XX-lecie międzywojenne

Ramy czasowe: 1918-1939

Behawioryzm - nie mamy żadnych narzędzi, by badać ludzki umysł, pozostaje nam jedynie
dokładna obserwacja zachowania
Psychoanaliza - Pomysł, że nieświadome strefy psychiki człowieka są równie ważne jak
świadomość, zrewolucjonizował kulturę XX wieku.
Katastrofizm – Modna myśl historiozoficzna o rozwoju, szczycie i upadku kultur. Autor
przewidywał rychły upadek europejskiej cywilizacji – katastrofę.
Kultura masowa - dominujący typ kultury nowoczesnej odpowiadający modelowi
społeczeństwa masowego, w którym korzysta się powszechnie ze środków masowego
przekazu.
Rewolucja obyczajowa - zmiany społeczno-obyczajowe dotyczące seksualności
zachodzące w kulturze zachodniej w latach 60. i 70. XX wieku.
Totalitaryzm - kraj, w którym jednostka jest całkowicie podporządkowana systemowi.
W XX-leciu powstały dwa warianty totalitaryzmu
• komunistyczny – Rosja,
• nazistowski – Niemcy.

“Przedwiośnie” S. Żeromski
Mit Szklanych domów: Kiedy Cezary Baryka przyjechał do Polski, było właśnie przedwiośnie.
Zamiast krainy szklanych domów z opowieści ojca zobaczył brudny, biedny kraj. Przeżył wielkie
rozczarowanie.

• Poprzez kontrast – zderzenie rzeczywistości z tak idealistyczną wizją budzi rozgoryczenie.

• Poza tym epizod szklanych domów jest krytyką odwiecznych romantycznych złudzeń i wiary w
fantazje – piękne, lecz nierealne.
• Opowieść o szklanych domach nie mogła być prawdziwa. Stanowiła symbol tęsknoty za ładem w
Polsce, za nowoczesnym krajem, którego mieszkańcy mogliby żyć w szczęściu i dostatku.
• Dla Cezarego rozczarowanego obrazem brudnej i zacofanej Polski szklane domy
symbolizowały… stracone złudzenia.

Koncepcja Gajowca
wyznaje ideę „Polski złożonej z trzech połówek”.

• Wierzy w systematyczne reformy ekonomiczne, w powolne wychodzenie z zaborczych

zaszłoś­ci, w konieczność wzmocnienia pieniądza i włożenia w reformę ojczyzny ogromu pracy.
• Dopełnia całości tej koncepcji pogląd o sile modlitwy i opiece Boskiej nad Polską. Wydaje się, że
jest to koncepcja najbliższa autorowi. Wprawdzie pisarz ukazuje jej ułomności, lecz na tle innych
głosów w tej sprawie jest to najbardziej konkretny program.
Komunistyczna koncepcja Lulka
za wzór stawiała rewolucję rosyjską i głosiła jedność klas – jako wartość wyższą niż odrębność
narodowa.

• Wśród argumentów „za” stawia Żeromski krytyczną sytuację robotników i biedoty, stan
ekonomiczny i zdrowotny tych ludzi, wizję więzień przepełnionych „przestępcami politycznymi”,
czyli komunistami.
• Lecz natychmiast przedstawia kontrargumenty: wizję władzy w rękach klasy robotniczej jako
wizję władzy w rękach ludzi, którzy jej nie uniosą – chorych i ciemnych, ironicznie określa wizję
rewolucji jako „raju na wzór Baku”, Polskę widzi jako ideał, rząd i prawo jako rzetelne wartości.
• Postać Lulka aktywisty jest wyraźnie antypatyczna, a końcowa scena, w której Cezary Baryka
kroczy wśród demonstrantów – obok Lulka – nie jest jednoznaczną deklaracją. Baryka idzie
wśród robotników – ale oddzielnie, sam. Tak jakby uznawał ich racje, lecz nie podpisywał się pod
całością koncepcji.

