tùy thuộc dòng định mức thứ cấp và cấp
chính xác biến dòng theo IEC 60044-1

Máy biến dòng có thể mang tải với công suất định mức ghi trên
nhãn máy khi đó với dòng trong định mức và vượt 20% sẽ không vượt
quá sai số giới hạn. Điều đó có nghĩa trong mạch vòng nối tiếp dòng qua
cuộn dây thứ với các dụng cụ đo và thiết bị bảo vệ ( các dụng cụ đo và
thiết bị nối song song) phải có tổng trở tải không vượt quá tổng trở tải
định mức. Tổng trở tải bao gồm nội trở các thiết bị và dụng cụ đo nối
song song cộng với nội trở cuộn dòng, các dây nối và cáp được quy định
như sau:
Công suất định mức VA 5 10 15 30 60
Tải định mức ở 5 A () 0,2 0,4 0,6 1,2 2,4
Tải định mức ở 1 A () 5 10 15 30 60

Đối với công suất máy biến dòng khi sử dụng tần số khác phải
nhân với hệ số quy đổi tần số được tính:

Với: fsd: tần số sử dụng, fđm: tần số định mức biến dòng
Khi chọn máy biến dòng cần chú ý trị số dòng điện sơ cấp và thứ
cấp, công suất định mức của lõi khác nhau theo cấp độ chính xác và hệ số
quá dòng định mức được ghi trên nhãn máy. Dòng điện định mức máy
biến dòng phải thích ứng với dòng làm việc, các máy biến dòng có thể
quá tải dài hạn đến 20%, với máy có dải mở rộng có thể mang tải dài hạn
150% (1,5 In) hay 200% (2 In). Hệ số quá dòng định mức chỉ đúng với tải
định mức. Chú ý khi tải (tổng trở tải) bị giảm so với định mức quá dòng
điện thực sẽ tăng tỷ lệ nghịch với tỷ lệ giảm của tải, cần đảm bảo tải càng
gần tải định mức càng tốt.

785
 Đối với lõi dùng cho đo lường hệ số quá tải phải càng nhỏ càng tốt
để bảo vệ các dụng cụ đo nối vào không bị quá tải hay dòng ngắn mạch
quá lớn
Các định nghĩa đại lượng tham số máy biến dòng đo lường, bảo vệ
và tiêu chuẩn quôc tế cần đọc để tham khảo thêm trong các tài liệu DIN
VDE 0414; IEC-185; ANSI C57-13
d. Lõi bảo vệ
Lõi bảo vệ có cấu tạo như các cuộn biến dòng có lõi, tuy nhiên các
cuộn thứ cấp thay vì cung cấp cho dụng cụ đo thì thứ cấp ở đây được nối
cung cấp cho đến các rơ-le bảo vệ liên quan đến dòng điện (Ký hiệu lõi
dùng cho loại bảo vệ là P). Do vậy, lõi bảo vệ cần thoả mãn các nhu cầu
về dòng cung cấp, công suất, độ chính xác và cấp độ sai số cho thiết bị
rơ-le bảo vệ. Thiết bị bảo vệ thường có các mục đích bảo vệ khác nhau,
nhưng với lõi bảo vệ đề cập ở đây chủ yếu giám sát về quá dòng như
dòng quá tải dài hạn, dòng sự cố ngắn mạch, sự cố chạm đất…. có chỉnh
định hay không chỉnh định và phạm vi chỉnh định của dòng để quyết định
chọn lõi phù hợp. Lõi bảo vệ thường phải tác động ở dòng cao hơn nhiều
lần so với dòng cung cấp thường xuyên (dòng định mức) nên giá trị tác
động rơi vào vùng quá tải nhưng thời gian quá dòng mà biến dòng bảo vệ
chịu không lâu nên lõi bảo vệ được sử dụng với hệ số quá tải lớn.
Thí dụ để bảo vệ ngắn mạch với dòng lớn hơn dòng định mức 6
đến 8 lần (vẫn đảm bảo quá dòng khởi động < (6 ÷ 8) Iđm). Ở đó rơ-le
phải hoạt động tin cậy. Do vậy, lõi bảo vệ phải được thiết kế sao cho tích
công suất định mức và hệ số quá dòng định mức ít nhất phải bằng tích
công suất yêu cầu của mạch thứ cấp ở dòng định mức nhân với hệ số quá
dòng định mức yêu cầu
Lõi bảo vệ có cấp độ chính xác, sai số phức hợp tính theo % cao
hơn ở hệ số giới hạn sai số so với lõi đo lường (TD: cấp 5P sai số phức
hợp 5%; P: chỉ loại lõi bảo vệ)

