Вовед во здравствена екологија

Доцент д-р Валентина Симоновска

E-mail : valentina.simonovska@ugd.edu.mk
Дефиниција

 Здравјето е фундаментално право и социјална цел во цел

свет (основа за развој, предуслов за благосостојба и други
потреби).

 Брудтланд-ова комисија на ОН одржлив развој-развој за

задоволување на потребите на сегашната и идните
генерации .

 Одржливо здравје во Статегијата ,, Здравје за сите во 21

век,, за земји членки од Европски регион (краткорочни и
долгорочни цели).
 Физички и социоекономски детерминанти

 Воздух (квалитет на воздух и респираторни болести SO2-

испарливи органски соединенија, S -90% од согорување на
горива, NO – транспорт, кадмиум и жива од почва, Pb и Cu
од си-м за наводнување)

 Вода за пиење (контаминација со микрооорганизми или

нитрати) и отпадни води (несоодветна канализација,
отстранување на ѓубре, распад на оперативен си-м за
преработка или лоша дистибуција)
 Физички и социоекономски детерминанти

 Зрачање (природно космичко и земјино зрачање- радон и

радиоактивно зрачање и нејонизирачка радијација)

 Цврсти отпадни материи (несоодветно собирање или

непостоење на служби за отстранување)- 1килограм /по глава
/ден- согорување, компостирање или рециклирање

 Здрава храна (политика на храна и исхрана, безбедност и

сигурност, дефицит на микронутриенси)

 Полномасни млечни производи, масно месо, сол, шеќери-

КВБ, ДМ ,Cа
Фактори кои го детерминираат хуманото здравје

 Динамичност на популацијата
 Урбанизација
 Сиромаштија
 Наука и технологија
 Навики за консумација и технологија
 Економски развој
 Оптовареност со болест

1. Морталитет- ИСХОД НА ЗДРАВЈЕТО

2. Disability - adjusted life year (DALY) - вкупното
оптоварување со болеста, изразен како број на изгубени
години поради лошо здравје, попреченост или
предвремена смрт (збир на години на изгубен живот и
години на живот со неспособност).
3. Очекувано траење на животот (HALE)
 Здравствена екологија
1. Еколошкиот си-м – природен комплекс на животни,
растенија и фактори поврзани со размена на материја и
енергија.
2. Здравствената екологија дава оценка на факторите на
животната средина преку единството човек-животна
средина.
3. Целта е проценка на здравствениот ризик, негова
детекција, следење, оценување и квантификација.
4. Собирање на податоци за видот на оштеувањето на
здравјето, што може да ја предизвика опасноста, услови
на експозиција и моќност на оштетување во друг
амбиент-средина.
 Здравствена екологија
5. Штетна доза е количество примено од субјектот-контакт
со супстанција, големина на ексонирана популација,
апсорпција и екстраполација (изведување на заклучок за
токсичност).
6. Одредување на стандард NOAEL – No- Observed-Adverse
–Effect или доза на која не се гледаат штетни ефекти.
7. Мониторинг на здравјето – Модел на ДПСЕЕА-движечки
сили -притисок-состојба-експозиција-ефект-
акција(СЗО,1996).
8. Екоепидемиологија (домаќин, агенс,средина).
9. Пристап на еколошки проблеми на 4-и нивоа
(молекуларно,индивидуално,популациско и еко си-м)
 Хигиена на воздух
1. Атмосверата jа штити земјата од космичко зрачање во
вселената (озонски слој) и обезбедува-кислород,
јаглероден диоксид, сончева радијација и др.
2. Метролошките услови – влијаат на локалното и глобално
загадување
3. Загадување на воздухот е промена на квалитетот на
амбиенталниот воздух како резултат на човечки дејствија
со внесување на загадувачки супстанции штетни по
здравјето или материјалниот имот.
 Загадување на атмосферскиот воздух

1. Природно загадување (прашина од песокливи пустини,

водена пареа и соли од испарување од водени површини,
бактерии, спори, габи, полен и др.) и вештачко (човечка
активност во комунална средина)
2. Најчести загадувачи во комуналната средина се:
аероседимент (органско и неорганско потекло), аеросоли
(чад и лебдечки честички), гасови (SO2,CO2, азотни
оксиди, пареи (алдехиди, органски киселини, оловни и др.
метални пареи)
3. Психолошко дејство, редукција на видливост, оштетување
на материјалите, влијание врз растенија и животни и
нарушување на комфор-ментално здравје)
Акутни и хронични здравствени ефекти
на загадениот воздух
1. Акутно ефекти-нагол пораст на штетни материи
2. Хронични ефекти - КВС и РС - секојдневна
експозиција на високи но и на дозволени
концентрации
3. Зголемен морталитет
4. Акутно влошена состојба на лица со хронични
респираторни болести
5. Влијание на очи, нос и грло
6. Специфично токсично влијаниe –тешки метали
7. Атмосферски канцерогени (пушење, радон, азбест,
никел, бензен...)
Мерки за спречување и намалување на
загадувањето
1. Урбанистички мерки – бели дробови на населбата
2. Техничко-технолошки (подобрување на согорување,
оџаци, филтрирање, испирање, преципитирање, чиста
- еколошки пријателска технологија)
3. Административно-управни- да се следи емисијата
4. Здравствени мерки- да даде дијагноза и предлог
мерки
 Мониторинг на аерозагадувањето во РСМ

