Gjeologjia n

Ndrtimtari
Prof.dr. Islam Fejza
Njohuri t prgjithshme
Fjala gjeologji rrjedh nga gjuha greke q do t thot: gjeo
tok dhe logos shkenc,
Pra, gjeologjia sht shkenca mbi Tokn- studion Tokn
si nj planet n sistemin diellor.
Nj koh t gjat gjeologjia sht konsideruar si nj
shkenc e prgjithshme mbi Tokn.
Mirpo, me zhvillimin e shkencs n prgjithsi edhe
lnda e studimit t gjeologjis prkufizohet vetm n
pjesn e jashtme t globit t Toks, q sht e prbr prej
shkmbinjsh t shumllojshm, t krijuar nga proceset e
ndryshme t natyrs, q quhet korja e Toks
 Nga kjo rrjedh konstatimi se: gjeologjia sht shkenc
q studion prbrjen, strukturn dhe zhvillimin historik t
kors s Toks, pastaj proceset gjeologjike q ngjajn n
brendin e kors s Toks dhe n siprfaqen e saj, si
dhe fuqit gjeologjike q i shkaktojn kto procese.
Korn e Toks dhe nj pjes t Mantelit t siprm e
prfshin Litosfera.
Litosfera rrjedh nga fjala greke: lithos = ngurt( gur),
sphairo = topi.
N studimet e veta gjeologjia shfrytzon edhe rezultatet
e shkencave t ndryshme, t cilat merren me problemet e
prbrjes kimike dhe t cilsive fizike t litosfers.
N radh t par rezultatet e gjeokimis - shkencs mbi
prbrjen kimike t Toks dhe migrimit t elementeve
kimike, t gjeofiziks - shkencs mbi cilsit fizike t
Toks, mineralogjis- shkencs mbi mineralet,
petrografis- shkencs mbi shkmbinjt, tektoniks etj.
KRIJIMI DHE PRBRJA E TOKS

Krijimi i Toks paraqet nj problem t ndrlikuar, i cili gjer m tani

nuk sht definitivisht i zgjedhur.
Pr kt ekzistojn disa hipoteza shkencore, prej t cilave m me
rndsi sht hipoteza e Kont-Laplasit.
Sipas ksaj hipoteze Toka dhe planett e tjera e kan prejardhjen prej
nj mjegulline n form t sfers, e prbr prej gazrave dhe
elementeve t lira n gjendje t zjarrt.
Si pasoj e rrotullimit rreth boshtit dhe fuqis centrifugale, kjo
mjegullin merr formn e sfers s shtypur - elipsoidit rrotullues
N rrafshin ekuatorial t ksaj mjegullie, prap si pasoj e fuqis
centrifugale ndahet nj sasi e lnds n form t unazave
koncentrike, prej t cilave, m von, krijohen planett e sistemit
diellor, pra edhe Toka.
Krijimi i Toks dhe sistemit Diellor
 Origjina e Toks
Hipoteza solare nebulare (mjegullnajes)
shpjegon me se miri formimin e sistemit djellor

Sistemi yn djellor sht formuar rreth 5 miliard vite

m par nga nj mjegullnaj e madhe e prbr nga
pluhuri dhe gazrat e ashtuquajtur Nebula

Nn ndikimin e vet gravitacional, mas e madhe e gazrave

dhe pluhurit filloj t tkurret dhe rrotullohet drejt nj pike qendrore

* M shum se 90% e mases u zhvendos n drejtim t qendres

s gravitetit duke formuar kshtu nj protodiell( diell primitiv)

* Gazrat dhe pluhuri i mbetur vazhduan t sillen rreth diellit primitiv

duke formuar kshtu planetet e lashta
T gjitha planetet rrotullohen
rreth diellit n t njjtin
drejtim.
T gjitha planetet rrotullohen
rreth diellit n t njjtin plan
(prve Plutonit).
Shkmbinj te marrur nga hna,
meteort dhe mineralet m
t vjetra q gjenden n tok
t gjith datojn n 4.6
miliard vjet m par
T gjitha planetet rrotullohen
rreth boshtit t tyre n t
njjtin drejtim
 Marrdhniet reciproke n mes Toks, Diellit dhe planetve t tjera, si
dhe uniteti i materies jan fakte t sigurta pr nj prejardhje t
prbashkt, ndrsa fillimi i krijimit t ktij sistemi ndodhi para 4, 8
gjer 5 miliard vitesh.
Forma dhe dimensionet e Toks jan t prcaktuara me precizitet.
Toka e ka formn e elipsoidit rrotullues, me rreze mesatare 6. 372,
21 km.
Diferenca ndrmjet rrezeve ekuatoriale dhe polare sht 21,5 km.
Mbi prbrjen e Toks, nga krkimet direkte, nuk mund t
konkludoht, meqense n shpimet e thella sht arritur vetm deri
n 20 km, ndrsa me punime minerare gjer n 2, 5 km thellsi.
Nga studimet indirekte, gjegjsisht n baz t rezultateve nga krkimet
gjeologjike, gjeofizike, sizmologjike dhe astronomike konkludoht se
Toka nuk sht homogjene, por karakterizohet me nj ndrtim zonal
dhe prbhet (ndrtohet) prej disa lvozhgave ose gjeosferave
koncentrike, t palosura njra mbi tjetrn, me prbrje t ndryshme
kimike, me cilsi t ndryshme fizike dhe me trashsi t ndryshme.
 Nj prbrje e till e Toks qart vrehet n ndryshimin e
shpejtsis s prhapjes s valve sizmike q kalojn npr
pjest e thella t Toks, n diferencn e madhe n mes t
dendsis mesatare t litosfers(2,7 gr/cm3) dhe Toks n
trsi (5,52 gr/cm3).
Duke studiuar t dhnat e matjeve sizmike dhe
gravimetrike, si dhe duke pasur parasysh masn, dendsin
dhe momentin e inercionit t Toks, shkenctart kan
arritur n prfundim se Toka sht e ndrtuar nga disa
cipa q e mbshtjellin njra tjetrn, nga disa lvozhga, si
ato t nj qepe ose si pjest e nj veze t zier. Kto cipa
ose lvozhga quhen Gjeosfera dhe ndryshojn njra nga
tjetra sipas prbrjes s tyre ose sipas gjendjes s materies.
Kto gjeosfera jan:
Korja e Toks
Manteli( Mbshtjellsi) i Toks (i siprm dhe i poshtm)
Brthama e Toks ( e jashtme dhe e brendshme)
Rrezja = 6370 km

