TREVOR

HOMER
LKLERN
KTABI
ingilizce'den
eviren:
AYSEBELMA
DEHNi
PEGASUSYAYlNLARI
iiNDEKILER
Tegekkr

6
nsz

7
Sanat11
Yapi

35
Haberlegme ve iletigim
53
\kelerve imparatorluklar
77
Su

97
Szlk
ve
Ansiklopediler

115
Eglence

119
nl
Kigiler
151
Yiyecek
ve
1ecek

175
Saglik

197
Yeni catlar

225
Konugma
Dilleri
247
Dev
Adimlar
259
Para

2Z5
Tartigmah Gerekler

291
Din

303
I
Seks
.323
Uzay

335
Spor

359
Ulaym
ve
Tagimacihk

387
Savaglar

427
Hayvaniar

467
Sonsz

472
5
Tegekkr
Bu kitabi yazarken, yzlerce referans
kitaba bagvurdum.
Edindigim
bunca bilgiye kaynak teykil eden
bu kitaplarm sahiplerine,
onlan ha-
zirfayanlara
ok tegekkr ederim.
Britannica Ansiklopedisi
ve Goog-
le
benimiin
birer kutsai kitap
degeri tagide. kiyll
boyuncayolunu
tuttugum British Library ikinci evim
gibiydi,
tip
konusunda
tam
bir
hazinedegeri
tagiyan,
iinde
dnyanin
en
nemli
kitaplannmbulun-
dugu
Wellcome
Trust Ktphanesi,
beni
zellikle
tiptaki
ilk
keyifier
hakkindaihtiyacim
olan
bilgilerekavugturdu.
Beni
bu konudayrekfendirip, ilk
destegi
veren J ohnConnolly,
tegekkr
etmem gerekenki
ilerin
baginda
gelmektedir,
ikinci
kisi
Bill
Taylor,
ncs
ise KeithWard'dir.
Ayrica,
giderekcesaretimi
yitir-
digim
sirada
beni yreklendirip,
bir
yazara
ihtlya
duydugudestegi
faziasiyla vererek
eserimin basilmasma
yardimci olan Andrew
Low-
nie gibi
bir temsilcim
oldugundan
dolayi kendimi
gansli biri
olarak
adlandinyorum.
Yani
sira
hoggryle
hatalanmi dzeltip, eksikierimi
tamamlayan,
bu
arada
ngilizce'min
de ilerlemesine katki
saglayan
editrler
Stephanie
Hale,
David Haviland
ve
Carl Cutler'a
da tegek-
kr
ederken,
buagamada gzlerinden
kamigolan hatalann
tamamen
banaait olduguno
duyururum.
Tarihlerin
dzeltilmesi
konusunda
yar-
drmini
talep
ettigim
ve
bunun iin kendisine
gnderdigimok
sayida
e-postaya
sabirla
kargilik
veren
April
Ashley
ve Herbert
Deutsch'a,
bu
kitabi
yazmama
konusundaiyice
kararli oldugum
bir
anda
beni
yo-
J umdan
dndren Alan Brooke'a
ve
ilk
taslagt okumak
gibi
olduka
zor
birgrevi stlenip bana
en
bykyardimlardan
birini
yapan
sev-
gili kizkardegim
Dianne'a
da
ok tegekkr
ederim.
Ve
son
olarak
yaklagik
otuz
senedir
evli oldugum sevgili
egim
Susan'a,
ge
saatlere kadar aligtigimsirada
yanimda olup,
bykbir
zveride
bulunduguiin ok tegekkr ederim,
Bukitabt
Max
ve
J ames
adh
iki
zel ogluma
ithaf
ediyorum.
Bukitapsizinin.
0
NSZ
H
ER
SEYiN
BIR
ILKiVARDIR. Bukitap, her geyin
ilkinin
ne
zaman
icat
edildigi, kimin
ilkin
onu
kullandigi, kkeninin
nereden
geldigi
ve
neden kullanildigigibi
sorularla
akli meggul
olan
kipilerin
kitabidir. Budogrultuda
kitabin iinde,
kagiflerin,
bilim
adamlarl
ve
mucitlerin
ya
da
nlerinde
uzanan
daglann,
okyanuslarm
gerisinde
neler oldugunu hep merak
edenlere n-
clk
yapmig
kipilerin
aligmalan
sonucunda,
daha
nce
kim-
senin
bilmedigi bir geyi
ilkin
ne zaman ve
nasil kegfettiklerini
ve
nerede kullandiklanni bulacaksmiz.
Bu
arada bugne dek
icat
ettikleri
gey
konusunda hi
kug-
ku
duymadigimizkagiflerin
aslmda bunun
iin
zel
bir aligma
bile
yapmayip
bilmeden
kahraman
olduklarmi
ya
da
bu
icat-
lann
sahiplerinin
aslmda
onlar
olmadiklarinL
grenip, hayrete
dgtgnz
de
olacaktir.
rnegin
Hollywood'un
"bikin
gen"
tiplemesiyle
nl aktr
J ames
Cagney'in (nl kigilerbl-
mnde
greceksiniz)ve onun
gibi
bazi
kipilerin
tesadfen nl
oldugunu grecek,
yantsira
1930'lu yillarda
Hollywood'ta firti-
nalar estiren nl ylldiz Hedy Lamarr'm, her gn kullandigimiz
ve
btn
insaniarm
yagammi
etkileyen ok
nemli
bir bulugun
sahibi oldugunu,
ama
bu
icadinin
ona
servet
getirecegi
yerde,
haberlegmeve savag
blmnde okuyacaginiz zere
tek kurug
bile
kazandirmadigint
greceksiniz.
Bugn
herkesin
yaptiklan
geziler
sirasmda,
bykbir
hay-
ranlikla
izledigi
mitolojik
aglarda, magara duvarlarma
adt
sans
bilinmeyen
magara
ressamlarl tarafindan yapilmigkabartma
re-
7
simlerin, Michelangelo,
Leonardo
daVinci
gibi
Rnesans'in
en
nl
ressamlarinin
tablolarma
esin
kaynagi
oldugunu grenir-
ken, her
gn giydigimiz
giysilerin, yedigimiz itigimiz
gidala-
rm, kallandigimiz
telefonun,
seyrettigimiz televizyonun,
derdi-
mize
deva bulmak iin itigimiz ilalann,
yaptigimiz
sporlarin,
konustugumuz
dillerin, kapitalizm gibi insanlarin
yagam
gekli
kabul
ettigi doktrinlerin
ilkin
ne
zaman
keyfedildigini
ve
kim
tarafmdan
ortaya
konuidugunu okuyacaksintz.
Insanlik
evrimi
sresince
kargimiz
ilk ikan insan
tipi
ola-
rak
kabul
ettigimiz, avlanarak
geinen
kisakuyruklu
maymun-
lara.
benzeyen
vahgi
yaratiklarin,
bugnk
modern
dnyada
insanlarin
sofistikaolarak
nitelendirdigi
en
nemli sosyal faali-
yetlerin temelini attiklarini
ve o
gunden bugne
geligip
devam
ettigini
grp gagirirken,
biz
insanoglunun
hayvanlarla i ie
yagadigi,
dnyanm
kzn
boynuzlari.
arasmda dndgn
sandigimiz ilkel
devirlerde,
asimda
motorfu
ara!arin,
sarayla-
rm,
filmlerin, bilgisayarlarm,
parfmlerin kullanildigmi
ve
sosis
admi verdigimiz
(ylyecek
ve
iecekler
blumnde
greceksi-
niz) zevkle yedigimiz
yiyecegin
i]kin
ne
zaman
keyfediidigine
pahit
olacaksmiz.
>
Ayrica
din,
insanlik tarihi
boyuncaikan savaglar
ve
kurulan
r politik partilere
de
yer
verilmig
olan
kitapta,
tanrinm
izni olma-
dan
bir yudumhava
bile
almasi mmkn olmayan
biz
insanoglu-
nun,
onun
bize
ihsan
ettigi yetenekterimiz
dogrultusundarettigi,
bir
utan diger
uca
havadan
giden
tagitlarin
(ulatimblmnde)
yani
stra,
tek
bir
dgmeye basip, dnyanin diger
ucundaki
bag-
ka biriyle konugabildigimiz mucizevi
haberlegme
aygttmin
ilk
mucidinin,
sanildigi gibi yakin agdan degil,
atalarimiz
olan ilk
agdaki kipileriri
arasindan iktigini
greceksiniz. Insanligin
kegfi
olan
televizyondan,
Ay'm
yzeyinde dolagan astronotlara,
daha
danemlisi bugn milyon1arca
insanmlmne neden
olan has-
taliklarintedavisinde kullanilan
mucizevi ilaIarin
(saglikbl-
mnde) ilk mucitlerinin
kimer oldugunu greneceksiniz.
Bugn,
bagiangita
sama
oldugunu
iddia
edip, giderek ka-
bul
ettigimiz
bazi
felsefe
ya
da hesap sisteminin
ikmucitleri-
nin
de yazili oldugu kitapta, onlarin
aklimizm
ucuna
gelmeyen
usller
erevesinde
burlari keyfettigini,
sahiplerinin
ise
tahmin
bile
etmedigimiz
bir yerden iktigini greneceksiniz.
Keza
soru
igareti gibi
noktalama
igaret erinin,
zehirli
gazlarin
ve hayatimizi
yn1endiren
paranin
ilk mucitlerini
de
bulacaginiz kitapta,
yani
sira
orijinal
adi maden
iileri
olan Beatles
grubununyaptiklan
mzikte
nereden esinlendiklerini,
veya dondurulmugolarak
da
kullandigimrzbezelyenin
ilk
kagifini,
ya
da
Yeni Zelanda
deyip
durdugumuz yerin
aslinda
hi
deyeni
olmayip
1792 yilindaki
dnya haritasmda
yer
a1digini
ama
o
tarihten
itibaren
yok olup,
sonra
yeni
kegfedilmig
gibi
ortaya
ikarildigini
(lkeler
ve
impa-
ratorluklar
blm)
greceksiniz.
Bu
dogrultuda, yagadigimiz ortamdaki her
gey
ilkin
kim
ta-
rafindan
kegfedilmigtir?Ya
da
her
geyin
ilki nedir?
Bunun iin
nl
bir
in
atasznden
yola iktik; "Sabtr
ve
zveriyle
ya-
pilan
bir aligma, karadut agacinin
yapraklarindan
ipek
elbise
yapildigini
ortaya
ikartmlytir."
Bu
agamada
ipek
elbise
yapimindan, diyet yapanlarin sin-
dirim
sistemine
katki
saglayacagini
Sylenen
bu
essiz lezzet
ve
gzellikteki
meyvenin
yapraklannin
daha
nelere
temeltayitegkil
ettigini
grenmek istemez misiniz?
O halde
sanattan
savaga,
spordan
yabanci dile, yapidan
sua,
seksten
