DANG VAN LUNG - VUGNG ANH - HOANG ANH NHAN
DE DAT DE NUGC
si THI MUGNG
x _l Ss
wa var BAN CONGTY CSPHANSACH CONG LY COPHAN PHAT TREN
THONG TAN A VIET Na, ‘VAN HOATONGHCP HOA BI “ure THONG VIET HAM-URO ~CAMPUCLLOITUA
Nam 1976, ldn adu tién su thi than thoai Dé dét dé nuéc suu tam 6 Hod Binh
dude dich ra tiéng Viet do NXB Van hoc dn hanh, dugc gidi thiéu réng rai tdi ban doc
va gidi nghién cau trong nuéc. Céng trinh nay do ba tac gid: Qudch Giao, Thuong
Diém, Bui Thién tién hanh véi dé dai gan 6.000 cdu. Gdn 20 nam sau, nam 1995,
Nha xudt ban Van hod - Théng tin cho ra mat tiép tap sdch Von cé van hod Viét
Nam cia Vién Béng Nam A, Trung tam Khoa hoc x@ héi va nhén van quéc gia, do
hai tac gi Bui Thién va Truong Si Hig suu tdm, bién soan. Day Id cong trinh dé s6
bang tiéng Muéng, tiéng Viét ghi tron & Hod Binh day trén 2.000 trang, Ia cuén séch
nghién citu vé mo Muéng, dugc cdc tdc gid bién sogn lai trén co sé ban mo Bé dat,
dé nuéc dé xudt ban ndm 1976.
Trudc khi b6 sirthi than thogi Dé dat, dé nuéc duac céng b6 6 Héa Binh, nam
1975, Ty Van héa Thanh Héa da xudt ban bé si thi than thoai cing tén song ngit
Viét -Muéng, do Vuong Anh va Hoang Anh Nhédn suu tam, bién soan. Trén co'sévan
ban nay, Van hoc thuéc Uy ban Khoa hoc xa héi Viet Nam da tién hanh nghién
cttu b6 sit thi Bé dat, dé nuéc do éng Dang Van Lung lam chu bién. Céng trinh da
duoc xudt ban nam 1988. Tit van ban géc, ca ban chép tay va ban in, da duge cdc
tde gid chinh ly bién soan Iai, lugc bét tring lép nhung tén trong nhiing chi tiét ndi
dung cn thiét, dam bdo tinh thuc tién xdc thc ctia mét céng trinh khoa hoc.
Nhé nhiing uu viét trén, xudt phat tisnhu cdu ngay cang cao cia céng chting
déc gid, Céng ty cé phdin Sach - Véin héa téng hop Héa Binh phéi hap voi Céng ty co
phan phat trién truyén théng Viet Nam - Lao - Campuchia; Nha xudt ban Théng tan
xa Viét Nam; Céng ty cé phdn Danh Nam va mét sé don vi, doanh nghiép dé quyét
dinh tdi ban cu6n sdch “Dé ddt dé nuéc’ cing trinh cua cdc tac gid Bang Van Lung,
Vuong Anh, Hoang Anh Nhan.
Cac tac gid da gidi thiéu khd ti mi, céng phu que trinh thuc hién céng trink
nghién citu nay. Nhung quan trong han, va cing 1a ngi dung chi yéu, tac gid dé cap
van dé than thogi Mudng, phan dnh nhén thitc vé thé gidi tu nhién, vé cuéc chinh
phuc ty nhién va nhiing nét Ién trong adi séng xa hdi cuia nguéi Viét - Muang ti
6 dai, Hé théng than thoat Mudng két hop thanh scr thi than thoai Dé dat dé nuéc,
phan anh cudéc séng da dang, phong phi ca xa héi Muéng.
"Dé dat, dé nudc” la mét tdc phdm van hoc gitt vai tré tiéu biéu. Dién xudng
ctia dng st thi nay di lién voi teing chéing cia nghi thi t6 chic tang ma dan toc
Muéng. Ddng chit y, trong suét chding dién xuéng 12 ngay dém, cudc mo duge chic
lam hai hinh thd r6 rét, goi la: Mo Vai va mo Tléu. Mo Vai bao gdm nhiing khtic cr
miéu té canh huyén do & mudng Ma, muéng Tréi. Qua trinh dién xuéng thé hién
nhitng quan hé cuéc séng ctta cdc dang than cach ly vdi mung Nguéi. Nghe m:Vai, ta dugc tiép can véi nhiing phdc hea than thién, hoanh trang, thdu duoc vé tha
thiét mdi lo toan ctla nguéi séng vdi linh hén ngudi chét. N6i dung phan nay ngoi
lén vé dep pham gid, chat lang man cia con ngudi khi ho vuot qua chdng duang
cua thoi ky nguyén thuy. Nhitng khuc ca bi trdng dé van Idp Idnh udc mo ly tuéng,
quan niém dao duc, tam nhin théi dai, khdt khao cdi dep bang nhding hinh thitc
phong phi, da dang. O nia déu phan mo Vai, dodn li khach trong coi do tuéng di
thdm nhén mat dong ho té tién 6 muéng Ma, phan sau dugc mo dan I6 lén muding
Troi vei canh thién duéng mila.
Mo Tléu ciing la phan néi bét chd dé cia sit thi "Dé dat dé nude” Ciing giéng
nhu phan trén, 6ng mo dan dat linh hén nguéi chét va dodn lit khdch trong do
tudng di thm hét muéng Ma, muéng Tréi va bay gid tré lai tham céi dat mudng
Nguoi. Ong mo ké nhiing céu chuyén hinh thanh va tru, khai thién, ldp dia, lich st
sinh ra muén lodi, moi vat la thuy t6 géc gdc lodi nguéi. Két thc mo Tléu cing la lac
cd muéng ban chudn bi dua quan tai ngudi chét ra nghia dia. Trong hic dua dam
con dién ra cdc khuic ca bi ai cudi dit, cuéi Na, cui lai... Day Id Idi ca thiéng liéng
dang nguéi qua cé, ran day nguéi doi é lai dn & tuong than, tuong di.
Thuc ra, trong tang lé 12 ngdy dém, noi dién xuéng dng su thi than thoai "Dé
dat, dé nuéc’; con cé mét hinh thc mo nita, dé la mo Tuéng. Mo Tuéng duoc ctr
hanh sau khi dy kin ndp quan tai nguéi chét va dé cing da bay trén ban thé, tucla
trudc khi dién ra mo Vai va Mo Tléu. Ong mo quay mdt vé phia ban thé dat noi dau
thi hai ma doc nhiing dng mo thiéng liéng than thanh, van d6ng ky xdo cda truyén
than thoai dé xay dung uéc lé vi thn cua tam thuic Fonklo Mung. Bd chinh la ddu
Gn tin nguéng thé cting té tién noi ging cda ngudi nguyén thuy duoc uu truyén tdi
tao trong dng su thi tuyét vai nay. N6i dung cda mo Tuéng 1a giuip linh hén nguéi
chét vé chon mung Ma, noi cu tru cia thé gidi huyén bi. Thuc chat day Ia néo vé
chén thuy té c6i nguén sinh ra lodi nguéi. Phan mo Tuéng két thiic sau hai, ba ngay
dién xuéng.
Tom lai, “Dé dat dé nudc” la su két hop nhudn nhuyén nhing lién khuic than
thoai véi nhau. Hinh thie dién xudng gan lién vi doi séng van hod va tém link
ngudixua, Nhitng gid tri nguyén thuy dé van con tén tai trong théi daixd héi Muéng
buéc sang nguéng cite van minh.
