PANITIKANG FILIPINO

MGA SALIGAN SA PANUNURING

PAMPANITIKAN
MGA PILING MGA AKDA AT PAGKIKRITIKA
Sanaysay

Ayon sa makatang si Alejandro G. Abadilla ang sanaysay ay hango sa pahayag na

“Pagsasalaysay ng isang sanay” kung saan ito ay kakikitaan ng dalawang sangkap ang
“Salaysay” at “Sanay” – dalawang salita na pinaghanguan ng salitang sanaysay. Marahil, ito ay
bunga na rin ng pagkahilig ng mga Pilipino sa pagsasalaysay bilang isang anyo ng
pagpapahayag, samantalang ang sanay naman na binanggit sa aklat ni Lilia Antonio, ay
maiuugnay sa ‘pagiging sanay ng mananaysay sa paksang tinatalakay, lalo na, ang paggamit
ng kasanayan sa wika at gamit ng wika.
Ang sanaysay ay isang uri ng akda na nasusulat sa anyong tuluyan na karaniwang
pumapaksa tungkol sa mga kaisipan at mga bagay-bagay na sadyang kinapupulutan ng
ng aral at aliw ng mga mambabasa. Komposisyon itong taglay ang tatak ng panlasa at
hilig, reaksyon at palagay, saloobin at paniniwala, kalagayan at katauhan, karanasan at
kaalaman ng bawat may-akda (Arrogante, 2007).

Dagdag pa niya, si Francis Bacon, manunulat sa Ingles ang nagpasimuno sa

mapanuring pagmumuni, analitikal, pilosopikal at impersonal na gamit ng essay.
Magmula kay Bacon, magagamit ang essay upang magpamansag ng malalim na
kabatiran, palaisipan at katuturan ng pag-iral. Kaya, sumulat ng mga pormal/impersonal
na essay ang mga makatang John Milton at Alexander Pope. Sa America, nakilala bilang
bihasang essayilst sina Oliver Wendell Homes. Ralph Waldo Emerson, si Samuel
Clemens o Mark Twain, na nagpatampok sa political satire bilang instrumento upang
labanan ang imperyalistang pananakop ng Estados Unidos sa Pilipinas. Sa deakada 60
naman nakilala si Susan Sontag bilang essayist na nagpanukala ng kakaibang pagsipat
sa sining sa kaniyang akdang “Against Interpretation” (1964).
Mga Uri ng Sanaysay

Ang sanaysay na pormal o maanyo - sanaysay na tinatawag din na impersonal kung ito'y
maimpormasyon. Naghahatid ng mahahalagang kaisipan o kaalaman sa pamamagitan ng makaagham
at lohikal na pagsasaayos ng mga materyales tungo sa ikalilinaw ng pinakapiling paksang tinatalakay.
Maayon rin ito kung turingan sapagkat ito'y talgang pinag-aaralan. Maingat na pinili ang pananalita
kaya mabigat basahin. Pampanitikan kasi kaya makahulugan, matalinhaga , at matayutay. Mapitagan
ang tono dahil bukod sa ikatlong panauhan ang pananaw ay obhektibo o di kumikiling sa damdamin ng
may-akda. Ang tono nito ay seryoso, paintelektuwal, at walang halong pagbibiro.

Ang sanaysay na pamilyar o palagayan ay mapang-aliw, nagbibigay-lugod sa pamamagitan ng

pagtatalakay sa mga paksaing karaniwan, pang araw-araw at personal. Idinidiin nito dito ang mga
bagay-bagay ,mga karanasan ,at mga isyung bukod sa kababakasan ng personalidad ng may-akda ay
maaaring empatihayan o kasangkutan ng mambabasang medya. Ang pananalita ay parang
pinaguusapan lamang, parang usapan lamang ng magkakaibigan ang may-akda, ang tagapagsalita at
mga mambabasa at ang tagapakinig , kaya magaan at madaling maintindihan. Palakaibigan ang tono
nito kaya pamilyar ang tono dahil ang paunahing gamit ay unang panauhan. Subhetibo ito sapagkat
pumapanig sa damdamin at paniniwala ng may-akda ang pananaw.
APAT NA URI SA PAGSULA NG SANAYSAY

1. Sanaysay na naglalahad – isang uri ng sanaysay na nangangailangan ng

pagsusuri sa ideya, pagtataya ng mga patunay, pagpapalawak ng kaisipan, at
pagtakda ng pangangatuwiran ukol sa ideya o kaisipan sa malinaw at tiyak na
paraan. Ito ay ginagamitan ng paghahambing at pagkokontrast, paglalahad,
pagbibigay ng halimbawa, pag-aanalisa ng sanhi at bunga at iba pa.