gidaya
akliniza
gelebilecek her
geyin
ilkinin
yer
aldigi
bukitaba
mutlaka
bir
gz atmanizi neririm.
9
su
- i
SANAT
Resim,
heykeltiraghk,
Mzik,
Opera,
Siir
ve
Edebiyat,
Dans
Sanat, fm
insanligin bir arada
buluptugu,
tekortak begenidir.
Leo
Tolstoy
(1828-1910)
RESiM
Resim
sanati
ogu
insanin
bakig
aisma
ilk
etapta ters gelsede,
ona
yaraticismin gzylebakmayi peginen
kabul
edip,
giderek
begeni hudutlaniine
dahil etmigtir. Bu
nedenle resim,
insanla-
rm
sanat konusunda fikir
birligine
vanp,
ufuklarmi
geligtirmesi-
ne
yardimci olmuy
bir
sanattir.
Magara
Resimleri
M..35.000 civarinda
baglandigi
sylenen
ve
M..
40.000
yi-
Ilnda ilk rneklerine rastlanan magara resimleri,
M..
10.000
civarinda
duraklayipseyrelmig
ve
M..14.000 civarlarmda
son
bulmustur.
Bu
uzun
dnemi
tarihiler
Yukan Palaeolitik
devir
olarak
adlandirmaktadir.
Bati
Avrupah
ilk
magara ressamlari olarak
bilinenMagda-
lenifer, Fransa'nm Dordogne
blgesindeyagamlarini
srdren
La
Madelaine'ler
olup, yagadiklari
magaralarin
tag
duvarlarl
zerine, genellikle
mamut ve
gergedan
resimleri
yapmiglardir.
11
YanL
Slf3
inSan
eli, birtakim geometrik gekiller izdikleri,
zel-
likle dinse1
trenleri
ve
o
sirada kurban ettikleri
hayvanlari
da
resmettikleri
grlmektedir.
Genellikle
siyah
ve
kirmizi
rengin
baz
alindigi
resimlerinde,
ara sira
beyaz,
kahverengi
ve sari
rengi de
kullanmiglardir.
Magaralarin
yan
duvarlarinin
yani sira
tavanindaki kayalarin
zerine de
ayni
resimleri
yaptiklarina ba-
kildigmda, olduka takdire
gayan
bir aligmagereklestirdikleri,
olduka zevk sahibi
olduklari, dahasi
duvarlardaki deliklerden
anlagildigi
zere,
tavanina
bu
resimleri
yapmak
iin
iskele
kur-
duklari ve
gnmzdeki duvar
resimleriyle nl sanatilarin
stdyo
sistemlerini ilkin
o zaman
olugturduklari
grlmektedir.
ilk
magara resmi, 1879 yllinda kuzey ispanya'daSantan-
der
yakinlarindaki Alta
Mira'da,
Maria
de
Sautuola'nin,
dokuz
yagindaki kizi tarafindan kesfedilmigtir.
Yerel
bir
arkeolog
olup,
antik
devirlere
alt insan kemiklerinin bulundugu
bir
magara
kegfeden
babasinayardim
eden kk
kin
iinde bulunduklari
yildari
30.000 yll ncesine
ait bu
magaralinde
babaslyladola-
girlarken, duvarlarinda
ve
atisinda
canli kirmizi,
mor
ve
siyah
renklerde
yabani domuz, bizon,
ren
geylgive at
resimleri izil-
mig
oldugunu
ona
gstermigtir,
bunlari
yapan
sanatmin
altina
imzaSInl
3ttl
I grlmektedir.
Avustralya magara
sanatma ait
ilk resimler, Arnhem
yari-
madasindaki bir
magarada kegfedilmigolup,
belki
de
Avrupa
12
kitastndaki
rneklerinden
bile daha
eski oldugu sylenmekte-
dir.
Bazi kaynaklar
Avustralya magara
sanatinin
60.000 yill k
oldugunu
ve
ilkin
bu
uzun
dnem-iinde orada
yagayan
halk
tarafmdan
yapl1digini
iddia etmektedir.
Sz
edilen insanlar
bu-
gn
Aborjin olarak adlandirilan
halkin
atalaridlf.
ingiltere
magara
sanatma
ait resim
er
ise,
aslinda
her
ne
kadar
ingiltere'de
magara
sanatina
bir iz
olamayacagi
dunlse
de,
rlkin
2003 yilinda
Nottinghamshire
-
Derbyshire sin:rindaki
Church
Hole Magarasinda
kabartma
rlyef
ve
duvar
resimleri
olarak bulunmustur.
Yaklagik
15.000 yillik
oldugu
tespit
edilen
resimlerin
su
ana
kadar bulunan
rnekler iinde
en
lyileri
oldu-
gu
sylenmektedir.
Antik
Yunan
Resim
Sanatt
Herkesin
bildigi zere dnya
apinda ne
sabip
heykeltiraglari-
nin
yani
sira
eski Yunanblarm resim sanatinda
da
nemli eserler
biraktiklari
ortaya
ikmigtir. Ancak
ilkin
tahta paneller zerine
yapilmig
oldugu
bilinen
bu
resimler, zamanla
tahrip olup, gide-
rek
tamamen
silinmi
ve ne
yazik ki hibir
rnek
kurtarilamamig-
tir.
Bu konuda ilkin
M..
Beginci yzyilda
Thasos'lu Polygnotus
adinda
bir
ressamin
resimde
perspektif
sanatini
ilk
icra
eden
kisi
oldugu
ortaya
ikmig, ancak lmnden 600 yll
sonrasina
kadar
herkes tarafindan hayranlikla izienen
resimleri
gnmze
dek
kurtarilamadigtiin, hibir
rnek
mevcut degildir.
Yagli
Boya
Antik
Yunanlilarin daha
ziyade
kimya
ve tip
konusuna
agiri
me-
rak
duymalari
nedeniyle,tazi
kitaplar onlarin yaptiklari bir ka-
rigim sonucu
yagli
boyayi
buduklarini
sylemektedir.
Nitekim
yaralari
tedavi etmekte kullandiklari bitkisel yaglaraboya
ve
ver-
nik katarak yaptiklarl
resimlerde,
renklerin.daha
kalici
ve
par-
lak grnmesini
saglamiglar
ve bu
yntemle ok
sayida rnek
13
sergilemiglerdir.
Bugnk Beiika'nin Liege gehri yakinlarinda
Maseyck
kasabasi
sakinlerinden
olup 1370
ile
1426 ylllan
ara-
sinda
Hubert,
1390
ile
1441
yilari
arasinda
yagayanJ an
adlyla
bilinen
Flaman asilli
Van
Eyck
kardegler, yaptiklari
btnyagli
boya
resimlerde, ilkin Yunanillar
tarafmdan
denenmig
oldugunu
syledikleri
buyntemi kullanmiglardir.
in
Resim
sanat!
in
resim
sanati,
yaklagik
2000
ylldanfazla
sredir
devam
eden
bir
gelenekseli
yikarak, ipek
pargmen
ya
dakagit
uzerine
murekkep
veya
sulu
boyayla
yapilmigresimrneklerinden olugmaktadir.
Bu konuda
inlilere
ait ilk
resim
rnegi, M..206 yilin-
dan
M.S.
9'uncu
yzyila kadar
in'de
hkm
srmg Bati
Han
Hanedanmin
dneminde,
mezar
taglarinin zerine
yapilmig
kabartrna
resimlerde
grlmgtr.
Mawangdui
Banner olarak
bilinen
bu
resimlerin
rnekleri, halen
Hunan
Mzesinde
sergi-
lenmektedir.
Yagh
boyanm
ilk
rnekleri
ise, M.S.
1644
-1911
yillarl
ara-
sinda
in'de
hkm
sren
Qing
Hanedani
zamaninda,
impara-
torluk sarayinda
grev
yapan
Cizvit
rahipleri
tarafindan yapil-
migtir,
ancak
bir yenilik
olarak
kabul edi1memigtir.
Fresk
Sanati
Fresk
sanati,
ali
ya
da kirecindvlp sulandirilmasiyla
elde
edilen
harcin
uygulanmastyla
ortaya
ikan
bir kabartmaresim
trdr. zeridaha
sonra
boyanarak
yapilan
bu
sanatin
digerie-
rinden
en
nemli
farki, ok daha
dayanikli
olmasidir.
ilk
Fresk resim
M..
1700-1400 yrllari arasinda
Girit
ada-
sinda hkm
srmg
Kral
Minos'un saraymda
grlmg olup,
busanatin
en
muhtegem
rnegi, Roma'daki
Sistine
Chapel'in
ta-
vanindaki
italyanRnesansi'nin ncs kabul edilen nl
hey-
keltirag
ve ressam
Michelangelo'nun olaganst alismasidir.
14
Mozaik
sanati
Mozaik
sanatina
ait ilk rneklere ise,
bugnk
frak'ta
eski d-
nemlerde Uruk,
gnmzdeki
adlyla Warka
olarak bilinen bl-
gede, nc
yzyilda.rastlanmig olup,
binalarin
digcepheleri
zerine
pigmigtugiadan yapilmig
koni biimindesslemelerden
olugmaktadir.
Binanin ssl
grnmesinin yani sira,
asl
ama
duvarlarini pekigtirip,
gnet ve
giddetli rzgara karyl daha
da-
yanikli kilmaktir. Kirmizi, beyaz
ve
siyah
konifer
geklindeki
bu
sslemeler,
genelliklegeometrik geki[leri iermektedir.
akil
Mozaik,
ilk
rnegine sekizinci
yzyilda
bugnk
Trkiye'deki Ankara gehri civarinda
rastlanmig
ve
giderek
yay-
ginagmig
bir
sanat
olup,
binanm duvarlarini saglamlagtirma
amaci
tagimaktadir.
Yunan Mozaik
sanatmin
ilk
rneklerine
yogun gekilde
du-
varlarda rastlanmasinin
yani sira,
M..
Beginci yzyrldan itiba-
ren
genellikle
zeminde
kullanmaya
bagladiklarigrlmektedir,
bu baglamda bugn zerinde gezindigimiz mozaik
taglarin
ya-
raticisi
olan
Yunanlilarin
bu
sanatma
ait
en
mkemmel
rnek-
leri,
gnmze
dek korunmuy olan Sicilya adasmdaki
Motya
Morgantine'de
bulunmaktadir.
Roma Mozaik
sanati
ise M.. ikinci yzyilda baglamig
olup,
bukonuda
genig
lde Yunanillari kopya etmigierdir,
bu
dogrultuda mozaik
zemin,
yer
dekorasyonunda
genellikleRo-
malilarin st sinifaait soyfu
smifinm
tercihi
olmustur.
HEYKELTIRASLIK
Heykeltirag.ilk
sanatina
ait
ilk
rnek, 1908 yllinda Avusturya'nm
Willendorf