Nha tho Lo Cao Nhum
(H6i vién H6i Nha van Vier Nam
H6i vién H6i Van nghé dan gian Viet Nam
ung ban bién tap bdo Van nghé Héa Binh)dE BAT BE NUE
PHAN MOT
GIGI THIEU TAC PHAM
DANG VAN LUNGBE BAT DE NUGE
I. MO TLEU “DE DAT DE NUGC” ANG SU THI MUONG
Mudng"” la dan téc dung thif tu vé dan sé trong céng déng 54 dan
t6c Viét Nam. Theo théng ké nam 2009 dan tac Mudng cé 1.268.963 ngudi
s6ng tap trung 6 cdc tinh: Hoa Binh, céc huyén mién nui tinh Thanh Hoa,
Yén Bai, Phd Tho, Ninh Binh...
Dan téc Muéng cé vén van hoc dan gian phong phu va tuong déi
théng nhat. Tiéng Mudng thudc nhém ng6én ngif Viet - Mudng. Nhiéu nha
khoa hoc da chting minh rang ngudi Mudng va nguéi cé cling mét
géc, Ho mdi tach thanh hai tif khoang cac thé ky EX - X sau céng nguyé!
Van hoc dan gian dan téc Muéng da dugc suu tam, bién soan, gidi
thiéu kha nhiéu. Dé dét dé nudc la mat trong nhiing tac pham dugc chu y
s6m nhat.
A. QUATRINH SUU TAM VAN BAN
Theo tu liéu ghi chép lai thi ngudi dau tién ndi dén Dé dat dé nuéc la
Quach Diéu (ngudi Mudng). Quach Diéu khéng néi dén Bé dat dé nuéc ma
nhac dén mét nhan vat trong tac phdm nay - Dit Dang. Ong néi Dit Dang
chinh la Hing Vuong @. ¥ kién nay dug ghi trong sach chi Han: “Hoa Binh
quan lang st khdo” chép trong bé “Minh dé str’, chuong ndi vé nguén géc
ngudi Muéng (da dang G6 Nam Phong 1925),
Trong cuén; La province Mudng de Hoa Binh, Tap chi Déng Dudng
xuat ban, Ha Néi, 1926, Pierre Grossin cé tom tat Dé dat dé nuéc thanh mét
truyén cé tich.
Jeanne Cuisinier trong cuén Les Mudng, géographie humaine et soc
ologie, Paris, 1918, trang chuong “Lé thttc ma chay” da viét kha ky vé Dé
dat dé nuéc.
Tuy vay, khéng phai do cé nhitng ngudi mach nudc hodc <6 va trén
day ma nay sinh qua trinh suu tam van ban Dé dat dé nudc ma la do chinh
séch van hoa dan téc cla Chinh phi Vidt Nam da déng vién toan dan ra
sifc suu tam va tran trong di san van hoa cua cac dan téc.
Dé dat dé nuéc dugc cdc nha tri thife Mudng suu tam trén cd ba vung:
(1) Khdi niém Muang = muéng van la mét khdi niém chung cho cé x6 héi Thai va Muéng. Cé hai
iruéng hop né déu chi mét ving cu‘tr hodc lén hodc nhé.
Musing véi tu cach tén dan téc, la mér céch goi khéng chinh xd. Dan t6c mé chuing ta quen goi
4 Mung, thyc ra ho t’xung la (MOL), Mo! cé nghia fa ngui. Tuy nhién, moi ngués dé quen goia “dan
téc Mung’ va duc ding cd trang céng van gidy to chinh thuc nén ching t6i cting git?nguyén nhu thé
cho tién. Duoc su déng y cia tac gia, chting téi cdp. 3u mdi dé ban doc tién theo doi (B.T).
(2)Theo truyén thuyét, Hung Vuong id triéu dai ddu tién cba Vigt Nam. Hing Vuong thi nhat lap
ta triéu dai Van Lang cé nién dai 4.000 nm.BE DAT DE Nitec
Hoa Binh, Thanh Hoa, Yén Bai.
Bi thu tinh uy Dang Céng san Viét Nam tinh Hoa Binh Bui Van Kin
da hét suc dong vién mét s6 anh em ngudi Mudng suu tam nhu Bui Van
Kin ndi “Céng tac suu tam, bién dich va chinh ly, chu thich khéng phai
la chuyén don gian. Budc dau cdc soan gia da suu tam va chon loc dugc
khoang nam, sau nghin cau dé xuat ban”. Va & muc “Cling ban doc’,
nhom bién soan viét: “Trong qua trinh suu tam va bién soan, ching téi
da dugc Huyén uy, Uy ban hanh chinh va Phong Van hoa Théng tin cac
huyén: Lac Son, Tan Lac, Kim Béi, Ky Son tan tinh giuip dé vé nhiéu mat...
Ban Bé dat dé nuéc nay dua trén tai liéu cla b6n musng; Bi, Vang, Thang,
Dong lam can cf chinh va cé suf dung cdc nguén tai ligu & médt s6 ving
khac dé nghién ctu phat hién va bé sung. Viéc sap xép cac tai ligu da cd
gang két hop gitfa trinh tu str dung ty nhién ctia cdc nghé nhan véi su
nghién cuu vi tri tuong d6i hgp li cua tai liéu” (sach trén tr.12).
Nam 1972, tdi da vé Yén Bai suu tam, nghién cuu Dé dat dé nudc
nhung ching téi chua ghi chép duoc may. Dén nam 1973, Nha xuat ban
Van hoa da cho ra dai cuén “Bang Van Va" mot “Rang” trong hé théng Tang
cava c6 lién quan quan dén Dé dat dé nuéc do Dinh An suu tam 6 Yén Bai.
Nhu Dinh An néi trong “Loi ngudi situ tam va bién dich”: “Nguéi Muéng
khéng cé chit vi ngay xua khi di lay chir vé qua sudi bd vao mém, né tréi
xudng bung mat nén méi lan doc lai, néu quén thi phai hang giong dé
chi hién ra’, “suu tam Van Va chung téi dugc su Ung hé cua nhiéu nguéi,
vé phan minh thi chi lam nhiét tinh hon la su hiéu biét ma chi la dé dap
ung su mong muén cla nguéi gia” Van Va dugc ding trong tang lé, thué¢
hé théng mo Vai. Nhung rat it cé dam tang té chic ké day dui ca Dé dat dé
nuéc va Dudng vé véi t6 tian nén Van Va luén duc tach ra nhu mét tac
pham riéng cé thé ké vao cac budi téi nhat [a dém 30 tét am lich. "6 dam
ma, ngudi ta hat mét léo cht khéng ké, giong hat cham cham, thiét tha.
Trong hoan canh nay Van Va dugc ggi la Mo Van Va’ (tr.9).
Qua trinh suu tam Dé dat dé nuéc & Thanh Hoa dugc hai éng Vuong
Anh va Hoang Anh Nhan ndi ré qua hai bai viét in trong tap: "Ky yéu héi
nghi chuyén dé vé tac pham Dé dat dé nuéc tai Thanh Hoa’, ngay 28 thang
8 nam 19737.
Mdi hoc [6p ba ma bé da bat Vuong Anh lam céng viée ghi mo. Ong
(1) Bui Van Kin, Tua, Bé dat dé nui tha ca dan gian dén téc Muéing, Nxb. Van hoc, Ha Néi, 1976, tr.10.
(2) Tit day chiing t6i goi td rap sdch nay la "Ky yéu..”BE DAT BE NUE
méi cdc 6ng mo ™ néi tiéng bay com rugu 4n dé cdc 6ng doc cho Vuong
Anh ghi. Cai khé khan nhat cla viéc ghi mo nay, nhat la déi vai cau hoc
sinh 10 tuéi la ngudi Muéng chua cé chit viét. Caing may 1a tiéng Muang
gan gil tiéng Viét nén Vuong Anh cui ty sang tac ra cach ghi tiéng Muéng.
