Ekstracelularni matriks

Fibroblasti u vezivnom tkivu

 -razni tipovi tkiva:
kosti, hrskavica, zubi, leća
tetive
bazalna lamina

razni tipovi stanica:

fibroblasti: osteoblasti,
hondroblasti

dinamičan sudionik razvoja,

diferencijacije, preživljenja,
morfogeneze, funkcije

Ekstracelularni matriks: prisutan u tkivima

Molekule ekstracelularnog matriksa

1. amorfne tvari – otpornost na pritisak, turgor

glikozaminoglikani (GAG; polisaharidi)
proteoglikani (GAG+proteini)

2. fibrozni proteini: strukturne i adhezijske funkcije:

-napetost

kolagen
elastin
fibronektin
laminin
GAG - glukozaminoglikani
polisaharidi od ponavljajućih disaharida
prema vezama između šećera, broju i lokaciji sulfatnih grupa:

hijaluronan
hondroitin sulfat i dermantan sulfat
heparan sulfat
keratan sulfat

vežu ione (negativno nabijeni), a oni navlače vodu

proteoglikani: GAG + proteini

drugi polisaharidi
hitin (poli N acetilglukozamin)
celuloza (glukoza)
 Osnovni glikozaminoglikani
sulfatiran aminošećer + uronična kiselina (ili galaktoza)
(N acetilglukozamin ili N acetilgalaktozamin)
Proteoglikani:

rahla, hidrirana, želatinozna tvar u koju su umetnuti

fibrozni proteini koji organiziraju ECM, daju mu snagu i
elastičnost (ovisno o ulozi)
otporni na pritisak

brza difuzija nutrijenata, metabolita i hormona

nastanak gelova različite veličine pora i naboja –

molekularna sita

pojačavanje ili inhibicija signala faktora rasta

regulacija antitrombina III – heparin – specifično modificiran

jako raznoliki
 -specifičan za neke proteoglikane

Veza između lanca GAG i proteinske jezgre u molekuli

proteoglikana
-specifična veza tetrasaharida na serinu, uz prepoznavanje
lokalne konformacije aminokiselina (O vezana glikozilacija)
-disaharidne podjedinice se dodaju jedna po jedna

-neki su N-vezani
 dekorin agrekan RNaza

100 GAG

Usporedba veličine GAG

-glikoproteini: 1-60% šećera

-proteoglikani: do 95% ugljikohidrata, uglavnom
dugih GAG lanaca
moraju imati barem jedan GAG

viskozni gel koji veže vodu

Hijaluronan:

-bez naboja, jedini GAG koji može biti bez proteinskog dijela

proizvodi ga HA sintaza, membranski protein, direktno sekretira iz stanice

otpor na pritisak („turgor”, bubrenje)

vezanje kationa (zbog karboksilnih grupa, osmotski pritisak u gelu)

“ispunjavanje prostora” tijekom embrionalnog razvoja

-CD44: receptor za HA (hijaluronsku kiselinu)

-okružene hijaluronanom stanice su „slobodne” proliferirati i migrirati, pričvršćivanje
obično prati pad u ekspresiji hijaluronana i receptora
migracija stanica (razgradnja hijaluronidazom “viška” nakon završenog
procesa)
ovulacija: oslobađanje oocite

zarastanje rana

“podmazivanje” zglobova (redistribucija težine)

Sinteza hijaluronana ili hijaluronske kiseline
HA: hijaluronska kiselina
HAS: sintaza hijaluronske kiseline – smještaj na membrani
Agrekan

hrskavično i nehrskavično tkivo

Osnovni proteoglikani

proteoglikan GAG lanac broj GAG lokacija funkcija

lanaca
agrekan hondroitin sulfat 130 hrskavica mehanička
keratan sulfat (+hijaluronan)

betaglikan hondroitin sulfat 1 st. površina veže TGF beta

dermatan sulfat i matriks

dekorin hondroitin sulfat 1 vezivno tkivo veže TGF beta i

dermatan sulfat tip I kolagen

perlekan heparan sulfat 2-15 bazalna lamina strukturna

uloga filtra

sindekan hondroitin sulfat 1-3 površina adhezija

epitelne st. veže FGF i dr. GF

- razne kombinacije vrste GAG, broja lanaca, modifikacija…

 -fibronektin
-kolagen

Sindekan: transmembranski protein

-uloga u signalizaciji (kontrola hranjenja npr. u hipotalamusu)

neki proteoglikani su koreceptori na staničnoj membrani

neki su povezani za lipidni sloj preko GPI sidra
Uloga proteoglikana u signalnim putevima