Distanca deri te berthama eshte ~1/2 e rrezes se

Struktura e Tokes
Korja e Toks
Prbhet nga shkmbinjt q shtrihen mbi siprfaqen e Mohos.
Sipr saj shtrihet atmosfera dhe hidrosfera, ndrsa posht saj sht
manteli i Toks.
Korja e Toks sht nj gjeosfer ose nj cip e Toks, q ka prbrje
heterogjene dhe trashsi t ndryshme.
Trashsia e saj n platforma sht 30-40 km, ndrsa n krahinat e
rrudhosura sht m e madhe dhe lviz nga 50-60-80 km, kurse n
fundin e oqeaneve ajo sht me e vogl dhe sillet prej 5-15 km.
Sipas prbrjes dhe vetive fizike dallojm dy tipe t kors s Toks:
Kontinentale;
Oqeanike,
 Brendesia e Tokes
Korija e Tokes:
Oqeanike
Trashesia: 5-15 km
Relativisht ka nje stratigrafi uniforme
= suita ofiolite :
Depozitimet sedimentare
pillow llavat basaltike
Seria e dajkeve paralele
Gabrot masive
Shkembinjte ultramafike
Kontinentale
Trashesia: 20-80 km mesataria ~35 km
Dominojne shkembinjte acidike
~ granodioritet
 Korja kontinentale - prbhet kryesisht prej shkmbinjve granitik. Quhet
zona SIAL, pr shkak t dominimit t silikateve aluminore. Trashsia mesatare
e ksaj zone sht rreth 40 km.
Ktu temperatura luhatet prej -90C n siprfaqe gjer n 700C n pjest e
poshtme.
Dendsia e SIAL- zons sht 2.7 gr/cm3 ( 27 KN/m3)
Korja oqeanike prbhet kryesisht nga shkmbinjt bazaltik.
Quhet zona SIMA, pr arsye se dominojn kryesisht silikatet magneziale.
Trashsia e ksaj zone sht nga 10 -35 km.
Temperatura n kt zon luhatet prej 1200 -1500C, dendsia 2.95 g/cm3(
29.5 KN/m3), kurse presionet arrijn gjer n 20000 bar.
Pjesa pran siprfaqes s Toks, e prbr nga shkmbinjt sedimentar,
(ranor, glqeror, argjila, mergele, dolomite, gipse etj) quhet mbules
sedimentare.
Vende- vende kjo arrin trashsin 8-16 km, kurse n fundin e oqeaneve sht
shum e holl. Pjest m t poshtme t mbuless sedimentare, pr shkak t
temperaturs dhe presionit m t lart, jan t metamorfizuara.
Litosfera- prfshin koren e Toks ( oqeanike dhe kontinentale) dhe nj pjes
t mantelit t siprm.
Paraqet nj shtres t trash kompakte me trashsi nga 70 km, (nn oqeanet)
deri n rreth 150 km, (nn kontinente).
Tektonika e pllakave
1. Kurrizorja mes- 5. Baseni prapa harkut
oqeanike 6. Bazaltet e ishujve
2. Rifti (hapja) oqeanike
nderkontinental
3. Harku ishullor
4. Kufijte aktiv
kontinental
Manteli i Tokes
Gjendet nn koren e Toks dhe shtrihet gjer n thellsin 2900 km(
kufiri i jashtm i brthams s Toks).
Kufiri n mes t kors s Toks dhe Mantelit quhet kufiri i
Mohoroviiqit (i emruar sipas autorit Kroat Andrea Mohoroviqi).
Manteli ndahet n dy pjes.
Pjesa e siprme gjendet nn koren e Toks dhe shtrihet gjer n
thellsin 700 km, dhe prbhet nga:
Shtresa kompakte ose baza e litosfers me trashsi 60- 100 km; Vp=8
km/sec dhe d= 3.4 gr/cm3.
Shtresa e shpejtsis s vogl t prhapjes s valeve (Vp) n gjendje
plastike q njihet me emrin Astenosfera.
Pra, astenosfera prfshin nj pjes t mantelit t siprm, nuk sht
kompakte, por sht n gjendje plastike dhe e aft t rrjedh edhe nn
sforcime t dobta.
 Shkmbinjt e Mantelit t siprm prbhen nga olivina, piroksenet e ndryshme
dhe mineralet tjera mafike.
Pra, sipas prbrjes i prgjigjen shkmbinjve ultrabazik (duniteve,
peridotiteve).
N analogji me koren e Toks shkmbinjt e Mantelit t siprm karakterizohen
me vlera m t larta t hekurit dhe magnezit si dhe me vlera m t ulta t silicit
dhe aluminit.
Ktu temperatura luhatet prej 1200- 1500 C, dendsia 3.3-4.0 gr/cm3, ndrsa
presionet arrijn deri n 500000 bar.
Kt pjes t mantelit disa autor e quajn edhe magma zon ose pirosfer.
Nga kto thellsira e ka prejardhjen magma q futet n koren e Toks ose
derdhet n siprfaqen e saj.
Pjesa e poshtme e Mantelit ( Mezosfera) shtrihet gjer n thellsin 2900
km.
N pjes m t madhe prbhet prej oksideve dhe sulfideve t metaleve ndr t
cilat dominojn ato t hekurit (Fe).
Temperatura ktu arrin gjer n 2000C, dendsia 5.5-6.5gr/cm3, ndrsa
presionet lvizin nga 1000000 -1500000 bar.
Pjesn e siprme t ksaj zone disa autor e quajn Krifosima ( pr shkak t
dominimit t Cr dhe Fe), ndrsa pjesn e poshtme Nifosima( pr shkak t
dominimit t Ni dhe Fe).
Struktura e Tokes
Manteli:
Peridotitet ( shk.ultramafik)
Siperm- deri ne 410 km (olivina shpineli)
Shtresa me shpejtesi te vogel 60-220 km

Zona tranzitore deri ne thellesine 660 km

Manteli i siperm deri ne thellesin 2898 km

Brthama e Toks
Brthama e Toks (Barisfera) prfshin pjesn qendrore t globit t
Toks me rreze 3500 km.
Shtrihet nga thellsia 2900 km, e deri n qendr t Toks.
Ndahet n brthamn e jashtme( deri n thellsin 5000 km) dhe
brthamn e brendshme ( deri n qendr).
M par mendohej se brthama prbhej nga Fe (88%), pastaj nga
Ni(nikeli), Co (kobalti), Cr(kromi) dhe elementeve tjera t rnda.
Mirpo, n kohn e sotme mendohet se edhe prbrja e brthams
sht silikate, ngjashm me mbshtjellsit tjer, por fal presionit t
lart, lnda ndodhet n gjendje t veant, shum t ngjeshur.
Temperatura ktu arrin gjer n 12000C, dendsia 9.5- 11.5 gr/cm3,
ndersa presionet jan prej 2000000 3.500000 bar.
Berthama:
Fe-Ni perzierje metalike
Berthama e jashtme eshte ne
gjendje likuide
nuk perhapen valet S
Berthama e brendshme eshte ne
gjendje solide (ngyrte)
Variacioni I perhapjes se shpejtesise se valeve P dhe S sipas thellesise.
 Prpos gjeosferave t brendshme, n trsin e Toks si trup qiellor, bjn
pjes edhe mbshtjellsit e jashtm t Toks si:
Atmosfera,
Hidrosfera,
Biosfera.
Atmosfera sht mbshtjellsi ajror rreth Toks me nj trashsi prej 700
km, i cili bashk me t rrotullohet dhe prbjn nj trsi.
Ndahet n dy shtresa :
Shtresa e poshtme - Troposfera
Shtresn e siprme - Stratosfera
Troposfera- ka nj trashsi prej 11 km, mbi pole dhe 17 km, mbi ekuator.
Prmban azot 78% , oksigjen 21% dhe 1% gazra t tjera si ozon , dioksid t
karbonit (CO2) , avull , helium (He) etj.
N kt shtres temperatura dhe shtypja zvoglohen me rritjen e lartsis,
kshtu q n lartsi prej 10 km, temperatura sht -40 deri n -50 C.
Ktu ajri lviz dhe fryejn errat.
Stratosfera-shtrihet mbi troposfer deri n lartsi prej 700 km.
Ktu nuk ka lvizje t ajrit i cili sht shum i rrall.
N pjesn m t madhe temperatura sht konstante dhe n lartsi prej 48 km,
temperatura sht e barabart me temperaturn e ajrit n siprfaqen e Toks.
 Hidrosfera-sht mbshtjellsi ujor i Toks , me nj siprfaqe prej
361.000.000 km2. q prfshin rreth 70% t siprfaqes s Toks.
Thellsia mesatare e ktij mbshtjellsi sht 3.800 m , ndrsa thellsia
maksimale sht 11,03 km.
N t takohen t gjitha elementet q takohen edhe n Tok , mirpo oksigjeni
(O) , hidrogjeni (H) , klori (Cl) dhe natriumi (Na) marrin pjes me 99,5%.
Ka nj rndsi t posame se n t zhvillohet pa ndrprerje procesi i
sedimentimit, prkatsisht i krijimit t shkmbinjve sedimentar.
Biosfera-sht mbshtjellsi organik i globit t Toks dhe prfshin botn
bimore dhe shtazore q jeton n Tok, nn Tok, n uj dhe n ajr.
Kufiri i poshtm i ktij mbshtjellsi sht 3-4 km, nn nivelin mesatar t detit,
ndrsa i siprmi prputhet me kufirin e siprm t troposfers.
N t jetojn nj numr i madh organizmash, 500.000 lloje t bots bimore dhe
mbi 1.000.000 lloje t bots shtazore.
N lndn e tyre gjenden n sasira t mdha shum elemente, si p.sh. C , N ,
Fe , K , P etj.
Shum prej ktyre organizmave kan rndsi t madhe pr formimin e
shkmbinjve si jan: koralet, brahiopodet, radiolaritet , diatomitet etj.
Substancat relative atomike te 7- elementeve kryesore qe perbejne mbi 97% te mases se Tokes.
Mbshtjellsit e brendshm dhe t jashtm t Toks
TEMPERATURA N KOREN E TOKS
Dy rryma t nxehtsis arrijn n siprfaqen e Toks.
Njra nga jasht prej Diellit dhe tjetra nga brenda prej pjesve t thella t globit t
Toks.
N do minut atmosfera me ann e rrezeve t drits merr nj nxehtsi prej 1,1 Cal/cm2
t siprfaqes s Toks.
Kjo nxehtsi sht n gjendje me shkri nj shtres t akullit rreth Toks me trashsi prej
20 m, pr nj vit.
Meqense kjo nxehtsi nuk sht njtrajtshm e shprndar n tr siprfaqen e Toks,
maksimale sht n zonn ekuatoriale dhe minimale n pole, prandaj ekziston bora e
prhershme n pole.
Deri n far thellsie futet kjo nxehtsi varet nga kushtet klimatologjike dhe prbrja
gjeologjike e terrenit.
N viset me klim t nxeht ku terreni prbhet prej shkmbinjve q jan prues m t
mir t nxehtsis, kjo nxehtsi deprton m thell.
Kjo thellsi deri n t ciln deprton nxehtsia nga jasht quhet brezi neutral ose
temperaturs konstante.
N kt zon temperatura sht konstante gjat tr vitit dhe sht e barabart me
temperaturn mesatare vjetore t ajrit n siprfaqe.
 Rryma e dyt e nxehtsis vjen nga rezervat e lashta t nxehtsis n brendsin e
Toks.
Shum fenomene gjeologjike n siprfaqen e Toks, qart na tregojn se n thellsirat e
litosfers dhe nn t ekzistojn temperatura t larta.
Kt m s miri e vrteton aktiviteti vullkanik, llava q derdhet n kt rast n
siprfaqe shpesh her ka nj temperatur mbi 1.000C.
Avulli i ujit q shprthen nga shpimet e thella arrin temperaturn deri n 190C.
Me matje t shumta n miniera, tunele dhe shpime t thella (10.000 m) sht vrejtur se
temperatura rritet n thellsi, duke filluar nga brezi neutral dhe ky sht nj fenomen i
prgjithshm.
Nga rezultatet e matjeve t ktilla, sht arritur n prfundim se pr do 33 m thellsi,
duke filluar nga brezi neutral temperatura rritet pr nj shkall celsius, dhe ky fenomen
quhet shkalla gjeotermike.
Numri 33 sht numr teorik (mesatar) meqense rritja e temperaturs n thellsi
ndryshon nga vendi n vend.
N zonat vullkanike, me aktivitet tektonik ose me procese aktive t oksidimit dhe
karbonizimit temperatura mund t rritet nga nj shkall edhe n do 10 metra thellsi.
Rritja e temperaturs n do 100 m thellsi, duke filluar nga brezi neutral , quhet
gradienti gjeometrik.
Njohja e shkalls gjeotermike dhe gradientit gjeometrik na mundson prognozimin e
temperaturs n objektet e thella nntoksore (tunele, galeri minerare etj.).
Gjeoizotermet jan vija t lakuara n prerjet (profilet) e thella, q bashkojn pikat me
temperatur t njjta.
GJEOKRONOLOGJIA - MOSHA GJEOLOGJIKE