kasabasindaki Willendorf
Vens heykelidir.
10.000
ile
25.000 ylliik kire tagmdan yapilmig
birka
in
yksekligin-
deki
heykelde, bir Tag
Devri kadini sergilenmekte
oup,
verim-
15
lilik sembo1
olarak bilinmektedir.
Yzu
garip bir
gekilde
ir-
kin
olan kadinin
vcudunun
her yeri
birbirine
orantih oldugu
halde,
zellikle kalalari, ggusleri
ve
cinsel
organi
abartill
bir
gekilde iri gsterilmigtir. Bunun
digmda,
ayni
dnemde yapilmig
Kostienski
Vens,
Maina
Vens,
Malta Vens,
Avdeevo Ve-
ns gibi
ok sayida Vens heykeli mevcut
olup, hepsinde
ayni
abartill
durum
sz konusudur.
Fildigi oymaahgma ait
ilk
rnege, M..
4000-3200
yillari
arasmda
eski Misir
Medeniyetinde
rastlanmig olup,
daha
ziyade
dini
motifler
tagidi
i grlmektedir.
Bu
dgrultuda
bulunantm
rneklerde genellikle
tanri ve
tanrialar
resmedilmistir.
Tag heykelcilik
konusundaki
rneklere
ise, M.O.
3200
ve
2780 yillari
arasindaki dnemde
yine
eski
Misir'da
rastlanmig
olup, genellikle
estetikten
uzak,
dini
sembol zelligi tagimakta-
dirlar. Buna
en
tipik
rnek,
M..
3000
ile 2500 yillari arasinda
yapildigi
sylenen Giza'daki byk Sfenks
heykelidir.
Yunan
Heykeltirag
Sanati
Antik
Yunan
dneminde, M..
Beginci yzyildan
itibaren
hey-
keltiraghk
zerine ok
sayida
sanati
ikmig
olup,
genellikle
model olarak insani
baz
almiglardir.
Budogrultuda,
spor yapan
ya
da kahraman
pozunda ok
sayida rnekler sergilemig olan
Yunanli heykeltiraglarin
yaptiklari
eserlerde,
insan
temaslyla
birlikte
duygu
nplana ikmaktadir. Bu
baglamda
yzlerinde
degigik
ifadelerin
bulundugu
heykeller
ilkin
Yunantilar tarafin-
dan
gereklestirilmig
olup,
onlardan
nce denenmig
rneklerde
bu
duygunun
yansitilmadig!
grlmektedir. Bu konuda
ilk
isim
M..
490-430
ylllari arasinda
yagamig
olan klasik dnemin
en
nl heykeltiragi olarak bilinen
Phidias olup,
Atina'daki Parthe-
non
civarinda
ok
sayida alismasi mevcuttur. M..
Drdn-
c yzyilda
yagamig
bir bagka byk heykeltirag ise
Praxiteles
olup,
arpici
eserleriyle
nldr.
Budogrultuda
iplak bir
tan-
16
na
olarak gsterdigi
Cnidus'lu
Afrodit,
o
devre gre
olduka
ses
getiren bir allgma
Olup,
M.S.
23-79 yillari
arasinda
yaamis
Romali
tarihi
Byk Pliny tarafindan dnyanin
en
byk hey-
kel aligmasi
ve
cesurca
bir yenilik olarak
gsterilmigtir.
Roma
Heykeltirag
Sanatt
likin
M..
1000 yillari
civarinda
Villanovan
medeniyetinde
g-
rlmg olan Roma heykeltirag sanatina alt
rnekler,
bugn
ha-
len Bolonya blgesinde
mevcut
olup,
bu
dogrultudabronz ve
pigmig
tugladan yapilmig
sembolik amah kk heykelcikler
grlmektedir. Romahlarin bu
konuda dnya
apinda
eserier
verdikleri
dneme
kadar, bu
trde rettikleri
rnekler arasinda
en
bilineni,
M..
altinci yzyilda yapilmig oldugu
sanilan
ve
bugn
Roma'daki Ulusal
Mzede
sergilenen birbirlerine
sarilip
yatmig
iftin temsil
edildigi
bronz
heykeldiktir.
Romalilar
sana-
tin
her konusunda oldugu gibi
heykeltirailikta da
Yunanlilari
yakindan taktp
etmiglerdir. Bu
nedenle nceleri genellikle sert
ve
haginyzl kahraman
figrlerlyle,
liderlerinin hepsinin
brer
gl kahraman
oldugu
izlenimini
verirken,
giderek
geligtirdik-
leri dneme ait
rneklerde,
onlarin
sanki canh
gibi baktiklari
ve
zerlerindeki giysilerin.elle
tutulacak
kadar
sahici durdugu
dikkat
ekmektedir.
in
Heykeltirag Sanati
Eski
in
kltrnde heykel
sanati,
byklde
fiziksel
g
ge-
rektiren,
gzel
sanatlarin
en
nemli dali
olarak kabul edilmigtir.
Bu baglamda
bagli
bagina bir zanaat
olarak
nitelendirilen
hey-
keltiragliga ait
ok fazla
sanati
ikmigolup,
ancak
birkai bi-
linmektedir. Bu
dogrultuda
M..
3400 yllinda yapilmig at
hey-
kelinin
yani
sira
M..
sekizinci
yzyilda hkm
sren Shang
Hanedani
dneminde yapilmigok
sayida
tag
heykel mevcuttur.
Genellikle
lume ait figrlerin
yani
sira
kk kug
ve
hayvan
motifierinin
tercih edildigi grlmektedir.
17
in
heykeltirag
sanatina
ait
en
n]
heykeller, herkesin
bildigi
zere, M..240 yllinda yapilmig olup,
yaklagik 8000
askerden olugan
ali
tagmdan
yapilmig
in
ordusu
ile
M..
259-210
ylliari arasinda hkm
srmg
in'in
ilk imparatoru
olan
Qin
Shi Huangdi'nin heykelidir.
Savagsirasinda 50 yaginda
len
imparatorun
Sa
biimi ok gereki bir
boyuttaiglenmig
olup,
onu
sonraki yagaminda
koruyacagina
inanilarak
askerieri-
nin heykelleriyle
birlikte
yanma
gmlmgtr.
Yaklagik
700.000
askerin
aligmaslyla
30
yilda tamamlanan
eser,
Tugla
Savai-
lar olarak
bilinmekteolup, 1974
yllinda
in'in
merkezinde
bir
gehir olan
Xi'i yakinlarina bir yerde,
kasabalilarinbir
tarlada
kazdiklari
genigbir
ukura
gmlmgtr.
MZK
Mzik duygularm
en
kisayoldan
anlatzmidir.
Leo Tolstoy
(1828-1910)
Mzikal
Nota igaretleri
ilk
mzik
notalarlyla yapilmig
besteSuriye'ye
ait
bir
ilahi
olup,
ivi yazismdan
esinlenerek
3400
ile
4000 yillari arasinda
yazilmistir (Haberlegme
ve
iletigim
blmndemevcuttur)
Antik
Yunan
dneminde ilk mzik
notalart sembollerle
gsterilmig
olup
bunlarl
nStrmantal
V
VOkal
mZik
Sistemi
olmak zere
iki
farkii
tipte
igaretlerlegstermiglerdir.
M.S
470-
525 yillari
arasmda
yagamig
olan Boethius, mzik
notasi
olarak
seilmig
15
farkli semboln
nasil uygulanacagini
yazdig;
beg
kitapta teorik
olarak
anlatmigtir.
18
Ortodoks
mzigi ilkin
M.S.
540-604 yllfart arasinda
ya-
gamig
Papa l'inci
Gregory'nin M.S. 590-604 ylilari
arasi.nda
hkm
srdg
dnemde
ilahiler geklinde
grlmgtr.
Dini
ilahilerde Yunanlilarm
sistemini
uygulayarak,
Yunan di1indeki
sembollerden
olugturduklari
notalari
kullanmiglar,
daha
sonra
modern mzikte
isefarkli
semboller
tercih
etmislerdir.
Ik
beste 1581 yllinda, Galileo'nun babasi
Vincenzo
Gali-
lei tarafindan yapilmigolup,
lavtaylagereklegtirilmigtir,.besteci
ayni
zamanda
parkininszlerini
de
yazip,
seslendirmigtir.
Gnmzde
kullandigimiz nota
sistemi ilkin
on
birinci
yzyilda kegfedilmigtir.
991-1033
yll1arl arasinda
yagamig
olan
Guido d'Arrezzo,
Latin
dilinde yazilmrg
i1ahilerdeki
szleri he-
celeyerek
ut, re,
mi, fa, sol, lagibi
semboller
ortaya
ikartmig,
bylece bugn kullandigimiz sekiz
notadan
olugan oktavin
mu-
cidi olmugtur.
Bu
notalarm
her birinin
anlamt
en
aik
gekilde
The
Sound of Music
(Negeli
Gnler)
mzikalinde anlatilmakta-
dir.
Filmde notalar Doh,
ray, me,
fah, soh, lah,
te,
doh
geklinde
ifade
edilerek, ocuklara soffej gretilmektedir.
Arap
Mzigi
M.S. 622
yllindan
nce Arap mziginin
nasi1
oldugu
bilinme-
mektedir, ancak
661-750
yillari arasinda
Mslumanlarin
pey-
gamberi Hazreti
Muhammed
dneminde, islam
halifelerinin
hareketli,
inigli ikigli
tonlarda
olduka ritimsel ilabiler
dinledi-
gi
bilinmektedir.
19
in
Mzigi
in
Muzigi ilkin
M..
1100 yilindan
itibaren
ortaya
ikmistir.
Bugn
bagli
bagmabir kltr
ve
in
Medeniyetini temsil eden
ok
tipik bir
mzik o]up, mzikal
tiyatrolarda
rnek
tema
tegkil
etmek-
tedir.
M..221-207yillan
arasinda
hkmsren
Qin
Hanedanligi
dnemindekraliyetebagli
ilk mzik okulu
kurulmugtur.
Mzik Aletleri
Bilinen
en
eski
mzik aleti flttr. ilk
flt Neanderthal
Adam
tarafmdan alinmig olup,
zerindeki
deliklerin her biri-
nin
yarim
tonu
igaret ettigi keyfedi1erek, ok
sayida
eser
ortaya
ikanimistir. Bu dogrultuda
flutn 43.000
ile
82.000
yillik bir
tarihi
sz
konusudur. Daha
ziyade Misirblar, Etrksler
ve
antik
agdaYunanblar
tarafmdan kullanilmig
olup,
bazen burunlarly-
1ada aldiklari
bilinmektedir.
lik
bateri, M..6000 yllinda bugnk
ek
Cumhuriyetinin
dogusundaki blge
olan Moravya'da kullanilmig
olup,

