PANITIKANG

CEBUANO

ULAT NI GERMELYN L. PALMA

FIL 206 - PANIMULANG LITERATURA
HEOGRAPIYA
MATATAGPUAN ANG CEBU SA SILANGAN NG NEGROS, SA KANLURAN NG MGA PULO NG LEYTE
AT BOHOL. ISANG MAHABANG MAKITID NA PULO ANG CEBU NA MAY HABANG 225 KILOMETRES (140
MI) MULA HILAGA HANGGANG TIMOG, NA NAPALILIBUTAN NG 167 MALILIIT NA MGA KAPULUAN,
KASAMA NA ANG MACTAN, BANTAYAN, MALAPASCUA, OLANGO AT ANG KAPULUAN NG CAMOTES.
MAY MAKITID NA DALAMPASIGAN, TALAMPAS NA APOG AT MGA PATAG NA BAYBAYIN ANG CEBU.
MAYROON DIN MGA BULUBUNDUKIN MULA HILAGA HANGGANG TIMOG SA KAHABAAN NG PULO.
NASA 1,000 METRES (3,300 FT) ANG PINAKAMATAAS NA BUNDOK NG CEBU. ANG KAPATAGAN AY
MATATAGPUAN SA LUNGSOD NG BOGO AT SA MGA BAYAN NG SAN REMIGIO, MEDELLIN AT
DAANBANTAYAN AT SA HILAGANG REHIYON NG LALAWIGAN.
ANG KATUTUBONG PANGALAN PARA SA LUGAR AY SUGBO. ANG PANGALANG CEBU AY ISANG
PAGKA-KASTILA NG ORIHINAL NA KATUTUBONG PANGALAN NA SINIMULANG GAMITIN NOONG
PAGDATING NI MIGUEL LOPEZ DE LEGAZPI SA PILIPINAS. ANG UNANG IPINANGALAN NI LEGAZPI SA
CEBU AY SAN MIGUEL NGUNIT ITO AY MULI NIYANG BINAGO NANG NAKITA NIYA ANG SANTO NIÑO NA
IBINIGAY NI FERNANDO DE MAGALLANES SA MGA SEBWANO KAYA GINAWA NIYA ITONG LA CIUDAD
DEL SANTISISMO NOMBRE DE JESUS.
MALIBAN SA TINAGURIANG BILANG PINAKAMALAKING LUNGSOD NG PILIPINAS ANG CEBU AY
ISANG LUGAR NA MAY MAKULAY NA KASAYSAYAN.
BAGO DUMATING ANG MGA KASTILA HANGGANG SA 1900. ANG MGA CEBUANO NOON AY
LUMIKHA NG MARAMING MGA AWIT AT DULA. MAYROON DIN SILANG MARAMING ALAMAT NA
ISINASAULO LAMANG NILA SAPAGKAT WALA PANG NAKAPAGSIMULANG SUMULAT SA WIKANG
CEBUANO.
ANG LUNGSOD NG CEBU AY MAY PINAKAMALAKING IMPLUWENSIYA NG TRADISYONG
KASTILA SA KADAHILANANG DITO UNANG TUMUNTONG ANG GRUPO NI FERDINAND MAGELLAN
NOONG APRIL 7, 1521. NAGING MAGANDA ANG MGA PAKIKITUNGO NG MGA ITO HANGGANG SA
MAHIKAYAT ANG MGA PILIPINONG MABINYAGAN AT MAGING GANAP NA KRISTIYANO. ANG MGA
CEBUANO ANG MGA UNANG KRISTIYANONG PILIPINO.
TRADISYON, KULTURA AT PANINIWALA

