Fili 102 PPT 6

Filipino sa Agham,
Teknolohiya,
Inhinyeriya,
Matematika, at Iba pang
Kaugnay na Larangan
Filipino sa Iba’t Ibang Larangan
Babasahin
Ang siyentipiko at teknikal na larangan bilang akademiko o applied na
disiplina ay mga terminong madalas pinagpapalit lamang dahil itinuturing na iisa at
di-magkakaiba. Sa ganitong pagtanaw, ang mga siyentipikong larangan, tulad
halimbawa ng medisina, ay tinitingnan din bilang isang teknikal na larangan
sapagkat ang iba’t iba nitong sanay ay maituturing na espesyalisado. Siyentipiko
naman ito sapagkat ang mga proseso na nagluluwal ng mga bagong kaalaman at
konsepto ay dumaan sa makaagham na pamamaraan at mga imbestigasyon. Kung
gayon, nagkakaroon ng pagtinging kapuwa siyentipiko at teknikal ang larangang ito.
Babasahin
Sa loob ng pagtalakay na ito, nais din nitong sipatin ang pagtatangkang pag-
ibahin ang dalawang naturang larangan, bagama’t kinikilala pa rin ang di-
mapaghihiwalay na katangian ng iba’t ibang disiplina upang ituring na siyentipiko-
teknikal. Ang mga larangan sa siyensiya ay kabibilangan ngunit di-limitado sa mga
kilalang sangay nit tulad ng pisika, kemistri, biolohiya, at iba pa; kasama rin dito ang
parmasyutika, medisina, narsing, at mga kaugnay na disiplina. Samantala,
itinuturing namang mga larangan sa teknolohiya ang inhinyeriya, agham
kompyuter, impormasyong panteknolohiya, at iba pa. kasama naman sa tekniko-
bokasyonal ang mga gawaing panteknisyan tulad ng sa mga aplayans, gadyet,
pagwewelding, at iba pang espesyalisadong gawain na hindi nangangailangan ng
digring pangkolehiyo.
Babasahin
Sa larangang nabanggit, may kani-kaniyang panlipunang gampaninang
bawat isa. Magkakaugnay ang mga ito para sa iisang layuning maibigay ang
serbisyong inaasahan sa isang maunlad na lipunan. Bagama’t tila mga tao, proseo,
at produkto ng bawat larangan ang sentro nito, ang wika sa larangan bilang
instrumento ng pagdaloy ng impormasyon ay may napakalaking gampanin upang
lalong umunlad ang larangan at higit na magsilbi ito sa kapakinabangan ng lipunan
kung saan ito umiiral.
Babasahin
Sa kaso ng Pilipinas, bagama’t nagagamit ang Filipino sa iba’t ibang
larangang siyentipiko-teknikal, makitid ang espasyo nito kumpara sa naghahari pa
ring kolonyal na wika – ang Ingles. Bunga ang kalagayang ito ng pagsakop ng United
States sa bansa sa nakalipas na panahon at ng tindi ng kolonisadong ideolohiyang
ibinunsod ng pagsakop na ito. Pinatitindi rin ito ng kolonyal na sistemang
edukasyon na magpahanggang ngayon ay siya pa ring natatamasa ng kabataang
Pilipino.
Babasahin
Gayunpaman, unti-unting lumalakas at nagkakaespasyo ang wikang Filipino
sa mga larangang siyentipiko-teknikal. Bunga ito ng patuloy na pakikibaka at
pagtataguyod ng makabayang edukasyon ng mga akademiko, iskolar, propesyonal,
at praktisyoner na tunay na nagmamahal sa wika at bayan. Sa kalagayang ito
umuusbong, kahit paunti-unti, ang tanaw na tuluyan nang mangibabaw at magamit
ang Filipino bilang midyum ng siyentipiko at teknikal na diskurso sa iba’t ibang
larangan na lalo pang magpapahusay sa mga larangang ito para sa kapakinabangan
ng mamamayang Pilipino.
INTELEKTWALISASYON NG WIKANG FILIPINO SA LARANGANG SIYENTIPIKO-
TEKNIKAL
Ang intelektwalisasyon ay ang “pagpaksa ng mga ideya sa pinakamataas na
level sa akademya” ayon sa linggwistang si Gonzales (2005). Idinagdag pa ni
Gonzales na sa pamamagitan nito ay hindi lamang nagagamit ang wika sa pang-
araw-araw na ordinaryong talastasan kung hindi sa matatalinong diskurso sa
paaralan. Dahil dito, ayon sa kaniya ay nagkakaroon ng pagkatuto sa isang paksa
para magamit sa mataas na lebel ng intelektwal na paggagamitan nito at maging sa
mga abstraksyon ng kongkretong realidad.
TEKNIKAL
Sa paglalarawan ni Constantino (2005), ang intelektwalisayon ay:
…sakop ng tungkulin ng estado ng sining ng disiplinang iyon sa lipunan at sa
akademikong komunidad na gumagamit ng wika. Hangga’t hindi nagkaugat
ang intelektwal na disiplina sa isang lipunan, ang paggamit ng espesipikong
disiplina ay maaaring hindi magkaroon ng kultibasyon sa lipunang iyon.
TEKNIKAL
Dito, inihahayag ang konsepto ng intelektwalisasyon na karaniwang
binibigyang-kahulugan bilang paggamit ng wika sa mas mataas na antas kaysa
ordinaryong paggamit na karaniwan ay sa akademya. Pangunahing tinutukoy ng
intelektwalisasyon ang pagbuo ng register ng wika sa iba’t ibang intelektwal na
disiplina at larang ng espesyaliasyon, kung kaya’t makatutulong sa pag-unawa sa
intelektwalisasyon ang konsepto ng tatlong uri ng language domain o larang ng
wika. Kabilang dito ang non-controlling domain o karaniwang larang ng wika, semi-
controlling domain o mahalagang larang ng wika, at controlling domain o
napakahalagang larang ng wika.