Shkmbinjt magmatik, sedimentar dhe metamorfik, q ndrtojn korn e

Toks, jan krijuar gjat kohrave t gjata gjeologjike, prej disa miliard
vitsh.
Korja e par e Toks ka qen e prbr vetm nga shkmbinjt magmatik dhe
n fillim ka pasur nj trashsi t vogl, prandaj npr t leht kan shprthyer
sasi t reja t magms, kshtu q me koh korja e Toks sht br gjithnj e
m e trash.
M von me krijimin e ujrave siprfaqsor dhe nga veprimi i fuqive t tjera
gjeologjike, fillon krijimi i shkmbinjve sedimentar, me deponimin e
produkteve t shkatrrimit fiziko-kimik t shkmbinjve n liqe, dete, oqeane
dhe n depresione t tjera n siprfaqen e kors s Toks.
Sot pas disa miliona vitesh, shkmbinjt sedimentar n disa vende kan
arritur nj trashsi edhe mbi 10.000 m.
Me rritjen e trashsis s Toks - kors s Toks dhe pjesrisht me zhytjen e
shkmbinjve magmatik she sedimentar n thellsira m t mdha dhe
presione t larta, jan krijuar edhe shkmbinjt metamorfik.
 Me studimin e ndryshimeve q ka psuar korja e Toks
dhe gjallesat n t, prej krijimit deri m sot merret
gjeologjia historike, nj disiplin (lami) e posame e
gjeologjis.
Si historia e njerzimit ashtu edhe gjeologjia historike,
kohn jashtzakonisht t gjat t zhvillimit t kors s
Toks, e ndan n periudha kohore t gjata dhe t
shkurta.
Njsia m e gjat kohore sht era e cila ndahet n njsi
m t shkurta t quajtura periudha, ndrsa kto n epoka
etj.
Gjeologjia historike ndahet n kto era, periudha dhe
epoka :
KOHA (n
milion vite
Era Periudha Shfaqjet e para
nga fillimi i Epoka
epoks)
Ndarja lokale:
Krijimi i Toks (para
Poshtm, mesm dhe i
rreth 4.5
siprm
milijardi vitesh)

Parakembri(Pc) gjallesa e par

5000 Arkeozoiku (3000)

fosilet e para
(1000)
3000 Proterozoiku
Poshtm, mesm dhe i
500 siprm alget
Kembriani (Cm) Poshtm, mesm dhe i
siprm bimet
Ordovikiani(O) Poshtm, mesm dhe i
425 kontinentale,
siprm peshqit
Siluri (S) Poshtm, mesm dhe i
360
Paleozoiku(Pz) siprm insektet,
Devoni(D) Poshtm, mesm dhe i
325 zvarraniket
siprm
Karboni (C) Poshtm, mesm dhe i
280
siprm
Permi (P)
230 farveshurat
 Trijasiku (T) Poshtm, mesm dhe i
205 siprm

165 Poshtm, mesm dhe i

Mezozoiku(Mz) Jurasiku(J) siprm

lulet

Poshtm dhe i siprm

Kretaku (K)

135

Gjitart
 75
Paleogjeni Paleoceni
60 Eoceni
Terciari (Tc) Oligoceni
40 Mioceni
Kenozoiku (Cz) Plioceni
30
Kuaternari (Q) Neogjeni
10
Pleistoceni
Holoceni njeriu
1
 Pr prcaktimin e moshs gjeologjike t shkmbinjve t kors s
Toks, gjeologjia historike shfrytzon disa metoda, prej t cilave m
me rndsi jan:
Metoda paleontologjike
Metoda radioaktive
Metoda paleontologjike - cakton moshn relative t shkmbinjve
sedimentar duke shfrytzuar mbeturinat e ngurtsuara t llojeve t
dikurshme t bots shtazore dhe bimore, t cilat kan qen
karakteristik pr nj periudh t caktuar gjeologjike.
Kto mbeturina t ngurtsuara t ndonj lloji t bots organike, q
sht paraqitur dhe sht zhdukur brenda nj njsie kohore t
zhvillimit t kors s Toks (periudh) e q takohen sot n sendimenet
e shkmbinjve sendimentar, q jan krijuar n kohen kur ka ekzistuar
ky lloj i bots organike, quhen fosile.
P.sh. nse fosilet e nj lloji t bots organike, q sht paraqitur, ka
ekzistuar dhe sht zhdukur n periudhn e karbonit, takohen sot n
shtresat e shkmbinjve sendimentar, tregon se kta shkmbinj jan
krijuar n periudhn e karbonit dhe kan kt vjetrsi mosh
gjeologjike.
 Metoda radioaktive - cakton moshn absolute t shkmbinjve dhe bazohet n
shkatrrimin zbrthimin e elementeve radioaktive.
Procesi i zbrthimit t elementeve radioaktive sht spontan me intensitet konstant dhe i
gjithhershm q d.m.th. me krijimin e shkmbinjve t cilt prmbajn minerale
radioaktive fillon edhe procesi i zbrthimit radioaktiv t ktyre mineraleve, rrjedh me
intensitet konstant dhe nuk mund t ndrpritet me asnj fenomen forc gjeologjike.
Produktet e fundit t zbrthimit radioaktiv t Uranit jan plumbi dhe heliumi (U---
>8He4 +Pb206 ).
Aq sa jan shkmbinjt, q prmbajn minerale radioaktive, me mosh m t vjetr
gjeologjike, aq m tepr do t prmbajn edhe produkte t zbrthimit radioaktiv (Pb dhe
He).
Nga raporti i sasis s Uranit dhe t Plumbit si produkt i zbrthimit radioaktiv i
mineraleve t Uranit, bhet i mundshm prcaktimi i moshs s mineraleve,
respektivisht t shkmbinjve q prmbajn mineralet e tilla, me shfrytzimin e ksaj
barazie :
t=kxL/U ,
ku :
t- mosha e shkmbinjve
L-sasia e plumbit (L) n shkmbinj
U-sasia e Uranit (U) n shkmbinj
k-koeficienti i intensitetit t zbrthimit radioaktiv t Uranit me vler 7,5 x 109 vjet.
Me ann e ksaj metode sht br i mundur edhe prcaktimi i kohs se sa kan zgjatur
periudhat gjeologjike.
 MINERALOGJIJA

Eshte shkenca mbi mineralet.

Studion:
Formen e jashtme dhe strukturen e brendshme te
mineraleve(kristalografija)
Vetite fizike dhe optike te mineraleve (fizika e
mineraleve)
Perberjen kimike, tipet e lidhjeve dhe stabilitetin e
mineraleve (kristalo-kimija)
Klasifikimin e mineraleve (sistematiken)
MINERALOGJIJA
Krijimin e mineraleve (mineralogjia
gjenetike)
Menyren e paraqitjes dhe perhapjes se
mineraleve (paragjeneza minerale)
Gjetja e mundesise se perdorimit te
mineraleve (mineralogjia teknike dhe
artificiale
MINERALOGJIJA

Mineralogjija eshte dicipline themelore

gjeologjike.
Ngusht eshte e lidhur me : petrologjine
(shkenca mbi shkembinjte), gjeofiziken,
Gjeologjine strukturale, gjeokimine,
gjeologjine ekonomike, hidrogjeologjine,
gjeologjin inxhinierike, mjedisin
MINERALET - DEFINICIONI

Mineralet jane trupa homogjene, pjese te

forta te kores se Tokes ne te cilen krijohen
permes proceseve natyrore (me se shpeshti
joorganke).
Me perberje te caktuar kimike dhe veti te
caktuara fizike
Kane ndertim te brendshem te rregullt
MINERALET - DEFINICIONI

Homogjen nga aspekti kimik dhe fizik eshte i ndertuar prej nje
faze (te madhesise se qelizes elementare) e cila me metoda fizike nuk
mund te ndahet
Proceset natyrore - komponimet e fituara n menyre sintetike
(ne kushte laboratorike) nuk jane minerale.
Perberje te caktuar kimike Perberje e caktuar, tregohet
me formule kimike. Atomet me elektrizim te njejte dhe radius
elektronik te lire zvendesohen n rrjeten kristalore
Ndertimi i brendshem i rregullt shume mire i
rregulluar, shfaqje periodike te atomeve ne rrjeten kristalore
 KRISTALET
Kristali eshte trup me ndertim te
brendshem te rregullt poliedrik nga
jashte {forma e tij).
Ne te zhvillohet simetrikisht radhitja e
elementeve
Faqet
Brinjet
Kristali i piritit
Kendet-kulmet
KRISTALET
 Se bashku me mineralet ne natyre lajmerohen
edhe
MINERALOIDET
Ata posedojne
Te gjitha vetite te cilat jane theksuar edhe
te mineralet