adet
tenekenin zerine ba]ikzarl
ve
yllan
gibi srngen
hayvanlarin
derilerinin
gerilmesiyle
elde edilmigtir.
ilk
in.mzik
aleti, M..5000
yllinda
kullanilmig
o[up,
okarina adt
verilen
yumurta
geklinde
kilden
yapilmig
nefesli
bir
algidir.
ilk
oban kavah
M..
2500 yihnda Yunan
adalarinda
Cyclades'te keyfedilmigtf
r.
ilktelli
algi lir olup, M..
2000 yilinda
antik Yunanda
Mezopotamya'da
kullanilmigtir. nl
Yunanli tarihi
Homer, ki-
tabinda
onu
mitolojik
kahraman
Achi]]es'inaldigini anlatmakta-
dir.
Modern aglarda
bestelenen
halk
garkilarinda
ana
enstrman
olarak kullanilan lire
gitarin
eglikettigi grlmektedir Mitolojiye
20
gre,
ok lyi
bir
kemanci
olan imparator
Nero,
Roma'yi yakti-
gi
sirada
onun
yaniglOl
keman
alarak
izlemigtir. Ama
o
devirde
daha keman
icat
edilmedigi iin, lir aldigt tahmin
edilmektedir.
nk
lir
digindabtn
telli
algilar orta
agda kegfedilmigtir.
ilk
akordeon,
M..
246 yllinda
keyfedifmig
olup,
M..
285-222 yillari
arasmda
yagamig
olan iskenderiyeli
Ctesibius
tarafindan alinmigtir. zerindeki
krk, nceleri
so
kuvvetiyle
ailan
bir
boru
olarak
kullarulirken,
suyun
tazyikiyle farkli sesler
ikarmasi kargisinda,
onu
bir
mzik
aletine dngtrmeye
karar
veren
mucit, bylece
M..
228
ylllnda
ilk akordeonu
kegfet-
migtir. Bu
ilk akordeon, Budapeste
yakintarmda
yanan
bir evden
kurtarilmig,
ancak diger
blmleri
saglamolarak ele geirilme-
sine
ragmen, krgu
yanmigtir.
Ctesibius, daha
nce
su
borusu
olarak kullanilan krgn,
iki
yanina
ekledigi
klavyedeki tuglara
basarak borudan
giren
havaylaegitli
sesler ikarmayr bagarmig-
tir.
Ctesibius
hava basmci
yntemiyle
ayni
zamanda
bin yllbk
bir
gemige
sahip
su
saati
ve
mzik klavyesinin de
mucididir.
ilkpiyano,
1655-1732 yllari
arasinda
yagamty
italyan
Bar-
tolomeo Cristofori
tarafindan icat
edilmistir.
ilk
keman,
on
altinci
yzyilm ilkyarismda
1511-1580 yll-
lari
arasinda
yagamig
Italyan
virtz
Andrea Amati
tarafmdan
kegfedilmig olup, bylece
kendisinden
zel toplantdarda al-
masi
iin
telli bir
mzik aleti
icat
etmesini isteyen Medici Ha-
nedaninin talebini
gereklegtirrnistir, Ona
icat
ettigi
aletin
ayni
zarnAnda sokak
mzisyenleri
tarafmdan da
kullanilmasini
talep eden Me-
dici
ailesinin
istegini.bagariyla
gereklestiren
Amati, bylece
kemanm
mucidi
olmustur. Gi-
derek
tm
aile
bireylerinin
kullanmasiyla
adi
Amati
aileslyle birlikte
anilan
bu
ilk keman-
lardan
ancak
birkai
1564 yilmdan
gnm-
ze
dek
korunabilmigtir.
21
ilksaksofon, 1814-94 ylliari arasinda
yagamig
Beiikali bir
mzik aleti
yapimcisi
olan Ado]phe
Satarafi.ndan, 1846 yllin-
da
keyfedilmigtir.
ilk elektrikli mzik aleti, adi
ayni
zamanda
Dynamofon
olan
Telharmonyum
olup, 1867-1934
yrllari arasinda Ameri-
ka
Birlegik
Devletleri'nde
yagamig
avukat Thaddeus
Cahil
ta-
rafindan
1897 yilmda icat
edilmigtir. Tetharmonyum,
yaklagik
iki
yzn
zerinde
farkii
ses
ikartan
bir
alet
olup, ilkin
Ca-
hil tarafindan 1906 ylimda Massachuset eyaleti
yakmlarindaki
Holyoke'ta
halkin
huzurunda
.kullanilmigtir.
CahiI, daha
sonra
bunubaz
alarak
aletin egitli
versiyonlarmi
daretmigtir. Byle-
ce
elektronik
olmayan ilkelektrikli mzik
aleti
ortaya ikmigttr.
Performans
Sarkredar
ilkgarkicilar, mitolojik
ag insanlan olup, tanrilar
onuruna
tertip
ettikleri ayinlerde
kendilerince
uydurduklari
ritimsel
bir
mzik egli-
ginde
garip
sesler ikartarak
bir
tr
ilahi sylemigierdir.
Orkestralar
Ilkorkestra performansi
on
yedinci yzyilda gereklegtirilmigtir.
O
zamana
dek
kkgruptar halinde
bir
araya
gelen
insanlar,
nlerinde
nota
olmaksizin,
kullandiklari itkel
getierle
dogala-
ma
olarak birtakim sesler
ikartip, kendiferince olusturduklari
bir mzigi
birlikte
icra
etmig]erdir.
Daha
sonra
giderek
bu kii-
lerin
sayisi
artmigve
nota
sisteminin
deilaveolmaslyla
bugnk
orkestralarin
temeli atilmigtir.
ilkbyk
orkestra
performansi,
1555-1612
yillari arasinda
yagamtg
Giovanni Gabrieli'nin 1597 yllinda icra
ettigi Sacrae
22
Symphoniae
(lahi
Senfoni) adli
bestesinin
1615 yilinda orkestra
egliginde
balka
sunulmaslyla gerekleptirilmigtir.
Bugnk
ok
sesli orkestra anlaylglyla
ilk
byuk
orkestra performansi ise,
on
sekizinci
yzyilda
olmustur.
ilk
kurulan orkestralar:
Orkestra
adi KurulugTarihi
Mannheim
1741
Leipzig Oda
OrkestraSL
1742
Londra Filarmoni
1813
ParisKonservatuari
1828
Viyana
Filarmoni 1842
New
York Filarmoni 1842
St
Louis
Filarmoni
1880
Boston
Filarmoni
1881
Berlin Filarmoni
1882
ikago
Filarmoni
1891
Orkestra
Sefleri
ilk
orkestra geflerine
orta
agda cheironomy denilmekte
olup
elleriyle melodinin ritmini tutmaktaydilar.
ilk
nl orkestra gefi;
on
sekizinci
yzyilda
yagamig
Mann-
heim
Orkestrasi gefi
J ohann
Stamitz'dir.
ilk
baget
kullanmaya
baglayan
orkestra
gefleri
on
doku-
zuncu
yzyilda
grlmgtr.
Ayni
zamanda notalari nlerinde-
ki
sehpaya koyup oradan takip
ederlerken, ellerindeki
bagetle
orkestraya yn
vermiglerdir. Ancak
o
zamana
dek,
orkestraya
23
liderlik
ederlerken,
eleman1ara
yn
vermek
iin farkb
bir g-
revlerinin olmastgerektigini
dgnen orkestra gefleri,
ayaklarini
yere
vurup
ziplayarak
riclk
etmiglerdir. 1632-87
yillari
ara-
sinda
yagamig,
J ean
Baptise
Lully,
Paris
Opera Orkestrasinda
g-
rev
aldigi 1687 yllinda
bunu
ilk
gereklestirenlerden
biri
olup,
tarih kayitlarina
gre,
bu yzden
ayaginda ikan
agir yaralarin
kangren olmasi
sonucu
lmstr.
OPERA
Bu konuda
en
faninmgi olan
Italyan
operasi,
olduka
eski
bir
gemige
sahiptir.
M.S. 340-97
yillari arasinda
yagamig
olan
Milano
Bagpiskoposu
St
Ambrose,
M.S. 359-83
.yillan
arasin-
da
yagamig
imparator
Gratian'in
danigmanliginiyaparken,
ayn!
zamanda
Suriye
mziginden
esinlenerek kilise
koroso
iin
ila-
hiler
yazmtstir.
Bu
dogrultuda
daha
sonra
Kipti, Bizans, Yahadi
ve
Hint mziginden
de
esinjenerek,
Ambrosian
Sarkilari
adi
al-
tinda
ok saylda
eser
olusturmustur. Bunlardan
en
nf
s Lu-
dus Danieli adlyla
bilinen
The Play
of Daniel
(Daniel'in
Oyunu)
olup,
on
ikinci yzyila
ait bestecisi bilinmeyenbir
sahne
eseri-
dir. Operaya
en
yakin ilk mzikal
oyun
oarak
bilinen
ve
ilkin
kuzeyFransa'nin Beauvais
Katedralinde
gereklestirilen
eserde,
Daniel Kutsal
Kitabindan
epizotlar
yer
almaktadtr.
Bilinen
en
eski
opera
1561-1633
ylliari
arasinda
yagamig
J acopo
Peri
ve
1562-1621 ylllari
arasmda
yagamig
Oktavio
Ri-
nuccini tarafindan
gereklestirilen
Euridici'dir.
ilkin
1600
yllin-
da
Floransa'da
icra
edilen
eserde,
on
beg
ve
on
altinci
yzylla
ait karnaval parkilari
ile
enstrmansiz
olarak koronun.devreye
girdigi kisa partisyonlara
yer
verilmigtir.
Gnmzdeki anlayi-
glylaicra
edilmig ilk
opera
rnegi ise, 1561-1602 ylilan
arasin-
da
yagamig
jacopo Corsi'nin katilimiyla
yine
Peri
ve
Rinuccini
tarafindan
gereklestirilmig
olan Dafne
operasidir,
ama
ne
yazik
24
- n
i
ki
gnmze
dek korunamamigtir. Yine
ayn:
dnemde
yazilmig
bir bagka
opera
Rappresentatzione di Anima
e
di Corpo.olup,
ilk
kez
Roma'da Emelio
de Cavalieri
tarafindan
icra
edilmistir.
ilk
opera
binasi,
Parma'daki
Teatro Farnese
olup,
yapilipin-
dan
on
yll
sonra
ilk kez 1628 yllinda halka
ailmigttr.
ilk
Ingiliz
operasi,
The
Siege
of Rhodes (Rodos
Kugatmasi)
olup, 1606-1668 yillan
arasmda
yagamig
Sir
William d'Avenant
tarafindan
1656 yilinda.bestelenmigtir.
ngilizlerin
ilk
profesyo-
nel
opera
sanatisi Bayan
Coleman,
ilkin
bu
operada
rol almigtir.
ilk
opera
binasinin
adi
ise D'Oyly Carte Opera Company
olup,
1880 yilindaki ilk icraatlarmin
adi
Gilbert
&Sullivanoperetleri-
dir.
1887 yilmda Richard D'Oyly
Carte
olarak adi degigen
opera
binasi daha
sonra
Royal English
Opera House (ingiliz
Kraliyet
Opera
Binasi) olmus,
gu
anda ise
Palace Theatre London (Lond-
ra
Saray
Tlyatrosu) olarak kullanilmaktadir.
SiiR
VE
EDEBlYAT
"Siirler
bir agaczn yapraklart kadar dogal
oldugu iin,
buderece
etkilidir"
J OHN KEATS
(1795-1821)
Bu
konuda bilinen
en
eski rnekler
begblgeden
ikmistir,
Ba-
bil, Misir, Yunanistan, Roma
ve Israil.
Bu
dogrultuda
Babil'e
ait
en
eski
rnek,
bir kahramanlik hikayesi
olan
Gilgamly
Destani
olup M..
2000 yilmda yazilmig, daha
sonra
egitli
dillere
ev-
rilmigtir. Misirillarin tanrilaria
i ie dnyasina ait
ilk rneklere
ise
Mezopotamya'da rastlanmig
olup,
genellike
papirs
kagitla-
rina ve
kilden tabletlere yazdiklari eserlerden o1ugmaktadir.
25
Bilinen
ilk
giirler,
kahrarnanliktrnde yazilmigolup, Gilgamig
Destanini
antmsatmaktadir,
o
devirde
nlerindeki tek