TEKNIKAL
Sa pagpapaliwanag ni Zafra (2003), sinabi niyang:
Nakatuon ang intelektwalisasyon ng wika sa controlling domain o
napakahalagang larang ng paggamit ng wika. Sinasabing ang wika, upang
magamit sa napakahalagang larang ay dapat na maging intelektwalisado. Ito
ang paliwanag kung bakit baluktot ang katwiran ng mga kontra-Filipino sa
pagsasabing hindi na dapat ituro ang wikang pambansa lalo’t malaganap na
ito’t nauunawaan ng marami. Ang dapat linawin, magkakaiba ang gamit ng
wika sa bawat larang. Sa paliwanag ng mga linggwista, may natatangi at
sariling register – terminolohiya, retorika, kumbensiyon – ang wikang ginagamit
sa napakahalagang larang tulad ng akademya.
TEKNIKAL
Ayon pa rin sa pagpapaliwanag ni Gonzales (2002), may dalawang proseso
sa intelektwalisasyon ng wika sa larangan ng akademya: linggwistiko at ekstra-
linggwistiko. Sa prosesong linggwistiko, kabilang ang pagdebelop ng isang
estandardisadong anyo ng wika na magagamit naman sa pagdebelop ng
akademikong diskurso; pagdebelop ng corpora o lawas ng teksto sa iba’t ibang
akademikong larang; at pagbuo ng register ng wika o ang tangi at tiyak na gamit ng
wika sa isang larang.
TEKNIKAL
Samantala, kabilang naman sa ekstra-linggwistikong proseso ang pagbuo ng
creative minority o significant others o ang mga intelektwal na disipulo na
magsisimulang gumamit ng mga teknikal na bokabularyo, terminolohiya, at ng
estilo o retorika at magpapalaganap nito sa pamamagitan ng pagsulat, paglalathala,
at pagtuturo. Ang pagbuo ng isang patakarang pangwika ay tunay ring
makabuluhan at malaking tulong sa itelektwalisasyon ng wika (Zafra, 2003).
TEKNIKAL
Bilang mahalagang proseso ng intelektwalisasyon, binibigyang-tuon din ang
pagsasalin, midyum ng pagtuturo, at pagdebelop ng mga kasangkapan.
Sa pagsasalin ng mga akda mula sa iba’t ibang wika patungong Filipino,
naiintelektwalisa ang wika. Sa prosesong ito, dapat isaalang-alang ng tagasalin ang
maraming salik. Sa pagsasalin, malawak dapat ang pananaw ng tagasalin. Isang
malayang nilalang na hindi nakakulong ang diwa at kamalayan sa personal at
limitadong konteksto lamang. Ang pagsasalin ay di lamang pangkaraniwang
pagtutumbas ng mga salita sa isang wika patungo sa isa pang wika, kundi, ito ay
higit pa. Tinitingnan hindi lamang ang literal na kahulugan ng mga salita o mga
pahayag na ito, kundi ang mas malalim na ibinabahagi ng mga ito batay sa onteksto
o maging sa kultura.
TEKNIKAL
Samantala, may mga naitala nang aktuwal na paggamit ng Filipino sa mga
klase sa mga siyentipiko at teknikal na kurso. Nakapagtala ng mga hamon ang mga
propesor na sumubok gamitin ito ngunit naitala rin nila ang magandang epekto ng
paggamit ng Filipino sa pagkatuto ng mga mag-aaral. Ilan sa kanila sina Fortunato
Sevilla ng UST para sa Kemistri, John Pellas ng UP at Lea Soriano ng DLSU sa
Matematika, Nathaniel Oco ng NU at Elimar Ravina ng QCPU at AMA para sa
Araling Kompyuter, at Rosemary Seva ng UP sa Inhinyeriya.
TEKNIKAL
Sa kaso ng pagbubuo ng mga kasangkapan sa pagtuturo, ilang mga aklat sa
mga larangang ito ay nailimbag sa Filipino. Halimbawa sa matematika, nariyan ang
Matematika Para sa Pangkalahatang Edukasyon nina Jaime Caro, et al., at nina Jesusa
Tangco, et al.; Batayang Alhebra nina Myrna Bernardo, et al.; at Heometriya nina
Ronaldo San Jose, et al.
Sa larangan ng kompyuter, nailathala ang mga aklat na Introduksiyon sa
Organisasyon ng Computer at Low-level Programming nina Joel at Leonila
Macatangay, Agham Computer nina Anthony Ocampo et al., at Introduksiyon sa
Agham Computer nina Santiago Alviar at Rachel Roxas. Kabilang naman sa mga
nailathalang pang-inihinyeriya ang Mga Disenyo sa Logic at Digital Computer Circuit
nina Emmanuel Coronado at Jessie Joseph Gotengco, at Tumbasang Differential: May
Aplikasyong Pang-inhinyeriya ni Edwin Tapang.
TEKNIKAL
May ilang mga aklat din ang tumatalakay sa biolohiya, pisika, at kemistri na
mga nailimbag ng Sentro ng Wikang Filipino ng Unibersidad ng Pilipinas. Gayundin,
marami sa mga kasalukuyang ginagamit ng TESDA bilang modyul sa kanilang mga
teknikal at bokasyonal na kurso ay naisalin na rin sa Filipino.
