Pozitif Hukuk Kurallarının Uygulanması

Hukuk Kurallarının Nitelik Bakımından Uygulanması

Emredici Hukuk Kuralları

Tamamlayıcı (Yedek) Hukuk Kuralları

Yorumlayıcı Hukuk Kuralları

Tanımlayıcı Hukuk Kuralları

Yetki Verici Hukuk Kuralları

Emredici Hukuk Kuralları
Emredici Hukuk Kuralları: herkes tarafından uyulması gereken ve
bireyler tarafından aksi kararlaştırılamayan hukuk kurallarıdır.
TBK 81. madde «Hukuka veya ahlaka aykırı bir sonucun gerçekleşmesi
amacıyla verilen şey geri istenemez.»

- Kamu hukuku kurallarının büyük bölümü : ceza hukuku

Emredici Hukuk Kuralları
TMK 145. madde «Aşağıdaki hâllerde evlenme mutlak butlanla batıldır:
1. Eşlerden birinin evlenme sırasında evli bulunması,
2. Eşlerden birinin evlenme sırasında sürekli bir sebeple ayırt etme
gücünden yoksun bulunması,
3. Eşlerden birinde evlenmeye engel olacak derecede akıl hastalığı
bulunması,
4. Eşler arasında evlenmeye engel olacak derecede hısımlığın
bulunması.»

Mutlak butlan, ilgili işlemin kanunun emredici hükümlerine aykırı olması ve tarafların bu işlemi daha sonradan düzeltebilme imkanının bulunmamasını ifade eder.
Emredici Hukuk Kuralları
TMK 16. madde «Ayırt etme gücüne sahip küçükler ve kısıtlılar,
yasal temsilcilerinin rızası olmadıkça, kendi işlemleriyle borç
altına giremezler.»

Yaptırımı: kesin olup; batıl olma (yokluk), butlan (mutlak ve

nispi butlan), iptal edilebilirlik ve eski haline iade
Tamamlayıcı Hukuk Kuralları
• Tamamlayıcı (Yedek) Hukuk Kuralları: Tarafların özgür iradeleri ile
oluşturdukları bir sözleşme metninde yer vermedikleri hususların,
tamamlayıcı (yedek) hükümler düzenlenmesi suretiyle doldurulmasında
görev alan kurallar bütününe denir. Özel hukuk alanında rastlanmaktadır.
Örn: TBK 207. maddenin 2. fıkrası «Sözleşme ile aksi kararlaştırılmadıkça
veya aksine bir âdet bulunmadıkça, satıcı ve alıcı borçlarını aynı anda ifa
etmekle yükümlüdürler.»

TBK 630. madde «Kanunun bu bölümünde veya ortaklık sözleşmesinde

aksine hüküm bulunmadıkça, yönetici ortaklar ile diğer ortaklar arasındaki
ilişkiler, vekâlet sözleşmesine ilişkin hükümlere tabidir.»
Tamamlayıcı Hukuk Kuralları
TBK 93. madde «İfa zamanı veya sürenin son günü, kanunlarda tatil
olarak kabul edilen bir güne rastlarsa, kendiliğinden bu günü izleyen ve
tatil olmayan ilk güne geçer. Aksine anlaşma geçerlidir.»
Soru:
TBK 100. madde- «Borçlu, faiz veya giderleri ödemede gecikmemiş ise, kısmen yaptığı
ödemeyi ana borçtan düşme hakkına sahiptir. Aksine anlaşma yapılamaz.»

Bağlanma parası TBK 177.madde- «Sözleşme yapılırken bir kimsenin vermiş olduğu bir
miktar para, cayma parası olarak değil sözleşmenin yapıldığına kanıt olarak verilmiş sayılır.
Aksine sözleşme veya yerel âdet olmadıkça, bağlanma parası esas alacaktan düşülür.»

TBK 587. madde «Aksine anlaşmalar saklı kalmak kaydıyla, borcu ödeyen kefil, kendi
paylarını daha önce ödememiş olmaları ölçüsünde, diğer kefillere karşı rücu hakkına
sahiptir. Bu hak, borçluya rücudan önce de kullanılabilir.»