Modulacija aktivnosti fibroblastnog faktora rasta

proteoglikanom heparan sulfatom (npr. u sindekanu)

- zaštita i “rezervoar” faktora rasta, konformacijske promjene

- dimerizacija receptora
 mutantni perlekan
-patuljast rast,
divlji tip poremećaj neuromuskularne veze

Posljedice mutacije perlekana (slično kod kolagena II)

-važan proteoglikan u bazalnoj lamini
-veze s ostalim komponentama ECM: receptorima, faktorima rasta,
lamininom, nidogenom
Molekule ekstracelularnog matriksa

1. amorfne tvari
glikozaminoglikani (GAG; polisaharidi)
proteoglikani (GAG+proteini)

2. fibrozni proteini: strukturne i adhezijske funkcije:

kolagen
elastin
fibronektin
laminin

- kalcifikacija matriksa: čvrste strukture kosti i zuba

Kolagen

-prolin i hidroksiprolin
-lizin i hidroksilizin

Struktura kolagena
tripleks heliks
Gli: gusto pakiranje alfa heliksa; Pro stabilizacija
Nastanak hidroksiprolina
-nedostatak vitamina C : poremećena sinteza
askorbinska kiselina: kofaktor hidroksilaze
- genetski poremećaji vezivnog tkiva zbog mutacija u lizil hidroksilazi
 mikrofibrile

fibrile
Proizvodnja kolagena vlakna: lateralno
vezanje
 Kolagen: čvrstoća i organizacija

različiti kolageni:

različita duljina broj podjedinica

(trostrukih heliksa)

različite bočne strukture podjedinica

kovalentne modifikacije alfa lanca

(hidroksilacija, glikozilacija, oksidacija, križno
vezanje

monomer
lijeva uzvojnica trimer modifikacije krajnjih Lys i hidroksiLys
desna uzvojnica ekstracelularnom lizil oksidazom da
-homo i heterotrimeri stvara poprečne veza
-28 tipova kolagena, + 20 kolagenu sličnih proteina, 43 gena za alfa lance
Kolageni:

Tipovi I, II, III, V i XI: stvaraju fibrile

u kostima, koži, tetivama, ligamentima, rožnici, hrskavici

Tipovi IX, XII: lateralno povezivanje fibrilarnih kolagena u

tetivama, ligamentima, hrskavici

Tipovi IV, VII: čine mrežu u bazalnoj lamini, ispod pločastog

epitela usidravaju stanice

Transmembranski XVII: hemidezmosomi

Ostali XVIII: bazalna lamina oko krvnih žila – cijepanje daje

endostatin

Uloga u imunološkom sustavu (obrana domaćina od patogena)

Fibrillar Collagens Osnovni tipovi kolagena
I [α1(I)]2[α2(I)] 300-nm-long fibrils Skin, tendon, bone,
ligaments, dentin,
interstitial tissues
II [α1(II)]3 300-nm-long fibrils Cartilage, vitreous
humor
III [α1(III)]3 300-nm-long fibrils; Skin, muscle, blood
often with type I vessels
V [α1(V)]3 390-nm-long fibrils Similar to type I; also
with globular N- cell cultures, fetal
terminal domain; tissues
often with type I
Fibril-Associated Collagens
VI [α1(VI)][α2(VI)] Lateral association Most interstitial
with type I; periodic tissues
globular domains
IX [α1(IX)][α2(IX)] Lateral association Cartilage, vitreous
[α3(IX)] with type II; N- humor;
terminal globular
domain; bound
glycosaminoglycan
Sheet-Forming Collagens
IV [α1(IV)]2[α2(IV)] Two-dimensional All basal laminaes
network
Kolageni asocirani s fibrilama