1. PAGIGING RELIHIYOSO
2. PAGIGING MAHILIG SA SABONG
3. SA PANGANGANAK
ANG MGA CEBUANO AY NAGLALAGAY NG MGA DAHON NG MGA POMELO SA ILALIM O
SILONG NG BAHAY PARA MAALIS ANG MGA MASASAMANG ESPIRITU NA UMAALIGID DITO.
4. SA PAGBIBINYAG
BINIBINYAGAN ANG MGA BATA PAGKATAPOS NG ILANG ARAW PAGKAPANGANAK.
5. PANLILIGAW
KAPAG MAGKASINTAHAN NA ANG DALAWANG NAGLILIGAWAN AT MALAPIT NG
MAGPAKASAL, ANG MGA MAGULANG NG MGA LALAKE AY PUMUPUNTA SA BAHAY NG BABAE
PARA HINGIN ANG KAMAY NG DALAGA KASAMA NG KAPITAN NG BARANGAY. HINIHILING NG
MGA MAGULANG NG DALAGA ANG “SAB-ONG”.
6. SA PAGPAPAKASAL
ANG LAHAT NG PAGHAHANDA SA KASAL AY GAGANAPIN SA BAHAY NG LALAKI AT ANG MGA
GASTUSIN AY SAGOT RIN LALAKI.
7. SA PATAY
NANINIWALA ANG MGA CEBUANO NA DAPAT AY HINDI MAGWAWALIS SA ILALIM NG
KABAONG NG PATAY DAHIL MAYROONG SUSUNOD KAPAG GINAWA ITO.
WIKA
KATUTUBONG WIKA SA CEBU ANG WIKANG CEBUANO. SINASALITA ITO SA HALOS LAHAT NG
BAHAGI NG MGA KAPULUAN SA GITNANG BISAYAS, KASAMA ANG MGA LALAWIGAN NG BOHOL,
KANLURANG LEYTE, NEGROS; SA ILANG BAHAGI NG SA KATIMUGANG PILIPINAS KASAMA ANG
BUKIDNON, AGUSAN, SURIGAO, DAVAO, COTABATO, AT ZAMBOANGA DEL SUR.
MULA NOONG 1900 HANGGANG 1930 NANG SI VICENTE SOTTO AY NAGSIMULANG MAGPAHAYAG NG
DAMDAMING-MAKABAYAN SA PAMAMAGITAN NG WIKANG CEBUANO.
MAY MGA PAGKAKAIBANG MAKIKITA SA MGA SALITA SA MARAMING BAHAGI SUBALIT ANG
PAGKAKAKAIBA AY BAHAGYA LAMANG. MAY TINATAYANG 20 MILYONG TAGAPAGSALITA NG CEBUANO.
MAHUSAY DIN MANALITA ANG MGA CEBUANO NG IBANG KATUTUBONG WIKA SA PILIPINAS TULAD
NG TAGALOG, HILIGAYNON, AT WARAY-WARAY.
SA MGA PULO NG CAMOTES, ISANG KATUTUBONG WIKANG KAUGNAY NG WARAY-WARAY ANG
TINATAWAG NA POROHON ANG SINASALITA DOON. SA SANTA ROSA, ANG BISAYANG BANTAYAN.
ANG WIKANG KASTILA ANG KADALASANG SINASALITA NG MGA MESTIZO, AT SA MGA
PAMAYANANG KASTILA.
ANG WIKANG INGLES ANG SALITANG GINAGAMIT SA LARANGAN NG EDUKASYON, MEDIA,
KOMERSIYO, KALAKALAN AT PAMAHALAAN; AT ANG WIKANG INTSIK AY SINASALITA NAMAN SA MGA
PAMAYANANG TSINO.
RELIHIYON

ANG NUESTRA SEÑORA DE GUADALUPE ANG PATRON NG CEBU. SUBALIT KARAMIHAN SA MGA
CEBUANO AY NAGSASABING ANG SANTO NIÑO DE CEBU, ANG BANAL NA BATANG JESUS ANG
KANILANG SANTONG PATRON. ANG ESTATWA NITO AY MATATAGPUAN SA BASILICA MINORE DEL
SANTO NIÑO. ANG SAN NICHOLAS DE TOLENTINO AY ANG PINAKALUMANG SIMBAHAN NGUNIT
BAHAGYANG NASIRA NOONG PANAHON NG DIGMAAN.
ITO ANG ORIHINAL NA POOK KUNG SAAN UNANG DUMAONG AT ITINAYO NG MGA KASTILA
ANG KRUS BAGO ITO INILIPAT SA KASALUKUYANG POOK NITO SA BASILIKA.
PANULAANG CEBUANO

ANG TULA AY HINDI LAMANG ISANG SENTRAL AT PALAGIANG ELEMENTO SA KATUTUBONG

KULTURA KUNDI DAHIL LIKHA NG ISANG NANGUNGUNANG GRUPONG ETNIKO SA BANSA.
SA KABILA NITO, ANG KAALAMAN NATIN SA MGA TRADISYON NG PANULAANG CEBUANO SA
KASALUKUYAN AY NANATILING KAPI-KAPIRASO O PANGKALAHATANG IMPRESYON LAMANG.
ANG ARTE DE LA LENGUA ZEBUANA (1801) NA ISINULAT NG AGUSTINONG SI FRANCISCO ENCINA
(1715-60) AY NAGLALAMAN MARAHIL NG PINAKAUNANG KASULATAN HINGGIL SA PANULAANG
CEBUANO. TINUTUKOY NITO ANG NAPAKARAMING "URI NG GA BERSO," FIGURA, SUMBINGAY, AT MGA
"TANGHAGA" SA CEBUANO.
NAGBANGGIT SI ENCINA NG MGA MATULAING PORMA TULAD NG BALAK, GARAY, BAGAY,
INAGUNG, URIYAN, CACHORINO, COMINTANG, GUYO, AT AWIT. NAGBIGAY SI ENCINA NG MGA KAPI-
KAPIRASONG TEKSTO LAMANG. SUBALIT ANG KANYANG MGA PAGLALARAWAN AY MADALANG AT
NAKATALI SA MGA MODA NG METRIKONG KASTILA.
KUNG GAYON AY NANANATILI PANG ISANG GAWAIN ANG MASAKLAW NA PAG-UURI NG MGA
SINAUANG TULANG CEBUANO.
KATANGIAN NG PANULAANG CEBUANO NA MAKIKITA RIN SA PANULAAN NG IBANG REHIYON SA
BANSA:

1. ANG PAGGAMIT NG ASONANTAL NA PAGTUTUGMA, ISANG PANSILABANG SUKAT NA TUMATAKBO SA

5-12 SILABA "BAWAT LINYA" (KARANIWAN DITO AY HEPTASILABIKO);
2. ANG PAGGAMIT NG DALAWAHANG NAGKAKATUGMANG LINYA, O COUPLET, AT ANG QUATRAIN
BILANG MGA YUNIT NG TALUDTURAN, AT ANG KAHALAGAHAN NG METAPORANG TINATAWAG NI
ENCINA NA ENIGMA, NA NAUUKOL SA IDEYANG TANGHAGA NG CEBUANO.
ANG TULA AY NAKAPALOOB SA KATUTUBONG KULAY. MAY MGA BERSO PARA SA HALOS LAHAT
NG OKASYON AT BAWAT TAO AY MAKATA. KAYA NGA GUMAGALAW TAYO SA NAPAKALAWAK AT
DINAMIKONG LARANGAN NG PANG-ARAW-ARAW NA BUHAY KUNG SAAN PINATITINGKAD AT
PINAHAHALAGAHAN ANG WIKA (SA GANITONG PARAAN MAY NALILIKHANG MGA MATULAING MODA
AT GENRE).

BALAK (AYON SA ETIMOLOHIYA - INTENSYON, BALAK O DISENYO KAYA BINIBIGYANG-DIIN NG

SALITANG BALAK ANG INTENSYONALIDAD NG TULA.
ANG TERMINONG SIYANG NANANATILI SA KASALUKUYAN AT GINAGAMIT SA PAGTUKOY SA TULA SA
KABUUAN; BAGAMAN KALIMITAN ITONG INUUKOL SA HIGIT NA PORMAL AT MAANYONG AKDA.
GARAY ANG GINAGAMIT SA MGA IMPORMAL NA TALUDTURAN.
KARAGDAGANG IMPORMASYON

ANG PANITIKAN NG MGA CEBUANO AY MGA AKDA NA ISINULAT SA SALITANG CEBUANO,

KARAMIHAN SA MGA MANUNULAT NA CEBUANO AY GALING SA VISAYAS AT SA MINDANAO.
KASAMA SA MGA MANUNULAT NA ITO SINA FLORENTINO RALLOS, FILOMENO VELOSO, MARCIAL
VELEZ, TIMOTEO CASTRO, SEGUNDO CINCO, VICENTE RANUDO, DIONISIO JAKOSALEM, SELESTINO
RODRIGUEZ, FILOMENO ROBLE, JUAN VILLAGONZALOM, LEONCIO AVILA. (KARAMIHAN SA MGA DAAN
SA CEBU AY IPINANGALAN SA KANILA)

VICENTE SOTTO – “AMA NG PANITIKANG CEBUANO”. PINAKAUNANG NAKASULAT NG PANG-

CEBUANONG PANITIKAN.

MARCELA M. NAVARRA – “AMA NG MAKABAGONG PANITIKANG CEBUANO” ANG KARANGALANG

ITO’Y BATAY SA OBRA MAESTRANG KANYANG NAGAWA LAHAT DITO’Y NAMUMUKOD TANGI ANG “UG
GIANUD AKO…” (AT AKO’Y INANOD) NA NAGWAGI NG UNANG GANTIMPALA SA KAUNA-UNAHANG
PALIGSAHANG PAMPANITIKAN NA ITINAGUYOD NG MAGAZING BISAYA NOONG 1937.
 NAGSIMULA ANG PANITIKAN NG MGA CEBUANO SA MGA ALAMAT AT EPIKO NG MGA KATUTUBO
NG PILIPINAS. NAIMPLUWENSYAHAN DIN ITO NG MGA KASTILA AT NG MGA PROMINENTENG TAO
GAYA NA LAMANG NG BISEROY NG MEXICO.
ANG UNANG KINIKILALANG NAISULAT NA LITERATURANG CEBUANO AY ANG “LAGDA”
(ALITUNTUNIN), MGA SALAWIKAING CEBUANO NA TINIPON NI PADRE SALVADOR PONSO NOONG 1734.
ANG KAUNA-UNAHANG PERYODIKONG CEBUANO AY NALATHALA NOONG HULYO 16, 1901, NANG
MALIMBAG ANG ‘ANG SUGA’ (ANG ILAW) NI DON VICENTE SOTTO. SI SOTTO AY ISANG
MAKABANSANG PILIPINO NA LAGING IGINIIT ANG PAG-IBIG AT PAGMAMAHAL SA BAYAN. SINULAT
NIYA ANG MGA SUGILANONG PILIPINHON (MGA KUWENTONG PILIPINO) NA MAY PAUNANG-SALITA NI
DON ISABELO DE LOS REYES. NAKABUO RIN SI SOTTO NG SPANISH-VISAYAN DICTIONARY NA PINURI
NI FERDINAND BLUMENTRITT.
NOONG 1998, ANG CARLOS PALANCA MEMORIAL AWARDS PARA SA PANITIKAN BINUKSAN ANG
KATEGORYANG PANITIKANG CEBUANO.