2. Sanaysay na naglalarawan – sanasay na ginagamit sa paglalarawan ng

isang tao, bagay, lugar, pangyayari, damdamin, sitwasyon at iba pa. Ito ay uri
ng sanaysay na humihimok sa kakayahan ng mga mag-aaral na sumulat batay
sa partrikular na karanasan. Higit pa rito, hinahayaang ang mga manunulat na
gamitin ang kalayaan sa paglikha, layunin nitong magkintal ng imahe sa isip ng
mga mambabasa.
3. Sanaysay na nagsasalaysay – Maaaring isipin na ito ay isang uri
ng pagkukuwento, ang ganitong uri ng sanaysay ay malimit na
gumagamit ng anekdota, karanasan at may pagkapersonal –
hinahayaan nitong ang mga mag-aaral na ihayag ang kanilang saloobin
gamit ang pagiging malikhain.

4. Sanaysay na nangangatwiran – isang uri ng sanaysay na

matamang nagsusuri sa isang paksa, nangongolekta ng datos,
nakalilikha at nakapagsusuri ng mga ebidensya at nakapagpapatibay
ng tindig o panig ng isang paksa sa tiyak na paraan sa pagbuo ng
argumento o pangangatwiran.
Katangian ng Mahusay na Sanaysay

Ang isang mahusay na sanaysay ay may mga sumusunod na katangian (Santiago,

2006):

1. Kailangang may mahusay na ideya. Ang ideya pa rin ang nagdadala ng

sanaysay.Kahit napakapino ng wika, kahit napakabongga ng estilo kung hungkag ang
ideya, hindi pa rin magiging mahusay ang sanaysay.

2. Kailangang masinop at organisado. Dito magagamit ang mga kasangkapang

panretorika sa pamamahayag. matapos matiyak ang sentral na ideya, piliin din ang
sentral na layon at paraan ng pagpapalawig ng ideya. Ang pagsinop ay
nangangailangan ng disiplina. piliin lamang yaong mga ideya na isasangkot sa talakay
at iwasan ang pagpapahayag sa kung saan-saang paksain at pagkakaroon ng
maraming pag-iiba ng focus ng sanysay. Gayundin, mainam kung manatili sa isa o
dalawang paraan ng pamamahayag ang mga ideya.
1. Litaw ang sariling tinig. Isang napakahirap na hamon ito pero ang totoo, sa
sanaysay nasusubok kung mayroon ngang sariling estilo o tinig ang isang
manunulat.

2. Dapat may sariwang pagtingin o perspektibang inihaharap. Iba na ang sariwa.

hindi kinakaingang bago kundi sariwa. Tulad n g isda, makikilatis ang sariwa sa
bilasa at kahit paulit-ulit na tinatalakay ang ideya kung may panibagong pagtingin o
perspektiba mas katakamtakam ito.

3. Maging bukas sa mga pagbabago o puna. Ang kahingiang ito ay isang tatak ng
pagiging mahusay na manunulat. Bigotry ang tawag doon sa ayawa tumanggap ng
puna at posibilidad ng pagbabago sa pagtingin man o sa sinisiyasat, inihaharap na
sanaysay.
Ito’y malalagom gamit ang katagang MASIGABU, na tulad ng
masigabo ang palakpak sa isang sanaysay kung ito ay (Santiago,
2006):

MA May mahusay at sariwang ideya.

SI Masinop ang organisasyon at pagkakalahad.
GA Gamit ang sariling estilo at tinig.
BU Bukas sa mga posibilidad ng pagbabago.
Sa aklat naman ni Arrogante (2007), nagbigay rin siya ng mga katangiang dapat
taglayin ng isang mananaysay. Ito ay ang mga sumusunod:
● mabilis ang utak
● sensitibo sa kapaligiran
● may lagging tugon at hinuha sa interes ng buhay, ng tao, at ng mga bagay-
bagay
● may kakayahang manuklas ng mga bagay-bagay na hindi nakikita ang panlabas
lamang
● malikhain at orihinal sa isip
● may mapiling panlasa
● may kalugurang mapagkakatiwalaan
● may kabatiran sa mga kaalamang makabago hinggil sa makataong kapakanan
● pamilyar sa mga mabubuting panitikan at iba pang sining.
ANG DAGLI AT MAIKLING KUWENTO