rnek olan
bu
eserdenyolaikilarakgeligtirilmigoksayidahikaye
ve
masaldan
baz
alindigi aika
anlagilanilkgiirierinsahipleri, budogrultudaatalan-
nin
yagadiklari
anilardan, ilabilerin szlerinden
de
esinlenmiglerdir.
ibrani
Literatr
Yaklagik
3000
yillik
bir
gemige
sahip
en
eski
literatr olan
ibraniedebiyatina
ait
ilk
rneklere M..3200.yilmdanitibaren
rastlanmitir.
Bu
dogrultuda
Eski
Ahit olarak
bilinenyirmi ciltik
dini
tefsir kitabi, M..
1200
ile
587
ylilarl arasmda yazilmistir.
ibrani
literatrnde
kendi dillerinin
yani sira,
Yunanca,
Aramca
ve
Arapa
ile
yazilmigeserler
de
mevcuttur.
ibrani
Literatrne ait
en
eski rnek,
incil'desz
edilen
Eski Ahit
olup,
.iinde
gelecek
nesillere
gt
niteligini
taglyan
ok
sayida hikaye
yer
almaktadir.
Budogrultuda M..
1200 yllmdan
itibaren
grlenbraniliteratrne ait
diger
rnekler,
genellikle
din
ve
toplum
ahlaki zerine kurulu olup,
Hiristiyan incilineait
EskiAhitteki gtler
ve
mistik
hikayelerbaz
alinarak
retilmig
ve
gnf
k
konugma diine evrilmigtir. Bu konuda
en
nemli
kitap
Musevi
dininde
en
kutsalkitap
olarak kabul
edilmig
olan dintef-
sir
kitabi
Talmud'tur.
Birinci yzyi!
ile
altinci yzyil arasinda
bir
tarihte yazilmig
oldugu sylenen
kitabin
iinde,
geleneklerinin
ve dinierini
uygulanig
biiminin
yani sira,
Musevi
yagam
biimin
prensipleri,
su ve
ceza
gibi
nemli
konular aniatilmaktadir. Bu
baglamda
kitapiin
Yahudi
kanun kitabi
da
denilmektedir.
26
..
I i E.
Yunan
Literatr
Modern
bati
dnyasi edeblyatinin temeltagi
o]arak adlandi-
rilanYunan literatrnn
en
eski
rneklerinden
gnmzde
ne
yazik ki ok
az
sayida
eser
kalmittir.
Bu dogrultuda genellikle
epik kahramanlik trnde
yazilmig
destan, hikaye, tarih,
drama,
siir
ve oratoryo
mevcuttur. ilk
Yunanli
yazar
Syros'lu Pherecydes
olup,
M..
550 yllindan
itibaren
etkin aligmalar
ortaya
ikart-
tigi
bilinmektedir.
Yunan
literatr, kendi
mitolojik
tarihierinin
yamsira
diger
kaynaklari
dabaz
almigtir.
ilkbulunan
piir
ve
yazrh edebiyat, M..700 ylimda antik
agda
yagamig
oldugu
bilinen
Yunanli
tarihi Homer'e
ait
olup,
ilyada
ve
Odessa
destanidir,
onun
adlyla
anilan
eseri
M..
sekizinci yzythn
ortalarinda
yazmig
oldugu sylenmektedir.
iinde
Truva Savagi
strasinda
yaganan
olaylar, hikaye geklinde
anlatilmaktadir.
Hakkmda
ok fazla bilgiye
sahip
olmadigLmiz
Homer'in Yunanistan'in
Sakiz adasmda yagadigi
ve
kr bir gair
oldugu, bu yzden eserlerini dikte ettirdigi sylenmektedir.
Onunla
ayni
dnemde
yagamig
olan Hesiod'un
ise
iki
bilinen
eseri
mevcuttur.
Bunlardan ilki Theogony
olup, okuyucularina
tanrilarin yolunda gitmeyl
gt]emektedir, ikincisi ise
works
and
Days (igler
ve
Gnler) olup
kirve ky
hayatini
anlatmaktadir.
ilkbyktrajedi
yazan
M.
496-405 yillart arasmda
yaga-
mig
ve
Atina'da
yapilan
drama
yarigmalarmi
tam
24 kez kaza-
nan
Sofokles'tir. 130'un zerinde
oyun
yazmigtir,
ancak
onlar-
dan
sadece
yedi tanesi
gnmze
kalabilmistir.
Bun]arin iinde
en
nf
s
Oedipus
Tyrannus'tur.
ilkbyk kadmgair,Ytmanistan'm
Midilli adasinda
dogmuy
olup
M..610-580
yillari arasinda
yagamig
olan Sappho'dur.
Olduka aykin
duygulara
sahip oldugu
ve kargicinsten
ziyade
hemcinslerine tutkulu bir
agkla
baglandigi
iin dogdugu
adanm
Yunanca
adindan
da
anlagildigi
zere
(Lesbos)
lezbiyen
oldu-
guyla
bilinmektedir,bu
yzden Yunanca sapik anlamina gelen
27
Sappho
adini almigtir. Ancak
tarihiler,
onun
cinsel tercihinden
ok,
olduka etkili piirlerindensz etmektedirler.
Eserlerinde
ken-
disine
3CL
ektirdigini
ve
agik oldugu
kadinlara kargi
duygularini
en
etkili
yoldan
ifade edigiyle n] olan
Sappho'nun, hayran ol-
dugu kadina kar.giduygularini
ifade etmekte zorlanan erkek pair-
lerinaligmalarinabyklde yardimci oldugunu
sylemekte-
dirler
(ayni
konuyu seks
blmnde
degrebilirsiniz).
Latin (Roma)
Literafr
Bu
konuda
en unl
Latin
yazar
M..
284-204 ylllarl
afa-
sinda
yagamig
olan
Lucius
Livius
Andronicus'tur. Homer'in
ll-
yada
ve
Odesa destanini
Yunanca'dan
Latince'ye
eviren
yazar,
o
sirada
Homer'in olduka dolu
olan
kelime haznesinden
ok
etkilenmig
ve
kendisine bu
kelimelerle,deyimlerin
Latince kar-
galiklarindan olugan zengin bir
szlk olugturmugtur.
Yani
sira
adi komedi oyunlariyla
nl
M..
254-184 ylllari arasinda
ya-
gamig
Platus
ve
dramatik
giirleriyle nl
M..
264-291 ylliari
arasinda
yagamig
Naevius'tan
da
genig
lde etkilendigi
sy-
lenmektedir.
in
Literatr
Dnyadaki
en
eski literatr
rneklerinin
grldg
in,
bu
konuda yaklagik
3000
yillik bir
gemige
sahiptir.
Bu
dogrultuda
ilk
literatr
rnekleri fazia sayida olup, yzy:]lar boyu hkum
srmg hanedanlann ynetimleriyle paralellik tagrmakta
ve
her.
dnemin
kendisine zg eserleri
bulunmaktadir.
Ancak
diger b-
yk kltrlerin
tam
tersine,
in
literatrnde
mitolojik
olaylara
ve
epik
tarza
yer
veri1memigtir. Asil
konu din
ve
felsefe
zerinedir.
ilk
giir
antolojisi,
inlilere
alt olup,
iinde din
ve
halk
par-
ki
arina
konu
olmuy ok
saylda
piirin
yer
aldigi
Shih Ching'tir.
M..
550
ile
480 yillari
arasinda
yazildigi bilinen
eser,
M..
1111-255 yillar:
arasinda
hkm srms olan Chou
Hanedani
28
clneminde
retilmigtir.
in
literatrne ait bey
ayr:
trde
dnyaca
nl
eser mev-
cuttur;
Shih Ching
Siit
I Ching
Kehanet
Shu Ching
Tarih
Li Ching ilahi
Ch'un-Ch'iu llkbaharve
Sonbahar
japon
Literatr
Bu konuda yazilmig
ilk rneklere bakildigmda,
J aponlarin,
in
literatrndengenig
lde
etkilendigi
grlmektedir.
Buna ait
ilk
rnekler M.S.
440 yillnda
yazilmig
olup, ieriginde
kili\a
takdis
edilen yemin
trenleriyle
ilgili hikayeler
yer
almaktadir.
Arap
Literatr
Arap literatrne
ait ilk rneklere M.S.
622 ylhnda rastlanmig
olup, aslinda
bu tarihten
nce
yazi]diklan
saptanmigtir.
Bu
dogrultuda islamdininden
nceki
dneme ait
i1k rnek
kah-
ramanlik giirlerinden olutan Noble Tribes
(SoyluKabileler)
adli
eserdir. Mslmanlarm Cahillye. Dnemi Qahillyyah)
olarak
adlandirdigt putlara
taptiklart
bu dneme
ait iki
nemli
eser
mevcuttur.
Bunlardan ilki yayinlandigi tarihten
tam
iki
yz
yll
nce
yaZLml
O20
MU'a/Sgat
ad I
e5r
Olup,
iinde
yedi
uzun
iir
bulunmaktadir,
ikincisi
ise M.S.
500 yilinda ortaya
ikan
ve
iinde
126 adet
glir
bulunan
Muladdaliyat
adh
eserdir. Genel-
29
likleCahillye
dneminden
ikmig
odugu
gzlenen
ok sayida
nl
air
ve
yazar
mevcuttur.
Bunlarin iinde
en
n]s
M.S.
520-609
yillari
arasanda
yagamig
olan Zuhayr
admda Bedevi
bir
gairolup,
eserlerinde
genellikle
Bedevilerin
gnlk yagantilarin-
dansz
etmektedir.
Bu
dogrultuda
yazilmig
en uzun
piirinin
adi
Qasidah
(Kaside)
olup,
ait
oldugu kabileyi piirsel
bir
dille
anlat-
maktadir.
Mslmanitk
ncesi devre
ait
bu
eserler
on
yedinci
yzyila
kadarArap bilim
adamlan
tarafindan
bir
araya
getirilip
korunmugtur, ancak
bunlardan hlbiri
gnmze
kalmamig-
tir.
Arab Literatr asil altin
agini,
62'2
yilmda
hicretten
sonra
islamiyet'inkabul ediligiyle
yagamigtir.
ingiliz
Literatr
ingilizliteratrne
alt
ilk
rnek,
M.S. yedinci yzyilda Caed-
mon
tarafindan yazilmig oan
The
Hymn
of Creation
(Yaratilig
Ilahisi)'dir.
Caedmon kitabinda
M.S.
673-735 yillari arasinda
yagamty
olan Venerable
Bede tarafindan
sekizinci
yzyilda
ya-
ziImig
The Ecclesiastical
History
of
the English People (ingiliz
Toplumun
DinTarihi)
adli
kitapta kendisine ait
satagmalara
kar-
gilik
vermektedir.
Bede'ye
gre
Caedmon, egitimsiz bir iftidir,
bir
gn
srlerini
otlatirken,
gaipten
sesler duymuy
ve bir kegig
olmuytur, ardmdan
kendisini
edebiyata
vererek, iinde
daha
zi-
yade
argo
kelimelere
yer
verip
kababirblgesel leheyle glirier
yazmigtir.
ilk
Anglo
Sakson kahramanhk giiri, Beowulftur.
M.S.
onun-
cu
yzyil
civarinda
yazildigt
bilinmektedir,
altinci
yzyilda is-
kandinavyahsavailarin yagadiklari olaylarin epik
birdille
an-
latildigi
Beowulf,
bu baglamda
Ingilizce
ileyazilmig
ilk giirdir,
ancak 23 Ekim1731 yllinda ikan byk yanginda Ashburnam
House'daki
Cotton Ktphanesinde
yarimig ve
sadece
tek
bir
blmkurtanlabilmigtir.
ilkingilizce
roman
The Unfortunate
Traveller
or
The
Life
38
of
J acke
Wilton
(Talihsiz
Gezgin
ya
da
J acke
Wilton'un
Yagami)
olup 1967-160T
yillan
arasinda
yagamig
olan
Thomas
Nashe
tarafindan
1594 yilinda yazilmig
sabikalilarm
hikayesidir,
ilk
detektif
romam,
dnya apinda
nl The
Woman in
White
(Beyaz
Kadinlar)
olup, 1824-89 ylllart
arasinda
yagamig
Wilkie
Collins tarafmdan 1860 yllinda yazilmigtir. Col[ins'in
en
nemlizelligi,
son
dakikaya
kadar ipucu
vermemesidir.
Bunun
nedeni