Ong bé lam viéc nay vi hai ly do, trudc hét la do chinh sach d6i véi van hoa
dan téc cla Chinh phd Viét Nam, sau nifa la éng yéu thich mo. Ong ndi
vai con:
-Tao cam viét tat chit tat khé doc, lai khé nhin, va tao con coi lai, con
hoc lai nhu may hoc bai thudéc ldng ay.
Ciing c6 khi hai bé con dat nhau di hét muéng nay dén mudng khac
dé ghi mo.
May nam sau hai bé con da cé mét tap giay day nUa gang tay, khdi
bép va bui bam bam vang. Tap gidy da di qua muéng Yén, mung Nang,
mung Khé, mudng Ong, mudng Lut, musng Lé...
Dén day bé cé tron mét bai mo trén hai van cau con Vuong Anh co
tron mét ndi mdi mét, Nhung qua mdi mét lai cé Mét hung khdi. Vuong
Anh dich ban mo tt ting Muang ra tiéng Viet.
Nhung nhu Hoang Anh Nhan ndi, ban cha Vuong Anh khéng phai
la ban suf dung, ban céng bé ctia Ty Van héa Thanh Hoa 1975, ma dé chi
la ban co sé nha né, cac tac gia vach lai con dudng kéo chu, r6i doc theo
con duéng do ma suu tam. Theo cach ay, cac tac gia tap trung chu y vao 7
vung musng: Ong, Ai, Lam, Yén, Rac, Dé, La Khon, O mdi mudng ho da tim
thay nhiéu van ban khac nhau. Sau khi déi chiéu, can nhac ho rut thanh
bay van ban va chon ban cla mudng Yén do éng mo Chia cung cap lam
ca sé.
Khi vé nghién cutu & Thanh Hod, téi dugc biét & day ngoai Vuong
Anh va Hoang Anh Nhan cén co nhiéu ngudi da va dang say mé suu tam
aghién cttu Bé dat dé nuéc nhu Bui Nhi Lé, Minh Hiéu...
(1) Ong Mo: Chifc dich ding déu bé phén phy trdch vé 18 nghi mét Muéng. Mo thuéing do mét
ho thé top. Mo hiéu biét cdc nghi thiic cting bdi, thud céc bai khén, nhd rat ky phong tuc tép quén, 6
lugt ban muéng. Ong ld nguéi ghi chép stt sdch gidi vé van hoc nghé thudt lai théng tao viée déi ddp
trong khi giao dich vai cdc dia phuang khdc... nén éng duce xa héi ci rat coi trong.
(2) N6i hai van céu 1a vi trong tép suu tém nay 6 Jn ed nhiing *rdng” thudc mo “Buting vé vér
16 tién®
Mo Bung vé v6ité tién tiéng muting goi la mo Vai (Vai 1a t6 tién, con goi id mo len i (lén tdi,
trai la noi curtrd cia hén). Toi cho réng phdi dich thodt nghia méi l6t td dutac "ban chat cita hién tugng'
nén dich la mo Buéng vé véité tién. Nhém tisnay déng nghia vdi cdc nhém tic Duéng xudng sudi ving,
dusong lén c6i nét ban, duéng vé véi Chda. Cach hiéu nay gan véi cach hiéu cia Té Hau trong céu tho:
Bac dé lén duéng, theo 16 tién
Mac - Lé-nin, thé giéi ngudi hién.BE DAT HE NOC
Tuy nhién, ban cla muéng Yén la ban dugc ding lam co sé dé bién
soan thanh ban in cla Ty Van hoa Thanh Hoa, 1975 va ban in cia S6 Van
hoa Théng tin Thanh Hoa phéi hop véi Nha Xuat ban Khoa hoc xa héi,
1986, cling la ban chuing tdi ding lam co sé dé bién soan thanh ban i
trong tap sdch nay.
$6 di chung téi phai bién soan lai la
- Dé dat dé nuéc va Dudng vé vai té tién la hai ang mo cé khéi ludng
6 s6 (trén ba van cau) khé mét ngudi nao thuéc hét va nam chac trinh ty
chugng muc khi nguéi Mudng chua co van tu. Diéu nay cé thé thay ré néu
dem so sanh hai ban Thanh Hoa - Hoa Binh. Cho nén, ban Hoa Binh tuy co
su lan lén gidta Bé dat dé nudc va Dung vé vi té tién lai bi bién tap cat
xén qua nhiéu nhung trong né lai cé nhiing “rang” tiéu biéu va cé nhting
phién doan suc tich cé dong khién chung téi khéng thé bé qua.
-Do yéu cau cla tap sach la dap Ung thudéng thie cla dong dao ban
doc trong nudc va ngoai nuéc, nén phai tudc di nhing doan trung lap,
ruém ra gay nham chan cho ngudi doc, nhung lai phai lam sao cho c6é néi
dung trong sang ma khéng bo di nhifng nét quan trong cla mét van ban
van hoc <6, nghia la phai gitr dugc chat liéu v6n cé va gia trilich str cda van
ban. Ban Hoa Binh cé nhGng phién doan déc dado dap ting yéu cau nay.
-Trong Itc bién soan,chuing téi cé gang tach hai ang mo rat dé lan
lon nay ra khdéi nhau. Chung tdi chon loc cdc “rang” va sAp xép lai cho hap
vdi nhan thic cla chung tdi (sé trinh bay sau).
Tom lai, cho dén thai diém nay, chung ta cé trén 10 ban Dé dat dé
nuéc, ban trung binh la 8.000 cau, ban dai nhat 1a 16.000 cau, ban ngan
nhat la 3.500 cau. Day la tac pham van van dé sé trong kho tang van hoc
dan gian Muéng, cing la mat trong sé tac pham cé khéi lung Ién nhat
cua van hoc dan gian Viét Nam.
Céng viéc suu tam van ban Bé dat dé nuéc van chua két thuc. Trai
lai, do viéc nghién cttu tac phdm ngay cang sau sc thi céng viéc suu tam
chinh xac va toan dién cang tré nén cap thiét. Va lai, ban canh Dé dat dé
nuéc thi du khé khan phifc tap dén dau chung ta cing nén hoan thanh
cho duge viéc sutu tam bién soan va céng bé van ban mo Vai. Chi cé nhu
thé thi viéc phan biét hai ang mo mdi cé thé dung dan va dua gid tri cla
cap sf thi nay xép hang véi cdc ang str thi “cap déi” trén thé gidi (vi nh
lliat, Odixé).
B. NOI DUNG
Khi mét thanh vién xa rai céng déng, 6ng Mo ding Idi mo gitip hén
di lén vdi té tién céng déng. Luc hudng dan hén di trén céi dat 6ng doc
mo Tléu. Lic huéng dan hén di trén céi trai thi éng doc mo Vai.DE BAT BE NUE
Mo Tléu cé nghia 1a mo ké truyén. Mo Vai cé nghia la mét hé théng
truyén the su tich. Hai ang mo nay déi lap nhau vé ndi dung, vé két cau, vé
phuong phap thé hién va do dé, cé thé néi, hai ang mo nay dude sang tac
vao nhitng thdi gian cach xa nhau.