Ne te shumten e rasteve mungon ndertimi I

brendshem I rregullt
(Gjendja amorfe) Xhami vullkanik, opali.
OPALI I FISNIKERUAR
Xhami vullkanik
 Sot jane te njohura mbi 4000 minerale
Rreth 100 kane perhapje me te madhe
Secili mineral ka emrin e vet
Mineralet emrin e marrin sipas:
Vetive qe i posedojne
ALBIT albus=bardhe
BARIT baritos=I rende
Vendit ku jane gjete
JARANDOLIT-bazeni I Jarandolit
Njerezve
GETIT sipas shkrimtarit dhe filozofit J.W.Geteu
VETITE FIZIKE TE MINERALEVE

VETITE OPTIKE

VETITE MEKANIKE

VETITE MAGNETIKE

VETITE FIZIOLOGJIKE
 VETITE MEKANIKE
Fortsia -sht rezistenca me t ciln minerali i kundrvihet
grvishtjes.
N kt pikpamje mineralet jan t shumllojshme.
Disa leht grvishten edhe me an t thonit, deri sa t tjert nuk mund
t grvishten as me thik nga eliku m kualitativ.
Pr prcaktimin e fortsis s mineraleve shfrytzohet sklerometri.
N praktik pr kt qllim m shpesh shfrytzohet shkalla e Mohs-it
e prbr prej dhjet mineraleve karakteristike.
Mineralet jan t radhitura n mnyr q secili prej tyre i grvisht t
gjitha mineralet para tij.
Shkalla e Mohs-it prbhet prej ktyre mineraleve :
Fortesia sipas Minerali
Mohsit

1 Talku Gervishet me thu

2 Gipsi Gervishet me thu
3 Kalciti Gervishet me thike
4 Fluoriti Gervishet me thike
5 Apatiti Gervishet me thike
6 Ortoklasi E gervish xhamin
7 Kuarci E gervish xhamin
8 Topazi E pren xhamin
9 Korundi E pren xhamin
10 Dijamanti E pren xhamin
 Shpetzimi
sht aftsia e mineralit q pas goditjes t ndahet t
coptohet n pllaka t holla me siprfaqe t rrafshta dhe t
lmuara, n mes veti paralele.
Shpetzimi sht pasoj e kohezionit t ndryshm n
drejtime t ndryshme dhe sa m i madh q sht ky
ndryshim aq m i prsosuri sht edhe shpetzimi i
mineralit.
N baz t lehtsis me t ciln kryhet shpetzimi,
dallojm shpetzim t prsosur, jo t prsosur dhe t keq.
N natyr sht i vogl numri i mineraleve me shpetzim
t prsosur.
Numri m i madh i mineraleve sht pa shpetzim.
MUSKOVITI me shpetezim te persosur
Galeniti- me shpetezim te persosur
Kalciti me shpetezim te persosur
Kalciti me shpetezi te persosur
Fluoriti me shpetezim te persosur
Haliti me shpetezim te persosur
Shpetezim i qarte- Albiti
Shpetezim jo i persosur-sfaleriti
Pa shpetezim - Kuarci
 Thyerja
sht aftsia e disa mineraleve q pas goditjes t
ndahen coptohen n shum pjes gjat
siprfaqeve jo t rrafshta dhe me pamje t veant.
Kjo sht cilsi e mineraleve te t cilt kohezioni
sht i njejt n do drejtim.
Kto siprfaqe jo t rrafshta quhen siprfaqet e
thyeshmris.
Thyeshmria mund t jet: jo e rrafsht, guaskore,
etj.
Thyerje guaskore
 Elasticiteti
sht aftsia e mineralit q nn veprimin e forcave
t jashtme t deformohet duke ndrruar formn
ose vllimin dhe pas ndrprerjes s veprimit t
ktyre forcave merr prsri formn e mparshme.
sht i vogl numri i mineraleve elastike.
Te numri m i madh i mineraleve petrogjene,
kufiri i elasticitetit sht aq i vogl sa q ata me
rastin e lakimit menjher thyhen thrrmohen.
 Pesha specifike-
sht raporti i peshs s mineralit ndaj peshs s ujit n
temperatur 4C me vllim t njejt si minerali,
respektivisht paraqet peshn e 1cm3 t mineralit t
shprehur n gr.
Pesha specifike e mineralit luhatet n kufijt e gjer prej 23
(iridiumi) deri n 0,7 (nafta).
Sipas peshs specifike mineralet i klasifikojm n:
minerale t lehta, me pesh specifike prej 1 deri n 2;
mesatare, me pesh specifike prej 2 deri n 4 ;
t rnda , me pesh specifike prej 4 deri n 6 ; dhe
shum t rnda me pesh specifike mbi 6.
VETITE OPTIKE TE MINERALEVE

Kur drita arrin ne siperfaqe te mineraleve, nje

pjese e saj absorbohet, pjesa tjeter kalon neper
mineral, kurse nje pjese tjeter mund te jete e
reflektuar.
Balanci ne mes te efekteve te permendura
determinohet me vetite optike ne te cilat
perfshihen:
NGJYRA
NGJYRA E GERVISHTJES
SHKELQIMI
TEJDUKSHMERIA
NGJYRA E MINERALEVE
Ngjyra e mineraleve eshte vetia e jashtme
me e vrejtur e nje numri te madhe te
llojeve te tyre.
Per disa minerale ngjyra eshte vetia
themelore e diagnostifikimit;
Ngjyra e mineraleve eshte perceptimi jone
I gjatesive valore te drites se bardh, e cila
si e reflektuar kalon neper mineral para se
te arrije te syri yne;
NGJYRA E MINERALEVE
Minerali ka ngjyre te kuqe per arsye se
reflekton ose e leshon pjesen e kuqe te
spektrit,kurse te gjitha gjatesite tjera
valore I absorbon;
Minerali eshte I bardhe kur I reflekton te
gjitha gjatesite valore te spektrit
njekohesisht;
Minerali i zi I absorbon te gjitha gjatesite
valore
TIPET E NGJYRAVE TE MINERALEVE

IDIOKROMATIKE (Ngjyra e vet)

Drejtperdrejt e lidhur me perberjen kimike te
mineraleve
PJESMARRJA E NJE APO DISA JONEVE
(KROMOFORE) NE RRJETIN KRISTALOR, TE
CILAT SHPREHEN ME FORMULE KIMKE
Keta jane ne te shumten e rasteve elementet
kalimtare Cr, Cu, Mn, Fe, Co, Ni, .
U japin ngjyra specifike mineraleve dhe na
mundesojne identifikim te (malahiti-gjelbert,
azuriti-kalter, rodokroziti- roze).
NGJYRA IDIOKROMATIKE

MALAHITI (Cu)
NGJYRA IDIOKROMATIKE

MALAHITI (Cu)
NGJYRA IDIOKROMATIKE

AZURITI (Cu)
AZURITI DHE MALLAHITI
NGJYRA IDIOKROMATIKE

RODOKROZITI (MnCo3)
NGJYRA IDIOKROMATIKE

RODOKROZITI (Mn
NGJYRA ALOKROMATIKE
(NGJYRAT E NDRYSHME)
Ne te shumten e mineraleve bazen e perberjes kimke e
perbejne elementet te cilat nuk jane kromofore dhe nuk
provokojne ngjyrosje.
Mineralet e tilla jane te pangjyra apo te bardha.

Ndonje prej elementeve kromofore mund te haset ne

mineral si papasteri me ka shkakton ngjyrosje specifike
alokromatike (tjeter)
Ngjyra alokromatike e mineraleve mund te shkaktohet
edhe me pjesemarrjen e: inkluzioneve, primesave shume te
imeta mekanike, te mineraleve tjera te cilat shebejne si
pigmente
KUARCI IDIOKROMATIK I PA NGJYRE
AMETISTI
NGJYRA ALOKROMATIKE

(KUARCI) AMETIST (Fe)

NGJYRA ALOKROMATIKE

ROZE KUARC (Ti)

NGJYRA ALOKROMATIKE

(KUARCI) CITRIN (Fe)

NGJYRA ALOKROMATIKE

Kuarci I gjelbert me inkluzione te kloritit

GERVISHTJA E MINERALEVE
GERVISHTJA (NGJYRAE PLUHURIT)
eshte ngjyra e mineraleve te pluheruara
Ngjyra e gervishtjes shpesh perputhet me
ngjyren e mineralit :
cinabariti - ngjyra e kuqe gervishtje e
kuqe
malahit - ngjyra e gjelbert, gervishtje
te gjelbert
GERVISHTJA E MINERALEVE
Kur ngjyra e gervishtjes dallohet
nga ngjyra e mineralit,
gervishtja mund te sherbeje si veti
diagnostike

HEMATITI
Ngjyra e murrme e kuqe deri ne te
zeze
Gervishtja e murrme-kuqe
HEMATITI ngjyra e zeze, gervishtja murrme-kuqe
1. PIRITI- ngjyre ari-verdhe, gervishtja e zeze

2. MAGNETITI - ngjyre e zeze, gervishtja e zeze

KROMITI - ngjyra e zeze, gervishtja e murrme

3. GRAFITI - ngjyra e hirit deri ne te zeze, gervishtja-zeze

MOLIBDENITI - ngjyra hiri deri ne te zeze, gervishtja-
hiri me niansa te gjelberta yndyrore
TEJDUKSHMERIA TE MINERALET

Tejdukshmeria e mineraleve varet nga

sasia e drites te cilen minerali e leshon
apo e absorbon
Mineralet e tejdukshme jane ata te cilet
absorbojne shume pake sasi te drites.