cilt olarak
prensip
anlagmasi
yaptigi
Victorian
yayi-
nevinin,
kitabin
nc
cildine
kadar ok
sayida
satmasi
iin
yazann
hibir
ipucu vermemesi ynndeki
kesin
talimatindan
kaynaklanmaktadir.Bunun iinyapabilecegi
bir
gey
olmadigini
dile
getiren
Collins, okuyucularina
glecek,
aglayacak,
zle-
cek,
heyecanlanacak,
ama
sonucu
grmek iin
bekleyeceksiniz
demistir.
rlandaLiteratr
Irlanda
literatrne
ait
ilk rnek
M.S.
300-500 ylliari arasmda
ortaya
ikmigolan Ogham yazitlaridir. Mezar
duvarlarinda
ka-
bartma
geklinde
bulunanbe
yazitlar,
ilkin
M..nc yzyll-
da
Kelt
alfabesiyle
yazilmigtfr. Ogham yazitlarina
bakildigmda,
iinde
beg
adet noktali
sesli harfin
bulundugu
ve
sessizlerle
pa-
ralel
bir
uyum
tagidigi
gzenmektedir.
Ogham'in kelime
anla-
mi tarn
olarak
bilinmemeklebirlikte,iindeki szlerden
dolayi,
irlanda
tanrisi
Ogma'nin tasvir
edildigi destandan
esinlenildigi-
ni
ortaya
koymaktadir.
ilkirlanda
dilinde
giir,
M.S512-97
yillarinda
yagamig
olup
irlanda'dapiirin
babasi.kabul
edilen Dallan
Forgail
tarafmdan
sekizinci
yzyilda yazilmig, St Columba'dir.
M.S.
750 ylli civa-
rinda
bulunan
el
yazmasi
resimli
eser
ise, lona
manastinnda
butunmugolup,
The Book
of
Kells
(Kell'lerin
Kitabi) adi
altmda
toplanmigtir.
Ibraniceadlarin
getigi
elyazmasi eserin
ieriginde
drt havari
tarafindan
yazilmig drt
incil'densz
edilmektedir.
31
Kitap nce
Vikinglerin eline
gemig,
ardindan Meath Kontlu-
gundaki
Kell'lere transfer
olmuy
ve
dokuzuncu yzy:Ida
tama-
men
yok
olmustur.
Kore
Literatr
Bilinen
ilkKore literatrne
ait
eser,
dini garkilar
olup
ilkinM..
57 yllmda
Kore'de
icra
edilmistir. Kore,. edebiyatta altin agin:
M..57
yili
ile
M.S. 668
ylli
arasinda
hkm
srmg
kralik
zamaninda
yagamistir.
DANS
Dans, iindeherkesin
rol almast
iin
yarattigimiz
fek
sanattir.
TED
SHAWN
(1891-1972)
lkdans
figrerine
M..
40.000
-
10.000 yillari
arasinda
g-
ney
Fransa'daki
Les
Trois
Frres
blgesinde
rastlanmig
olup,
yari
insan,
yari
hayvan geklinde figrlerin dans hareketleri
sergile-
dikleri grlmektedir.
M..
5000 yllm.da
ellerini
baglarinin
zerine
kaldirmig
fi-
grler,
ilk
dans
rnekleri
olup,
eski Misirlilarin
dini
trenlerde
sergiledikleri
ritmik
hareketleri igaret
etmektedir. M..3500 ylli
civarinda
mezar
taglarmm
zerindeki
kabartma
resimlerdeki,
maskeli
dansilar, tanri
kabul ettikleri
rahip
ya
da krala
olan
bagliliklarim,
onlarin
nnde dans
ederek
kanitlamaktadlar.
En
eski
Avrupa dansi,
Avusturya- Bavyera
blgesine
ait
ayak
ekme
dansi
olup, tarihilere
gre
M..
3000 civarina
rastlayan
Neolitik aga aittir.
Bu dans
sirasmda
erkekler
ayaklarini
yere
vurup
dizieri hizasina kadar ekmekte,
o
sirada kadinlarsa
ev-
relerinde
dnmektedir.
32
I- -
Bale
ilkkez
Romalilar tarafindan
bulundugu bilinen
ve
Latince
adi
Fabulae Atellanae olan
bale,
on
altinci yzyila kadar, halkin
yzlerine
egitli maskeler takarak
kimiklerini giziedigt
balo
ve
festivaller
sirasinda sergilenmigtir.
ilk
mzikli
ve
dekorlu
bale,
1519-87 yillari
arasinda
yaga-
mig
Fransa Kraliesi Catherine
de
Medici
onuruna
1581 yilmda
Le Ballet Comique
de la Reine adi
altinda
icra edilmigtir. Bale
Valois
Sarayinda gereklettirilmig olup,
ilk
kez
mzikle
bir b-
tn halinde egitli
dans
figrleri sergilenmittir.
ilkbalebestesi
Orchesographie olup, 1588 yllinda
Thoinot
Arbeau tarafindan
yazilmigtir.
ilkbale
okulu
Academy of
the
Art
of Dancing (Dans
Sa-
natlari
Akademisi) olup, Fransa
Krali
XlV'nc
Louis
tarafindan
1661 yilinda
Paris'te kurulmustur.
ilk
balerinierin toplum
nnde
dans
etmesi, 1681 yllmda
Paris
Operasinda gereklegmigtir.
ilkbale
figrleri, 1727-1810 y:]lari
arasinda
yagaml
Olan
jean Georges Noverre
tarafindan
1760 yllinda Letters
on
Dan-
cing and Ballet
/Bale
ve
Dans
Ozerine
Bilgiler)adbkitapta
ya.y
m-
lanmigtir.
Modern
balenin
reformcusu
kabul
edilen Noverre'nin
kitabinda
szn
ettigi bale
teknikleri, 1773 yilmdan
itibaren
geligtisilerek,
gnmze
dek
uzanmig ve
bu
sanat
dallnda
en
gzel
rnekleri izlememize
nayak olmugtur.
33
.
r
YA
PI
Yapi malzemeleri, Tag
Binalar, Bina Tipleri
"ncebizbinalartmtzt daha
sonra,
onlar
bizi ekillendirmigtir."
SIR
WINSTON
CHLJ RCHILL
(1874-1965)
Bilinen
en
eski ikamet
yeri,
tarih ncesi devirde
insaniarin
ev-
reden
kendiferini
korumak iin
yaratici
zekalarint
kullanarak
olupturduklari
ve
zerlerinde
bugnkpencerelere benzer
de-
likler aarak
evreyi
kolaan
ettikleri magaralar
olup, yaklagik
80.000
yrlhkbir tarihe
sahiptir.
Avrupa'nm egitli blgelerinde
arkeologlar
tarafindan yapilan
kazilar
sonucu,
M..
12000 ylli
civarinda yuvar]ak taglardan yapilmig sigmaklar
ortaya ikmig,
ilk
agin sonlarina kadar
avlanarak
geinen
insanlarin
kendile-
rine
barmak
olarak
buralan
kullandiklari,
bykkayalari,genig
tahta kalaslarla destekleyerek
atisma
hayvan postlari serdikleri
anlagilmigtir.
35
Bilinen anlamda
ilk
ev,
10.000 yillik bir gemige
sahip
olup Northumberland
yakinlarindaki
Howick kasabasinda
ingiltere'debulunmug
olup, arkeologlar,
kilden yapilmigtaglarin
arasina
firinlanmig findtk kabuklarl yerlegtirilerek,
yapinin
kuv-
vetlendirildigini
ortaya
ikartmiglardir. Howick'teki bu evden
yola ikarak yapilan kazilar
sonucunda,
asirnda
ondan
daha
nce M..
2000
ile
1500 yillari
arasinda Britanya'nin Orkneys
blgesindeki Sjara
Brae'de tarihin
en
eski
ikamet
yeri
ortaya
i-
kartilmigtlf.
Zamania
flmi
Olan
SkaraBrae, birbirine
ince
yollarla
bagli
yedi
tag
kulbeden
olugmaktadir.
YAPI MALZEMELERI
Eski
yapilarda
kullanilan
malzemelere
bakr1diginda,
her
zarnan
dayanikliligin
n planda
oldugu anlagilmaktadir.
Bu dogrultuda
hem
saglam
hem
de
soguk
geirmez
zellikleri
dolayislyla
ilkin
kullanL
an
a
3
yapEB fl,
03|
BTI Ve
hayvan derileri,
zamania
yerini
kereste,
tag ve
pigirilmigkile birakmaktadir.
Daha
sonra
briket, tugla, beton
gibi
sentetik malzerfieerin
yani sira
elik,
kireten yapilmig
siva
harci kullanilmigtir.
Briket
"Mimari iki
fuglayt
dikkatliceyerleptirmeklebaglamtyttr"
MILESVAN DER ROHE
(1886-1969)
Briket insanoglunun, ilk
kullandigi
yapi
malzemesidir.
Bu
baglamda yaklagik
6000
yillik bir
gemige
sahip
olan
briketin
ilk
kez
13abil'de
kullanildigt
ortaya
ikmigtfr.Ate yakmak iin
36
blgede
yeterince
kereste
bulunmadigindan,
Tigris
ve
Euphra-
tes
(Dicle
ve
Firat)
nehirlerinden ikarttiklan kili
gekillendirip,
blgede
ok etkili olan
gneste
kurutup
briket
rettikleri
ortaya
ikmigtir.
ilk
farmda kurutulmuy briket,
gnmzden
tam
5000 yil
nce
Mezopotamya'da
yine
Babilliler tarafmdan
kullanilmigttr.
Kereste
ithal
etmek ok
pahallya
mal oldugu
iin,
ilkin
gnette
kuruttuklarl briketleri,daha
sonra
kilden yaptiklari
finnlar
iin-
