XII.

LAJTHIA

Ekzistojn afro 15 specie t Corylus t shprndara n mbar pjest me klim t but t hemisfers veriore (Tabela 12.1). Shumica e formave komerciale jan ndoshta hibride t Corylus avellana dhe Corylus maxima.

POM AL

Nga i gjith prodhimi botror (816 Mt n 2007), afro 70% rritet n Turqi. Siprfaqja sht rritur ngadal n kto 12 vitet e fundit, nga 310.000 ha n 434,000 ha, megjithse rendimentet kan qen relativisht t ulta, nga mesatarisht 0.9 deri 1.8 t/ ha gjat ksaj periudhe. Italia (15% e furnizimit botror) vjen e dyta, ndrsa Oregon, n SHBA, prodhon afro 5% t oferts botrore. Pemtart n Oregon prdorin metoda prodhimi shum m t prparuara dhe marrin prodhimtari mesatar rajonale prej 1.2 3.8 t/ha. Prodhimi n Spanj sht n rnie (3% e prodhimit botror) pr shkak t rendimenteve t ulta (0.6 1.2t/ha) dhe t ardhurave t pakta. Prodhues t tjer prfshijn Iralajthis nin, Gjeorgjin, Kinn dhe Azerbajxhanin. Problem Figura 12.1 Forma e pems-sm, me kuror t gjer e t Shkurre e prpjet, me lartsi 4 5 madhor sht prodhimi i kmbyer, kur rendiment- rregullt, q nxjerr shum kmbza nga qafa Tabela 12.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t lajthis Emrtimi i zakonshm Lajthi Corylus avellana, Corylus maxima. Shum kultivar jan hibride midis Emrat botanik ktyre dhe specieve t tjera Emri botanik i specieve t Corylus americana (lajthia amerikane) Corylus colurna (lajthia turke) lidhura dhe t dobishme Pem gjethernse, 4 5 m e gjat, me diametr 4 5 m; t gjith Madhsia dhe forma e pems speciet, me prjashtim t C. colurna, e cila sht shum m e gjat, kan prirje pr t nxjerr kmbza (thithak rrnjor) Seksualiteti Monoike dhe dikogame; lulet mashkullore zakonisht hapen t parat Pjalmohet nprmjet ers. Lvart mashkullore e derdhin pjalmin n fillim t dimrit, ndrsa lulet femrore hapen nga mesi i dimrit deri n pranver. Lulet femrore mbeten pritse pr disa jav por pjalmi Pjalmimi mashkullor ka jetgjatsi t shkurtr. Kultivart pjalmzues duhet t przgjidhen n mnyr q t mbivendosen me lulet femrore t kultivarve t dshiruar. N nivel rajonal, periudha e lulzimit midis kultivarve mund t ndryshoj Sythat me lule mashkullore dhe femrore jan t ndara, t thjeshta dhe Sythat lulor dalin ansisht n rritjen e sezonit t mparshm Sythat mashkullor dhe femrore elin m hert (shih m lart). NxjePeriudha e eljes s sythave rrja e gjetheve ndodh n fillim t pranvers Periudha e pjekjes s frutave Fillimi deri n mesin e vjeshts Pas pjalmimit, n fund t dimrit, zhvillimi i frytit sht shum i ngadalt. Nj zhvillim m i shpejt ndodh n mesin deri fundin e pranvers. Rritja e frytit dhe lastarve C. avellana ka fruta t rrumbullakt, jo plotsisht t mbshtjell nga zhgualli; frutat mund t rrzohen kur maturohen. C. maxima ka fruta m t gjat t mbshtjell nga zhgualli, t cilat bashklidhen me frytin

95

LAJTHIA

Figura 12.2 Sythat e lajthis

96

bhet shum e dendur pr deprtimin e sprkatjes ose drits n kuror. Nj n nnt pem ose nj rresht n katr duhet t jet me pjalmzues. Kto Lajthit jan t pasura me yndyra teke t ngopura rreshta duhet t jen n kndet e djathta t ers (afro 80% e vajit) dhe me nivele t pakta t yn- mbizotruese gjat mesit deri fundit t dimrit. dyrave t ngopura (5%) dhe yndyrave shum t pangopura (15%). Ato kan prmbajtje t lart 12.1 Kultivart n vitaminn E (56 mg/100g tek kultivari Whiteheart n Zelandn e Re), protein (16%) dhe fibra Kultivart turk prdoren nga pak kudo, pr shkak t aftsis pr t mbajtur ngjitur zhguallin dhe pr(12%). shtatshmris vetm pr vjelje me dor. Disa kulLajthia nuk sht nj pem frutore q kultivohet tivar evropian pr prpunim n prmasa tregme vshtirsi por krkon inputet e duhura pr t tie t vogl kultivohen gjersisht (Negret, Tondo marr rendimente t larta. Departamenti i Bujq- di Giffoni, Casina), ashtu si edhe disa kultivar sis i Oregon-it dhe Universiteti Shtetror i Ore- amerikan pr tregtin e lajthive me gjith gujad gonit kan zhvilluar nj strategji t menaxhimit (Barcelona, Ennis). Linja t tjera t kultivuara t integruar t dmtuesve pr lajthit me qllim gjersisht jan pjalmzuesit amerikan (Butler) zvoglimin e inputeve t jashtme. Pemtart n dhe evropian (Halls Giant), por ka kultivar disa rajone t bots po kultivojn me sukses kt vendor t shumt dhe programe prmirsimi gjespecie n sistemin organik. Kultivuesit kshillohen netik q przgjedhin pr prodhimtari, rezistenc q sht m mir ta formsojn bimn si pem se ndaj smundjeve, madhsi, raportin thelpi-gujad sa t lejojn zhvillimin e krcejve t shumt. Pasi (crackout) dhe aftsia qruese. Kultivart ameripema ka marr form kupore, krkohet pak kra- kan po zvendsohen me kultivar rezistent sitje, aq sa nevojitet pr t mos e ln pemn t ndaj EFB (Eastern Filbert Blight). et n zonat kryesore t prodhimit jan luhatur me nj faktor prej tre ndrmjet sezoneve.