Kolagen tipa IX (hrskavica)

na fibrili kolagena tipa II

Kolageni asocirani s fibrilama:

imaju dijelove bez strukture trostrukog heliksa
ne cijepaju se nakon egzocitoze (oblik pro-peptida)
ne čine fibrile
 antiparalelni dimeri
lateralno asocirani

veza s
proteoglikanom
hondroitin
sulfatom

Interakcije vlaknastih i nevlaknastih kolagena

A interakcije kolagena II i IX u hrskavici, staklovini, rožnici
B interakcije kolagena u tetivama
Fibrilarni kolageni: poprečna prugavost

Fibroblast pilećeg embrija okružen fibrilama

kolagena (usporedno i okomito)
(Ploetz et. al. J. Struct. Biol. 106:73–81,1991.)

“Slaganje” slojeva kolagena

okomito jedan na drugi u koži
punoglavca
struktura kosti
čvrstoća kostiju i zuba zbog velikih količina dalita, minerala
kalcija i fosfata (70 % mineral, 30 % protein)
Kolageni koji čine mrežu: tip IV u bazalnoj lamini
povezivanje domenom heliksa i globularnim domenama: mreža
 Struktura bazalne lamine

nidogen
perlekan (protoglikan)
laminin
kolagen IV
integrin

Bazalna lamina: fleksibilni, tanki sloj specijaliziranog ECM

P. D. Yurchenco and J. C. Schittny, 1990, FASEB J. 4: 1577–1590.]
Elastin: elastična vlakna: krvne žile

naizmjenični hidrofobni i alfa helikalni dijelovi

fibrilin, fibulin, asocirani proteini

tropoelastin – monomer
tropoelastin
elastin: dugovječan protein
Nasljedni sindromi

kolagen I Osteogenesis imperfecta (bolest staklenih kostiju)

kolagen II hondrodisplazija, kosti i zglobovi
kolagen III Ehler-Danlos sindrom – fragilna koža, krvne žile i hipermobilni
zglobovi
kolagen IV Alport sindrom – mutiran kolagen u bubregu – nefropatija, leća
kolagen VI mišićna distrofija
kolagen VII distrofija, epidermoliza buloza

fibrile kolagena I u tamnom vidnom polju:

a kontrola
b kolagen I s mutacijom Cys→Gly 1 748
elastin aortna stenoza (proliferacija glatkog mišićja arterije)
fibrilin Marfanov sindrom (visok stas, lomne aorte, poremećaj
leća) – “skela” u slaganju elastičnih vlakana

Goodpasture sindrom: autoimuna protutijela na kolagen

tipa IV:
lamina u bubregu, hemoragija pluća

poremećaj kolagena može dovesti do hiperelastične kože i zglobova

-skorbut: nedostatak vitamina C i poremećaj sinteze kolagena

-nedostatak Ca: osteoporoza

Fibronektin
matriksni „multiadhezivni” protein

ponavljajuće domene slične strukture (I, II, III)

„beads on string”

Fibronektinski dimer
-specifične domene
alternativna obrada i velik broj eksona (nastali duplikacijom) (20 izoformi)
-tip III fibronektinska domena: mjesto vezanja za stanicu
RGD domena: prepoznaju je integrini - receptori
Fibronektin:
solubilni plazmatski fibronektin
– zgrušavanje, zacjeljivanje, fagocitoza (migracija makrofaga i imunih
stanica na mjesto upale
fibrilarni: poprečne veze u matriksu

asociraju se samo na površini nekih stanica, gdje ih vežu integrini

-potrebni su i dodatni proteini
fibrilarna adhezija – na fibroblastima se združuju s integrinima
utječu na organizaciju citoskeleta oblik i migraciju, a preko receptora
posreduju u staničnoj regulaciji ECM

neke molekule inhibiraju združivanje fibronektina u nekim organima

(npr. u bubrezima)