Sa pamamagitan ng tatlong prsesong ito: ang pagsasalin, pagtuturo gamit
ang Filipino, at pagbuo ng mga aklat , napadadali ang proseso ng intelektwalisasyon
ng Filipino sa akademya na tumutulay na rin sa mga ispesipikong larangan.
TEKNIKAL
Halimbawa sa larangan ng agham, nailalathala sa Filipino at maging sa iba
pang mga wika sa Pilipinas ang mga polyetong pangkalusugan ng Kagawaran ng
Kalusugan. Nakasalin din sa Filipino at maging sa ibang mga wika ang mga
ordinansang nabubuo sa mga bayan at lalawigan. Maging ang world wide web ay
may salin, mula Ingles, sa iba’t ibang mga wika kasama na ang Filipino. Mayroon
ding opsyon sa mga automated teller machine na gawing Filipino/Tagalog ang wika
sa mga transaksyon dito.
TEKNIKAL
Bilang patunay sa tumataas na antas ng intelektwalisasyon ng wikang
Filipino sa iba’t ibang larangan, ang akademya ay nagsasagawa ng mga pananaliksik
na may tun sa iba’t ibang larangan kasama na ang siyensiya, matematika,
teknolohiya, at iba pang pangunahing gamit na wika ang Filipino. Ang mga journal
tulad ng Malay, Hasaan, at Daluyan ay ilan lamang sa interdisiplinaryong journal na
naglalathala ng mga pananaliksik sa Filipino. Inaasahan din kung gayon na kahit ang
mga diskurso at transaksyong propesyonal sa mga larang na ito ay naisasagawa na
rin sa Filipino.
FILIPINO BILANG WIKA NG APGTUTURO AT PANANALIKSIK
Isinasaad ng Artikulo XIV ng Konstitusyong 1987 ng Pilipinas sa Seksyon 6
na, “ang wikang pambansa ng Pilipinas ay Filipino. Samantalang nililinang, ito ay
dapat payabungin at pagyamanin pa saligsa mga umiiral na wika sa Pilipinas at iba
pang mga wika. Alinsunod sa tadhana ng batas at sang-ayon sa nararapat na ipasya
ng Kongreso, dapat magsagawa ng mga hakbangin ang pamahalaan upang ibunsod
at puspusang itaguyod ang paggamit ng Filipino bilang midyum ng opisyal na
komunikasyon at bilang wika ng pagtuturo sa sistemang pang-edukasyon.” dagdag
pa sa Seksyon 7, “ukol sa layunin ng komunikasyon at pagtuturo, ang wikang
opisyal ng Pilipinas ay Filipino at hanggang walang itinatadhana ang batas, Ingles.”
FILIPINO BILANG WIKA NG APGTUTURO AT PANANALIKSIK
Sa pahayag na ito, hindi na dapat pang pagdebatihan pa kung ano ang
isinasaad ng Konstitusyon ng Pilipinas ukol sa dapat na wikang panturo. Malinaw
ang panig ng batas na dapat magsagawa ng hakbangin ang pamahalaan upang
ibunsod at puspusang itaguyod ang paggamit ng wikang Filipino sa pagtuturo at sa
sistemang pang-edukasyon. Samantala, sa patakarang bilingguwal, itinatakda ang
pagtuturo ng Filipino at Ingles at paggamit sa mga ito bilang midyum sa pagtuturo
sa lahat ng antas. Ngunit isang masaklap na katotohanan na ang mga probisyong ito
ng batas ay hindi pabor sa wikang pambansa. Sa akademya, mas malawak pa rin
ang paggamit ng Ingles sa pagtuturo.
FILIPINO BILANG WIKA NG PAGTUTURO AT PANANALIKSIK
May tatlong mahahalagang bagay ang maiuugnay sa makabuluhang
pagtuturo ng anumang kaalaman. Ito ay ang mga:
1.Kaalaman ng guro kung ano ang itinuturo,
2.Kaalaman niya kung paano sasabihin, at
3.Kung maiintindihan ng mga estudyante ang kaniyang sinasabi (Hornedo,
2001).
Kung susuriing mabuti, napakalaki ng papel na ginagampanan ng wika sa
mabisang pagkatuto ng mga mag-aaral. Sa huling dalawang nabanggit na salik,
hindi maitatatwa ang malaking gampanin ng wika. Ang pamamaraan ng guro kung
papaano niya ibabahagi ang kaalaman ay idinidikta ng mabisang paggamit ng
midyum. Sa kasong ito, bilang mga Pilipino may mas mabisa pa ba kaysa unang
wika - mga wika sa Pilipinas at/o Filipino? Sa kabilang banda, sa katanungang
maiintindihan kaya ng mga estudyante ang sinasabi ng guro, wika rin ang direktang
maiuugnay rito. Kung gumagamit ang guro ng isang wikang hindi gaanong
naiintindihan ng mga mag-aaral, ang pagkaunawa sa kaalamang nais iparating ay
hindi ganap. Lalo pang nagiging malala ang sitwasyon kapag ang nilalaman ng aralin
ay kumplikado’t mahirap din.
Dito sa Pilipinas at maging sa ibang bansa, marami ng mga pag-aaral na
nagpapatunay ng pagiging epektibo ng paggamit ng unang wika sa pagtuturo. Sa
lumabas na pag-aaral, halimbawa ng Third International Math and Science Study at
sa mga sumusunod pang pagkakataon, lumabas na nanguna sa matematika at
agham ang mga bansang gaya ng Singapore, Hongkong, South Korea, Japan,
Belgium, Netherlands, at iba pang bansa. Ito ang mga bansang sariling wika ang
ginamit na wikang panturo. Nasa dulo naman ng listahan ang South Africa at iba pa
kabilang na ang Pilipinas – mga bansang ang gamit sa pagtuturo ay Ingles.