Przedwiośnie jako utwór o…

• problemach politycznych:
o rozczarowaniu kształtem Polski po odzyskaniu niepodległości,
o konieczności zmian w kraju,
o zagrożeniu rewolucją,
• kwestiach społecznych:
o podziałach wewnątrz społeczeństwa polskiego i niesprawied­liwości,
o nieprzydatności społecznej ziemiaństwa,
• miłości:
o związku z komplikacjami, o zawiedzionym uczuciu,
o zazdrości prowadzącej do zabicia rywalki.

“Ferdydurke” W. Gombrowicz
Powieść awangardowa, tyle można powiedzieć ogólnie, gdyż Ferdydurke nie da się jednoznacznie
zaklasyfikować gatunkowo: mieszają się w nim elementy pamiętnika, powieści przygodowej, poematu
dygresyjnego, powiastki filozoficznej, moralitetu, parodii.
Jako dzieło synkretyczne stanowi wymowny przykład ilustrujący tendencję współczesnej literatury do
zacierania czystości gatunkowej.

Słowa-klucze
• Pupa (upupienie) – narzucona niedojrzałość.
• Łydka – nowoczesność, swoboda obyczajowa, erotyzm.
• Gęba – narzucona przez społeczeństwo maska, przypisany człowiekowi stereotyp, np. szkoła,
nauczyciele (prof. Pimko, prof. Bladaczka), dzieci rodziców, a rodzice dzieci (rodzina
Młodziaków)
“Sklepy cynamonowe” B.Schulz
Motyw labiryntu
Nawet dobrze znane miasto może stać się labiryntem, w którym niemożliwe jest odnalezienie
upragnionych sklepów cynamonowych

Bohater opowiadania błądzi po mieście i po budynku gimnazjum, nie mogąc odnaleźć drogi. W Nocy
wielkiego sezonu labiryntem została nazwana noc:

Opisana w opowiadaniu pod tym samym tytułem ulica Krokodyli została ledwie zaznaczona na mapie, a
jej okolica „świeciła pustą bielą”. Schulz pisze o „imitatywnym i iluzorycznym charakterze tej dzielnicy”,
po wyjściu z magazynu mód „nigdy nie trafimy już doń z powrotem”. Przestrzeń w tych opowiadaniach
żyje jakby własnym życiem, przekształca się – zależy od świadomości człowieka. Nawet własny dom nie
jest miejscem znanym i pewnym:

Dom to nieokreślona liczba pokojów podlegających dziwnym metamorfozom:

• Oniryzm to ukształtowanie utworu na wzór snu, według sennej poetyki. Stosuje go z

powodzeniem Schulz, stosuje go Gombrowicz. Atmosferę sennego koszmaru pamiętamy z prozy
Franza Kafki, sennego krajobrazu – z wierszy modernistów. Jak widać – tak jak różne bywają
sny, tak różna bywa literatura oniryczna. Opowiadania Schulza to nie jest koszmar ani zły sen –
to raczej sen piękny, poetyckie marzenie jak lot nad światem.
• Mityzacja – zabieg, któremu poddaje się dzieło, by uzyskało wymiar symboliczny, głęboki sens,
wzniosły charakter – na wzór mitu jako wyrazu wierzeń religijnych. Pisarz dokonuje mityzacji
przez nadanie elementom świata przedstawionego religijnych znaczeń, uniwersalizację miejsca,
czasu, odpowiednie charakterystyki osób, np.. Rynek miejski jest biblijną pustynią, wakacje
wielką księgą pałającą w blasku, sklepy cynamonowe – symbolem zakazanego i kuszącego raju,
gabinet dyrektora – znakiem tabu, oczy jego córki – ucieleśnieniem pierwszych młodzieńczych
uniesień erotycznych.
 Wojna i okupacja
Ramy czasowe: 1939-1945
Definicje:
Okupacja - czasowe zajęcie przez siły zbrojne państwa prowadzącego wojnę całości lub
części terytorium państwa nieprzyjacielskiego i tymczasowe wprowadzenie tam swojej
władzy.
Holokaust - zagłada Żydów, ludobójstwo około 6 milionów europejskich Żydów dokonane
w czasie II wojny światowej przez III Rzeszę Niemiecką
Pokolenie Kolumbów - pokolenie literackie obejmujące pisarzy polskich urodzonych około
roku 1920, dla których okres wchodzenia w dorosłość przypadł na lata II wojny światowej.
To właśnie wojna była przeżyciem, które ukształtowało ich twórczość w największym
stopniu.
Człowiek zlagrowany - osoba od dłuższego czasu przebywająca w niemieckim obozie
koncentracyjnym, na skutek nieludzkich warunków w nim panujących, doświadczająca
zmian osobowościowych i mentalnych. To człowiek, który, chcąc nie chcąc, przyjął warunki
panujące w obozie i przystosował się do nich, by przetrwać.
Człowiek złagrowany - istota niejako zredukowana do potrzeb biologicznych, której
najważniejszą motywacją do działania jest przetrwanie w nieludzkich warunkach.