Hangi nitelikte bir hukuk kuralı söz konusudur? Açıklayınız.

Yorumlayıcı Hukuk Kuralları
Yorumlayıcı Hukuk Kuralları: Bir hususa ilişkin yeterince açık (anlaşır)
olmayan taraf iradelerini açıklamada veya bir bireyin davranışı veya
beyanına nasıl bir anlam yüklenilmesi gerektiğini belirlemede kullanılan
hukuk kurallarına «yorumlayıcı hukuk kuralları» adı verilir.

TBK 91. madde «Borcun ifası için bir ayın başlangıcı veya sonu
belirlenmişse, bundan ayın birinci ve sonuncu günü; ayın ortası
belirlenmişse, bundan da ayın onbeşinci günü anlaşılır. Borcun ifası için
gün belirtilmeksizin sadece ay belirlenmişse, bundan o ayın son günü
anlaşılır.»
Tanımlayıcı Hukuk Kuralları
Tanımlayıcı Hukuk Kuralları: Bir hukuk metninde yer verilen hukuksal
kavram veya kurumları tarif eden, bunların unsurlarını belirleyen veya
bir kurum ya da kuruluşun görevleri ve yapısı hakkında açıklamalarda
bulunan hukuk kuralarına «tanımlayıcı hukuk kuraları» adı verilir.
TMK Madde 118- «Nişanlanma, evlenme vaadiyle olur.»

SPK 3. madde e bendi «Halka açık ortaklık: Kitle fonlaması platformları

aracılığıyla para toplayanlar hariç olmak üzere, payları halka arz edilmiş
olan veya halka arz edilmiş sayılan anonim ortaklıkları,..»
Yetki Verici Hukuk Kuralları
• Bazı durumlarda hukuk kuralları vasıtasıyla bir takım iş, eylem ve
faaliyetlerin yapılması hususunda belirli kimselere imtiyaz sağlandığı
görülmektedir ki, bu durumda yetki verici hukuk kurallarından
bahsedilir.

TMK Madde 605- «Yasal ve atanmış mirasçılar mirası reddedebilirler.»

Hukuk Kurallarının Yer Bakımından
Uygulanması
Hukuk Kurallarının Yer Bakımından Uygulanması

Mülkilik İlkesi

Şahsilik İlkesi

Koruma İlkesi

Evrensellik İlkesi

İkame İlkesi
Mülkilik İlkesi
• Hukuki uyuşmazlığa neden olan mesele veya ilişki hangi ülkede
gerçekleşmişse, o ülkenin maddi hukuk kurallarının ve yargı organları
ile yargılama normlarının uygulanmasını benimseyen sisteme mülkilik
(ülkesellik- yersellik) sistemi denir.

Soru: Bir hukuki uyuşmazlığı çözmekle yetkili devletin belirlenmesinde,

uyuşmazlığın taraflarının vatandaşlık bağı, o devletin vatandaşın olup
olmadığı önemli midir? Örn: Turist?
Mülkilik İlkesi
Yer bakımından uygulama TCK Madde 8- «(1) Türkiye'de işlenen suçlar
hakkında Türk kanunları uygulanır. Fiilin kısmen veya tamamen
Türkiye'de işlenmesi veya neticenin Türkiye'de gerçekleşmesi halinde
suç, Türkiye'de işlenmiş sayılır.»
Şahsilik Prensibi
Bir hukuki uyuşmazlığın çözümlenmesi yetkisinin hangi devlete ait olduğunun veya
hangi ülkenin hukuk kuralının uygulanacağının belirlenmesinde, uyuşmazlığın
meydana geldiği yerin değil, tarafların vatandaşlık bağının dikkate alınması
anlamına gelmektedir. Şahsilik ilkesi gereği, kişi nereye giderse gitsin kendi ulusal
hukukunu da beraberinde götürmektedir.

Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Aslında Kanun «Yer itibariyle yetkinin
münhasır yetki esasına göre tayin edilmediği hâllerde, taraflar, aralarındaki
yabancılık unsuru taşıyan ve borç ilişkilerinden doğan uyuşmazlığın yabancı bir
devletin mahkemesinde görülmesi konusunda anlaşabilirler. Anlaşma, yazılı delille
ispat edilmesi hâlinde geçerli olur. Dava, ancak yabancı mahkemenin kendisini
yetkisiz sayması veya Türk mahkemelerinde yetki itirazında bulunulmaması hâlinde
yetkili Türk mahkemesinde görülür.»
Koruma İlkesi
Koruma ilkesi, büyük ölçüde ceza hukuku alanıyla ilgili bir ilkedir. Bu
ilkeye başvurulduğunda; devlet, yabancı bir ülkede kendi vatandaşı
olmayan kişilerce işlenen bir suça ilişkin olarak, bu suçun kendi varlığına
veya menfaatlerine karşı işlendiğinde bahisle yargılama yetkisini
kullanabilmektedir.

TCK Görev suçları Madde 10- (1) «Yabancı ülkede Türkiye namına
memuriyet veya görev üstlenmiş olup da bundan dolayı bir suç işleyen
kimse, bu fiile ilişkin olarak yabancı ülkede hakkında mahkûmiyet
hükmü verilmiş bulunsa bile, Türkiye'de yeniden yargılanır.»
Evrensellik İlkesi
Evrensellik ilkesi uyarınca her devlet; suçun işlendiği yer, suçun faili, mağduru dikkate alınmaksızın
yargılama yetkisine sahiptir; zira işlenen suç ile korunan hukuki menfaatler tüm devletler bakımından
ortak, yani evrenseldir.
Tüm insanlığa karşı işlenen suçlar

TCK Madde 13- (1) Aşağıdaki suçların, vatandaş veya yabancı tarafından, yabancı ülkede işlenmesi halinde,
Türk kanunları uygulanır:
a) İkinci Kitap, Birinci Kısım altında yer alan suçlar. b) İkinci Kitap, Dördüncü Kısım altındaki Üçüncü,
Dördüncü, Beşinci, Altıncı, Yedinci ve Sekizinci Bölümlerde yer alan suçlar. c) İşkence (madde 94, 95).
d) Çevrenin kasten kirletilmesi (madde 181). e) Uyuşturucu veya uyarıcı madde imal ve ticareti
(madde 188), uyuşturucu veya uyarıcı madde kullanılmasını kolaylaştırma (madde 190). f) Parada
sahtecilik (madde 197), para ve kıymetli damgaları imale yarayan araçların üretimi ve ticareti (madde
200), mühürde sahtecilik (madde 202). g) Fuhuş (madde 227). h) (Mülga : 26/6/2009 – 5918/1 md.) i)
Deniz, demiryolu veya havayolu ulaşım araçlarının kaçırılması veya alıkonulması (madde 223, fıkra 2,
3) ya da bu araçlara karşı işlenen zarar verme (madde 152) suçları
İkinci Kitap, Birinci Kısım altında yer alan suçlar: soykırım, insanlığa karşı suçlar, insan ticareti, göçmen ticareti
İkame (Başka Devlet Adına) Yargı İlkesi
İkame yargı ilkesi, suç işleyen kimsenin cezasız kalmaması amacına
dayanmaktadır.
 Hukuk Kurallarının Zaman Bakımından
Uygulanması
Kural: bir hukuk kuralı yürürlüğe girdikten sonra, yürürlükten kalkana
kadar kapsamına giren tüm hukuki olay ve ilişkilere uygulanmadır.

Hukuki Fiil Hukuk Kuralının Yürürlüğe

01.10.2019 Girmesi 1.1.2020
Hukuk Kuralının Yürürlüğe Girmesi
- Kanunlar, milletlerarası anlaşmalar (uluslararası sözleşmeler),
Cumhurbaşkanlığı kararnameleri Resmi Gazete’de yayımlanarak
yürürlüğe girer.
İlk ihtimal: kanunun ne zaman yürürlüğe gireceği konusunda kanun metninde açık bir hüküm bulunur.