Sa ganitong kalagayan nagkaroon ng higit na pagpupursigi ang ilang mga
tagapagtaguyod ng wika sa akademya. Tulad ng mga naunang nabanggit sa
nakalipas na pagtalakay, ilang mga guro sa iba’t ibang kolehiyo at unibersidad ang
nanguna sa paggamit ng Filipino sa kanilang mga klase upang itulay nang mas
mabisa ang kaalaman sa disiplina. Nakapagprodyus din ng ilang mga aklat at
pananaliksik na nasa wikang Filipino. Patunay ito na wala sa wika ang problema
kung hindi nasa kakayahan ng ataong gamitin ang wika sa intelektwal na antas
anomang disiplina ito kabilang. Binibigyang-diin din nito na may puwang at kapaki-
pakinabang ang Filipino sa mga larangang siyentipiko-teknikal.
• Filipino sa Agham
Kilalang-kilala sa larangan ng pagsulat ng kuwentong pambata si Luis
Gatmaitan, isang doktor ng medisina. Subalit siya ay hindi ordinaryong doktor at
kuwentista. Ang mga aklat-pambatang kaniyang isinusulat ay tumatalakay at
nagtuturo ng mga koseptong pang-agham, ngunit orihinal na nasulat ang mga
kuwentong ito sa Filipino at may salin sa wikang Ingles. Binabasag ng katotohanang
ito ang mga haka-hakang hindi kailan man mabisang magagamit ang Filipino bilang
wika ng mga intelektwal na diskurso sa Agham.
Ilan sa mga kuwento ni Dr. Gatmaitan ang Nang Maghasik ng Lagim si Lolit
Lamok (Lolit Mosquito Brings Terror, 1999), Ay! May Bukbok ang Ngipin ni Ani!
(2000), Aray, Nasugatan Ako! (Ouch, I Cut My Fingers!, 2001), Aba, May Baby sa
Loob ng Tiyan ni Mommy! (Wow, There’s a Baby in Mommy’s Tummy!, 2001), Naku,
ang Pula ng Mata Ko! (Oh No, My Eye is Red!, 2002), Aha! May Allergy Ka Pala!
(Aha! So You Have an Allergy!, 2010), at Dyaran! Ang Kambal na Hebigat! (Tada!
The Heavyweight Twins!, 2017).
Ang kanyang piyesang Aba, May Baby sa Loob ng Tiyan ni Mommy! (Wow,
There’s a Baby in Mommy’s Tummy!, 2001) na tumatalakay sa yugto ng
pagbubuntis ay ginawaran din ng Best Short Story for Children ng Catholic Mass
Media Awards. Malinaw at simpleng tinatalakay nito ang mga pangyayari sa loob ng
sinapupunan ng nagbubuntis tulad na lamang ng posisyon ng bata, ang pagdebelop
nito, paggalaw, at kung paano ito kumakain o nakakukuha ng sustansiya. Kapuwa
impormatibo sa mga bata at matatanda ang pagtalakay nito.
Isang magandang halimbawa naman ng pananaliksik na naisulat sa Filipino ang
Epektong Biyolohiko ng Ekstrakto ng Dahon ng Atis sa Bilig ng Pato (A. C. Butay & A. A.
Herrera, 2004) na nalathala sa iskolarling journal na Daluyan ng Unibersidad ng
Pilipinas. Bagama’t napakateknikal at siyentipiko ng pag-aaral, mahusay na nailahad
ang kaligiran ng pag-aaral, ang mga gamit at metodolohiya sa paghahanda ng
ekstrakto, ang pagsusuri ng teratogenecity at angiogenecity, at pagtalakay sa resulta ng
eksperimento. Pinatutunayan lamang nito na maging sa biolohiya, kung talagang
puspusang gagamitin ang Filipino kahit sa anyong pasulat ay mabisa ito. Ilan pang di-
nailathalang pananaliksik sa Agham ang Ang Plebotomi sa Mata ng mga Bata: Isang
Analisis (Ong, et al., 2016), Mga Salik na Nakaaapekto sa Preferens sa Pagkain ng mga
Estudyanteng Lalaki at Babae sa Unang Taon ng Medikal Teknoloji (Cabral, et al.,
2016), at Salik sa Paggamit ng Alternatibong Medisina(Repato, et al., 2016).
Sa maraming kuwento ng paggamit ng Filipino sa pagtuturo, tumatak si Dr.
Fortunato Sevilla ng Unibersidad ng Santo Tomas. Dahil sa kaniyang pagtuturo ng
Kemistri madalas siyang maimbitahang tagapagsalita sa mga pambansang forum
ukolsa paggamit ng Filipino sa pagtuturo ng Agham. Nakapaglathala rin siya ng ilang
pananaliksik na tumatalakay sa pagiging epektibo ng paggamit ng Filipino sa mga
kursong pang-agham sa kolehiyo at gayundin sa mga estratehiya at pamamaraan sa
pagsasalin sa Filipino sa mga terminong siyentipiko.
Bukod kay Dr. Sevilla, nakilala rin si Prop. Earl Sumile ng Kolehiyo ng Narsing
sa UST bilang isa sa mga tagapagtaguyod ng Filipino at gumagamit nito sa kaniyang
pagtuturo. Ayon sa kaniyang panayam noong 2016 sa Pambansang Kongreso sa
Intelektwalisasyon ng Filipino sa Iba’t Ibang Disiplina, patuloy niyang nagagamit ang
Filipino sa kaniyang mga lektura sa mga kurso sa narsing. Dito, napatunayan niyang
kasing-epektibo lamang ng Ingles ang Filipino sa pagtuturo ng mga nasabing kurso.