de kurutmuglarve
bunlari
yapi
malzemesinin
yani
sira
kaldirim
yapmakta da
kullanmiglardir.
Bu dogrultudabriketten
yapilmig
birok
rnegin
arasmda,
tapLnak
Ve p.iramide benzeyip basa-
makli
tapinak
anlamma gelen
ziguratlar
inga
edilmigtir.
Babil,
M..
ilkbin yllin bagmdan
ikinci binyllmbagina
ka-
dar gney
Mezopotamya'nin
bagkenti
olmasinm
yamsira
M.O.
yedinci
yzyllda hkm
sren Chaldean
imparatorlugunun
da
bagkenti
konumunda
olmustur. Bu
nedente Czerinde
ok
verim-
li
topraklar
olmasi
nedenlyle
uzun
ylllar
medenlyetlerin begigi
olmustur.
Babil,
M..
331 yllmda Byuk iskender
taraffndan
fethedilmigtir.
Beton
Modern
binalarda imentonun
suyla
karistirihp kaliba dkl-
mesiyle olugturulan
beton
yapi
malzemesini,
eski
dnemlerde
imento yerine
deniz
kumunu
suyla kangttrip, iine pekigmesi
iin akil taglari
ilave ederek kuvvetlendirmigler,
siva
malzeme-
si olarak ise
kireci
suyla
karigtirmiglardir. Sonuta ortaya bir
tr
beton
Lkmlglf,
ilk
ali
ve
kire
tagi
M..
2500 yllmda
Misirblar tarafmdan,
piramitleri
yaparken
kullanilmig
olup, daha
sonra
bundan esin-
lenerek
tag
bloklari birbirine
yapigtirmak
aralarindaki
bogiuklari
kapatip bir
seviyeye getirmek
iin
bag
yapi
malzemesi haline
gelmigtir.
Nil
deltasindan
elde ettikleri olduka fazla
miktarda-
37
ki
all
tagini
Giza
.platosu
zerine yayarak iine
kire
tagi
da
katan
Mistrillar,
bunlari piramitlerin
ingasinda
kulanmiglardir.
Blgedeki
kereste
kitilgindandolay!
ateyte pigirilmig
briket
ye-
rine, kire
ve
alr
tagini
kivama
getirmek iin
yeterli
olan
gnes
Isisi
igierini
kolaylagtirmig, bylece binalarin
yapiminda
ideal
malzeme
haline gelmigtir. Ayrica
ali
ok hafif bir
madde
oldu-
gu
iin,
kurumayabirakilan
alidan
yapilmig
bloklarinsadece
yzde 50
oraninda
bir
g
sarf
ederek
yeni yapilanjarla
yer
de-
gigtirilmesini
kolaylikla
mmkn
olmaktaydi.
ilkimentosuz
beton Romalilar tarafindan
yapilmig olup,
kire,
volkanik
krater
tagi ve
akil
tagmin karigimlylaelde edil-
migtir. Romall
mimar
Vitrivius'un
M..
20 yllindaki kayltlarina
gre,
Romalilarin elde
ettikleri
bu
betontr ok
dayanikli bir
malzemedir,
daha
sonra
zellikle rutubet
tutmamasi
nedeniyle
modern zamaniarin
en
tercih edilen
yapi
teknigi haline gelmigtir.
Bu
teknik
yapinin
zamania zaylflamasina
neden
olan fazia
suyu
nleyici zellik
tagimaktadir. Romalilar
bu
teknikte Roma'daki
2000 yillik
nl Pantheon
katedralini
yapmiglardir.
ilkkum,
kire
ve
imento ileyapilmig
betonbina
1779
yi-
linda Amerikali
Bry
Higgins tarafindan
denenmig
olup,
bilin-
digi zere
en
saglam
yapi
teknigidir
ve
zellikle
bina]arini
duvarlarinm
ingasi
ve
dekorasyonunda
kullanilmaktadir.Ancak
Higgins'ten
nce birok
medeniyet
tarafindan
genellikle
duvar-
larini dekore etmek zere kullanilmig oldugu,
sonradan
ortaya
ikmigtir.
Betonarme
llkin
1823-1906 yillart arasinda
yagamig
Paris1i
bahivan
J oseph
Monier tarafindan
7849 yllmda kegfedilen
betonarmebina,
e-
likten
yapilmig
rotlar
zerine
islak
imento dklerek
olugtu-
rulan
sert ve
olduka
dayanskii zeminin
Uzerine kat ikilarak
inga
edilmigtir. Rotlari jyice
birbirine siktytiran
imento, bylece
38
zerine ikilan katlarinin,
herhangi bir sarsintiya
ya
da
yksek
gerilime kargi daha
dayanikli
ve
kalici olmasmi
saglamigtir.
Mo-
nier bu
icadlyla 1867 yllinda
Paris'te dzenlenen bir
tanitimda
dle layik
grlmgtr.
ilkbeton
cadde 1891 yllmda
Amerika BirlegikDevletleri-
nin Ohio
eyaletinde
Bellefontaine'de
yapilmig
olup,
bugn
hl
kullanilmaktadir.
ilk
beton
baraj,
1936 yllinda
iki
adet
olarak
Amerika'da
ya-
pilmig olup,
ilki Nevada / Arizona
sinirindaki Colorado
nehri
zerinde inga
edilen Hoover
Barajl, ikincisi iseWashington
eya-
letindeki
Columbiya
nehri zerinde inga
edilen
Grand Coule
Barajidir.
Asbest
Yanmaz bez
olarak da
bilinen tv)agnezyum
silikat
ierikli
as-
best,
2000 yridan fazia
zamandir
binalann
atilarinda
yalltim
malzemesi olarak kullanilan bir
maddedir. Ancak eski
Misirlilar
onu
mumyalama
bezi
olarak
kullanirlarken,
eskiYunanhiar
gaz
lambasi fitili
olarak
kullanmiglar,
eski
Romalilarin
ise
genellikle
ondan
rettikleri yemek peetelerini,
yemek bittiginde temiz-
lenmeleri
iin
ategin
iine
attiklari
ortaya
ikmigtfr.
Ancak M.S.
23-79
yillari
arasinda
yagamig
olan Romall tarihi
Byk Pliny,
Romalilarin asbest
iginde aligtirdigi klelerin
ogunun
cigerle-
rinden hastalandiklarini
yazmigtir.
ilk
asbest 1800 yindaati
yalltim
malzemesi
olarak kul-
lanildigmda devrim
yaratmigtir.
Ancak zellikle
1917
ve
1918
yillarinda ok saylda
RSbest
igisinin
gen
yagtalmne
neden
olmug
ve
ilkin
1924 yllinda onlann
akciger kanseri
oldugu
an-
lagilmigtir.
39
Cam
Aslinda
yapi
rnalzemesi
olmaylp,
genellikle dekorasyon iin
kullanilir. Bir
tr kristal kesmetag olan
obsidyenin
ilkin
tag devri
insani tarafindan
kullanildigma
bakilacak olursa,
cam
ilk
kez
onlar
tarafindan
kullani]migtir. Ancak
M.S.
23-79
yillarl
arasin-
da
yagamig
Byk Pliny'e
gre, M..
669-626 yillan
arasin-
da hkm srmg
Asur krall Ashurbanipal'in
yaptirmig
oldugu
ktphanede
bulunan
ta baskilar,
cam
retilmesi
konusunda
ilk
talimatin
M..5000 yllinda.verifrnig oldugunu
ve
ilk
kez
Suriye'de retildigini
gstermektedir,
onu.ilk
kegfedenierise
Fi-
nikeli
tccarlardir.
ilk
pencere cami
Romaillar
tarafindankullanilmtytir.
Ancak
sadece belli
baglibinalarda kullanilmak zere
az
sayida Grettik-
leri
camin
kalitesine bakildiginda,
yeterince
dayanikli olmaylp,
ayni zamanda optik zellik]er
de
tagimadigi ]in Romalilarin
kaliteli
cam
retme
konusundayuzeysel
bir
bagari
gsterdikleri
sylenebilir,
ama
bukalitesiz retime
ragmen,
sadece zenginle-
re
ait
villalar
ve
kamu
binalanndakullandsklart
pencere
camla-
n,
yapinin
iini aydinlatma
konusunda
amacina
ulagmigtir.
M.S
240-320
yillan arasinda
yagamig
Romali
yazar
Lactantius,
ilk
kaliteli anlamda dayanikli
camin
kilisepencereferinde
kullanti-
digindansz
ederken, renkli camlann ilkin
M..2600 yillari
civarinda kullanlldigini
ve
ilkin
yegil
renkte olaniarinin
Babil'de
Eshunna'da
grldgn
ileri srmektedir.
Yekpare
pencere
camlari
ise,
ilkin
on
birinci yzyllda
Almanya'da
retilmig
olup,
buniann yanlarina kk kanattar
llave edilerek
gnmzde
kullanilan
pencere
camlari
ortaya
ikmltir. Takip
eden
yzyillar
boyu giderek bu ynde ge]itirilip]ks
bir
aksesuvar
haline d-
ntrlen
cam,
on
nc
yzyilin
sonuna
dek,
sadece
saray
ve
kiliselerin
pencereferinde kullanilmistir.
ilkdrt kanatli
pencere
camlari
1905
yllinda
Belika'da
retilmigtir.
Bu
dogrultuda kink
cam
paralarini
genigkazaniar-
40
da
eriterek
kaliba dkmgler, iyice
donduktan
sonra
egit
l-
lerde kesmiglerdir,
ancak zerlerini
tek
tek
parlatarak przsz