Ang Dagli

Ano ba ang dagli? Para kay Agoncillo, ang dagli ay sumulpot noong 1902
sa pagkakalathala ng pahayagang Muling Pagsilang na pinamahalaan ni Lope K.
Santos at namayani hanggang 1930. Maikli ang dagli, “hindi lalampas sa tatlong
papel” pero “hindi taal na maikling kwento”. Tila ang pinupunto ni Agoncillo ay ang
mababang katangian ng dagli sa usapin ng kasiningan, dahil ito’y pumapaksa “sa
tahasang nanunuligsa, lantarang pangangaral, karanasan sa pag-ibig at mga akdang
inihahandog sa mga paraluman.” Masalita ang mga dagli, na nagbigay-kongklusyon
para kay Agoncillo na isipin na bahagi lamang ito ng natural na ebolusyon tungo sa
“taal na maikling kwento.” Batay sa mga konteksto ng dagli, ito ang mga katangian ito
ay ang mga sumusunod (Tolentino at Atienza, 2007):
1. Maikli dahil nakabatay sa domestiko at politikal na
realidad; kinakailangang makaagapay, para rin sa mas
sustenidong interes sa pagbabasa at pakikinig.
2. Temporal o may panahon lamang ang halaga, kadalasan
sa kagyat na panahong may mainit na balita mula sunog
hanggang sa mga patakaran ng Amerikanong opisyal.
3. Kinathang realidad, bilang subersyon sa matinding
sensura sa panahon; gayunpaman, may mimetikong
katangian pa rin sa kaganapan kahit pa parodya ang marami
sa mga dagli.
4. Gumagamit ng mga editoryal na interbensyon sa pagsulat.
Binibigyang direksyon tungo sa papuri (kung romantikong dagli) o
panlalait (makabayan); may target itong layunin sa pagkakasulat,
kadalasan ay pagdadambana sa napupusuan o kritisismo sa
kapaligiran; masasabi na madiskurso ang dagli dahil sa paghalaw nito
ng mga iba’t ibang bagay sa puntong nais ipaliwanag; nabibigyang-
diin ang manunulat bilang panlipunang kritiko.
5. Partisano, may kinikilingan, kadalasan, pag-ibig ng lalakeng may-
akda sa babae o ang tapat sa sarili sa nagbabagong kaayusan.
6. Moderno sa reperensiyang ginagamit at sa wika. Ikinatutuwa ng
mga lingguwista at ikalulungkot ng mga purista sa wika.
Ang Maikling Kuwento

Ayon sa aklat ni Herbert Montgomery na pinamagatang “Plot To Sell” na ito’y

isang namumukud-tanging karakter na nakaharap sa isang suliraning tila
imposibleng malutas ngunit makahahanap din ng solusyon at malulutas iyon ayon
sa kanyang sariling kaparaanan. Batay naman sa ama ng maikling kuwento si
Edgar Allan Poe, ito’y isang akdang pampanitikan na likha ng guniguni at
salamisim na nakasalig sa buhay na totoong naganap o kaya’y magaganap pa
(Duque, 2004).
Mga Mahahalagang Sangkap ng Maikling Kuwento

Ayon kay Reynaldo Duque (2004), ang maikling kuwento ay may mga mahahalagang
sangkap upang masabing ang isang akda ay maikling kuwento. Ang mga mahahalagang
sangkap ay ang mga sumusunod:

1. TAUHAN (Character): Nalalaman sa sangkap na ito kung ano ang ginagampanang

papel ng bawat tauhan kung isa sa mga ito ay protagonista (bida) at antagonista
(kontrabida). Dito rin malalaman kung sino-sino ang magsisiganap sa kuwento upang
maipamalas at maipadama ang ipinapahiwatig na mensahe o kaisipan na nais
iparating ng akda.

2. TAGPUAN (Setting): Dito nakasaad ang lugar at panahon ng pinangyayarihan ng

mga mahahalagang aksyon o mga pangyayari kung kailan at saan naganap ang
kuwento.
3. BANGHAY (Plot): Tumutukoy sa pagkakasunud-sunod na mga pangyayari ng isang
kuwento. Ang pagkakasunud-sunod na mga pangyayari ay mahalaga sapagkat ito ang
magsisilbing gulugod na magbibigay buhay sa isang maikling kuwento o anupamang mga
akdang pampanitikan.