Elegia o… (chłopcu polskim)

Podmiotem jest tu matka, która czule i delikatnie zwraca się do nieobecnego syna. Utwór jest elegią
(pieśnią żałobną), a matka sama dokonuje rozrachunku z wojną, która odebrała życie jej synowi. Wojna
pozbawiła „chłopców polskich” prawa do spokojnego życia, zmusiła ich do pogodzenia się ze śmiercią
bliskich osób, do patrzenia, jak leżą w gruzach domy. Młodzi ludzie zostali zmuszeni do tułaczki, do
ukrywania się, życia w lęku, nie wiedząc, czy przeżyją kolejny dzień. Wojna wywołała w nich złe
instynkty, z którymi nie potrafili walczyć, mogli się im jedynie biernie poddać. Nie dziwi więc kontrast w
słowach „I wyszedłeś, jasny synku, z czarną bronią w noc”, ujawnia bowiem dystans między
niewinnością młodego pokolenia, a grozą czasów, w których przyszło im żyć. Pytanie zawarte w
ostatnim wersie pogłębia jeszcze bardziej dramat tych chłopców „Czy to była kula, synku, czy to serce
pękło?”.

Opowiadania Borowskiego
Opowiadania Tadeusza Borowskiego odnoszą się do faktów historycznych i osobistych doświadczeń
autora. Pozwalają bliżej przyjrzeć się potwornej rzeczywistości obozu koncentracyjnego, zachowaniu
niemieckich funkcjonariuszy i więźniów. Ukazują niezwykłe zjawisko masowego mordowania ludzi przez
garstkę szaleńców z karabinami przy biernej postawie ogromnych rzesz, które jeszcze żyją, ale przecież
należą do pokonanych, poniżonych, zagrożonych śmiercią.

• Proszę państwa do gazu – w opowiadaniu zostało przedstawione rozładowywanie transportu

Sosnowiec-Będzin. Główny bohater (Tadek) wraz ze znajomymi, pod kontrolą niemieckich
oficerów, pracuje nad wyładowywaniem ludzi z bydlęcych wagonów, segregowaniu ich i
kierowaniu do komór gazowych lub do pracy w lagrze.

Borowski pokazał świat zlagrowany jako pewien system, nową cywilizację, w której planowo zadaje się
śmierć, wyniszcza narody, a wśród ofiar tworzy się grupy mniej lub bardziej uprzywilejowanych – w ten
sposób również ofiary są wciągane w system i czynione współodpowiedzialnymi za to, co dzieje się w
obozach.

Kompozycja i styl:
• Złamana zasada decorum
• Rezygnacja z konwencji martyrologicznej
• Behawioryzm (w obozie sprowadzał człowieka jedynie do funkcji biologicznych)
• Odrzucenie introspekcji, psychologizowanie, analizy

Inny świat
Dlaczego Herling-Grudziński tak zatytułował swoją powieść? Tłumaczy to motto utworu,
zaczerpnięte z Zapisków z martwego domu (inny tytuł: Wspomnienia z domu umarłych) Fiodora
Dostojewskiego:

Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne
obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie
niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać.

Kompozycja Innego świata:

• klamrowa (więzienie w Witebsku, powojenne spotkanie z poznanym tam człowiekiem),
• wplatanie mikronowel biograficznych.