Mo Vai la truéng ca than linh. Cac than linh trong mo Vai khong don
thuan 1a nhan hoa cac Iyc lugng ty nhién ma cén 6 cdc than chéng lai
stic manh ay. 6 la nhiing than ma vé sau sé fa dé tai dé nguai Muéng
dung lam chat liéu cho truyén cé tich than ky, cho truyén tho, va ca cho
dan ca tuc ng. Trén thé gidi cén rat it dan téc bao luu dugc loai truéng
ca nay. 6 day, mi thén déu cé nhiém vu thi hanh mét quyén luc ¢é tinh
chat tinh than. Biéu do khién ngudi sang tao phai biéu hién hoat déng
ctia than theo hoat déng ctia con ngudi. Nhung dit sao do cing la hoat
déng cua than chit khéng phai cua ngudi nén bén canh yéu cau ké lai su
tich cla cdc than nguyén thuy ngudi ta can dua dén mét su hiéu biét truc
tiép vé xa hdi, can dem dén mot tac dang cu thé can thiét cho xa héi. Vi
vay ngudi ta phai ké thém mét vai su tich vé nhiing vat ding trong tang
18 nhu: Ben, Khot...
Mo Tléu ké nhiing cau truyén 6 tran gian theo trinh tu théi gian,
tugng tu nhu mét cuén tiéu thuyét chuong hdi. Muc dich ctia mo Tléu la
gitip hén ngudi chét biéu hién lai lich cla bd toc. Con khi doc mo Vai la
dé cho hén ngudi chét nghe. Hén khéng phai la mét nhan vat trong bai
mo, hén cing khéng phai la mét nhan vat tham gia dién xuéng. Hén chi
la mét ngudi nghe, mét thinh gia vé hinh, tiép thu Idi mo.
SO nhiing dam tang nhé, nguai ta chi doc mo Vai huéng dan hén mot
vai nét so qua dé khdi b& ngé véi thé gidi bén kia va biét trd vé phd hop
cho Ip hau sinh, chi nhiing dam ma to, tang cht muén té chic that day
du thi ngudi ta méi t6 chic dién xuéng mo Tléu dé dua hén ngudi chét
di tham t6 tién céi trdi biét lai lich dat nudc gidng ndi. Ong mo la ngudi
hu6éng dan giang giai hén di theo loi huéng dan dé xem. Hén khéng phai
chi la “ngudi” nghe ma la “ngudi” hanh déng, la nhan vat tham gia dién
xuéng.
Dé tiép tuc ndi vé mo Tléu, chung téi xin gidi thiéu chut it vé mo
Vai.
Van ban ctia mo Vai udc tinh khdi ludng Ién hon mo Tléu (chung téi
dang tim cach suu tam, bién soan va dich dé cé dip thi cé thé cong bé
dugc). Tam tom tat nhu sau:
Linh hén khi dug dan lén trdi sé phai di qua 3 chang.
1. Chang duéng chuyén tiép: Ter cdi tran muén di lén céi tréi phai qua
con séng Béi. Ché hén qua s6ng Béi can mét con do diac biét, gai la dd ac.bE BAT DE Nude
Con dé ac sé dua hén dén bén Bui. Dén bén Bi di vao céng trai. Gac
céng trdi cé 6ng Tuan. Hén phai ké lé kéu xin mai 6ng Tuan mdi cho hén
di qua céng dé vao Mudng Trai Thap.
2. Mung Trai Thap:
Muén vao Mu&ng Trdi Thap hén phai theo Idi chi dan cua éng mo.
Trugéc hét hén dén Hang Hao, réi sang Hang Ma, Hang Theo Dé nha Cun
Thai... day [a nhting nai sinh ra dong gidng ngudi (mo Tléu da ké ré). Hang
Ma la nai dé truing tiéng, qua tring da nd ra ngudi. Hang Theo Dé la ngi
dung a6, hén sé nhin thay toan b6é Muéng Tran Gian. Riéng doan dung tai
Hang Theo Dé nhin tran gian cé thé tach riéng thanh mét mo goi la mo
Nhin Muéng,
3. Mudng Tréi Cao: én muéng nay hén sé dugc gap cdc Thién than:
Chin Vin: Than San Ban
Ta cam cot: Than Lua
Ong mo tiép tuc dua hén di tham vuén “thugng uyén” cla nha trai va
ké cho hén nghe mét méi tinh dam say cla mét déi trai gai. Riéng doan
Van Va (vuén hoa) nay cé ngudi da suu tap thanh mot tap sach riéng, goi
la Dang Van Va (da ndi trén).
Sau dé hén dugce phép di qua séng Ly theo cdu Liém La dé lén cdi
siéu tran. O day hén duge xo hét ng 6 tran gian bé hét moi kién tung,
a6 sach moi t6i 16/. H6n thanh than séng cuéc déi thanh khiét di cac
nhan vat huyén thoai nhu gap cac than sinh ra ngudi. Than coi gitt tran
gian. Cuéi cung hén di vao xu bat tu, 6 vdi té tién.
Qua két cau trén ta thdy mo Vai chua phai la mét st thi theo cai nghia
théng thudng cua danh tu nay bdi vi 6 day chua co mét nhan vat quan
xuyén, chua cé nhiing nhan vat voi tu cdch la nhiing cé nhan hanh déng
trén mét thao truéng réng Idn thu hut toan bé su tudng tugng mong
lung bay béng cla nguéi Mung thanh mot truyén cé dau cé dudi.
Khac véi mo Vai, mo Tléu la mét str thi that sy. Tac pham nay dugc té
chuic mét cach chat ché, tham chi la mét hé théng chat ché. Cha dé cua
no khéng phai la mét hanh déng ca biét cia nhan vat ma 1a nhting hanh
déng Ién tac dang dén ca dan téc va co két thc nghiém ngat. Dé dat dé
nuéc la mo Tléu gém nhiéu rang (chudng, khuc, doan) Dé dat dé nuéc vén
la tén goi ctia hai rang Dé dat dé nudc nhung trong y niém cua ngudi Viet
- Muang thi dat nude con mang y nghia Té quéc, giéng ndi, dia vc cu tra
nén tén clia hai chung lai dugc su dung lam tén chung cho toan bé bai
(1) Nguéi Thai cing cé vi thén nay. Thdi goi la Then Cam Cot.DE BAT DE Nudie
mo. Cét truyén mo Tléu co thé tom tat nhu sau:
1. Gidi thiéu canh vd try con hén mang mé mit “dudi dat chua cé dat,
trén trdi chua cé trai”.
2. Thué ay cé mét tran mua to nudéc ngdp ménh mong. Nusc rit dé
lai 6ng Thu Tha, ba Thu Thién tao ra cé cay, muén vat. Do 1a dé dat.
3. Sau tran lut, tréi lai nang han, nang chét hét cé cay, nang nut né dat
da. Ong Péng Péu phai cau mua. Lai mét tran mua In, D6 la dé nude.
4. Mua tanh, tu nhién moc lén mét cay Si than, Ién rat nhhanh. Ngon
Si chia Ién tan nha 6ng Trdi. Ong Trai nghi, néu chat cay Si dé thi sé chét
hét muén vat nén chi sai hai con sau: sau Héc, sau Ha xuéng duc than cho
cay dé.
5. Cay Sicd 1919 canh, céc canh dé dan, chét dan. Mdi canh Si dé tao
ra mét mudng nén ngay ban dau da cé 1919 mudng. Be la dé Mudng,
6. Cay Si cén hoa ra my Da Dan. My Da Dan sinh dugc hai con la:
Cun Buém Bé, Cun Buém Bac. Hai chang két duyén vdi hai nang tién, sinh
duoc 10 con. Con ut la Tréng Chim Tung, Mai Chim Tét. Chim nay dé ra
trding Tiéng. Tring Tiéng nd ra thanh ngudi, trong dé cé may anh em Dit
Dang, Ta Cai, Ba Can, Va Hai Kit... va ca Chu chuong muéng nude. B6 la
dé ngudi.