Hindi rin ito naiba sa karanasan ni Dr. Maria Fe Israel sa kaniyang pagtuturo ng
Agham Pangkalikasan.
Sa nasabi pa ring unibersidad kung saan nagmula ang mga nabanggit na
propesor, taunang isinasagawa ang Forum Pang-agham na nilalahukan ng mga
propesor sa iba’t ibang mga kolehiyo para ilahad ang kanilang mga pananaliksik na
nakasulat o salin na sa Filipino. Dito naipakikita na kahit sa mga larang ng
inhinyeriya, narsing, parmasyutika, teknolohiyang medikal, medisina, arkitektura,
pisika, at iba pa ay magagamit ang Filipino kung intensiyonal itong gagawin. Sa loob
ng ilang taong pagsasagawa nito, matagumpay ang mga forum na nilahukan ng mga
propesor at espesyalista sa iba’t ibang larangan.
• Filipino sa Teknolohiya at Agham Kompyuter
Sa pag-aaral ni Ravina (2016), detalyado niyang tinalakay ang sitwasyong
pangwikang Filipino sa araling kompyuter. Ayon sa kaniya, may mga instruktor at
propesor na gumagamit ng Filipino sa pagtuturo ng computer science at
information technology. Sa mga kursong tulad nga programming, systems analysis
and design, software engineering, data communication, automata and
computability theory, at iba pa ay malayang nagagamit ng ilang mga propesor ang
Filipino sa kanilang mga lektura. Sa kaniyang paglalahad, inisa-isa niya ang
akademikong sitwasyon kung saan ginagamit ang Filipino sa araling kompyuter.
Kabilang dito ang mga oral na diskurso gaya ng mga talaayan sa klase, presentasyon
ng mga proyekto, ay may mga eksperimental na gawain kung saan isinulat ng ilang
propesor ang kanilang mga eksaminasyon gamit ang Filipino.
Sa ganitong gawain, napatutunayan na ang paggamit ng Filipino sa mga
teknikal na kursong ito ay nakapagpapahusay sa mga estudyante hindi lamang sa
pakikipagtalakayang intelektwal kundi sa pagkaunawa sa mga konsepto at sa
pagtatamo ng mga kakayahang kaugnay ng disiplina. Binanggit din niya na sa
patuloy na pagsasagawa ng mga naturang inisyatiba, mag-uumpisang
maintelektwalisa ang Filipino sa larangan at kalauna’y makapagluluwal ng
mayamang korpus ng mga pedagogical idiom na isa sa mga hadlang sa lubusang
paggamit ng Filipino sa iba’t ibang larangan.
Maliban sa mga nailathalang aklat na may kaugnayan sa larangan, ilang
pananaliksik ang nailathala sa Malay journal ng Unibersidad ng De La Salle na may
paksain sa araling kompyuter. Ang pag-aaral na Paggamit ng Natural Language
Processing Bilang Gabay sa Pagtuklas at Pagsisiyasat sa mga Tweet Tuwing Halalan
ay tumatalakay sa paggamit ng natural language processing sa pagtuklas at
pagsisiyasat sa tema ng mga tweet (Roxas, et al., 2015). Tinitingnan naman ang
pagkakatulad at pagkakaiba ng mga wikang pinag-aaralan gamit ang trigram
ranking sa Ang Paggamit ng Trigram Ranking Bilang Panukat sa Pagkakahalintulad
o Pagpapangkat ng mga Wika (Oco, et al.,2014).
Nagagamit din, bagaman hindi madalas pinipili, ang opsyong Filipino/Tagalog
bilang wika ng mga gadyet tulad ng cellphone, ng automated teller machine, at ng
worl widw web. Sa kaso ng gadyet at ng atm, maaaring piliin ang Filipino/Tagalog sa
language setting upang maiprograma ito sa naturang wika. Sa katotohanan, hindi
eksklusibo sa Ingles ang mga ito sapagkat may ilan pang posibleng opsyon para sa
language setting. Kabilang dito ang Japanese, Deutsch, Español, Bahasa, at iba pa.
Ganoon din ang sitwasyon sa mga website na nabibisita sa internet. Kadalasan, may
mga opsyon sa nais na gamiting wika. Ginagawang ingklusibo ng ganitong mga opsyon
ang paggamit ng teknolohiya. Sa pagiging ingklusibo, hindi na lamang sa kagaanan ng
paggamit, halimbawa sa mga may kapansanan, ang nasasagot kung hindi ang suliranin
din sa pag-unawa sa mga nakasulat sa web, isang isyung pangwika.
• Filipino sa Inhinyeriya at Matematika
Ang karanasan ni Rosemary Seva (2018) ay isang patunay na maging sa
inhinyeriya ay magagamit din ang Filipino. Sa kanyang karanasan, tanging sa mga
pagtalakay lamang sa loob ng klase niya ginamit ang Filipino at dito nabigyang-buhay
ang klase at tumaas ang interes ng mga estudyante. Mas nagiging mahusay rin ang mga
estudyante ayon sa kaniyang mga pagtataya. Subalit maliban dito, nakapag-ambag siya
ng mahahalagang mungkahi upang lalo pang mapalawak at mapaigting ang paggamit
ng Filipino sa larangan. Una, upang hindi na mahirapan pa habang wala pang salin sa
Filipino ang mga termino, angkinin na lamang ito nang buo. Ikalawa, kailangan sanang
may magsulat ng mga aklat sa inhinyeriya na naka-Filipino. Ikatlo, hikayatin ang mga
guro na gumawa ng mga pananaliksik sa wikang Filipino. Sa pamamagitan ng mga
mungkahing ito, lumalalim ang ugnayan ng wika at disiplina at kung paano ito nagsisilbi
para sa mas kapakinabangan ng mga taong kabilang dito.