Ang banghay ay may bumubuong mga elemento:

a. Panimulang Galaw: Dito na nakasalalay ang interes ng mambabasa kung ito ba’y
kailangang pagbuhusan ng panahon na basahin. Dapat na ang panimula ng maikling
kuwento ay nakapagbibigay agad ng hikayat sa tao upang maging kawili-wiling basahin at
matiyak na tatapusin ng mambabasa na basahin ang kuwento.

B. Umiigting na galaw: Ang interes ng mga mambabasa ay dapat na mapanatili ng

manunulat. Sa bahaging ito'y paiigtingin pa lalo ang damdamin ng mga mambabasa
upang madala sila sa higit na mataas na antas ng pananabik
c. Krisis: Ito ang pinakatampok o pinakamadulang bahagi ng kuwento.
Nahahaplos ang damdamin ng mambabasa dahil krisis na daranasin o
dinadaranas ng tauhan sa kuwento. Sa bahaging ito nagiging mabilis ang galaw
ng mga tauhan at nagiging mabilis ang aksyon ng kuwento.

d. Kasukdulan: Ito ang pinakamatinding bahagi ng akda, tumataas ang

kapanabikan kapag nasa bahagi na nito ng kuwento ang mambabasa. Mababasa
sa kuwento na ang pangunahing tauhan, ay malalagay sa panganib o sitwasyong
kailangan na niyang kumilos upang bigyan ng solusyon ang kinakaharap na
suliranin.

e. Realisasyon o Wakas - Ito ang huling bahagi ng banghay ng kuwento. Dito

malalaman ng mambabasa na lubusan nang naisakatuparan ng pangunahing
tauhan ang solusyon sa kinaharap na suliranin. Samakatwid nabigyang linaw na
ang mga suliraning naisalaysay sa ilang bahagi ng kuwento.
4. TEMA (Theme): Ang tema ang pangkalahatang kaisipang o lagom na
nais palutangin ng may-akda sa isang maikling kuwento. At ang kaisipang ito
ang binibigyan ng layang maikintal sa isipang ng mga mambabasa. Maaaring
maging tema ang mga sumusunod:

a. palagay sa mga naganap na pangyayari sa lipunan

b. obserbasyon ng may-akda tungkol sa pag-uugali ng tao
c. paniniwala sa isang katotohanan o pilosopiyang tinatanggap ng tao sa
buong daigdig sa lahat ng panahon, o ang dahilan ng pagkakasulat ng may-
akda.
Mga Uri ng Maikling Kuwento

Ang mga sumusunod ay ang mga uri ng maikling kuwento (Duque, 2004):

1. Kuwento ng Romatikong Pakikipagsapalaran (story of romantic adventure) –

kuwento ng pag-ibig at romansa na kinasasangkutan ng mapanaganib na pakikipagtunggali.
Sa ganitong KUWENTO, ang pagkawili ay nasa balangkas sa halip na sa mga tauhan.

2. Kuwento ng Madulang Pangyayari (story of dramatic event) – sa uring ito, ang

pangyayari ay totoong kapuna-puna at makabuluhan at nagbubunga ng isang kakaibang
pagbabago sa kapalaran ng mga taong nasasangkot. Sa ganitong kuwento higit na nakatuon
ito sa mahahalagang pangyayari kaysa sa tauhan at banghay.

3. Kuwento ng Kababalaghan (horror story) – nabubuo ang ganitong uri ng kuwento

dahil sa paniniwala ng mga tao sa mg bagay-bagay na kataka-taka. Kadalasan pumapaksa
ang mga kuwentong ito sa mga lamang lupa tulad ng aswang, multo at iba pa.
4. Kuwentong Pangkatauhan (character story) – ang nangingibabaw sa kuwentong ito ay
ang katauhan ng pangunahing tauhan tulad ng aksiyon, pananalita, pag-iisip o kasinuhan ng
pangunahing karakter ng kuwento.

5. Kuwento ng Katutubong Kulay (story of local color) – ang binibigyang diin ng manunulat
sa ganitong uri ng kuwento ay ang tagpuan, kaugalian, paniniwala at gawi ng mga tao sa isang
tiyak na pook, gayundin ang pananalita o ginagamit na wika.

6. Kuwento ng Tagumpay (success story) – Pinapakasa nito ang naranasang hirap,

pagdurusa at pagtitiis ng protagonista (bida) patungo sa tagumapay. Samakatwid nagwawkjas
ang kuwento sa masaya o maligayang tagpo.