7. Luc dy trdi cé 12 mat trdi va 2 Mat trang nén néng qua. Ho nha
Ngao ding tén ban rung ca. Phai nhd Tréng Ga Ai, Mai Vit Em di goi mot
mat trdi va mét mat trang lén. Sau do 6ng Thu Tha ba Thu Thién mdi truyén
lam ra nam thang.
8. Muang nudéc mdi Dit Dang ra cam binh cém muéng. Dit Dang
nhan Idi, nhung bi ma dén dang chan ngé fam cho Dit Dang khéng thé
ra dugc.
9. Muéng nud lai mdi Lang Ta Cai nhung Lang Ta Cai cling bi ma ém
danh nén khéng dam ra.
10. Ngudi em thi ba la Lang Cun Can dugc méi. V6i tai ba ldilac. Lang
Cun Cn di dén dau la ma quy chay hét nén da cam binh cam muéng,
11. a cé ngudi cam dau thi phai sam noi an chén & ctia 6ng cho tit
(1) Cun hay Khun: bat nguén tistén goi cdo quy téc ngudi “ka” nhu Khun Am Poi, Khun Quang...
Sau d6 né ld tén goi cé y tén kinh danh riéng cho cdc chic dich cia mét s6 dan toc Tay Bac Viét Nam.
Nguai Muang goi Lang Cun fa chiia dat coi mét muéng !én, mét ving lén, mot viang jan,
+ Long: danh tir dé chi nhting déng ho lém chtia dat, néi chung: khac déng ho dan. Lang cling
fa danh tit chi dang ho quy téc néi chung cing nghia véi chtr Bao thay dao: Cun Sam, dao Soc) vi vay
6 danh tirghép Lang 8g0.
+ Chu chuong toan b6 cdc 6 Ido chtic dich quén su trong céc muang, Vé sau bao gém cd cdc
chic dich thude 66 phén hanh chinh; b6 phdn bdo vé, hdu cén nha fang cun va bé phan tn gido ludt
phdp.
+ Chu chung mung nuéc: todn bé b6 phdn chtic dich va todn dén ban mudng.BE DAT DE NUE
té, Rua da bay cach lam nha cho nguéi, nén mudng nude dung dude cho
éng Lang ngdi nha to dep.
12. Bay gid ca bé téc lai lo sao cho lang dugc 4n ngon. Muén an ngon
phai cé Ita dé nau an. Ho bao lang sai Viéng Cu Linh lén xt sé than Lia -Ta
(Cam Cot - nhung Viéng Cu Linh khéng can than nén da lam hong viéc.
Lang lai sai Tun Mun di, Tun Mun rudi trau) lau tinh da hoc duge cach lam
lua chut khong phai chi xin lay Iva. Ter day nguéi Mudng co Ita.
13, Chuét bay meo cho nang Dat Cai Danh lén ché Than Tién. Tién
Mai Lua xin duc giéng lua dem vé.
14. Thang Pap, thang Pom di chan trau, tim dén nha éng Lang Khan
Dan hoc cach lam ruou.
15. Nang Dat Cai Danh lai mét lan ntfa duge phai lén trdi xin giéng
Ign, giéng ga.
16, Trau than hanh dén xin 6 cay ruéng cho Cun Can.
17. Cuéc s6ng vat chat da day dU. Lang Cun Can lay vo, Lang Cun Can
lay em gai dé ra ma ém.
Lang Cun Can lay Vam Dau Dat dé ra Cun Téi.
Lang Cun Can lay Vat Dau Nudc dé ra Cun Tang.
Lang Cun Can lay A Sao, A Sang, A Rang nha tréi sinh ra lang Cun
Khuong.
Lay cé gai nudi trong lang dé ra chang To6ng In (Béng In).
18. Tu day, Lang Cun Can thuc hién quyén tri nude thé hién bang mot
vat tugng trung cho uy quyén nha Lang: Dé Tréng Déng.
19. Lang Cun Cdn chia dat cho cdc con. Trong khi chia, Lang da nghi
tang phai chia sao cho céng bang nhung cuéi cung Lang Cun Khuang lai
phai linh phan xau nhat. Lang Cun Khuong byc minh chay vé trai (6ng ba
ngoai), Trai giijp Lang Cun Khuong tré lai tran gian.
20. Sau khi da khang dinh vai tré cda minh, Lang Cun Khuong tién
thém mét bude nia xay dung “triéu dinh”: Lam nha Lang. Lam Nha Lang
la céng viéc gian khé nhung to Idn va hé trong nén phai chat cho dugc
“cay chu ta, la chu té6ng, béng thau qua thiéc’. Day la cay than - cay thi
téc - duge than linh bao vé nghiém ngat. Budi Udi da dé 16 noi cd cay ay
cho Tam Tach. Tam tach da dé 16 cho Cun Khuong biét.
21, Lang Cun Khuang da xay dung duge“triéu dinh” nhung Tam Tach
da phai chét, con cia Tam Tach oan trach Lang va chéng lai. Biéu hién cao
nhat la thang Tam, con Tach (con ctia Tam Tach) da dét nha Lang. Chung
bi Lang giét, xc bién thanh thu di. Trong d6, con th: ghé gém nhat Ia
Moong Lé. Lang lai phai té chtic san bat vay rap dé diét cdc loai thu dit.
22. Chua hét tré luc, trong néi Nha lang 44 phat sinh mau thudn.DE BAT DE NIC
Toéng in em ut cia Lang kién quyét chéng lai Lang. Cuéc chién dau nay
dugc xem nhu la mét cudc tranh gianh quyén luc to Idn dau tién trong ndi
bé dong Lang. Cun Khuong da thang.
. Moi viéc yén 6n, Lang Cun Khuong va Muéng nuéc rude vua Dit
Dang vé "Bang chi tam quan ké cho”.
Trén co sé légic dé, toi sap xép cac rang cla Dé at dé nudc thanh hé
théng nhu sau:
A. Hinh thanh dat nuéc, con ngu@i:
1, M6 dau
2. Dé Dat
3. Dé Nude
4. Dé Cay Si
5. Bé Mudng
6. Dé Ngudi
7. Dé Nam thang
8. Dé Dit Dang
9. Dé Lang Ta Cai
10. Bé Lang Cun Can.
B. Xdy dung co'sé vat chat, van hod:
11, Lam nhaé
12.Tim Iva
13. Tim lua, trau, bd, lon, ga...
14, Tim rugu.
C. Loviécnha:
15, Lang Cun Can lay vo va Chu Chuong muéng nudc tim vg cho Cun.
D. Lo viécnuée:
16. Dé Tréng déng
17. Chia ru6ng dat (ngdi thi)
18. Tim Chu
19. Chat Chu
20. Lam Nha Chu (xay dung “triéu dinh”).
E. Cdc xung dét, cdc chién cong:
21. Dé6t Nha Chu
22, $8n Moong L6
23. Danh Ca dién, qua dién
24. Danh Ma ru6éng
25. Danh Ma may Ma lang.
G. Hoan chinh anh thé va ché dé cai tri:
26.- Lo quan do (nghi tht’c)bE DAT BE NUE
- Lam ngai vang
- Rudc Vua vé Déng chi tam quan ké chg.
Tom tat lai nhu vay, ta thay bai mo la mét tac phém hoan chinh co
cau tric chat ché, hop 1é-gich, lich str, nhung ta sé thay né mang tinh
tugng trung rat cao.