Mineralet e patejdukshme-absorbojne
krejte sasin e drite,. Ketu hujne shumica e
mineraleve metalore
Gjipsi- I tejdukshem- shkelqim xhamor
Galeniti- I patejdukshem- shkelqim metalor
 Shklqimi
sht aftsi e mineralit q t tregoj shklqim n
faqet e kristalit ose n siprfaqet e shpetzimeve
dhe thyerjes.
Kjo sht pasoj e reflektimit t rrezeve t drits.
Sipas intensitetit shklqimi mund t jet:
shklqim qelqi , metali , mndafshi , sedefi ,
diamanti etj.
Mineralet mund t jen edhe pa shklqim t errt
MUSKOVITi - AGREGAT FLETEZOR SHKELQIM SEDEFI
VETITE MAGNETIKE TE MINERALEVE

FEROMAGNETIKE VETI NATYRORE

MAGNETIKE (MAGNETITI, PIROTINA)

PARAMAGNETIKE TERHIQEN NGA

FUSHA E FORTE ELEKTROMAGENETIKE (
BIOTITI, GRANATET..).

DIJAMAGNATIKE FUSHA MAGNETIKE

NUK I TERHEQ (KUARCI, FELDSPATET,
KALCITI)
 Vetite magnetike
Varen nga permbajtja e Fe ne minerale dhe
tipe te lidhjeve kimike.
Shumica e mineraleve qe permbajne Fe ne
perberjen kimike jane PARAMAGNETIKE.
PIRITI (lidhja kovalente) kur eshte
plotesisht I paster eshte DIJAMAGNETIK
Ne baze te kesaj vetie themelohet
seperacioni elektromagnetik I mineraleve
Vetite fiziologjike te mineraleve
Shija kete veti e kane mineralet qe jane te
tretshme ne uje (HALITI NaCl).
Aroma Gjate shkatrrimit te sulfideve,
minerali i As gjate djegejes ka arome te
hudhres
Prekja ndjeshmeria e mineraleve ne prekje
- Yndyrore GRAFITI, TALKU
- Ftohet mineralet me perqueshmeri te
mire te nxehtesise
CILSIT MORFOLOGJIKE T MINERALEVE

Mineralet n natyr paraqiten n forma t ndryshme.

Mineralet n form t trupave gjeometrik (poliedrik) i
quajm kristale (radhitja e rregullt e grimcave n masn e
kristalit, respektivisht radhitja e rregullt e atomeve n
rrjetin kristalor t mineralit).
Mineralet petrogjene, n raste t shumta paraqiten n
forma t tilla, ku sht realizuar radhitja e rregullt e
grimcave, por nuk e kan formn e jashtme t rregullt,
mineralet e tilla quhen minerale kristalore.
Paraqitja e mineraleve kristalore shpjegohet me mungesn
e hapsirs me rastin e zhvillimit t mineraleve.
 Nj numr mineralesh petrogjene nuk e kan as formn e jashtme t rregullt as
radhitjen e rregullt t grimcave n masn e mineralit.
Kto jan minerale amorfe.
Numri i trajtave kristalore, n t cilat paraqiten mineralet sht shum i madh ,
mirpo t gjitha kto trajta duke marr pr baz shkalln e simetris (numrin e
planeve , boshteve dhe qendrs s simetris), i klasifikojm n shtat grupe t
quajtura sisteme apo singoni kristalografike, t cilat jan:
kubike (teserale),
tetragonale,
heksagonale,
trigonale,
rombike,
monoklinike dhe
triklinike.
Nj sistemi kristalografie i takojn t gjitha format q kan shkall t njejt t
simetris.
Shkall m t lart t simetris kan format kristalore t sistemit teseral( 9P-
plane te simetris, 13L- boshte dhe Qendren C),
Ndrsa shkall m t ult t simetris kan format kristalore t sistemit
triklinal, vetm me qendr t simetris.
 Dodekaedri rombik Tetrakisheksaedri
Kubi Oktaedri

Rombike
Trisoktaedri Ikozit tetraedri deltoid Heksakisoktaedri
 SISTEMATIKA E MINERALEVE

Me qllim q t bhet studimi i mineraleve, ato

klasifikohen ndahen n grupe.
Klasifikimin e mineraleve n grupe sipas ndonj sistemi e
quajm sistematika e mineraleve.
Ekzistojn disa sistematika t mineraleve, n varsi se ka
marrim pr baz.
Sistematika m e drejt sht ajo e cila pr baz merr
prbrjen kimike t mineraleve.
Sipas ksaj sistematike, mineralet me numr mbi 3.000
(rreth 35-50 me rndsi si minerale petrogjene) i ndajm
n:
SISTEMATIKA E MINERALEVE
Silikate
Okside dhe hidrokside
Karbonate
Sulfate
Sulfure
Borate
Fosfate, Arsenate, Vanadate,
Volframate, Molibdate, Kromate
Nitrate
Klorure
Fluorure
 Silikatet
Prfaqsojn klasn m t madhe t mineraleve dhe jan m t
prhapura n korn e Toks, me rndsi t madhe si minerale
petrogjene.
I takojm shpesh si prbrs t shkmbinjve.
Krijohen n shum mnyra, mirpo, pjesa m e madhe krijohen nga
kristalizimi i magms.
Pr nga prbrja kimike jan kripra t acidit silicik (H2SiO3 dhe
H4SiO4).
Grupet m t rndsishme t silikateve jan:
a) feldshpatet
b) mikat- liskunt
c) amfibolet
d) piroksenet
e) Grupi i olivins
 Feldshpatet
Paraqesin nj grup mineralesh t ngjashme n pikpamje t prbrjes
kimike dhe cilsive fizike dhe morfologjike.
Ky sht grupi m i rndsishm i mineraleve si prbrs t
shkmbinjve.
Marrin pjes me 60% n shkmbinjt magmatik, me 30% n
shkmbinjt metamorfik dhe rreth 10% n shkmbinjt sendimentar.
Sipas prbrjes kimike jan alumosilikate t kaliumit (K), natriumit
(N) dhe t kalciumit (Ca).
Prfaqsuesit m t rndsishm t ktij grupi jan:
ortoklasi K2O x Al2O3 x 6SiO2
albiti Na2O x Al2O3 x 6SiO2
anortiti CaO x Al2O3 x 2SiO2
 Me przierje izomorfe t albitit dhe t anortitit, n t cilt
kto komponente jan prezente me sasi t ndryshme,
fitohet nj grup i ri mineralesh t quajtur plagjioklase
(feldshpatet e natriumit dhe t kalciumit).
Feldshpatet kristalizojn n sistemet monoklinike dhe
triklinike (feldshpatet e kaliumit n sistemin monoklinik,
feldshpatet e natriumit dhe kalciumit n sistemet
triklinike).
N trajta kristalore takohen vetm n shkmbinjt efuziv,
m shpesh paraqiten n forma t kokrrizave me kontura t
parregullta (n shkmbinjt magmatik intruziv dhe n
shkmbinjt metamorfik).
 T gjitha feldshpatet shprehin shpetzim t prsosur.
N raste t shumta kan ngjyr t bardh, mirpo mund t jen edhe
me ngjyra t ndryshme.
Kan shklqim qelqi.
Nse jan t pastrta, jan t tejdukshm, por mund t jen edhe jo t
tejdukshm.
Fortsin e kan 6 sipas shkalls s Mohs-it.
Nj karakteristik e prgjithshme e feldshpateve sht se leht i
nnshtrohen shkatrrimit (alterimit), n kt rast kalojm n mineral
sekondar kaolin.
Ky proces i alterimit quhet kaolinizimi i feldshpateve.
Shkmbinjt q prmbajn feldshpate, n kt rast humbin nga cilsit
fiziko termike, p.sh. granitet me transformimin e feldshpateve n
kaolin zvoglojn rezistencn n shtypje prej 280 MPa n rrethe 1
MPa.
Feldshpatet jan shum t prhapura si prbrs t shkmbinjve.
 Albiti