786
 Khi xảy ra ngắn mạch
trên sơ cấp, dòng ngắn mạch
sẽ rất lớn; do vậy ở phần thứ
cấp cảm ứng cũng có dòng
rất lớn. Tuy nhiên, do lõi thép
đã rơi vào bão hoà nên dòng
tăng không tuyến tính mà phi
tuyến như đường cong từ
hoá, hơn nữa thời gian chịu
đựng dòng ngắn mạch cũng
nhỏ nên được kiểm tra ở
dòng bền nhiệt và điện động.
Lõi thép quyết định đến quan
hệ dòng sơ và thứ cấp gây ra
sai số do bão hoà từ cao hơn Hình 10.97. Đặc tuyến quan hệ dòng sơ
khi ngắn mạch. cấp IP và dòng thứ cấp IS (N: ở định mức)
Như Hình 10.97 mô tả với lõi thép đo lường (CI. 1FS5) khi dòng sơ
cấp (primary) IP tăng do ngắn mạch gấp 5 lần dòng định mức sơ cấp IPN,
dòng thứ cấp IS tăng chưa đến 5 lần so với dòng thứ cấp định mức ISN và
sai số khi đó lớn hơn 10%. Nguyên nhân là do đường cong từ hoá sử
dụng với lõi đo lường đã rơi vào vùng bão hoà từ, tổn hao thép từ tăng
nhưng từ thông không tăng bao nhiêu, do vậy sức điện động cảm ứng và
dòng không tăng tuyến tính được.
Với lõi thép dùng cho bảo vệ (thí dụ: lõi 5P10) thường là loại có hệ
số quá tải mở rộng đến 200%. Điểm chọn lựa cho dòng định mức trên
đường cong từ hoá thấp hơn rất nhiều so với dùng cho đo lường (đo
lường thường chỉ chọn quá tải 120%). Do đó khi xảy ra quá dòng do
ngắn mạch dòng sơ cấp tăng 10 lần so với dòng sơ cấp định mức thì dòng
thứ cấp tuy cũng tăng chỉ gần 10 lần so với dòng thứ cấp định mức,
nhưng sai số thấp hơn chỉ nhỏ hơn 5% vì lõi thép từ của lõi bảo vệ mới
chớm bước vào vùng bão hoà.
Thí dụ: Dòng sơ cấp định mức 100 A. Bảo vệ ngắn mạch ở 8 lần
dòng định mức. Dụng cụ đo lường và bảo vệ chọn ở mức 5 A. Chọn lõi
biến dòng cho đo lường và bảo vệ.
Ta thấy không thể chọn chung lõi cho biến dòng cho cả hai mà phải
chọn riêng cho đo lường và riêng cho bảo vệ.
Dùng cho đo lường chọn lõi (Cl. 1FS5) thì nên chọn tỷ số biến đổi
100/5 A, công suất lõi tính từ dòng thứ cấp 5 A và tổng trở tải theo công

787
thức S = ZT2 × . Hệ số quá tải chọn 100% hay 120% để bảo vệ an toàn
dụng cụ đo.
Dùng cho rơ-le bảo vệ ngắn mạch thì phải chọn lõi bảo vệ như
(5P10) tỉ số biến đổi 400/5 A và hệ số qúa tải phải chọn loại mở rộng đến
200%. Công suất lõi thép yêu cầu chỉ cần tính từ dòng sơ cấp định mức
100 A  dòng thứ cấp qua biến dòng là 1,25 A và tổng trở tải của mạch
rơ-le bảo vệ theo công thức S = ZT2 × .

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] ABB Cẩm nang thiết bị đóng cắt. ABB Switchgear Manual 11th
Edition. NXB Khoa học và Kỹ thuật. HN-2010. Lê Văn Doanh dịch
[2] ABB Buyers Guide Outdoor Instrument Transformers
[3] TRENCH The Proven power. Capacitor Voltage Transformers for
Outdoor Installation
[4] TRENCH CCVT and CC Instruction Manual
[5] RITZ-Electronic Instrument Transformers and Sensors ENG Rev
Apr 2010 Cooper Power System Electrical Apparatus 235-65

788
 GIÁO TRÌNH

KHÍ CỤ ĐIỆN

©
Nhà xuất bản ĐHQG-HCM và tác giả/đối tác liên kết giữ bản quyền
©
Copyright by VNU-HCM Publishing House and author/co-partnership
All rights reserved

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT TPHCM

Xuất bản năm 2014

 GIÁO TRÌNH

KHÍ CỤ ĐIỆN
ThS. PHẠM XUÂN HỔ - TS. HỒ XUÂN THANH

NHÀ XUẤT BẢN

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Khu Phố 6, Phường Linh Trung, Quận Thủ Đức, TP. HCM
Số 3, Công trường Quốc tế, Quận 3, TP Hồ Chí Minh
ĐT: 38239171 – 38225227 - 38239172
Fax: 38239172 - Email: vnuhp@vnuhcm.edu.vn

PHÒNG PHÁT HÀNH NHÀ XUẤT BẢN

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Số 3 Công trường Quốc tế - Quận 3 – TP. HCM
ĐT: 38239170 – 0982920509 – 0913943466
Fax: 38239172 – Website: www.nxbdhqghcm.edu.vn

Chịu trách nhiệm xuất bản:

NGUYỄN HOÀNG DŨNG

Chịu trách nhiệm nội dung:

HUỲNH BÁ LÂN

Tổ chức bản thảo và chịu trách nhiệm về tác quyền

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT TPHCM

Biên tập:
PHẠM ANH TÚ

Sửa bản in:

THÙY DƯƠNG

Trình bày bìa

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT TPHCM

Mã số ISBN: 978-604-73-2175-9

Số lượng 300 cuốn; khổ 16 x 24cm.

Số đăng ký kế hoạch xuất bản: 63-2014/CXB/12-02/ĐHQGTPHCM.
Quyết định xuất bản số: 74 ngày 11/04/2014 của Nhà xuất bản ĐHQGTPHCM.
In tại Công ty TNHH In và Bao bì Hưng Phú.
Nộp lưu chiểu quý III năm 2014.
 ISBN: 978-604-73-2175-9

9 786047 321759