Than trong mo Vai la nhiing dng than thoai cén mang tinh duy vat ty
phat, hén nhién. Than sinh ra loai ngudi, than lam ra Ida gao, than lam ra
{ta, than gid, than mat trdi, than san ban... Tat ca chi la nhiing luc fudng tu
nhién hay con ngudi duge than thanh hoa.
Nhung dén Bé dat dé nuéc thi Lang Cun Can, Lang Cun Khuong_la tat
ca, Lang Cun Can tur tring chim né ra, chim 1a giéng trén trai. Lang Cun
Cn lay A Sao, A Sang, A Rang nha Trai thi do 1a lay ngudi nha Troi, Cho
nén Dé dat - dé nuéc hoan toan khang dinh vai trd cUa tinh dung - cla
con trai. Nqudi con trai la ty tai, la bat diét, truéng tén. Ngudi con trai diéu
khién moi vat, moi than, triv hét moi ma ta, quy quai. Moi vat, moi than chi
la déi tugng str dung cilia Lang. R6 rang Dé dat dé nuéc da quy tat ca cdc
than thién nhién cia mo Vai vao “Vuong quyén” (quyén nha lang). Tat ca
nhiing gi la sigu hinh trong van hoc cua mo Vai dugc triét dé loi dung dé
xay dung ché d6 Nha Lang va t6n gido thé ciing té tién, hay “hau mo Vai”.
Nhu vay khai niém "Dé dat dé nude” chi co thé hinh thanh sau mot qua
trinh trifu tugng hoa nhting yéu té tin nguéng nguyén thuy cla ngudi
Mudng ma cé nguéi da cho la chu nhan cla van hoa Déng Son (4.000
nam trudc). Khai niém 46 tré thanh trung tam cla mdt dng mo, khang
dinh tinh than Mudng dudi ché dé lang dao Mudng.
C. DIEN XUGNG
Kiéu dién xuéng mo do mét nguéi dam nhiém. Ngudi dé dusc goi
la éng Au tuc la mot 6ng Sa man, hodc goi la thay phu thuy. Chit Mo dugc
diing dé chi mét giong diéu, vi du nhu khi ngudi ta ndéi: Ong dy dang mo
Dé dat dé nuéc day va chit Mo dugc chi tac phdm van ban khi ngudi ta goi
la bai mo, vi du: Bai mo Tléu, bai mo Vai...
Bai mo Dé dat dé nuéc cé mat giong diéu riéng va do éng Au dién
xuong trong dam tang, nén cting goi la Gng Mo... Vé sau cdc 6ng Mo, bé
Mo, 4u Mo thanh chiic dich clla Muong.
Tang ca clla ngudi Muang cé thé chia ba phan:
a} Mo Vai, co nghia la mo én tréi (dua hén Jén céi tréi)
b) Mo Tléu, cé nghia la mo ké chuyén.
c) Cac tiét muc van nghé khac dém vao trong khi éng mo nghi dé
chuyén doan.
Can ni thém vé cac tiét muc nay. Trong cdc dam ma Idn, ngoai moDE DAT DE NUBC
Tléu va mo Vai, ngudi Mung huy déng thém mét sé vén van nghé, Cac
hinh thuc van nghé nay khi thi dém cho dién xudéng mo, khi thi dién xuéng
6c lap. Bd déu la hinh thufc vui choi ma nguGi MuGng goi la cac tro: Tro
mua tréng, trd Chéo Té, tra Chéo Dua, tro Chéo Kéo, tro Banh Xen. Ngoai
ra con cé mua Phuéng Rodng, hat Mam, XuGng...
Thém cc tro vao la dé cho lam cho tang chu dé bi thudng, lam cho
ngudi dén dif tang déng vui, lam cho 6ng mo duge nghi ngai lay lai suf
chuan bi chuyén doan ma dam tang khéng bi ngat quang...
Phan mo Tléu chinh la phan dién xudng tac pham Bé dat dé nude.
Theo Cuisinier (tai li@u da dan) thi mét dam tang duge tién hang
trong 10 dém:
- Dém thu nhat ké su ra ddi cia dat va nudc
- Dém thu hai ké cudc sn hé va chat cay
- Bém thu ba thay mo nhin
- Dém thu tu thay mo lén
- Bém thu ndm hau kién
- Bém thi sau ban hoa
- Dem thu bay xin tuéng
- Bém thir tam xuéng tran
- Bém thi chin chai vuén hoa
-Dém thir mudi dan dd hén chét.
Néu dem so ban théng ké ctia Cuisinier trén day voi tai li@u dién da
cia chung tdi thi chi cé hai d€m (mot va hai) la dién xudéng Dé dat dé nude,
tam dém con lai dién xuéng mo Vai
Nhung thuc ra mét minh Dé dat dé nuéc da phai mo 12 dém mdi hét.
Trong 12 dém dé, éng mo lan luot hat hét “rang” nay dén “rang” khac. Toan
b6é dng moTléu (nhiéu di ban) nhung theo chung téi it nhat cling 30 rang.
Viéc chia “rang” (chuong doan) khéng phai do chu quan cua ngudi suu
tam va bién soan ma can ctf vao thuc té dién xudng. Cudi mdi “rang” Idi
mo cé ndi “rang” nay da hét va sé chuyén sang “rang” khac. Vi du:
- Doi dé da vang
Rang ay da qua
Ta ké sang rang khac
- Chuyén 46 da réi
Hi dé da xong
Lai nghe chuyén Cay Si long géc
Nghe chuyén cay Si muc canh
Dé ra musng, ra nude
Hét mét rang, 6ng mo lac chuéng manh réi ngting han. Ong nghi débE DAT DE RUBE
&n trau, uéng nude, hut thuéc, Xen vao do la cdc tro vui, cdc tiét muc van
nghé dan gian khéac.
Nhung khéng phai dam tang nao cling kéo dén 12 dém Dé dat dé
nuéc, S6 dém mo nhiéu hay it, ndi dung mo nhu thé nao hoan toan do
kinh té gia dinh, y tht’c tang chu va trinh dé é6ng mo. Gia dinh giau cé, dia
vi ngudi chét cao thi mo nhiéu (mo nhiing doan nao thi tang chi cé thé
ndi vdi éng mo). Néu gia dinh nghéo, ngudi chét cé dia vi xa héi thap thi
ngudi ta té chic dam don gian, tang lé chi tién hanh mét dém cing xong
(énhitng dam tang nay chi doc mo Vai).
Thi hai ngudi chét dugc cho vao do quan. Quan tai la mét khuc gd
tron. Thuong la gé Tram. Khuc g6 dugc khoét rang rudt.
Ngudi ta dat quan tai gidfa nha. Phia dau quan tai la ban thé. Trén ban
thd cé.cé. CS gém 6 cd ngudi chét, cé thdnh va cé vieng. Cé ngudi chét va
<6 thanh do tang chu sap, cé viéng do ba con than thich mang dén.
C3 ngudi chét la mot mam xéi 9 tang. Xdi lam du 5 mau: Xanh, dd,
tim, vang, tring. Trén cé x6i dat mot con ga tréng ludc. Canh cé xdi cd
chudi va mia. Trudc cé xdi ¢6 binh hung va ngon dén. Trén cao treo mét
hinh ban tru bang tre dan dé cém nhiéu la cd va léng cong. Co mau do
gitia mau d6 cé ph hiéu tugng trung, vi nhu hinh ca, hinh hugu...”
Con chau ngudi chét va ngudi than ngéi thanh hai hang sau quan
tai phia chan ngudi chét. Moi ngudi déu ngéi xép xuéng dat, mat quay vé
quan tai va nhin lén ban tho.
Ong mo ating hodc ngéi ngang vdi hang cé, mat hudng vé cd
thanh.