1. Десет Центри за јавно здравје– чад, аероседимент, олово,

јаглероден моноксид, сулфурдиоксид
2. ИЈЗ – олово, кадмиум, железо, манган, бакар, цинк, кобалт,
никел, хром и стронциум и
3. Министерство за животна средина

Следење на квалитетот на амбиеталниот воздух во

комунална средина

4. СЗО и СМО - регионални станици (населени места),

континентални станици (ненаселени места) и главни
станици (тешко достапни места без човечка активност).
 Здравствено-еколошки аспекти на вода за пиење и санитација

1. Вода и здравје - вода и санитација-примарни цели на јавно

здравје - 2-2,5л/д, санитарни потреби 20л/д, стопански потреби –
500-600л/д- водоснабдување и санитација
2. Вода во природата, хидросфера – целата количина вода на
земјта- вода во атмосфера, на површина , под површина
3. Водата како нацинално богатство - 85-90%врнежи, 10-15%
дотеци од соседни држави
4. Заштита на водите од загадување-Закон за води и Правилник за
заштитни зони-заштита на извори за водоснабдување
5. Биолошки и физичко-хемиски агенси кај хидрични болести
6. Водоснабдување-централни –водовод и локални-бунари, пумпи
7. Водоснабдување во вонредни услови-обична норма15л/ж/д
смалена норма9л, минимална норма-5л, физиолочки мин.1,5-3л
8. Законски прописи од областа на водоснабдувањето
Здравствено-еколошки аспекти на површинските води и водите наменети за капење и рекреација

 Класификација и категоризација на површинските води-

истечни (потоци, реки, канали) - неистечни (езера, мориња,
океани),,,Уредба за класификација и категоризација на
водите во РСМ,, прва категорија Охридско и Преспанско,
втора категорија –Дојранско езеро
 Здравствени аспекти од користењето на водите за
рекреација и капење- мониторинг-број на увиди и земени
примероци за бактериолошка и физичко-хемиска анализа
 Параметри на следење: хигиено –епидемиолошки статус
на објектот, кислороден режим, физичко-хемиски
параметри, санитарно-микробиолошки преглед
 Мониторинг и проценка - Код на добра пракса (СЗО)- сите
води кои доаѓаат во контакт со телото
Санитарно-хигиенски услови на базени за пливање и здравствени аспекти

 Карактеристики и поделба (јавни, полујавни и приватни,

спортски, за рекреација и за терапија, затворени, отворени и
по потреба)
 Здравствени ризици од користењето на базените за капење –
базени со полнење и празнење и базени со рециркулација,
филтрирање, дезинфекција
 Превентивни мерки за контрола и намалување на ризикот во
зависност од опасноста-физички повреди, штетни
микроорганизми и штетни хемикалии
 Законодавство- одредување на здравствена исправност и
одредување на здравсвен ризик (СЗО)
Здравствено-еколошки аспекти на цврстиот и течниот отпад