İkinci ihtimal: Kanunun yürürlüğe gireceği tarih belirli değildir.

10 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi:

Mevzuatın yürürlüğe girmesi MADDE 7 - (1) Kanunlar, Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ve yönetmelikler ile
diğer düzenlemeler, ayrıca bir yürürlük tarihi belirtilmemiş ise Resmî Gazete’de yayımlandığı gün yürürlüğe
girer.
Hukuk Kuralının Yürürlüğe Girmesi

Bireyin lehine olan kanunlar veya kamu

düzenini ilgilendiren düzenlemeler geçmişi
de kapsama alabilecek şekilde uygulanabilir.
Hukuk Kuralının Yürürlükten Kalkması
Açıkça Yürürlükten Kaldırma (Açık İlga): Açıkça yürürlükten kaldırma
halinde, yürürlükte olan bir hukuk kuralı, normlar hiyerarşisindeki aynı
veya daha üs basamakta yer alan bir başka hukuk kuralı tarafından
yürürlükten kaldırılır.

İlga edilen hukuk kuralı «mülga» düzenleme olarak adlandırılır.

Hukuk Kuralının Yürürlükten Kalkması
Örtülü Olarak Yürürlükten Kaldırma(Zımni İlga): Sonradan yürürlüğe
giren hukuk kuralı, kendisinden önce yürürlükte olan hukuk kuralını, üstü
kapalı biçimde yürürlükten kaldırmaktadır.

- Yürürlükte olan bir hukuki düzenleme bulunmalı

- Yürürlükteki bu hukuki düzenlemeden sonraki bir tarihte kabul edilen ve
normlar hiyerarşisinde bu düzenleme ile aynı ya da daha üst basamakta
olan bir başka hukuki düzenleme yürürlüğe girmeli
- İçerik bakımdan aynı konu
- Yürürlükten kaldırıldığına ilişkin açık hüküm olmamalı
Hukuk Kuralının Yürürlükten Kalkması
Kendiliğinden yürürlükten kalkma: Kanun koyucu; bazı durumlarda
hukuk kurallarının belirli bir süre boyunca veya belirli bir durum var
olduğu sürece yürürlükte kalmasını açıkça düzenler.

Mahkeme tarafından yürürlükten kalkma:

AYM – AY 148. madde «Anayasa Mahkemesi, kanunların,

Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi
İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu
denetler ve bireysel başvuruları karara bağlar.»
Hukuk Kurallarının Zaman Bakımından
Uygulanmasında Hakim Olan İlkeler
Derhal Bir hukuk kuralının yürürlüğe girdiği tarihten itibaren yürürlükten kalkacağı tarihe kadar
Uygulama İlkesi kapsamına giren tüm olaylara uygulanması anlamına gelmektedir.

Geçmişe Bir hukuk kuralının geriye yürüyemeyeceği, yani kural olarak yürürlüğe girdiği tarihten
Yürümezlik itibaren uygulama alanı bulabileceği anlamına gelmektedir.
İlkesi
(geçmişe yürüme istisnai uygulama : hukuk güvenliği ve kazanılmış haklara saygı)

TCK 7. madde 2. fıkra : «Suçun işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanun ile sonradan
yürürlüğe giren kanunların hükümleri farklı ise, failin lehine olan kanun uygulanır ve infaz
olunur.»
İleri Yürüme Bir hukuk kuralının yürürlükten kalktıktan sonraki bir zamanda da uygulanabilmesini ifade
İlkesi eder.
 Hukuk Kurallarının Kişi Bakımından
Uygulanması
Cumhurbaşkanı AY 105. madde «Cumhurbaşkanı hakkında, bir suç işlediği iddiasıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi üye
tamsayısının salt çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma açılması istenebilir. Meclis, önergeyi en geç
bir ay içinde görüşür ve üye tamsayısının beşte üçünün gizli oyuyla soruşturma açılmasına karar verebilir.»