Tuy theo ting ving ma éng mo co trang phuc khac nhau. 6 Yén Bai,
6ng mo déi ma kiéu mG quan van trong tuéng, mac do thung, that lung
vai trang, tay cam quat gidy ngéi trén mét ghé dém béng cao dd 20cm
tra lén.
OThanh Hoa, 6ng mo déi mG canh sen nhuy mG cua nha su (ma gdm
5 dén 6 canh sen bang g6, son dd, dugc xdu thanh chu6i tron bang mot soi
day) hodc ma hinh dau cu vo mac do dai den hodc xanh lo cé vién 46, Mot
tay cam quat léng céng, mét tay cam chuéng déng va mét tui khét ®.
Thay mo én giong hat tiing doan. Sau mdi doan cé 4m nhac chen
vao. Nhac cu la mét chuéng déng do éng mo ty lac, hoa theo con cé mot
dan nhac. Nhting ngudi str dung nhac cu déu do éng mo tuyén chon va
(1) Cé va huou la biéu trung coa me va cha, biéu trung nay c6 trén hoa vizn tréng déng Béng Son.
(2) Khot la nhiing vat thiéng ciia éng mo. Cac vat thiéng dé thuéng [é nhiing vat hiém, fa, co
inh thi: ky qudi: Méng hé, rang lon Iai, hon 44, hinh con cd... Céc nha suv tém dé thu duc mét s6 tet
knot nhung chua kip nghién cuu.DE DAT DE NUBE
huda luyén.
Vi tri dién xuéng cia 6ng mo chi trong mat chiéc chiéu trai gida nén
nha. Khi thi é6ng ngéi hat, khi thi dung 1én mua hodc lam diéu bé minh hoa
cho ndi dung lai ca.
Ngoai 6ng mo ra con cé hai Dao trang phu viéc. Ho co thé mo thay
cho 6ng mo mét vai rang. Canh Dao trang la ong Ta. Ong Tua lo phuc
dich nuéc néi, sap d6 nghé (tui khét, kiém, cung tén...) cho éng mo.
Nhac cu gém c6: Cong, kén bop, tréng ban, chiéng. Theo Cuisinier thi
cén co tréng déng va dan”. Dan nhac dugc bé tri ngéi ngay o ctfa Man vé
phia trai theo chiéu ngudi xem. Ngoai céng vao ngudi ta cdn bé tri mét
ngudi cam phdo hiéu, goi la Tro. Khi cé ngudi mang cé dén thi ong Tro ban
mot phat phdo hiéu. Méi lan phdo hiéu né, dan nhac ctf ba bai: bai mot:
bao hiéu, bai hai: dua mam cé vao, bai ba: bay cé lén ban the.
So dé bai tri dém mo nhu sau:
1. C6ng vao
2. Ngudi ban Tro
3. Clfa man lén nha
OOOO ss
a 4)
BESS. 00 18
a0) @ @ a
~ BBE 0) uae
mMOoOoOooOooo
(15)
LB «6 7
ES £ S fo
(1) C6 léla mét doan ng bung, cua ldy hai mét. Ong duoc ché d6i. Nguéi ta ding dao sdiclach
hai day hai bén thanh, doan lay que ké hai dau day. Day ia this dan thé so thudc loai g6.bE BAT DE NUEC
4, Duong lén nha san
5. Dan nhac
6. Nguéi ngéi xem mo
7, Ngudi than cua ngudi chét
8. Con cai cla nguéi chét
9. Quan tai
10. Hinh ban tru cé trang tri cam cé va léng cong
11. Cé ngudi chét
12. Huong dén
13. Cé viéng cla than nhan (c6é mau sac)
14. Ong mo
15, Cé ca 6ng mo
16. C6 thanh
17. Dao trang
18. Tua
19, Day “cri” do con dugc ho hang céng nhan [a con co hiéu tréng.
6 An Dé hang nam, vé mua thu, sau vu gat Ida mi, khap noi trén
déng bang s6ng Hang, ngudi ta di&n lai ky tich cla Hoang tl Rama. Nghé
thuat dién xuéng ay goi la Ram Li-la. Rama la nhan vat chinh cia anh
hung ca Ramayana. Rama da co cong diét dugc gidc quy Ravana va thong
nhat dat nuéc An 6 dén tan cdc dao phuong nam. Ngudi ta lay ca mot
ving r6ng Ién lam san khdu ty nhién, trai gai trong cdc lang xa lam dién
vién; quan chung déng dao la khan gia va cdc 6ng gia nghé si da thudéc
léng anh hing ca lam chu héi Ram Li-la.
Nghé thuat dién xuéng anh hing ca Hy Lap thuéc vao mét giai doan
cao hon". Anh hung ca chi dugc dién xuéng vao nhting budi 1é nhat
dinh. D6 la cdc lé thé than Didnixét (than rugu nho), Démété (than dat)
hay Pécvéphn (nif than mua xuan) & trong cdc dén thd cac vi dy va do
cac ca si a-e-do biéu dién. Nghé thuat dién xuéng dy goi la Di to-ram bo.
Ditorambe la loai dién xudng dinh ky, dinh diém va do mot nhém nghé
nhan nhéat dinh tién hanh nén né chifa dung mam méng kich.
Nghé thuat dién: xuéng anh hung ca 8é dét dé nude & mét giai doan
muén hon Ditorambo va Ram Li-la vino da tir’céi thing liéng” chung cia
tap thé bé lac chuyén vao “cdi thiéng liéng” riéng cia gia dinh gia trudng
trong céng xa lang giéng ® Dién xudng Dé dat dé nude cing thudc leai
(1),(2) Vé suttién trign ctia céc logi hinh dién xudng dé gian t6i da trinh bay trong mét sé ludn van. Vic:
-Vé céc hinh thiic sinh hogt dan ca, Tap chi Van hgc, $-1973.
“Thém mot gid thiét vé nguén géc va qua trinh phat trién cia Chéo, Nghién ctu Nghé thudt sé 1-1977
~ ¥ nghia ciia viée nghién ctu dién xuéng dan gian, Tap chi Vén hoc s6 6-197.
20DE DAT DE NUBE
dinh ky (cur cé6 ngudi chét thi phai dién xudng), dinh diém (gia dinh tang
chi) va do mét vai nghé nhan nhat dinh dam duong. Dién xudng Dé dat
dé nudc chifa day yéu té kich la diéu khéng con phai nghi ngd nhung can
phai dugc chting minh. Rat tiéc la chuing tdi khong thé di qua xa van dé
dang ban.
1. “DE DAT DE NUGC” LA MOT TAC PHAM SU THI
Buéc dau cla cong viéc nghién ctu Dé dat dé nudc la nhan dang loai
hinh ctia n6, tic la x4 dinh nhiing nét chung nhéat cia tac phdm. O day
theo cach hiéu cua Héghen vé sti thi, chung téi da lan lugt chting minh
ba diéu:
A. Dé dat dé nudc thudc loai tac phdm tu su- lich stv.
B. No chtfa day phuong phap tung trung huyén thoai.
C.N6 cé khdi lugng d6 s6 va dug toan dan stv dung.
sur thi ké lai cai tn tai nhung khac v6i su. Su thi lay dé tai la nhoing
hanh déng cla nhan vat chinh va ké lai cdc hanh déng ay trong diéu kién
né dugc thuc hién. Do dé né cé rat nhiéu nhanh. Nhé céc nhanh dé scr thi
thu hut toan bé thé gidi tinh than, vat chat cla mét dan tdc, mét thdi dai.