Ang mga nailathala namang aklat pang-inhinyeriya tulad ng Mga Disenyo sa
Logic at Digital Computer Circuit na kinukuhang kurso ng mga estudyante ng
computer engineering at electronic and communications engineering ay
naglalaman ng masining na pagtalakay sa lohika at circuitry ng kompyuter.
Napapaloob dito ang pagdaloy ng kuryente at kung paano nito napagagana ang
makina. Mahalaga ang araling ito sa mga magiging inhinyero dahil naipaliliwanag at
naipauunawa nito sa kanila ang detalye ng mga elektronikong proseso na
magagamit nila sa mga kaugnay na pagsusuri at disenyo.
Kinukuha naman ng lahat ng estudyante ng inhinyeriya, maging anoman ang
espesyalisasyon, ang Tumbasang Differential: May Aplikasyong Pang-inhinyeriya.
Ito ay isa sa mga higher mathematics na kinakailangan sa mga programang pang-
inhinyeriya. Inilalahad ng aklat na ito ang mga teorem at konsepto at ang aktuwal
nitong aplikasyon sa mundo ng inhinyeriya.
Samantala, pangkaraniwan na ang pagtuturo ng matematika gamit ang Filipino
sa elementarya at sekundarya. Ang mga konsepto sa Ingles ay pinanatili, subalit
madalas nagiging pangunahing wika na at hindi lamang pantulong ang Filipino sa loob
ng klasrum. Ngunit hindi pangkaraniwan ang ganitong senaryo sa mga pamantasan
kung saan Ingles ang wika ng pagtuturo sa matematika. Sa ilang kaso sa UP at DLSU,
itinuro ang matematika gamit ang Filipino. Kamakailan lamang, naimbitahan sa isang
kongreso ang isa pang batang propesor ng UP na si John Pellas upang talakayin ang
kaniyang adbokasiya sa pagtuturo ng matematika gamit ang Filipino. Nagpakitang-turo
rin siya sa kursong Calculus at tunay ngang intelektwalisado ang Filipino sa
Matematika. Sa DLSU, itinuro naman ni Prop. Lea Soriano ang Matematika ng
Pamumuhunan sa Filipino. Bagama’t maraming hamon, naiposisyon ng mga propesor
na ito ang Filipino bilang intelektwal na wika sa matematika.
Ang mga halimbawang ito ay mangilan-ngilan lamang sa mga naitatalang
paggamit ng Filipino sa larangan ng inhinyeriya at matematika, subalit hinuhugis
nito ang hinaharap ng Filipino sa larangan. Patunay ang mga ganitong pagkakataon
na kayang itawid ang mga kaalaman sa inhinyeriya at matematika gamit ang Filipino
at produkto lamang ng kolonyal na pag-iisip at ng di-siyentipikong datos ang
pagsasabing sa Ingles lamang maituturo ang mga naturang kurso sa sistemang
pang-edukasyon. Gayundin, nagsisilbi itong hamon at paalala sa bawat guro at
estudyante na nasa kanilang mga kamay ang patuloy na pagpapaunlad sa Filipino
bilang wikang intelektwal.
• Filipino sa Larang na Tekniko-Bokasyonal
Bago pa man ipatupad ang K-12 kurikulum, marami nang mga eskuwelahan
para sa kursong tekniko-bokasyonal. Sa katunayan, ito ang kinukuha ng mga wala
nang balak pang magkolehiyo o ng mga estudyanteng di kayang tustusan ang pag-
aaral. Dumami rin ang mga ganitong eskuwelahan sapagkat inendorso ng TESDA
ang technical skills advancement para anila sa madaling paghahanap ng tarabaho at
mas mataas na kita sa loob man o labas ng bansa. Sa sistemang K-12, isa nang tiyak
na strand ang pag-aaral ng tekniko-bokasyonal. Sagot daw ito para sa lumalalang
kalagayan ng kawalan ng trabaho ng maraming Pilipino.
Sa katulad na mga kurso, dahil karaniwang di nakatapos ng sekundarya o
katatapos lamang ang mga kumukuha nito, ang wika sa lugar ng eskuwelahan ang
ginagamit bilang wikang panturo. Nagiging mas natural kasi ang ganitong set-up at
mas madaling nauunawaan at nasasanay ang mga estudyante sa mga kasanayang
dapat matutuhan. Upang puspusang maisulong ang mga ganitong tunguhin,
nagkaroon din ng proyekto ang TESDA na isalin sa Filipino ang mga manwal na
ginagamit sa pagtuturo ng mga kursong tekniko-bokasyonal.
Sa maraming pagkakataon, nakitaan ng laganap at matagumpay na
paggamit ng Filipino sa mga pagsasanay sa pagkabarista, hotel and restaurant
services, welding, computer repair and servicing, cookery, housekeeping, at iba pa.
at dahil dito, madaling nagkakaroon ng kasanayan sa napiling larangan ang mga
estudyante. Senyales ito ng isang epektibong paggamit ng akmang wika upang mas
lubos ang pagkatuto ng isang kasanayan.
PROSESO, LAYON, AT HALAGA NG PAGSASALING SIYENTIPIKO AT TEKNIKAL
Ayon sa mga iskolar, ang erya ng pagsasalin ay may dalawang uri: ang
pagsasaling teknikal at siyentipiko at ang pagsasaling pampanitikan. Sa unang
nabanggit na uri, kasama ang mga pagsasalin ng pormal na sanaysay, feature articles,
agham panlipunan, tekstong pambatas, disiplinang akademiko, at mga katulad na
larang. Sinasabi naman na karaniwang ang siyensiyang pangkalikasan at teknolohiya
ang isinasalin sa mga siyentipiko at teknikal na pagsasalin.