Milletvekili - Yasama Dokunulmazlığı: AY 83. madde 2. fıkra «Seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen
bir milletvekili, Meclisin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve
yargılanamaz.» (geçici dokunulmazlık)
- Yasama Sorumsuzluğu: AY 83. madde 1. fıkra «Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis
çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, Mecliste ileri sürdükleri düşüncelerden, o oturumdaki Başkanlık
Divanının teklifi üzerine Meclisce başka bir karar alınmadıkça bunları Meclis dışında tekrarlamak ve
açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar.» (mutlak dokunulmazlık)
Cumhurbaşkanı AY 106/5. madde «Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında görevleriyle ilgili suç işledikleri
yardımcıları ve iddiasıyla, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının salt çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma
Bakanlar açılması istenebilir. Meclis, önergeyi en geç bir ay içinde görüşür ve üye tamsayısının beşte üçünün gizli
oyuyla soruşturma açılmasına karar verebilir.»
Hukuk Kurallarının Kişi Bakımından
Uygulanması
Devlet Memurları Devlet memurlarının, görevleri sebebiyle suç işlemeleri halinde, öncelikle «takip
şartı» olarak gerçekleşmesi aranan, o memur hakkında izni vermeye yetkili olan
makamdan «soruşturma izni» alınması gerekecektir.
4483 sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun
Diplomatik Yabancı bir ülkede görevli olarak bulunan diplomasi memurlarının; o ülkedeki kanun
Dokunulmazlık ve mahkemelere tabi olmamaları ve böylece bir takım muafiyet ve
dokunulmazlıklardan yararlanmaları 1961 tarihli Viyana Sözleşmesi ile kabul
edilmiştir.
Asker Kişiler Ceza normlarının kişi itibariyle uygulanmasındaki bir diğer sınır da, devletin
egemenliğini temsil eden asker kişiler oluşturmaktadır.
 Hukuk Kurallarının Anlam Bakımından
Uygulanması (Yorum)
Yorum Türleri

Yasama Yorumu: 1924 Anayasası

Yargı Yorumu: AY 138. madde ilk fıkrası «Hakimler, görevlerinde bağımsızdırlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka
uygun olarak vicdanı kanaatlerine göre hüküm verirler.»

Soru: Hakimin bir hukuk kuralını somut bir olaya uygularken yaptığı yorum, diğer mahkemeler için bağlayıcı
mıdır?
Bilimsel Yorum:
Hukuk Kurallarının Anlam Bakımından
Uygulanması (Yorum)
Yorum Metodları

Lafzi (dar) yorum:

Tarihsel yorum: Bir hukuki düzenleme çıkarılmadan önce, o düzenleme hazırlanırken yapılan çalışma ve
hazırlıkları dikkate alan yöntemdir.
Amaca dayalı (teolojik) yorum: Günün ihtiyaçları ışığında hukuk kuralının amacı ve düzenlenme sebebi tesbit
edilmeye çalışılır.
Sistematik yorum:

Karma yorum: -TMK 1. madde «Kanun, sözüyle ve özüyle değindiği bütün konularda uygulanır.»
Yorumda Kullanılan Araçlar
Kıyas (örnekseme – hüküm çıkarma): Kıyas, benzer bir sorun için ihdas
edilmiş hukuk kuralından yararlanılarak, kanundaki boşlukların
giderilmesidir.

- Özel hukuk alanında kıyas yapılmasına sıklıkla izin verilmektedir.

TMK 5. madde «Bu Kanun ve Borçlar Kanununun genel nitelikli hükümleri,
uygun düştüğü ölçüde tüm özel hukuk ilişkilerine uygulanır.»

TBK 246. madde «Taşınır satışına ilişkin kurallar, kıyas yoluyla taşınmaz
satışında da uygulanır.»
Yorumda Kullanılan Araçlar
Ceza hukukunda ise, suç ve cezalar bakımından kıyas yoluna
başvurulması yasaklanmıştır.