1. Отпадни материи (отпад е секој материја или

предмет во цврста, течна или гасовита состојба и
отпадна топлина)
2. Настанува од физиолошки ф-ции, активности во
домаќинство, населби и индустрија
3. Цврст отпад
4. Течен отпад
5. Медицински отпад
 Цврст отпад
1. Комунален цврст отпад - куќен отпад, отпад од
населбите, отпад од угинати животни
2. Технолошки отпад - од производни процеси во
индустрија, институции, услужните дејности
3. Опасен отпад - експлозивност, запаливост, реактивност,
канцерогеност, мутагеност
4. Инертен отпад - од биолошки и хемиски стабилна маса
5. Посебен отпад - од медицински, стационари,болници,
лаборатории, институти
Отсранување и третман на цврст отпад
Локално отстранување:
1. Нехигиенско ѓубриште – во дворот
2. Хигенско ѓубриште - економски дел од дворот -заградено
со жица
3. Компостирање на смет – епидемиолошки безопасен
4. Затрупување на сметот
5. Спалување на сметот
Централно отстранување:
6. Собирање
7. Транспорт
8. Трајна диспозиција на цврст отпад (неконтролирано
депонирање, контролирано депонирање, спалување и
рециклирање)
 Течен отпад
1. Течен отпад се отпадни води на кои им се сменети
првобитните физичко хемиски и микробиолошки
карактеристики, поради нивна употреба во населби,
индустрија и др.
2. Видови отпадни води (санитарни отпадни води,
индустриски отпадни води, отпадни води од населбите)
3. Диспозиција на отпадните води - локална (пропуслива -
попивна јама, непропуслива еднокоморна, септичка јама,
хемиски нужник) и централна диспозиција (единствена
или двојна канализациона мрежа - атмосферска вода и
вода од улици и друга вода од домаќинства, јавни објекти
и индустрија)
 Пречистување на отпадните води
1. Механички методи (решетки и сита, седиментација-
хоризонтална или вертикална- двокатен таложник на
Имхоф)
2. Биолошки методи на прочистување во втора фаза на
прочистување - филтер прокапник - перколоратор, песочни
филтри, полиња за наводнување, полиња за поливање,
аерација, прочистување со активна тиња- содржи бактерии
кои разградуваат и стабилизациони езера и лагуни)
3. Хемиски методи на прочистување (таложење со
коагулација, оксидација, јоноизменување, реверсна осмоза,
хемиска преципитација, неутрализација)
4. Дезинфекција е последна фаза за остранување на патогени
микроорганизми – озон, ув зрачање, хлор и висока
температура)
Обработка и диспозиција на тиња, каналска вода и
процеси во реципиент и управување со отпадни води
1. Тиња се создава со таложење на суспендираните честички
од отпадните води - обработка на тињата потполна
минерализација на органиските материи и уништување на
патогените микроорганизми кај незрела тиња. Диспозиција
- може да се користи како природно ѓубриво-хумус
2. Испустот на каналските води од населбите и индустријата
во водоприемник е најчесто без претходно прочистување.
Испуштање на каналската вода во реципиентот е можно
само ако одност на каналската вода и реципиентот е 1:10.
3. Самопрочистување на водотеците –автопурификација
(количество на кислород во водите ако падне под 5мг/л
умираат вишите организми и благородни риби)
Управување со отпадни води

1. Квалитет на отпадни води се следи и проценува азот

моноксид, азот диоксид, кислород амоњак, хлориди,
фосфати, детергенти, матност, боја, мирис,
суспендирани материи, PH, микробиолошко загадување -
вкупен број, коли титар и јајца на хелминти)
2. Изградба на прочистителни станици за создавање на
биогас за добивање на електрична енергија
 Медицински отпад
1. Може да биде цврст и течен и опасен (инфективен –крв,
вакцини, анатомски – т-ва, органи, биопсии и отпад од
остри предмети игли, шприцеви, инфузиони сетови) и
неризичен (хартија или материјал за пакување).
2. Управување со медицински отпад (минимизација,
идентификација, ракување, третман и диспозиција).
Здравствено-еколошки аспекти на јонизирачко зрачење

1. Радиоактивност - способност на радионуклеиди со распад

на јадрото да вршат јонизација на жива материја. Таа
промена ослободува енергија-радијација а состојбата-
радиактивен распад.
2. Физичко време на полураспад-време за кое почетната
радиоактивност ќе се намали за половина.
3. Биолошко време на полуелиминација-време потребно од
организмот спонтано да се елиминира половина од
радиоизотопот кој на било кој начин дошол во него.
4. Јонизирачко зрачење во вид на : честички (алфа, бета,
електрони, протони, позитрони) и електромагнетни
бранови-x- зраци
 Извори на јонизирачко зрачење

1. Природни извори (космичко зрачање кое на земјата

доаѓа од космос, радиоакивен материјал кој се наоѓа во
Земјината кора и карпите со К40 и Rb87 кои
настануваат со распаѓање на ураниум 238 и ториум 232
и радон –радиоактивен гас без мирис и вкус).
2. Вештачки извори (медицински апарати и уреди –
ренген, кобалт бомба или акцелератори и супстанции
(вештачки радиоизотопи), нуклеарни електрани и
радиоактивни акциденти).
Биолошки ефекти од јонизирачко зрачање
1. Јонизирачко зрачење има биолошки ефекти преку
јонизација на молекули на вода и слободни радикали кои
ја инхибираат синтезата на нуклеинските киселини-смрт
на клеточно потомство. Модификација на ДНК-мутагено
и канцерогено дејство на јонизирачко зрачење.
2. Мерки на јонизирачко зрачење и дози - бекерел-
активност на 1 бекерел има оној извор кој за 1сек. дава 1
распад.
3. КОЛИЧЕСТВО НА ЕНЕРГИЈА ДЕПОНИРАНО ВО
ЖИВО Т-ВО Е ДОЗА.
4. Апсорбирана доза- количество на енергија на зрачање
која се апсорбира во грам т-во.
Здравствен ризик, управување за намалување на
ризикот, мерки на заштита и превентивни мерки во
РСМ
1. Канцероген ефект
2. Евакуациони патишта и итни комуникации на батериски
погон.
3. Мерки - мониторинг на јонизирачко зрачање, средства
за заштита, регистар за извори на јонизирачко зрачање,
превентивни мерки на лица експонирани, складирање и
трајно депонирање на радиоактивен отпад.
4. Закон за заштита од јонизирачко зрачање според
стандардите на Меѓународната агенција за атомска
енергија