Ang pagsasaling siyentipiko at teknikal ay maaaring makita sa mga inisyatibang
pagsasalin sa ia’t ibang larangan. Espesyalisado ang pagsasaling ito sapagkat isang
tiyak na disiplina ang pinagtutuunan ng pansin. Masalimuot ang mga proseso sa
ganitong uri ng gawain hindi lamang dahil kinakailangan ang katatasan ng nagsasalin
sa dalawang kasangkot na wika, ang simulaang wika (SL) at ang tunguhang wika (TL),
kundi dahil hinihingi ng gawaing ito ang teknikal na kaalaman ng nagsasalin ukol sa
disiplina.
Ayon kay Almario (1997) sa kaniyang diskurso sa mga estratehiya ng
pagsasalin sa agham at ibang makabagong larang, may tatlong ginagamit na
modelo sa pagsasalin sa mga katawagang pang-agham at panteknolohiya. Ang mga
ito ay ang paraang maugnayin, ang panghihiram na hindi binabago ang tunog at
anyo ng orihinal sa Ingles, at ang panghihiram na pinadaraan sa tuntuning
paabakada ang salitang Ingles.
Sa masusing pagpapaliwanag ni Almario (1997), inilahad ang ganitong
paliwanag hinggil sa pagsasalin:
Alinman sa tatlong modelo ay puwedeng gamitin sa pagsasalin. Gayunman,
dapat tayong matuto sa kasaysayan. Nauntol nang matagal ang
pagpapayaman sa talasalitaang pang-agham at panteknolohiya ng Filipino
dahil may kani-kaniyang pili ang mga pangkat na aktibo sa gawaing ito.
Samakatuwid, nawalan ng tinatawag na konsistensi at istandard at dahil
doon, hindi umunlad at nagamit nang tuluyan ang mga katawagang nabuo. Sa
kaniyang pagpapaliwanag, upang tunay na mapabilis ang pagsasalin, hindi
dapat pumili lamang ng isang modelo. Sa halip, kailangang isipin na maaaring
gamitin ang alinman sa tatlong modelo at sa gayo’y dapat gamiting lahat.
Sa masusing pagpapaliwanag ni Almario (1997), inilahad ang ganitong
paliwanag hinggil sa pagsasalin:
Sa ganitong pasya, ang higit na makabuluhang problema ay tukuyin kung
kailan gagamitin ang alinman sa tatlong modelo. Pangunahing gabay
siyempresa pagtukoy ang praktikalidad pangwika. Ngunit hindi ito dapat
maging permanente at pangunahing prinsipyo.
…[B]ukod sa praktikalidad ay ibig pairalin ng ikatlong modelo ang
lingguwistika.
Isinasaad naman sa huling nabanggit ang pagkiling sa paabakadang
ortograpiya at pagsunod sa prinsipyong kung anong bigkas ay siyang sulat.
Binibigyang-diin din niya na dapat pabukarin ang layunin at silbi nng paglikha
(p.96). Ito ay upang hindi tayo maikahon sa kaisipang praktikalidad lamang ang
batayan sa pagpili ng salita, at siyempre, bilang pagtugon na rin sa isinasaad ng
Konstitusyong 1987 sang-ayon sa Seksyon 6 ng Artikulo XIV na “Ang wikang
pambansa ng Pilipinas ay Filipino. Samantalang nililinang, ito ay dapat payabungin
at pagyamain pa salig sa umiiral na mga wika sa Pilipinas at iba pang mga wika.”
Inilahad din ni Almario (1997) ang mga panukalang hakbang sa pagsasalin
na ayon sa praktika ng Unibersidad ng Pilipinas. Isinasaad ito sa gabay na inilabas ng
UP Sentro ng Wikang Filipino. Kabilang dito ang:
1.Pagtutumbas mula Tagalog/Pilipino o mula sa katutubong wika ng
Pilipinas
2.Panghihiram sa Español
3. Panghihiram sa Ingles: pagbabago sa baybay o pananatili ng orihinal na
baybay sa Ingles
4. Paglikha
Ang unang hakang na nailahad ay konstitusyonal at makabayang tungkulin
sa pagpapayaman ng wikang pambansa (p.97). Kung magaang isulat ang paabakada
o higit na magaang isulat ang salitang Español, makatwiran ang pagpili sa mga ito
kahit na palasak na ang paggamit sa terminong Ingles. Ipinaliwanag din ni Almario
ang dalawang punto na maaaring gamitin sa pagsasaling teknikal at siyentipiko.
Una, dapat asahan sa panahong ito na habang tumataas ang usapan at dumadako
sa mga bagay na espesyalisado, ang pag-aaral ay higit na praktikal na madaliang
hiramin ang salitang Ingles at impraktikal ang paghiram sa Español (halimbawa:
Carbonato/Carbonated). Ikalawa, sa ngayon, at tungo sa malawakang panghihiram
sa Ingles para sa agham at iba pang makabagong disiplina, mainam ang tuntunin ng
Sanggunian sa Filipino (SANGFIL) na baybayin muna sa orihinal na anyo ang bagong
hiram na salita sa Ingles.
Masasabing ang pangunahing layunin ng pagsasaling teknikal at siyentipiko
ay komunikasyon. Ito rin ay may layong magbahagi ng impormasyon sa mas
nakararaming mamamayan na hindi lubusang nakauunawa sa simulaang
lengguwahe, na karaniwan ay Ingles, ayon sa banggit ng prominenteng tagasalin na
sina Dr. Aurora E. Batnag et al. (2009). Inilahad naman nina Antonio at Iniego Jr.