Ortoklasi

Anortiti
 Mikat
Mikat- jan nj grup mineralesh silikate, me prbrje t
ndrlikuar kimike, mirpo mjaft t ngjashme sipas cilsive
fizike dhe morfologjike.
Prfaqsuesit m me rndsi t ktij grupi jan:
muskoviti K2O x Al2O3 x 6SiO2 x 2H2O
biotiti K2O x 2(Al,Fe)2O3 x 4(Mg,Fe)O x
6SiO2 x 2H2O
Muskoviti- sht prfaqsues i mikave t bardh dhe sipas
prbrjes sht alimosilikat i hidratizuar i kaliumit.
Biotiti- sht prfaqsues i mikave t zeza dhe sipas
prbrjes sht alumosilikat i hidratizuar i K , Mg dhe Fe.
Biotiti Muskoviti
 Mikat
Kristalizojn n singonin monoklinike.
N shkmbinj shum shpesh paraqiten n trajta t luspave.
Kan shpetzim t prsosur dhe ndahen n luspe me trashsi vetm disa
mikrona.
Jan minerale me shpetzime maksimale.
Jan ndr mineralet e rralla me cilsi elastike, pllakat e holla t ktyre
mineraleve mund t lakohen.
Kan fortsi t vogl 2,5 3, n pllaka t holla t tejdukshme, muskoviti ka
ngjyr t bardh, biotiti t zez.
Sidomos muskoviti sht shum rezistent n temperatura t larta dhe sht
prques i keq i nxehtsis dhe elektricitetit, pr kt shkak kan prdorim t
madh dhe t shumllojshm n industrin elektronike dhe optike.
Muskoviti sht rezistent ndaj shkatrrimit fiziko kimik, biotiti nn ndikimin
e faktorve atmosferik leht shkatrrohet dhe kalon n mineral sekondar n
klorit dhe limonit.
 Si prbrs t shkmbinjve mikat shpesh paraqiten n
shkmbinjt magmatik, metamorfik dhe te disa
shkmbinj sendimentar.
Si prbrs t shkmbinjve nuk jan t preferueshm,
meqense i keqsojn cilsit fiziko teknike t
shkmbinjve, zvoglojn rezistencn n shtypje,
zmadhojn higroskopin ku zvoglohet dhe rezistenca n
ngrica.
Prezenca e mikave n agregat t betonit ndikon negativisht
n kualitetin e betonit.
Nse merr pjes me m shum se 5% n agregat t betonit,
nuk mund t prdoret pr kt qllim.
 Amfibolet
Paraqiten si prbrs kryesor t shum shkmbinjve, sidomos t atyre
magmatik dhe metamorfik, prandaj jan mjaft prezent n korn e
Toks.
Ky grup prfshin nj numr mjaft t madh mineralesh, me prbrje
kimike mjaft t ndryshme dhe t ndrlikuar, mirpo me cilsi mjaft t
ngjashme fizike dhe morfologjike.
Prfaqsuesit m me rndsi t ktij grupi jan:
Hornblenda 2CaO x 4(Mg,Fe)O x Al2O3 x 7SiO2 x H2O
Aktinoliti 2CaO x 5(Mg,Fe)O x 8SiO2 x H2O
Tremoliti 2CaO x 5MgO x 8SiO2 x H2O
 Sipas prbrjes, n prgjithsi amfibolet jan silikate t Mg, Ca dhe Fe
Mineralet e cekura m lart kristalizojn n sistemin(singonin) monoklinike
Kristalizojn n sistemet: rombike, monoklinike dhe triklinike

Si prbrs t shkmbinjve m shpesh paraqiten n form t kokrrizave t vogla t parregullta

Kan shpetzim t prsosur, ngjyra varsisht nga prbrja sht e errt, e gjelbr dhe e zez

Kan shklqim qelqi t patejdukshm me fortsi 5 6 sipas shkalls s Mohs-it

Konsiderohen si prbrs t dobishm t shkmbinjve, meqense me cilsit e veta ju kontribojn edhe cilsive fiziko teknike t shkmbinjve.

Hornblenda shum shpesh takohet si prbrs kryesor i shkmbinjve magmatik dhe metamorfik, sidomos n amfibolitet dhe n shistet amfibolike
Aktinoliti dhe tremoliti paraqiten si prbrs vetm n shkmbinjt metamorfik

Shkatrrohen nn ndikimin e proceseve atmosferike duke dhn produkte t ndryshme, sipas prbrjes dhe proceseve t shkatrrimit

Llojet e pasura me Fe dhe Mg, kryesisht hornblenda, n raste t shumta transformohet n mineral sekondar klorit dhe serpentin.
 Piroksenet
Ktij grupi i takojn nj numr i madh mineralesh mjaft t ngjashme
sipas prbrjes dhe cilsive fiziko morfologjike me amfibolet.
N prgjithsi edhe piroksenet jan silikate t Mg, Fe dhe Ca.
Sipas mnyrs s kristalizimit dallojm piroksene rombike ,
monoklinike dhe triklinike.
Piroksenet triklinike jan pa rndsi si minerale petrogjene
shkmbformues, ndrsa piroksenet rombike dhe monoklinike mjaft
shpesh paraqiten si prbrs t shkmbinjve.
Prfaqsuesit kryesor t pirokseneve rombike jan:
Enstati MgO x SiO2
Bronciti (Mg,Fe)O x SiO2
Hipersteni (Fe,Mg)O x SiO2
 N pikpamje t prbrjes kimike piroksenet rombike
paraqesin silikate t Mg dhe Fe, n drejtim t hiperstenit
rritet pjesmarrja procentuale e Fe.
Piroksenet rombike sidomos shpesh paraqiten si prbrs
t shkmbinjve magmatik bazik dhe ultrabazik.
Prfaqsuesit m t rndsishm t pirokseneve
monoklinike jan:
Augjiti CaO x (Mg,Fe)O x 2SiO2 + (Al,Fe)2O3
Diopsidi CaO x MgO x 2SiO2
Dialagu CaO x (Mg,Fe)O x 2SiO2 x Al2O3
Enstatit Broncit

Augjit Diopsid
 N pikpamje t prbrjes kimike piroksenet monoklinike jan silikate
t Ca , Fe dhe Al , ndrsa sidomos augjiti sht prbrs i shpesht i
shkmbinjve magmatik.
Mjaft shpesh takohet edhe dialagu si prbrs i shkmbinjve.
T gjitha piroksenet e prmendura kan shpetzim t prsosur.
Ngjyra ju luhatet sipas sasis s hekurit q prmbajn.
M shpesh tregojn ngjyr t murrme bardh t mbyllur t gjelbr
dhe t zez.
Bronciti ka ngjyr karakteristike t bronzs, hipersteni t gjelbr t
mbyllur deri t zez etj.
Kan shklqim qelqi prpos bronzitit dhe dialagut q kan shklqim
metalor.
Fortsia e ktyre mineraleve sht 5,5 6 sipas shkalls s Mohs-it.
Piroksenet i nnshtrohen shkatrrimit sikurse amfibolet.
N raste t shumta produkte t ktij shkatrrimi jan mineralet
sekondare: serpentina dhe kloriti.
Piroksenet shpesh paraqiten si prbrs t shkmbinjve magmatik, n
shkmbinj metamorfik paraqiten m rrall, ndrsa n shkmbinjt
sendimentar shum rrall
 Grupi i olivines
N kt grup hyjn mineralet me formul
R2(SiO4), ku R mund t jet Mg, Fe ose t
dy elementet s bashku, si dhe Mn, Ca.
Mineralet kryesore t ktij grupi jan:
Olivina (Mg,Fe)2 ( SiO4)
Forsteriti Mg2 (SiO4)
Fajaliti Fe2 (SiO4)
 Forsteriti

Olivima Fajaliti
 Sipas prbrjes kimike olivina sht silikat i Mg dhe Fe dhe n t
vrtet paraqitet nj przierje izomorfe t fosteritit dhe fajalitit.
Fosteriti sht silikat i Mg, ndrsa fajaliti silikat i hekurit.
T gjith kristalizojn n singonin rombike, n trajta prizmatike,
mirpo format e rregullta kristalore jan t rralla.
Zakonisht i takojm n trajta kokrrizore me kontura t parregullta.
Olivina ka ngjyr karakteristike ulliri t gjelbr , mirpo takohet edhe
me ngjyr karakteristike t zez.
Kan shpetzim t paqart ose pa shpetzim, thyerje guaskore,
shklqim qelqi ose yndyror dhe fortsi 6,5 7.
Olivina sht mineral jo i qndrueshm dhe nn ndikimin e kushteve
atmosferike leht shkatrrohet dhe n kt rast shndrrohet n mineral
sekondar n serpentin, ndrsa ky proces quhet serpentizim i olivins.
Olivina paraqitet si prbrs i shkmbinjve magmatik ultrabazik (
dunite,periodotite) e m rrall n gabro, bazalte etj.
Rrall paraqitet n shkmbinjt metamorfik (n shistet kristalore).
Shkmbinjt q prmbajn olivn n raste t shumta jan t kapur nga
proceset e alterimit (shkatrrimit) dhe paraqesin material ndrtimor t
kualitetit te dobet
 Oksidet
Jan bashkdyzime t elementeve me oksigjen.
Mjaft minerale t ktij grupi takohen si prbrs t
shkmbinjve, mirpo vetm kuarci ka nj rndsi t njejt
si silikatet e prmendura.
Prpos ktij, shpesh takohen si prbrs t shkmbinjve
edhe oksidet e hekurit, mirpo n do rast si prbrs t
dyt.
Prfaqsuesit kryesor t ktij grupi jan:
-Kuarci SiO2
-Magnetiti FeO x Fe2O3
-Hematiti Fe2O3
-Korundi Al2O3
Kuarci