TCK 2. maddenin 3. fıkrası «Kanunların suç ve ceza içeren hükümlerinin

uygulanmasında kıyas yapılamaz. Suç ve ceza içeren hükümler, kıyasa
yol açacak biçimde geniş yorumlanamaz.»
Yorumda Kullanılan Araçlar
Karşıt anlamdan sonuç çıkarmak (mefhumu muhalif yoluyla):
«yasaklanmamış olan bir şeyin yapılması caizdir».
TMK 129 B. Evlenme engelleri I. Hısımlık
Madde 129- Aşağıdaki kimseler arasında evlenme yasaktır:
1. Üstsoy ile altsoy arasında; kardeşler arasında; amca, dayı, hala ve
teyze ile yeğenleri arasında, 2. Kayın hısımlığı meydana getirmiş olan
evlilik sona ermiş olsa bile, eşlerden biri ile diğerinin üstsoyu veya
altsoyu arasında, 3. Evlât edinen ile evlâtlığın veya bunlardan biri ile
diğerinin altsoyu ve eşi arasında
Hukuki Boşluk ve Hakimin Takdir Yetkisi

Hukuki boşluk: Bir hukuki sorunla ilgili olarak hukuki düzenleme

bulunmamasına hukuki boşluk adı verilir.

TMK 4. madde «Kanunun takdir yetkisi tanıdığı veya durumun gereklerini

ya da haklı sebepleri göz önünde tutmayı emrettiği konularda hâkim,
hukuka ve hakkaniyete göre karar verir.»

Soru: Hakimin takdir yetkisi sınırsız mıdır?

Hakimin Takdir Yetkisi – Örnek Kanun
Maddesi
TMK Hâkimin takdir yetkisi Madde 182 - Mahkeme boşanma veya ayrılığa
karar verirken, olanak bulundukça ana ve babayı dinledikten ve çocuk
vesayet altında ise vasinin ve vesayet makamının düşüncesini aldıktan
sonra, ana ve babanın haklarını ve çocuk ile olan kişisel ilişkilerini düzenler.
Velâyetin kullanılması kendisine verilmeyen eşin çocuk ile kişisel ilişkisinin
düzenlenmesinde, çocuğun özellikle sağlık, eğitim ve ahlâk bakımından
yararları esas tutulur. Bu eş, çocuğun bakım ve eğitim giderlerine gücü
oranında katılmak zorundadır.
Hâkim, istem hâlinde irat biçiminde ödenmesine karar verilen bu giderlerin
gelecek yıllarda tarafların sosyal ve ekonomik durumlarına göre ne
miktarda ödeneceğini karara bağlayabilir.
Hukuki Boşluk ve Hakimin Takdir Yetkisi
TMK 1/2. madde «Kanunda uygulanabilir bir hüküm yoksa, hâkim, örf ve
âdet hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsaydı nasıl bir
kural koyacak idiyse ona göre karar verir.»

TMK 507/2 «Hesap yapılırken, mirasbırakanın borçları, cenaze giderleri,

terekenin mühürlenmesi ve yazımı giderleri, mirasbırakan ile birlikte
yaşayan ve onun tarafından bakılan kimselerin üç aylık geçim giderleri
terekeden indirilir.»

Soru: Terekede para yoksa cenaze masraflarını kim ödeyecektir?

Hukuki Boşluk ve Hakimin Takdir Yetkisi

Soru: Kamu hukuku alanında özellikle vergiler, harçlar ve benzeri kamu

yükümlülükleri ancak kanunla düzenlenebilir (AY 73/a), bu konuda hakimin
hukuk yaratması mümkün mü?

Soru: Ceza hukukunda kanunsuz suç olmaz ilkesi hakimdir. Hakimin hukuk
yaratma yetkisi olabilir mi? Suç sayılmayan ahlak ve görgü kuralına
aykırılığı kamu düzenini bozduğu gerekçesiyle cezalandırabilir mi?
Pozitif Hukukun Temel İlke ve Esasları
Hukuk Devleti:
AY 2. madde «Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanışma
ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine
bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve
sosyal bir hukuk Devletidir.»
Pozitif Hukukun Temel İlke ve Esasları
Hukuk Devleti:

AYM içtihadı “eylem ve işlemleri hukuka uygun, insan haklarına saygı

gösteren, bu hak ve özgürlükleri koruyup güçlendiren, her alanda
adaletli bir hukuk düzeni kurup bunu geliştirerek sürdüren, Anayasaya
aykırı tutum ve davranışlardan kaçınan, Anayasa ve hukukun üstün
kurallarıyla kendini bağlı sayan, yargı denetimine açık olan devlet”
olarak tarif edilmiştir.
HUKUK DEVLETİ
• POLİS DEVLET ANLAYIŞI – HAZİNE TEORİSNDEN
Polis devleti: 17-18. yy. Almanya’da ortaya çıkan bir anlayıştır; hiçbir
sınır ve denetim tanımayan kamu kudretidir. Vatandaşlara hiçbir hukuki
güvence tanımayan devlet tipi için de bu kullanılmaktadır.
Hazine teorisi: yönetilenlere güvence tanımayan polis devleti anlayışına
karşın yargı içtihatları Almanya’da ortaya çıkmış bir teoridir. İdarenin
faaliyetleri nedeniyle hakları ihlal edilenler kişilere yargısal yoldan mali
karşılık elde etme imkanı verilmektedir. Yargı yolu ile bir takım
güvenceler sağlanmıştır.
HUKUK DEVLETİ
• Polis devleti tersine, faaliyetlerinde hukuk kurallarına bağlı olan,
yönetilenlere hukuki güvenceler sağlayan devlettir.
• Hukuk devleti, sadece yönetilenlere kurallar koymayan aynı zamanda,
koyduğu hukuk kuralları ile kendisini de bağlı görev devlettir.
HUKUK DEVLETİ GEREKLERİ
1) Temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınmış olması
I. Temel hak ve hürriyetlerin niteliği MADDE 12- Herkes, kişiliğine bağlı,
dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.
Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı
ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder.
II. Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması MADDE 13- (Değişik:
3/10/2001-4709/2 md.) Temel hak ve hürriyetler, özlerine
dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen
sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar,
Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik
Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.
HUKUK DEVLETİNİN GEREKLERİ
• Anayasalarda temel hak ve özgürlüklerin ancak kanunla
sınırlandırabilmesi gereklidir. Bu ilke, II. Meşruiyetten beri
anayasalarımızda yer alır. Anayasalarda, yasa koyucunun sınırlandırma
nedenleri sayılmıştır ve ancak bu nedenlerle sınırlandırılabilir.
• Yasa koyucu tarafından temel hak ve özgülüklerin aşırı bir biçimde
sınırlandırılması önlemek amacıyla bazı güvenceler getirilmektedir.
HUKUK DEVLETİNİN GEREKLERİ
2) Kanunların Anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi
Yargısal denetim öngörülmemiş olsaydı, İdare Anayasaya aykırı ve keyfi bir biçimde
kullanabileceği yetkileri vermesine yol açabilirdi. Böylelikle Anayasa ile güvence
altına alınmış temel hak ve özgürlükler idarenin keyfi müdahalelerine konu olabilir.
3) Kanuni İdare (yasal yönetim ilkesi)
İdareye ve faaliyetlerine kanunun egemen olmasıdır.
- Kanuna saygı ilkesi: İdare üstlendiği görevleri yerine getirirken, yürüklükteki
kanunlara ve kanunlara eşit hukuk kaynaklarına uygun davranmak zorundadır.
- İdarenin kuruluş ve teşkilatlanmasından asli yetki yasama organına aittir. Hiçbir
idari kuruluş kendiliğinden var olmayıp, her idari kuruluş varlığını kanunlardan
alır.
HUKUK DEVLETİNİN GEREKLERİ
• Yasama yetkisi, asli bir yetkidir. Yasama organı bir alanı doğrudan
doğruya düzenleyebilir.
• İdare ise faaliyette bulunabilmek için mutlaka kanundan aldığı bir
yetkiye sahip olmalıdır. İdare kanunun öngörmediği bir kurumu
yönetmelikle kuramaz. Kanunun öngörmediği bir müeyyideyi
uygulayamaz. (iki istisna olağan dönem Cumhurbaşkanlığı
kararnameleri, OHAL KHK – cumhurbaşkanı her iki kararnameyi de
çıkarmak için kanuna dayanmak durumunda değildir. bu yetkisini
anayasan alır. )
• İdare doğrudan doğruya Anayasa dayanarak da bir yetkiyi kullanabilir.
HUKUK DEVLETİNİN GEREKLERİ
• - Kanuni dayanak ilkesi: İdare belli konularda faaliyette bulunabilmek
için mutlaka kanuni bir yetkiye sahip olmalıdır. Kanuni yetki isteyen
konu ve faaliyetlerde Anayasaya bakılarak belirlenir.
• Örn: temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması.
4) İdarenin faaliyetleri önceden bilinebilir olmalıdır. «belirlilik ilkesi»
Kanunların geriye yürümezliği
Kazanılmış haklara saygı
Kanuni hakim güvencesi
HUKUK DEVLETİNİN GEREKLERİ
5) Hakimler bağımsız ve teminatlı olmalıdır.