Figura 12.3 Lastar vegjetativ t lajthis

POM AL

Figura 12.4 Tipare t gjethes s lajthis

Tabela 12.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t lajthis Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Rritet n nj diapazon t gjer klimash t buta. I nxehti i that gjat lulzimit mund t zvogloj pjalmimin dhe rendimentet E mir. Lulet tolerojn deri n - 5C E qndrueshme por pr t marr rendimente t mira krkon furnizim t bollshm me uj Mesatare n e mir

Krkesat pr ushqyes

E mir E dobt pr rritjen por mbijeton mir E ndjeshme ndaj ers; rritet dhe frytzon m mir n kushte t mbrojtura N toka t sheshta ose kodra t buta Rrnjzimi i cekt nnkupton se rritet m mir n toka t cekta. Gjithashtu sht tolerante ndaj argjils, t ciln e paraplqen n krahasim me tokat ranore Krkon toka pjellore me pH afrsisht 6. Krkohen prdorime t rregullta t plehrave N, P, K. Mangsia e borit sht shpesh problem n tokat me pjellori t pakt. Shpesh rekomandohet analiza gjethore e rregullt (do 2 3 vjet) pr borin. Rekomandimet pr plehra pr pemt frutore gjethernse jan orientuese

97

LAJTHIA

Figura 12.5 Lulet femrore (majtas) dhe mashkullore (djathtas) t lajthis

Figura 12.6 Fruta bajame t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore

Figura 12.7 Pamja e frytit t pjekur n pem 98

Figura 12.8 Pamja e frytit n vjelje

Tabela 12.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t lajthis

Mund t rritet n prpajna vertikale ose horizontale. Copat nuk rriten gjithnj me lehtsi por rrnjzojn m mir nse merren nga kmbzat. Pr shtim Shumimi t shpejt, prdoret shartimi mbi nnshartesa farore ose vegjetative, q nuk nxjerrin kmbza (shih m posht). Rezultate m t mira merren nse lidhja e shartimit mbahet e ngroht (21C). N SHBA po bhet i rndomt mikroshtimi Prgjithsisht me vetrrnjzim por ka edhe prdorim t farfilizave t C. avelNnshartesa lana ose C. maxima apo Dundee ose Newburg q nuk nxjerrin kmbza. Nse prdoren farfiliza t C. colurna mund t ket probleme papajtueshmrie. Tradicionalisht sht kultivuar n largesa 4.5 x 4.5 m. Mbjellja m afr (3.6 x Largesat (hapsirat, 2.4 m) e ndjekur nga rrallimi i mvonshm i pemve tashm prdoret rndom distancat) pr t marr t ardhura m hert Mund t lejohet t nxjerr kmbza dhe t rritet si nj shkurre e madhe, por sht m mir q dalja e kmbzave t kufizohet dhe t rritet me nj trung t Formsimi dhe vetm, n form kupore, me qendr t hapur, e t krasitet n mnyr t modekrasitja ruar pr t lejuar deprtimin e pranueshm t drits, qarkullimin e ajrit dhe inkurajimin e rritjes s degzave t reja frutore Rrallimi Nuk krkohet Prdoren herbicide nn pem dhe bar i shkurtr ndrmjet rreshtave. Mund t Menaxhimi i dyshe- konsiderohet edhe shfarosja e plot e barrave, veanrisht nse parashikojm mes s pemtores mbledhjen e mekanizuar nga toka. Rrahja pr t larguar mbeturinat bimore prdoret prpara dhe pas vjeljes Periudha e vjeljes s N vitin 4 5, m gjat kur kemi farfiliza par Periudha deri n N vitin 10 12, m gjat kur kemi farfiliza prodhimin e plot N vitin 5: 2 kg/rrnj Rendimentet e N vitin 8: 4 kg/rrnj pritshme Rendimenti prej 3.5 t/ha sht i pranueshm Jeta produktive e 40 vjet ose m shum zakonshme Vilen me dor nga pema (Turqi) ose nga toka apo mblidhen n mnyr t meMetoda e vjeljes kanizuar nga toka (SHBA) ose me vakum (Itali) Ndahet nga zhgualli dhe ruhet n depo t ftoht, t that dhe me qarkullim t Ruajtja mir t ajrit

POM AL

Problemi m kryesor i lajthis sht hundgjati i lajthis q shpon gujadn. Kpusha e madhe e sythit, e cila shkakton njtjen dhe rrzimin e sythave n Patogjent dhe dmpranver rezulton problemi m kryesor. Tjetr problem sht kanceri bakterial tuesit kryesor (Xanthomonas spp.). Krahbardha dhe morrat shkaktojn probleme me raste.

99

LAJTHIA

Figura 12.9 Farra (fruta) t lajthis

100