7. Kuwento ng Trahedya (story of tragedy) – kabaligtaran ito kuwento ng tagumpay.

Nagwawakas ito sa malungkot na wakas dala ng masalimuot karanasan.
ANG DULA

Ang dula ayon sa batikang manunulat na si Rene O. Villanueva (2006) ay “Isang anyo
ng malikhaing pahayag.” Ibig sabihin, sumusulat tayo ng dula para magpahayag; o dahil may
ibig tayong sabihin. Hindi kinakailangang mahalaga, dakila, napapanahon o monumental ang
gusto nating sabihin. Ang mahalaga, malinaw sa atin na meron tayong gustong sabihin, ano
man iyon. Sa dula ang pangunahing kailangan ay aksyon at usapan.

Sa dula, kailangang maipakita ang nagaganap o pangyayari na parang nagaganap ito sa

unang pagkakataon. Dula ang tanging anyo na hindi nanganagilanagn ng pananaw (point of
view) o tagapagsalaysay. Bagaman may mga dualng gumagamit ng narrator, lalo na sa mga
dulang pambata, may kakayahan ang dula (na siyang ikinatatangi nito sa ibang anyo ng
malikhaing pagsulat) na ipahayag ang karanasan nang walang nagsasalaysay. Sinasabing
ang dulang kailangang gumamit ng ng tagapagsalaysay, karaniwan, ay itinuturing na mahina
ang pagsasadula.
Batayang Sangkap ng Dula

Tinukoy ni Villanueva (2006) ang ilang batayang sangkap ng isang dula:

1. Tauhan (Character) – siya ang kumikilos sa dula. Kapag may tauhan, may pangyayari. May
magaganap na pagbabago.

2. Banghay (Plot) – ito ang estruktura o kabuuan ng mga pangyayari sa dula; ang kabuuan ng
pagkilos ng isang tauhan mula simula hanggang katapusan ng dula.

3. Tema (Theme) – ito ay may kaugnayan din sa pahayag (kaya napakaimportante ng gusting
sabihin sa dula!) pero ispesipiko at mas tiyak ang anyo kaysa pahayag. ang tema ay maaaring moral
lesson, premise o insight.

a. Ang tema bilang moral lesson ay may kinalaman sa paghuhusga sa gawi, ugali, o halagahan:
maaaring tama o mali o tamang ugali o halagahan.
b. Ang premise naman ay isang kaisipang kailangang patotohanan ng mga pangyayari sa dula.
Hindi kailangang patotohanan ay isang katotohanang unibersal. Ang dula mismo ang magpapatotoo
sa piniling premise.
c. Ang insight ay isang kagyat na pagkatanto tungkol sa isang pangyayari o tauhan.
Iba pang sangkap ng dula ayon sa websayt na wikipilipinas.org:

a. Tagpuan – panahon at pook kung saan naganap ang mga pangyayaring

isinaad sa dula

b. Sulyap sa suliranin – bawat dula ay may suliranin, walang dulang walang

suliranin; mawawalan ng saysay ang dula kung wala itong suliranin; maaaring
mabatid ito sa simula o kalagitnaan ng dula na nagsasadya sa mga pangyayari;
maaaring magkaroon ng higit na isang suliranin ang isang dula

c. Saglit na kasiglahan – saglit na paglayo o pagtakas ng mga tauhan sa

suliraning nararanasan
d. Tunggalian – ang tunggalian ay maaaring sa pagitan ng mga tauhan, tauhan laban sa
kanyang paligid, at tauhan laban sa kanyang sarili; maaaring magkaroon ng higit sa isa o
patung-patong na tunggalian ang isang dula

e. Kasukdulan – climax sa Ingles; dito nasusubok ang katatagan ng tauhan; sa sangkap

na ito ng dula tunay na pinakamatindi o pinakamabugso ang damdamin o kaya’y sa
pinakakasukdulan ang tunggalian

f. Kakalasan – ang unti-unting pagtukoy sa kalutasan sa mga suliranin at pag-ayos sa

mga tunggalian

g. Kalutasan – sa sangkap na ito nalulutas, nawawaksi at natatapos ang mga suliranin at

tunggalian sa dula; ngunit maaari ring magpakilala ng panibagong mga suliranin at
tunggalian sa panig ng mga manonood
MAYROONG ACTIVITY NA E SESEND SA GC SURIIN ITO
AT SAGUTAN AYON SA HINIHINGI

MARAMING SALAMAT