Język i styl Innego świata:

• rzeczowy, spokojny, powściągliwy (dokładność opisu, wprowadzanie określeń łagrowych: zona,
lesoruby, łagpunkt itp.),
• obrazowy, poetycki, bogaty w środki stylistyczne:
Od wrót obozu rozchodziły się we wszystkie strony czarne korowody więźniów (…) – i po paru
minutach znikały na widnokręgu jak rozsypane linijki czcionek, zgarnięte jednym pociągnięciem
dłoni z białej karty papieru.

Gatunek:
synkretyczny (łączenie różnych form); „zeseizowana powieść autobiograficzna”.

Polemika Grudzińskiego z Borowskim

Nihilistyczna postawa bohatera „Opowiadań” Borowskiego wytworzyła się pod wpływem doznanych
traumatycznych przeżyć. Życie w obozie koncentracyjnym w Auschwitz zrobiło z niego człowieka
zlagrowanego, bezwolną maszynę, podporządkowaną jednemu celowi: zachować życie za wszelką cenę.
Codzienność obozowa utwierdzała w przekonaniu o braku wartości życia. Bohater zastanawia się, czy jest
dobry, gdyż jedyne uczucie jakie żywi do tych ludzi to złość, za to że musi tu być. Nie współczuje im, że
idą do gazu. Przeciwnie, życzy im śmierci. Jego współtowarzysz zapewniał, że są to normalne uczucia.
Rodzącą się złość najłatwiej wyładować na słabszych. Jest to nawet pożądane.

Grudziński był więziony w sowieckim łagrze, jednak swoją postawą potwierdzał, że nawet w takiej
rzeczywistości można uchronić cząstkę człowieczeństwa. Można zachować godność, jeśli postępuje się
według elementarnych zasad moralnych.

Zdążyć przed Panem Bogiem

Tytuł dzieła jest symboliczny. Sam główny bohater, Marek Edelman, powiedział: „Pan Bóg już chce
zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech się
pali choć trochę dłużej, niż On by sobie tego życzył”. Zadaniem każdego lekarza jest ubiec
odbierającego życie Boga. Zdążyć przed Panem Bogiem to tyle, co… oszukać Go w imię wartości, jaką
jest ludzkie życie.

Tematyka
Tematem reportażu-wywiadu Hanny Krall jest martyrologia Żydów w okresie II wojny światowej. Pisarka
przeprowadziła wywiad z Markiem Edelmanem. Utwór ma dwie rzeczywistości: przeszłość, naznaczoną
piętnem śmierci i teraźniejszość – ratowanie ludzkiego życia. Obie rzeczywistości są „wyścigiem z
Panem Bogiem”. Z jedynym celem: zdążyć! Zdążyć połknąć cyjanek – zanim hitlerowcy znajdą cię, by
zabijać i torturować. Zdążyć operować, zanim choroba zabierze pacjenta.

Hanna Krall pokazuje walkę i bohaterstwo Żydów. Wstrząsające obrazy życia w getcie. Oto
dobrodziejstwem jest odstąpienie cyjanku, istnieje walka o tzw. numerki życia, samobójstwa, brak
żywności i sucha groza liczb – „1: 400 000” – czyli tutaj z 400 tysięcy ocalał jeden. I tak straszliwa jest
beznamiętna, na wzór naukowych opisów, analiza głodu i procesu śmierci głodowej człowieka – równie
przerażająca jak numerki życia. Dywan był wart więcej niż ludzkie życie – oto suma dokonań hitleryzmu.

Kompozycja
„Reportaż nie znosi fikcji”. I nie ma fikcji w reportażu Hanny Krall. Autorka dotarła tam, gdzie można.
Osobiście poznała bohaterów swojego dzieła – jeśli żyli. Użyła podstawowych form, jak: wywiad +
relacja odautorska.

Dopiero we wnętrzu tych gatunków zawarła rozmowę, opis, informację. Reportaż jest zwięzły, jego
materia to fakt, obraz, sytuacja – lecz „podane” komunikatywnym językiem, nawet gdy dotykamy
specjalistycznych, medycznych dziedzin.