“vođenje” migracije stanica u embrionalnom razvoju

knockout mutacija letalna jer ne nastaju pravilne krvne žile
tumorske stanice: poremećen fibronektinski sloj, slabo prijanjanje za
površinu
Usporedan raspored niti fibronektina (A) i aktina (B)
-aktin usmjerava niti fibronektina (posredstvom integrina)
i promovira polimerizaciju i nastanak matriksa
 laminin
Laminin integrini vezanje:
kolagena
proteoglikana
staničnih receptora

(nidogen)
-perlekan

agrin
-receptori laminina na
površini stanice
integrini, glikolipidi, sindekan
-asimetrični križni oblik distroglikan
-tri duga polipeptida LG domena na C kraju: ovisn
-veza disulfidnim vezama o Ca, vezanje integrina….
-5x3x3 = kombinacije
-mjesta vezanja drugih komponenti bazalne membrane
-u ranom razvoju bazalne lamine, kasnije kolagen IV
Lamininski lanci udružuju se u
trimere u ER i tako se
sekretiraju iz stanica

Trimeri se samo-polimeriziraju
u mrežu, preko bočnih
ogranaka, dok alfa lanac s LG
domenom ostaje slobodan za
interakciju sa staničnim
receptorima
Mutacije laminina mogu imati razvojne posljedice:
(neuralni) laminini imaju ulogu u migraciji stanica u embrionalnom razvoju:
plavo BL: bazalna lamina
RG: radijalna glija stanica po kojoj migrira neuralna stanica
poremećaj laminina i bazalne lamine: nakupljanje neuralnih stanica na
pogrešnom mjestu (lisencefalija)
Uzajamna regulacija stanica i ekstracelularnog matriksa
 epitelne stanice

bazalna lamina

kolagenske fibrile

Bazalna membrana:
 nidogen
perlekan
laminin
kolagen
integrin

Struktura bazalne lamine

P. D. Yurchenco and J. C. Schittny, 1990, FASEB J. 4: 1577–1590.]
Bazalna lamina: fleksibilan tanak sloj specijaliziranog
ekstracelularnog matriksa
leži ispod epitelnih slojeva, okružuje mišićne stanice, masne,
švanove stanice:
bazalna membrana: bazalna lamina + sloj kolagena
Uloge bazalne lamine

odvaja stanice od okolnog ekstracelularnog matriksa

između dva sloja služi kao selektivni filter (glomeruli)
određivanje polarnosti,
utjecaj na metabolizam,
organizacija proteina u membranama,
promocija preživljenja, proliferacije, diferencijacije,
migracija stanica – rekonstrukcija tkiva nakon ozljede (promjena sastava)
-migracija neurona
krvno-moždana barijera
nastanak kompaktnog embrija (4-8 stanica)
čvrstoća kod mišića
Bazalna lamina upravlja regeneracijom neuromuskularne veze:
sinapse na točnom mjestu ako se regenerira živčani završetak
ili acetilkolinskih receptora na mišićnoj stanici
-kolagen, laminin (luči mišićna stanica) i agrin (depozit aksona)
 http://
theultimateanatomy.xtgem.com

Neuromuskularna veza: specifična struktura membrane

povezanost sa citoskeletnim proteinima
http://neuromuscular.wustl.edu/musdist/lg.html
Kontakt s bazalnom laminom omogućuje signal “preživljenja”,
stanice ugibaju inače apoptozom (anoikis)
 Migracija stanica neuralnog grebena

migracija kroz ECM dolazak na mjesto

N CAM ↓ diferencijacije
neuralni nabor N CAM ↑
N CAM ↑

fibronektin i laminin
relativna količina

neuralna CAM

vrijeme

N-CAM:
– uloga u embrionalnom razvoju i diferencijaciji živčanog tkiva
neurulacija: stanice budućeg mozga i leđne moždine na vrhu neuralne
cijevi migriraju kroz embrio i formiraju ganglije, pigmentne stanice, kosti lica
-adhezijski mehanizmi upravljaju “odlaskom, migracijom i dolaskom”
-”staze” migracije od fibronektina i laminina
Laminini u bazalnoj membrani bubrega

http://www.slideshare.net/subramaniyasharma1/ecm-40166566
Stanice “oblikuju” ekstracelularni matriks (slažu)
migracijom
-dva eksplantata embrionalnog pilećeg srca
-“poredala” su kolagenska vlakna usporedno
 Ekstracelularni matriks:
utječe na stanični oblik
preživljenje
proliferaciju