(2006) na hindi matatawaran ang halaga ng ganitong uri ng pagsasalin sa
pagpapalaganap ng impormasyon sa iba’t ibang sangay at institusyon ng bansa, at
ikinokonsidera rin nilang isa itong mahalagang paktor sa paglilipat, pag-iimbak, at
muling pagpapanumbalik ng mga karunungan saan mang dako ng mundo.
Sa pag-aaral ng batikang lingguwista at tagasalin na si A. R. Al-Hasanawi
(2003), binigyang-diin ang katangian ng tekstong siyentipiko na siya rin dapat
tandaan kapag nagsasalin ng katulad na teksto. Ayon sa kaniya, ang tekstong
siyentipiko ay nagpapakita ng pagiging makatwiran ; katiyakan; katotohanan sa
partikular na realidad; heneralisasyon; kahulugang reperensiyal; denotasyon;
leksikal na paglalapi; madalang ang mga idyomatikong pahayag; paggamit ng mga
daglat, akronim, at register; may karaniwang ekspresyon; paggamit ng
terminolohiyang siyentipiko, espesyalisadong aytem at pormula; at hindi
gumagamit ng matatalinhagang salita (2006). Ang mga ito ay taliwas sa mga
katangian ng isang pampanitikang akda.
Ukol naman sa mga tagasalin ng mga akdang teknikal at siyentipiko,
kailangan na ang mga ito ay may angking katatasan at kahusayan sa dalawang
kasangkot na wika ang SL (simulaang lengguwahe) at TL (tunguhang lengguwahe),
may sapat na kahandaan sa pagsasalin, at may malalim na kaalaman sa paksang
isinasalin. Lahat ng mga ito ay mga tampok na katangian upang masiguro ang
kalidad ng salin sa mga ganitong uri ng akda.
Nagtala ang London Institute of Linguistics (LIL) ng mga katangiang dapat
taglayin ng isang tagasalin ng mga tekstong siyentipiko at teknikal (sinipi mula kay
Batnag, et al.). Kabilang dito ang sumusunod:
1. Malawak na kaalaman sa tekstong isasalin;
2. Mayamang imahinasyon upang mailarawan sa isipan ang mga kasangkapan o
prosesong tinatalakay;
3. Katalinuhan upang mapunan ang mga nawawala at/o malalabong bahagi sa
orihinal na teksto;
4. Kakayahang makapamili at makapagpasya sa pinakaangkop na terminong
katumbas mula sa literatura ng mismong larangan o sa diksiyonaryo;
5. Kasanayang gamitin ang pinagsasalinang wika nang may kalinawan, katiyakan,
at bisa; at
6. Karanasan sa pagsasalin sa mga kaugnay na larangan o disiplina.
Madalas sa hindi, nakararanas ang isang tagasalin ng mga suliraning sa kung paano
isalin ang mga konsepto at salitang di-likas sa tunguhang lengguwahe. Narito ang ilang
pamamaraan sa pagsasaling siyentipiko at tenikal na halaw sa pag-aaral nina Enriquez at
Protacio-Marceino (1984) na may pamagat na “Neocolonial Politics and Language Struggles
in the Philippines.”
1. Saling-angkat (direct borrowing);
2. Saling-paimbabaw (surface assimilation);
3. Saling-panggramatika (grammatical translation);
4. Saling-hiram (loan translation);
5. Saling-likha (word invention);
6. Saling-daglat (abbreviated word);
7. Saling-tapat (parallel translation);
8. Saling-taal (indigenous-concept oriented translation); at
9. Saling-sanib (amalgamated translation).
Maliban sa isyu sa mga suliranin sa pagsasalin, malaking isyu rin ang halaga
ng pagsasalin , ang kalidad ng mga ginagawang pagsasalin, at gayundin ang
kakulangan ng mga tagasalin ng mga teknikal at siyentipikong akda. Sinasabi na
mataas ang pangangailangan sa mga tagasalin kung kaya nangangahulugan lamang
na kakaunti ang may mataas na kakayahan sa ganitong uri ng trabaho. Unang
dahilan ng kakulangan nito ay ang katotohanang hindi lahat ng mga eksperto o
maalam sa mga larang nateknikal at siyentipiko ay marunong magsalin.
Ikalawa, kung maalam naman sa pagsasalin ang isang tao, maaaring kulang naman
ang kaniyang kakayahan sa teknikal na larangan. Kakaunti lamang ang parehong
may mataas na kaalaman kapuwa sa pagsasalin at sa disiplinang isasalin o yaong
tinatawag na technician translator o scientist translator. Ikatlo, ang kaalaman sa
isang teknikal na larang ay hindi nangangahulugang marunong na rin sa ibang
larang, dahil dito, dapat na may kani-kaniyang mga tagasalin ang bawat larangan.
Tunay ngang espesyalisado ang larangang ito.
Kung maisasalin lamang sa wikang mauunawaan ng mga mamamayan ang
mga teknikal at siyentipikong dokumento upang magamit sa pag-aaral ng iba’t
ibang kaalaman, mas tataas ang antas ng kasanayan ng mga estudyante at higit na
magiging maunlad ang disiplinang kanilang kinabibilangan. Mangyayari ito kung ang
mga propesyonal at espesyalista, kasama ang mga akademista, ay magpapatuloy sa
paggamit ng Filipino bilang wika ng kani-kanilang larangan.

Fili 102 PPT 6

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fili 102 PPT 6

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Filipino sa Agham,

You might also like