Nhu vay, néi dung va hinh thifc cua mét st thi dich thuc la toan bé quan
niém vé thé gidi va cudc sdng cla mat dan téc, duge trinh bay dudi hinh
thitc ké chuyén vé cdc bién cé dan téc. Te cai téng thé do phan ra mét
phan la y thtic t6n giao da dong lai trong than thoai voi nhitng y thtfc ton
gido cla thai ky sang tac va mat khac la su séng cu thé, cudc séng chinh
tri va gia dinh. Su thi lam cho tat ca nhiing cai dé séng day bang cach lam
cho né gan chat vdi nhiing cé nhan "Vi thé, rat kho c6 thé chting minh
ba van dé trén day mét cach rach réi, tach biét. Nhung trong chiing muc
nhat dinh, chung téi ¢é trinh bay tiing phan dé tién theo dai.
A. TINH TY SU LICH SU
Qua cac chuong trén, ta da thay rang cai lam thanh ndi dung Dé dat
dé nuéc khdng phai la mét hanh déng ngau nhién, bat ky, va tuy tién, tinh
co ma la mét cau chuyén trong dé cé nhiéu hanh déng duge chon loc ky
cang, mang mau sac tugng trung déc ddo, Cac hanh déng ctia Lang Cun
{1) Xem Mj hoc (Héghen}, Phan Ngoc dich,
21BE DAT DE NUBC
C4n, Lang Cun Khugng gan lién vi lich sti dan téc Muéng va cla déi séng
tinh than nhan dan Muéng. Nhiing hoat déng nay ta chi cé quan niém la
no gan lién véi toan bé ddi séng dan téc sudt mét thai gian dai hang ngan
nam cla nguéi Mudng. Hang ngan nam dé, ban Dé dat dé nuéc Thanh
Hoa chia ra 30 rang (doan, khuc), ban Hoa Binh sap xép khac hon:
1. Dé dat 2. Nang Tudi Van
3.Vua Dan 4. Vai Thai
5. Nu6c lut nude can 6. Béng thom trai lua
7. Sinh nua 8. Dé Truing Tiéng
9. Xin Ita 10. Tréng dau nuéi tam
11. Lam nha 12. Hoi vo
13. Tuéng dén 14. Nang con trau
15, Da ga mang khy lui 16. Dé gao
17. Dé rugu can 18. Banh giac vua Thién Buém Bac
19. C6n chu kéo Idi 20. Dét nha, tranh chu
21. Dooc moong 22. Dé tréng déng
23, Vai than vai mu 24. Vai cap
25. Dé khot. 26. Danh Pan
27. Chang cuéng non 28. Tréng té diém gd
29. Muon mo 30. Goi khot day
31. Cudi lia 32. Cudi ditt
33. Di nhin 34. DOI kién
35. Chudc x6 36. Xin tuéng
Tat cd 38 rang (con thiéu 2 rang)
Véi hang chuc chuong Dé dat dé nudc ké lai lich st’ Muéng tit khi
“dudi dat chua cé dat, dudi troi chua co trdi”, sau dé trai dat, con ngudi
va muén loai sinh ra. Mét trong nhifng con ngudi dau tién la Ba Cn. Tir
day lich str quy céng vé cho mét ngudi, mét dong ho. Da Can lanh dao
mu@ng nudc tao ra toan bé cuia cai vat chat va tinh than. Mai dén khi Cun
Can khéng lam viéc dugc nda mdi trao cho Cun Khuang, con trai thi ba,
di lam tiép. Nhu vay, Dé dat dé nuéc la cau chuyén lich
su, chinh tri, xa hdi. Day la lich ste Mu@ng, nhung cing gidng lich st cua
nhiéu dan téc Chau A tu thoi khai sang cho dén khi cé giai cdp va thiét
lap chinh quyén nha nude ®. Song le Dé dat dé nuéc da dat ta duing trudc
mét thé gidi chinh xac vdi tat cd tinh déc dao cia né va do dé Dé dat dé
nu&c la mét thé gidi riéng, cé ca tinh cla nd. Thé gidi nay chi cé thé la thé
gidi Mung.
(i) Chiing t6i cho carding 4- 13-23-24 25 29 30 31-32 33 34 35-36 cén phdi xép vio mo Vai.
(2) Cé thé tham khdo hé théng thén thoai Viét va Chdm éphdn khéo di,BE BAT DE NISC
Trong khi sang tao nhiing hinh tugng khéng phai fa mang nhiing y
nghia ca nhan, nhting hanh d6ng riéng !é, ma la dé phan anh lich str cua
dan tc, Dé dat dé nuéc tat yéu phai mang tinh tu su. Bai 18 su phan anh
mét déi tugng theo théi gian dai hang ngan nam thi khéng thé cé cach
khac hay hon. Cai chinh & day la tac phdm trong khi tranh ké nhiing sy
kién c6 that trong lich st da phan anh mét cach chan that duéi dang khai
quat nhiing qua trinh lich stf cha yéu, da bao ham mét s6 bién cé chu yéu
cia xa héi Mung trong lich si va ca su dién bién ctia van hod Muéng qua
lich str. Xin lay vai vi du:
+ Tai sao tac pham néu chuyén dét nha lang néu bat cht dé mau
thudan Lang - Dan, nhung lai ca nggi viéc dén Vua vé Déng Chi Tam Quan
Ké Cho?
Phai chang diéu dé phan anh mau thuan gitfa hai dong tu tudng
song hanh: Tich cue, tiéu cuic trong ndi b6é ngudi Mung va Dé dat dé nuéc
phai chap nhan ca hai dong vao minh, mac cho tac phdm bi rdi rac do sy
lap ghép ay?
Theo ching tdi thi khong phai nhu vay, trai lai su ghi nhan dé cang
lam néi bat dac trung cua dan téc Mudng,
Muén hiéu diéu nay phai hiéu sau cuéc séng ngudi Mudng va hiéu
ché d6 lang dao Mudéng.
Ché 6 lang dao duy tri tinh trang nhap nhang gia rudng céng va
ruéng tu. Lang dao khéng cho rudng céng lan at rudng tu, hodc ruéng
tu lan at ruéng céng. Tinh trang do kéo dai su tan ra cua cng x4 nguyén
thuy va kim ham céac gia dinh tu hitu tién lén. Theo quy luat thi céng xa
nguyén thuy phai tan ra nhung ché dé lang dao duy tri nd kéo dai qua
trinh tan ra. O ngudi Viét thi cong xa néng thon da xuat hién tu rat lau
con & Muang thi qua cham hodc 6 noi khéng xuat hién duge. Han ché
su phat trign xa héi, han ché su phat trién kinh té 1a diéu bat binh thudng,
trai quy luat. Tuy nhién, thuan theo trinh dé phat trién cla tu duy, cla
cudc s6ng, lai chiu anh hudng van hoa ctia cdc dan toc lan can, nén mot sé
mat trong cuéc séng Mudng da phat trién. Suxdc xéch trong xa hdi ngay
cang tang va doi hdi giai quyét, diéu chinh. Su kim ham gay ra phan ting
manh mé trong tting gia dinh, trong tiing con ngudi va bién thanh su uat
uc tham dan vao buéng gan, tuy mau. Da dén thé, cam hon phai bat lén,
né quan xuyén vao moi hanh déng va di dén phan ting cao nhat: Dét nha
lang. Dét nha lang la hop quy luat, la tién bé, la dau tranh cho su tién lén
cla bé téc. Bién cd dé mang y nghia dan téc, y nghia nhan sinh, mét gid
tri triét hoc, mét gid tri nhan dao.
Viéc dén Vua vé Déng chi tam quan ké Chg biéu hién mét yéu cau