Magnetiti

Hematiti
 Kuarci (SiO2
Padyshim sht minerali m i prhapur n natyr.
N pikpamje t prbrjes kimike sht oksid i silicit.
Prhapja e madhe e tij n korn e Toks sht rezultat i krijimit n shum mnyra: me
kristalizime nga magma, nga proceset pneumatolike dhe me fundrosje nga tretjet ujore.
Kristalizon n singonin trigonale, n raste t shumta n forma prizmatike heksagonale
nga nj her n kombinime me bipiramida.
Kur sht i pastr sht pa ngjyr dhe i tejdukshm.
Ky lloj quhet kristali i maleve.
M shpesh takohen me ngjyr t bardh ose shumllojshm i ngjyrosur nga przierjet e
jashtme.
Kristalet me ngjyra t bukura prdoren si gur t mueshm.
Karakteristikat fizike: pa shpetzim, n raste t shumta ka thyerje guaskore, shklqim
qelqi dhe fortsi 7 sipas shkalls s Mohs-it.
Jashtzakonisht sht rezistent ndaj faktorve shkatrrues t natyrs dhe tretet vetm n
acidin fluorhidrik (HF), prandaj do her takohet i freskt pa produkte t shkatrrimit
 Nj lloj i kuarcit, kalcedoni kimikisht sht aktiv.
N agregat t betonit hyn n reaksion me imenton dhe si pasoj
zhvillohet nj temperatur e lart, q ka pr pasoj dmtimin mekanik
t betonit, n t cilin paraqiten qarje, prandaj si i till sht i dmshm
n agregatin e betonit.
Kuarci sht nj ndr mineralet m t prhapura n korn e Toks.
Paraqitet si prbrs kryesor i shkmbinjve magmatik, metamorfik
dhe sendimentar.
sht prbrs i dshiruar i shkmbinjve, meqense me cilsit e mira
t tij i kontribon kualitetit t shkmbinjve.
Kuarci ka prdorim t madh n teknik.
Shfrytzohet n industrin e qelqit, n radioindustri dhe n
elektroindustri.
Shfrytzohet edhe si material ndrtimor, pr prgatitjen e llaqit (rra
kuarcore).
 Magnetiti (Fe3O4)
Sipas prbrjes kimike sht oksid i hekurit.
sht me prejardhje magmatike.
Kristalizon n singonin teserale, n rastet e shumta n form t oktaedrit
Si prbrs i shkmbinjve m shpesh paraqitet n form t kokrrizave.
Ka ngjyr t zez, pa shpetzim, n rastet e shumta tregon thyeshmri
guaskore dhe shklqim metalik.
Ka fortsi 5,5 6,5 me cilsi magnetike.
Nuk sht i qndrueshm dhe nn ndikimin e proceseve t alterimit kalon n
mineral sekundar hematit dhe limonit.
Takohet si prbrs i dyt n shkmbinjt magmatik, metamorfik dhe
sedimentar.
N shkmbinjt si material ndrtimor sht prbrs i dmshm, meqense i
keqson cilsit fiziko mekanike t shkmbinjve.
Nganjher paraqitet n masa t mdha, kur formon vendburimet e xeheve t
hekurit, t kualitetit t lart.
 Hematiti (Fe2O3)
Po ashtu sht oksid i hekurit dhe paraqet nj ndr xehet m t rndsishme t hekurit.
Kristalizon n singonin heksagonale por formate rregullta kristalore jan t rralla.
M shpesh takohet n format e kokrrizave.
Ka ngjyr t murrme t kuqe, mirpo takohet edhe me ngjyr t zez), ndrsa ngjyrn e
grvishtjes e ka n do rast t kuqe, cilsi karakteristike e hematitit.
Ka shklqim metalik dhe fortsi 5,5 6,5.
Nuk sht i qndrueshm dhe nn ndikimin e proceseve t alterimit shndrrohet n
mineral sekondar limonit.
Krijohet nga proceset e kristalizimit t magms gjat ftohjes, n raste m t shumta
paraqet produkte t shkatrrimit t mineraleve t grupit t silikateve me feromagnezium,
q d.m.th. sht mineral sekondar.
sht mjaft i prhapur si prbrs i shkmbinjve magmatik dhe sedimantar, por n do
rast si prbrs i dyt.
Si prbrs i shkmbinjve sht i padshirueshm, meq ndikon negativisht n cilsit
fiziko mekanike t shkmbinjve.
 Korundi (Al2O3)
Sipas prbrjes kimike sht oksid i aluminit.
Kristalizon n singonin heksagonale n forma prizmatike, si prbrs n shkmbinj
paraqitet n trajta kokrrizore.
N raste t shumta ka ngjyr t murrme t mbyllur ose t murrme t kaltr.
Ekzistojn lloje te korundit me ngjyra t bukura si p.sh. me ngjyr t kaltr (safir), me
ngjyr t kuqe (rubin), me ngjyr t gjelbr (smaragd).
Jan gur t mueshm t cilsive t larta.
Kan shklqim qelqi deri te diamanti.
Jan t tejdukshm nse jan t pastr dhe t patejdukshm kur jan t pasur me
przierje t jashtme
.Nuk kan shpetzim.
Sipas shkalls s Mohs-it kan fortsi 9.
Kimikisht jan t qndrueshm.
Paraqiten vetm si prbrs t dyt n shkmbinjt magmatik(sijenite), pastaj n
pegmatite dhe m s shumti n shkmbinjt metamorfik (shiste kristalore).
Si rezultat i qndrueshmris s madhe ndaj proceseve t alterimit, leht arrin edhe n
deponimet aluviale
Safir

Rubin

Smaragd
 Karbonatet
Sipas prbrjes kimike jan kripra t acidit karbonik (H2CO3).
Nj numr mjaft i madh mineralesh t ktij grupi paraqiten si prbrs kryesor
t shum shkmbinjve e sidomos t shkmbinjve sedimentar, prandaj takohen
mjaft shpesh n korn e Toks.
Krijohen n shum mnyra: gjat proceseve t precepitimit n ujerat e
ftohta dhe t nxehta, me alterimin e mineraleve t grupit t silikateve q
prmbajn Ca, Mg dhe Fe (produktet e shkatrrimit t mineraleve primare)
nga proceset biogjenike etj.
I nnshtrohen leht alterimit (shkatrrimit) fizik dhe treten n uj.
Karbonatet prbjn nj grup t madh mineralesh, mirpo ndr to rndsi t
veant si prbrs kryesor i shkmbinjve, kan kalciti dhe dollomiti.
Karbonatet e tjera paraqiten vetm si prbrs t dyt n shkmbinj.
Mineralet m t rndsishme t ktij grupi jan:
Kalciti CaCO3
Magneziti MgCO3
Dollomiti CaCO3 x MgCO3
Kalciti