• AGINID, BAYOK SA ATONG TAWARIK - ISANG ORAL NA EPIKO NG SAYAW NA NAGDEDETALYE SA

BUHAY NINA LAPULAPU AT FERDINAND MAGELLAN PAGDATING SA MGA ISLA NG PILIPINAS
• LAGDA SA PAGCA MALIGDON SA TAUONG BISAYA (1734) - ISANG CODE NG PAG-UUGALI NG
CEBUANO NA ISINULAT NG ISANG HINDI NAGPAPAKILALANG MAY-AKDA
• LA TERESA (1852) - MAAARING ANG UNANG NOBELA (O "SUGILAMBONG") SA WIKANG CEBUANO,
ISANG CODE OF CONDUCT NA SINULAT NI FR. ANTONIO UBEDA DE LA SANTISIMA TRINIDAD
• ALIMPATAR (1876) - ISANG "LINAMBAY "PLAY; ANG PINAKALUMANG MAYROON NANG MANUSKRITO
NG LINAMBAY (ANG LINAMBAY AY ANG KATAWAGAN SA URI NG DULA-DULAAN KUNG SAAN
IPINAPAKITA ANG PAKIKIPAGLABAN NG MGA KOLONYALISTANG KASTILA AT MGA
KRISTIYANISADONG MGA PILIPINO SA MGA MORO O MGA PILIPINONG MUSLIM.

DAGDAG PA, LINAMBAY AY ANG BISAYANG KATAWAGAN SA DULA-DULAANG ITO NA MAS KILALA
BILANG KOMEDYA O MORO-MORO
• Maming (1901) - ang unang maikling kwentong Cebuano (o "sugilanon"), na isinulat ni Vicente Sotto; ito
Ay nailathala noong Hulyo 16,1900 sa unang isyu ng kanyang Ang Suga

• Elena (1902) - ang unang dula sa Cebuano, na isinulat ni Vicente Sotto; ito ay unang ginanap sa Teatro
Junquera(Cebu City) noong Mayo 18, 1902

• "Hikalimtan? "(1906) - isang tulang isinulat ni Vicente Ranudo

• Daylinda (1912) - isang nobela ni Amando Osório

• Patria Amada (1916) - isang dula na isinulat ni Amando Osório

• La Oveja de Nathan (1927) - isang nobela na isinulat ni Antonio Abad

• "Inday" (1959) - isang tula ni Leonardo C. Dioko

• "Mga Luha sa Nahanaw ng Kagahapon" (1977) - isang tula ni Melchor U. Yburan

MGA ANYONG PATULA

HARITO: KINING AMONG MGA LANHAN HARITO: ITONG AMING MGA LANHAN
INYO UNTANG PANALANGINAN INYO PO SANANG BASBASAN
ARON SA KAAYUHAN ALANG-ALANG SA KAPAKANAN
SA AKONG MGA GINSAKPAN NG AKING KASAPIAN.

MALOOY DILI NINYO KUHAAN MAAWA KAYO’T HUWAG BAWASAN

KINING AKONG GINSAKPAN ITONG AKING KASAPIAN
LABING MAYO NGA INYONG DUNGAGAN MAS MAINAM PA’Y DAGDAGAN
SAMA NIINING KADAGHANAN. TULAD NITONG KARAMIHAN
TIGMO BUGTONG
MAADLAW MORAG HALIGI SA ARAW AY PARANG POSTE
MAGABII MORAG PAGI. SA GABI’Y PARANG PAGI.

SANGLITANAN SALAWIKAIN
ANG SAMAD SA KUMINGKING SUGAT SA KALINGKINGAN
PAGABATI-ON SA TIBUOK LAWAS. DAMA NG BUONG KATAWAN.

GARAY TALUDTURAN
DAGHANG GUING BITOON MARAMING NAGING BITUIN
TALAGSA DAI MASILAC. BIHIRA ANG KUMIKISLAP.
DAGHANG SALAMAT SA
PAGPAMinaw