-orijentacija ECM utječe na orijentaciju

citoskeleta stanica
-tumorske stanice: promjena
fibronektinskog omotača, aktinske stresne
niti, smanjena adhezija, poremećena
morfologija
Ovisnost o usidrenju
-stanice ugibaju ako nemaju kontakt s fibronektinom
anoikis
-tumorske stanice: smanjena potreba za usidrenjem
Veze ekstracelularnog matriksa sa stanicama –
citoskeletom - preko integrina
Regulacija vezanja putem integrina:
signali od „izvana prema unutra” i “iznutra prema van” stanice
- trenutni odgovor promjenom konformacije
 -receptor
hijaluronana

Regulacija oblika i čvrstoće plazma membrane pomoću

intracelularnih i ekstracelularnih signala
-ERM obitelj proteina (ezrin – radiksin –moiezin) ovisno o signalu
mijenja konformaciju i omogućava stvaranje veze između
transmembranskog receptora i aktinskog citoskeleta
Uloga integrina u preživljavanju,
u procesima migracije, angiogeneze, metastaziranja
Ovisno o podlozi stanica stvara različitu strukturu aktinskog citoskeleta,
kao posljedice aktivacije različitih signalnih puteva
u staničnoj se kulturi tako može regulirati smjer diferencijacije iz matičnih
stanica
Uloga proteoglikana u signalnim putevima

Modulacija aktivnosti fibroblastnog faktora rasta

proteoglikanom heparan sulfatom (npr. u sindekanu)

- zaštita i “rezervoar” faktora rasta, konformacijske promjene

- dimerizacija receptora
Vezanje za proteoglikan može regulirati djelovanje proteina:

imobilizacija u blizini mjesta proizvodnje – lokalizacija djelovanja

sterička regulacija / inhibicija djelovanja
skladište proteina za odloženo djelovanje
zaštita od proteolitičkog djelovanja
promjena/koncentriranje proteina za prezentaciju površinskom receptoru

-inhibicija djelovanja faktora rasta:

TGF beta vezan za dekorin inhibiran

betaglikan “prezentira” TGF beta receptoru

heparan sulfat imobilizira kemotaktičke kemokine na endotelnoj površini

na mjestu upale
ECM svinjskog mokraćnog mjehura oslobođen stanica može
poslužiti za regeneraciju tkiva
očuvanje sastava, mehaničkog integriteta i biološke aktivnosti
Degradacija ekstracelularnog matriksa
(kolagena, laminina, fibronektina)
ekstracelularne proteaze – posrednici u remodeliranju tkiva

matriksne metaloproteinaze: ovise o Ca i Zn

-kolagenaze, gelatinaze, stromelizin i transmembranske MMP
-ADAM: transmembranske proteaze- uloga u signaliziranju

serinske proteaze (Asp, Ser, His)

topivi i enzimi vezani za stanicu

široka i uska specifičnost supstrata
 stanica
2 antiplazmin
2 makroglobulin

uPAR plazminogenski
receptor
proteini
pro-uPA uPA plazminogen plazmin ekstracelularnog
matriksa

prometaloproteaze metaloproteaze
PAI-1
PAI-2 peptidi
nexin
TIMPS

Urokinazni plazminogen aktivator

Fiziološke i patološke uloge uPA

proteoliza posredovana stanicama

remodeliranje tkiva:

embriogeneza
involucija dojke u postlaktaciji
ovulacija
implantacija oplođenog jajeta u maternici
bubrezi i pluća
tromboliza (tPA)
zacijeljivanje rana
upala
stanična migracija i adhezija (neproteolitičke interakcije)
invazija i metastaziranje tumora
Mogući aktivirani signalni putevi kao posljedica
aktivacije receptora uPA