Dollomiti

Magneziti
 Kalciti
Sipas prbrjes kimike sht karbonat i kalciumit.
N natyr sht shum i prhapur gj q e takojm gati n do hap.
Prandaj kt mineral si dhe kuarcin i konsiderojm mineralet m t prhapura
n korn e Toks.
Kalciti kristalizon n singonin trigonale me forma t paraqitjes- heksagonale
romboedrike, shpesh her n forma jashtzakonisht t bukura kristalore.
Si prbrs i shkmbinjve rrall takohet n forma t rregullta kristalore, n
kt rast paraqitet n trajta t kokrrizave ose n gjendje amorfe.
Ka shpetzim t prsosur dhe tejdukshmri t mir kur sht i pastr- pa
ngjyr.
Ky lloj i kalcitit njihet me emrin kalciti i Islands.
N rastet e shumta ka ngjyr t bardh (foto 10-a) ose sht shumllojshm i
ngjyrosur nga przierjet e jashtme.
Fortsin e ka 3 sipas shkalls s Mohs-it.
 Nuk sht i qndrueshm ndaj proceseve atmosferike, leht
tretet edhe n uj e sidomos nse uji prmban thartin t
tretur organike dhe inorganike.
Shum leht treten n acidin klorhidrik (HCl), me lirimin e
vrullshm t dioksidit t karbonit (CO2) me q rast
formohet nj shkum n siprfaqet e mineralit, q sht
karakteristik e ktij minerali pr identifikim t shpejt.
Kalciti nuk sht i qndrueshm as n temperatura, kshtu
q n temperatur 700 deri 800 C zbrthehet dhe si produkt
i ktij shkatrrimi fitohet oksidi i kalciumit (CaO), t cilin
ndryshe e quajm glqere, si dhe dioksidi i karbonitr
(CO2), nj gaz q kalon n ajr.
Ky proces mund t shprehet :
700-800
CaCO3 -------------> CaO + CO2
 Oksidi i kalciumit i przier me uj kalon n nj lng me cilsi t lnds
lidhse, me rndsi t veant pr ndrtimtari dhe quhet glqere e
shuar.
Ky proces mund t shprehet n kt mnyr:
CaO + H2O = Ca (OH)2
Kalciti sht shum i prhapur si prbrs i shkmbinjve n prgjithsi
i shkmbinjve sedimentar.
Prbn masn kryesore t glqerorve, mermerve dhe t brekeve t
tyre , ndrsa sht prbrs me rndsi edhe i mergeleve.
Shpesh paraqitet edhe si lnd lidhse n shkmbinjt klastik
(copzor) (ranor, konglomerate etj.).
N shkmbinjt magmatik paraqitet si prbrs i dyt dhe do her
sht mineral sekondar (produkt i alterimit t mineraleve primare).
N terrenet q ndrtohen nga glqerort, pr shkak t tretjes s leht t
kalcitit, formohen trajta t ndryshme karstike dhe ky proces quhet
karstifikim.
 Magneziti
Sipas prbrjes kimike sht karbonat i magnezit.
sht mjaft i ngjashm me kalcitin, prej t cilit dallohet me peshn specifike
m t madhe dhe m vshtir tretet n acidin klorhidrik (acidi duhet t jet i
ngroht dhe minerali i thrrmuar).
Kristalizon n singonin trigonale me forma t paraqitjes- prizma heksagonale
romboedrike, mirpo rrall takohen n forma t bukura kristalore.
Zakonisht paraqitet n masa amorfe ose n trajta kokrrizore.
Ka ngjyr t bardh (foto 10-c), shklqim qelqi ose pa shklqim.
Zakonisht sht pa shpetzim dhe me thyeshmri guaskore.
Fortsin e ka 3,5 4,5 sipas shkalls s Mohs-it.
Po si kalciti edhe ky mineral nuk sht i qndrueshm n temperatura, n kt
rast me lirimin e CO2 kalon n oksid t magnezit (MgO), n nj produkt i cili i
reziston temperaturave t larta, prandaj prdoret si izolator termik. Ky proces
mund t shprehet kshtu:
700 C
MgCO3 ---------> MgO + CO2
 N shkmbinj paraqitet si mineral sekondar dhe
krijohet gjat shkatrrimit t silikateve q
prmbajn feromagnezium, prandaj sht pa
rndsi si mineral petrogjen shkmbformues.
Magneziti sht me rndsi ekonomike dhe
paraqet lndn kryesore pr prfitimin e magnezit
dhe t bashkdyzimeve t tij me vler t madhe
ekonomike.
sht mjaft i prhapur dhe masat m t mdha t
ktij minerali takohen n Kosov (Golesh-Lypjan
dhe Strezovc afr Kamenics).
 Dollomiti
sht karbonat i dyfisht i kalciumit dhe magneziumit dhe mjaft i ngjashem me dy t part.
Kristalizon n trajta t ngjashme sikurse kalciti dhe magneziti, n forma heksagonale romboedrike,
mirpo trajtat kristalore jan t rralla.
Si prbrs i shkmbinjve takohet n trajta kokrrizore ose n gjendje amorfe.
sht me ngjyr t bardh ose shumllojshm i ngjyrosur nga przierjet e jashtme.
Shpreh shpetzim n trajta kristalore dhe ka shklqim qelqi.
Ka fortsin 3,5 4.
Vshtir tretet n thartirat e ftohta, si magneziti, mjaft leht n thartirat e nxehta.
Zakonisht sht mineral sekondar dhe krijohet me proceset e metasomatozs nga kalciti, prkatsisht
me zvendsimin e nj pjese t substancs t kalciumit me magnezium.
Edhe dolomiti nuk sht i qndrueshm n temperatura t larta dhe n temperatura rreth 600C ,
transformohet n oksid t magnezit (MgO), produkt q ju reziston temperaturave t larta dhe
shfrytzohet si i till (izolator i nxehtsis), ky proces mund t shprehet:
600\C
CaCO3 x MgCO3 ---------------> MgO + CO2 + CaCO3
Ka mjaft rndsi si mineral petrogjen. sht prbrs kryesor i dollomiteve dhe i mermerve
dollomitike. Dollomitet si shkmbinj kompakt ndrtojn male t tra
 Sulfatet
Sipas prbrjes kimike jan kripra t acidit sulfurik
(H2SO4).
Krijohen me proceset e fundrosjes (precepitimit) nga
ujrat e ftohta, n dete dhe liqe, si dhe n ujrat e nxehta,
n damart xeheror.
Karakterizohen me fortsi t vogl dhe leht treten n uj.
Grupi i sulfateve sht mjaft i pasur me minerale, mirpo
vetm gipsi dhe anhidriti kan nj rndsi si prbrs t
shkmbinjve.
Gipsi CaSO4 x 2H2O
Anhidriti CaSO4
anhidriti

gipsi
 Gipsi
Sipas prbrjes kimike sht sulfat i kalciumit i hidratizuar.
Kristalizon n sistemet monoklinike n forma t bukura kristalore.
Ndrsa, si prbrs i shkmbinjve takohet n trajt amorfe ose n agregate kokrrizore.
Ka shpetzim t prsosur.
Mund t paraqitet si: pa ngjyr, me ngjyr t bardh ose me ngjyra t ndryshme nga
przierjet q i prmban.
N trajta kristalore sht i tejdukshm dhe me shklqim qelqi.
Ka fortsi t vogl 2 sipas shkalln s Mohs-it.
Mund t grvishtet me an t thonit. Leht tretet n uj.
N temperatura nuk sht i qndrueshm, kshtu q n temperatur prej 120 130C
humb 75% t ujit dhe kalon n gips t pjekur.
Ky produkt sht me rndsi t posame pr ndrtimtari, meqense shfrytzohet si lnd
lidhse.
Si prbrs i shkmbinjve nuk ka vler praktike.
sht prbrs vetm i shkmbinjve, gipsor, ndrsa takohet dhe si prbrs i dyt n
disa shkmbinj argjilor, n rra dhe shkmbinj tjer sedimentar.
Si mineral n natyr mund t paraqitet n sasi mjaft t mdha, me vera ekonomike si
p.sh. n rrethin e Dibrs (Republika e Maqedonis).
Prdoret si shtes e mergeleve n industrin e imentos.
Lloji i gipsit me ngjyra jashtzakonisht t bukura quhet albaster.
Ka prdorim si material dekorimi, pr dekorim t brendshm si dhe pr skulptura.
 Anhidriti
Sipas prbrjes kimike, sht sulfat i kalciumit.
Kristalizon n sistemet rombike, mirpo rrall takohet n forma t bukura
kristalore.
N raste t shumta paraqitet n form amorfe ose n trajta kokrrizore.
Ka ngjyr t bardh, fortsi 3 4 dhe shklqim qelqi.
Prej gipsit dallohet me fortsi m t madhe.
Sipas gjenezs, n pjesn m t madhe, sht mineral sekondar dhe krijohet
prej gipsit, kur ky e humb ujin.
N mnyr reciproke, kur t vij n kontakt me uj prsri kalon n gips, duke
rritur vllimin n pjes t konsiderueshme, deri n 60%.
Kjo cilsi e anhidritit pr ta rritur vllimin, kur vjen n kontakt me uj ose me
lagshti, sht me rndsi meqense n kt rast n masat e shkmbinjve
lajmrohen tensionet e brendshme edhe deri n 110 MPa.
Te objektet nntoksore n masat e shkmbinjve me anhidrit si prbrs,
paraqiten tensione shtypje t brendshme, jashtzakonisht t mdha, q
shpesh her edhe rrethojat e betonit me trashsi t madhe nuk mund ti
kundrvihen.
N korn e Toks sht m i rrall se gipsi dhe takohet n shoqri me t.
N shkmbinj takohet rrall si prbrs i tyre dhe n do rast si prbrs i dyt.
 Sulfidet
Sipas prbrjes kimike jan bashkdyzime t elementeve
me sulfur.
Jan minerale mjaft t shpeshta n korn e Toks, mirpo
si prbrs t shkmbinjve shum rrall takohen (si
prbrs dytsor).
Si minerale t lira, nganjher takohen t koncentruar n
sasi masa t mdha, n vende t kufizuara, kur paraqesin
vendburime me rndsi ekonomike t shum metaleve , si
p.sh. t plumbit(Pb), bakrit (Cu), zinkut (Zn) etj.
Karakterizohen me shkatrrim t leht kur jan n kontakt
me faktort atmosferik.
Nuk kan rendsi si minerale petrogjene, prbrss t
shkmbinjve.
Si mineral petrogjen vlen t prmendet vetm nj
prfaqsues e ky sht Piriti
 Piriti FeS2
Piriti sipas prbrjs kimike sht sulfid i hekurit.
Kristalizon n singonin teserale, n raste t shumta n form t kubit, mirpo m s
shumti paraqitet n trajta t kokrrizave.
Nuk ka shpetzim.
Thyeshmria sht e parregullt ose guackore. Ka ngjyr t verdh t mesingut i thrmuar
n pluhur tregon ngjyr t gjelbrt t zez, q sht karakteristik kryesore e piritit.
Ka shklqim metalik dhe fortsi 6 6.5 sipas shkalls s Mohs-it.
Krijohet nga proceset e kristalizimit t magms dhe me proceset e fundrosjes nga tretjet
e nxehta dhe t ftohta.
Takohet mjaft shpesh si prbrs i shkmbinjve magmatik, metamorfik dhe
sedimentar( vetem si prbrs dytsor).
Shpeshher sht prciells i xeheve t plumbit, zinkut, bakrit etj. Si mineral ka rendsi
ekonomike, pasi q prej tij fitohet acidi sulfurik.
Piriti sht prbrs i damshm i shkmbinjve, pasi leht shkatrrohet dhe si produkt i
shkatrrimit fitohet acidi sulfurik, i cili i tret feldshpatet, karbonatet dhe disa minerale t
tjera n shkmbinj.
Sidomos sht prbrs i dmshm n shkmbinj me vler q prdoren si material
dekorativ.
Piriti
Diamanti C
Ari Au
 Kovelina CuS
Diamanti C
Bakri Cu
Sfaleriti dhe Galeniti

Sfaleriti
Piriti

Reargalli (AsS)
dhe Auropigmenti (As2S3
Antimoniti Sb2S3

Cinobariti HgS