Hukuk devleti ilkesi, idarenin eylem ve işlemlerinin yargı organları

tarafından denetlenmesini gerektirmektedir. Ancak bu denetimin sözde
kalmaması için, denetimi yapan mahkemelerin iradeden bağımsız
olması gerekiyor. O halde, hukuk devletinin ilk şartının da
mahkemelerin bağımsız olması gerektiğidir.
HUKUK DEVLETİNİN GEREKLERİ
• Anayasımızın 139. maddesi ile de; hakimlerin görevlerini hiçbir şeyden
çekinmeden yerine getirmeleri için amacıyla hakimlik teminatı kabul edilmiştir.

B. Hâkimlik ve savcılık teminatı MADDE 139- Hâkimler ve savcılar azlolunamaz,

kendileri istemedikçe Anayasada gösterilen yaştan önce emekliye ayrılamaz; bir
mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık, ödenek ve
diğer özlük haklarından yoksun kılınamaz.
Meslekten çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymiş olanlar,
görevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceği kesin olarak anlaşılanlar veya
meslekte kalmalarının uygun olmadığına karar verilenler hakkında kanundaki
istisnalar saklıdır.
HUKUK DEVLETİNİN GEREKLERİ
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Yargı A. Mahkemelerin bağımsızlığı MADDE 138- Hâkimler,
görevlerinde bağımsızdırlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanî
kanaatlerine göre hüküm verirler.
Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında
mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez;
tavsiye ve telkinde bulunamaz.
Görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisinde yargı yetkisinin
kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya herhangi bir
beyanda bulunulamaz.
Yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır;
bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir suretle değiştiremez ve bunların
yerine getirilmesini geciktiremez.
HUKUK DEVLETİ İLE İLGİLİ KARAR
ÖRNEKLERİ
- Geriye Yürümezlik İlkesi
https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/07/20120721-23.htm

AYM 26.1.2012, E. 2011/74- K.2012/25 birlikte, ‘kamu yararı’ da tek başına geçmişe
yürütmenin haklı nedenini oluşturamaz. Zira aksinin kabulü durumunda sınırı belirsiz
kamu yararı kavramının bulunduğu hiçbir yerde bireyin hakkının korunmasından ve
hukuki güvenlikten söz edilemeyecektir. Bu nedenle doktrinde geçmişe yürürlüğü
gerektiren istisnai nedenler sınırlı biçimde sayılmaktadır.
Hukuk güvenliği, ilke olarak kanunların geriye yürütülmemesini gerekli kılar. Bu ilke
uyarınca kamu yararı, kamu düzeni, kazanılmış hakların korunması, mali haklarda
iyileştirme gibi kimi ayrıksı durumlar dışında sonradan çıkan bir kanun, yürürlüğe girdiği
tarihten önceki olaylara uygulanmaz. Vergi alanındaki düzenlemeler de kanunlarla
gerçekleştirildiğinden geriye yürümezlik vergi kanunları için de doğal bir zorunluluktur