proteoliza, adhezija, migracija (kemotaksija), apoptoza

Primjeri djelovanja ekstracelularnih proteaza

degradacija matriksa kod migracije i remodeliranja

promocija staničnog odljepljivanja pri migraciji
promocija vezanja ili migracije oslobađanjem kriptičkog mjesta
kemotaktički signali

oslobađanje faktora rasta iz ECM:

kolagenaze cijepaju plazminogen i oslobađaju angiostatin
kolagen 18 endostatin
otkrivanje skrivenih epitopa cijepanjem ECM
razaranje veza između stanica
epitelno-mezenhimska tranzicija
aktivacija faktora rasta i kemokina
Mehanizmi “zaštite”

lokalna aktivacija (kontrola sinteze)

ograničenje područja djelovanja vezanjem za receptor
proizvodnja specifičnih inhibitora
Tumorske stanice proizvode EMMPRIN, protein koji
stimulira stanice strome da proizvode MMP
Stanice tumora “reaktiviraju” svoj razvojni program i postaju
pokretne te metastaziraju.
 -ekstracelularne
proteaze
-promjena adhezije

-sposobnost
migracije

-reprogramiranje

Metastaziranje preživljenje
adhezija i deadhezija
migracija
proteoliza/ remodeliranje ECM
izbjegavanje imunog odgovora
limfna i angiogeneza
“ugnježđenje” u ciljnim organima
Procesi metastaziranja:

1. Tumorska diseminacija: epidermalno-mezenhimska tranzicija

-inhibicija tipičnih epidermalnih gena (E kadherin)
-indukcija N kadherina koji potiče migraciju, uključivanje drugih
receptorskih tirozinskih kinaza, faktora rasta, metaloproteinaza
(gena tipičnih za mezenhimske – stanice vezivnog tkiva)
-indukcija “master” TF mezenhimskog tkiva /Twist, Snail/: inhibicija
apoptoze i imunosupresija (Snail: tr. represori)
-promjena citoskeleta (aktin, kofilin, Rho)
2. migracija (Ig CAM, ameboidno i mezenhimsko kretanje)
3. izbjegavanje anoikisa: aktivacija integrina ili nizvodnih kinaza
4. angiogeneza: kaotična, nenormalna vaskulatura
5. intravazacija-transport kroz žile-ekstravazacija
6. tkivno specifično mjesto metastaziranja
Barijere metastaziranju
Epitelno mezenhimska tranzicija je evolucijski konzerviran morfogeni
proces u kojem epitelna stanica gubi epitelna svojstva i dobiva
mezenhimska te postaje invazivna.

EMT i obrnuti proces, mezenhimsko epitelna tranzicija ključni su u

nastanku tjelesnog plana i diferencijacije embrionalnog tkiva,
kod zarastanja rana, a prepoznati su i kao osnova metastatske
diseminacije epitelnih tumora
Epidermalno-mezenhimska tranzicija
(prijelaz morfologije epidermalne stanice u mezenhimsku – vezivnu:
promjena međustaničnih veza i pokretljivosti) posredovana
ekspresijom MMP-9
citokeratin: crveno vimentin: zeleno
 tumorigeneza
embrionalni razvoj
preoblikovanje tkiva

Transformacija epitelnih u mezenhimske stanice (EMT) i obrnuti proces

(MET)
aktivacija “glavnih” transkripcijskih faktora odovornih za EMT
Tumorske matične stanice prolaze reverzibilni proces EMT
-povećanje rezistentnosti, povećanje migracije, smanjena proliferacija
Interakcije ekstracelularnog matriksa i stanica

ECM: organizacija tkiva

stanična adhezija i migracija
metabolizam

utjecaj na proliferaciju i apoptozu:

dostupnost faktora rasta

aktivacija signalnih puteva

remodeliranje: ekstracelularne proteaze

“programi” u staničnoj (de)diferencijaciji