biryzey
elde
etmeye
allymiglar,
1914 yilinda ise bunlarin
ilk
kez seri retimini gerekleptirmiglerdir.
ilkprzsz yzeye
sabip
cam,
1959 yilinda
Lancashire'ta
Pilkington'lu
St
Helen Kardepler
tarafindan
retilmigtir.
Bunun
iin
onlarl
birka
kez eritip
dondurarak
sonunda
przsz
bir
yzey
elde
etmiglerdir. Ancak
sert ve
serin bir
malzeme oldu-
gu
anlagilan
camin,
koruyucu zellik
tagimasinin
yani sira, ye-
terince dayanik1:
olmadigmin
kegfedilmesi
zerine, bunlan
en
kabndan
en
inceye dogru
farkli kalinhklarda retmigier
ve daha
ziyade
sogugun.girmesininlemek amaciy]a
yapilarin
st
kisim-
larindaki pencerelerde kahn
olanlarini
tercih etmiglerdir. Bunun
en
tipik
Ornegini
eski binalarin
st kat1arindagrmek
mmkn-
dr. Cam
kalinligL
yU affdan
a
lya
dogru, tedrici
olarak
azal-
maktadir. Ancak bilindig
zere,
sonraki
yillarda kinlmaz
ve
her
trl dig
etklye
kargi dayanikli
camlar
retilmittir.
TAS
BNALAR
lik
tag
binalar,
atilari hayvan
derisi, postu ve
aga
dallariyla
rtlmg
olan
barinaklarin
yan
duvarlarini
olusturmak iin
dz-
gn
kesilmemig
gayri
muntazam
taglann st
ste
dizilmesiyle
o]ugturu1muttur. Arkeologlara
gre
ilk
dayanikli
tag
yapilar ise,
M..
4000 ytllari civarinda
gney talya'nin
Calabria blgesin-
de grlmg,
sonra
giderek tm
Avrupa'ya yaylimigtir.
Tagyapilar
ilk
tag
yapilar M..
3100 yllinda
yanyana
siralanmig
l
ya
da
drtltag
yiginlari alarak gelmektedir. stste dizilmigtaglar-
dan
yapilmig bu yiginlar
gekilsiz stunlardan olugmakta
ve
ara-
41
lan kalin ktuklerle
desteklenmektedir.ilkinM..
2500 yllinda
Gney
Gal
blgesi
Pembroke'ta Prescelli Daglari
eteklerindeki
Avon
nehri civarinda
yaklagik250 kilometrelik
bir
alanda
gr-
len
bu
tag
yapilar, M..2300yllina kadar olduka yayginlagmig
ve bu
tarihten
itibaren
onlara kumtaglarindan yapilmig ilaveler
sz konusu
olmustur.
Bu dogrultuda Giant Sarsen
tipi
olarak
kabul edilen
ve
Malborough
Downs'tan
itibaren
yaklagik20
ki-
lometrelik
bir
alanda
tag
yapilarin zellikle yukan kisimiannda
pencere
olarak
kullanilmak
Uzere
ailmig
deliklerinbulundugu
ve
kenarlarinin kumtaglarindan rldg
grlmektedir.
Piramitler
Taglarin ilk
kez
muntazam
olarak
kesilmesi
eski
Misirlilar
tara-
fmdangereklestirilmigtir.
Bu dogrultuda dnyadaki
en
nemli
eserlerden
biri
olarak
bilinen
piramitleri yapmiglar, ancak
bun-
lari,siradan halkin
ikametetmesi
iindegil, yalnizca iinde
me-
zarlari
dabulunan
lke
yneticileri firavunlarin
saray! ve meza-
ri
olarak
kullanilmak
amac]yla
inga etmigierdir.
ilk
Misir piramidi
M..
2630 yllinda Sakra'da inga edilmig
olup, M..2687-2668yllfari arasinda
hkm
srmg
ilkfiravun
Zoser iin
yapilmigtir. Basamakli
olarak
dabilinen
piramidin
bu
ad: almasinin
nedeni,
duvarlarinda
zeminden
en tepeye
kadar
devam
eden
basamaklarmbulunmasidir. Bu dogrultudaM..
2667-2648 yillari
arasinda
hkm
srmg
eski Misir'in
en
ta-
nmmig
mimarlanndan
biri
oldugu bilinen
Imhotep, siradan
biri
olarak
dogmug
olup,
bu bulugu
ve
yetenegindendolay:
nemil
bir
gahsiyet
durumunaykselmigtir.lmndeniki bin yll
son-
ra,
M..
550 yilmda Misir, Persliler tarafindan fethedildiginde,
Memphis'te gifa
dagitici
ve
saglik
tanrisi
o1arak anilmaya
bag-
lanmig
olup, stradan
halkin
iinden
ikan
tek
tanri
konumunda
halen Misir halki
tarafmdan
byk
saygi
grmektedir.
42
BiNA
TPLERI
Saraylar
ilk
saray
Roma'da
imparatorlarin
evi
olarak kullandiklari
ve
genellikle soylularin yagadigi
Palatine tepesinde inga
edilmig-
tir.
Bu dogrultuda
lke yneticilerinin
ve
zenginlerin yagadigi
binalarin digerlerinden
farkli
olarak
daha saglam
ve
korumall
olarak inga
edilmesine
karar
verilerek
sonraki yillarda gatolar
inga
edi1migtir.
ilk
saray
M..
1504-1450 yillart arasinda
hkmsrmg
Misir
krali 111'ncTutmosis iin
Teb
gehrinde inga edilmigtir.
Eski
Teb
gebri, bugnk adiyla Luxor ofup,
Kahire'nin yaklagik
400
mil uzaginda
yer
almaktadir.
Satolar
Genellik1e
ortaagda
savaglar
sirasinda
kale
ama\i
garnizon
olarak
inga
edilmig
olan
gatolar,
olduka
muhkem
tag
duvar-
larmin arkasina gizlenip
dgmani
gzetleyen
askerleriyle
krala
bagliligini
kanitlamig
blge
lordlan
ile zengin toprak beylerinin
ikamet ettigi birer
stratejik g
sembol
olarak kullanilmigtir.
-
I I
43
ilk
gatoduvari M..
1600 yllinda eski
Babil gebrini
koruma
altina almak amaclyla
inga
edilmigtir.
M.S.
Dokuzuncu
yzylldan itibaren gatolarin
sayisi
.faz1a-
lagmayabaglayarak
tm Avrupa boyunca
yayilmigtir.
Tneller
ilktnel bugnk
Trkiye sinirlari iinde
yer
altp Irak ile
Suriye
topraklarini sulayarak Dicle
nehriyle
kesigtikten
sonra
Iran Krfezine
bogalan
Firat
nebri
altinda
M..
2180
yllinda
inga
edilmigtir. Tneli
inga
etmek
iin
nehrin
yatagini diger
tara-
fayneltip
suyun
akipini
o
noktada kesmigier
ve
altina
briketten
bir tnel inga
etmigler,
sonra
tekrar
suyu
normal
akig
ynne
evirmiglerdir.
Nehrin
altindan
geen
ikinci tnel
1769-1849 yi[lari
ara-
smda
yagami
Sir
Marc
Brunel'in
1825-1843 yll1ari
arasm-
da
Londra'da Thames
nehri
altinda inga ettigi Rotherhithe'le
Wapping'i
bag]ayan
tneldir. Tnel
bugn
halen kullanilmakta
olan Londra metrosunun bir blmn
iermektedir. Tnelin
yaraticisi
Marc
Brunel, aslen
bir Fransiz olup, 1806-59 y:]lari
arasinda
hkm
srmg
Isambard Brunel
kralininbabasidir.
ilk
su tagima
tneli
Ege
denizinin
bugnk
Turkiye sinirlari
iinde
ka]anadalarmdan Samos
aiklarinda
1825 ile1843 yl11art
arasinda
Megara'dan
mhendis
Eupalinos tarafindan inga edil-
migtir. Kastro daglarinm ortasindan
geen
tnel bin ylldan fazia
sre kullanslmigtir.En
papirtici
olan
geyise,
toplam
bir
kilometre
uzunlukta
olan tnelin her
iki
ucunun
da
yarimpar
kilometrelik
egit
uzunlukta
olmasi,
sadece 60
santimetrelik
bir hatanin sz
konusu olmasidir.
Yatak
ve dzey
ailari
lmeye
yarayan
dz-
leme
aleti
ve diger
yardimci ekipmanlarm
henz kegfedilmemig
oldugu
yll]arda sadece
teorik olarak
geometri ve
ai
bilgisiyle
bunun gerekleptirilmig olmasi hayret
vericidir,
kubbeli binala-
44
rin
ykseklik lum
de
ayni
yntemle
gerekleptirilmigtir.
ilk
kara
tneli
Fransa'daki Malpas tneli olup 1681 yllinda
inga
edilmigtir. Malpas tnell
ayni
zamanda
barut
kullanilarak
oyulan
ilk
tneldir.
Amerika'daki
ilk
tnel
213 metre
uzunlugunda olup, Lb-
nan
ve
Pensilvanya igbirligiyle inga
edilen tnel iki yllda
tamam-
lanmigolup 1827
Haziraninda
hizmete
ailmigtir.
ilkdeniz tnelinin kazist
1991 yilinda bitirilmigtir. Bir ter-
minalden digerine 58
kilometre olan tnelin
37
kiometrelik b-
1m
suyun
altindan gemektedir.
1990
yilindaingaatina
bagla-
nan
ve Britanya
ile
Avrupa'yi
birbirinebaglayan
Mang Denizini
bir utan
diger
uca geen
tnel 1994 ylli Mayisinda ilkintrafige
ailmig
olup, 8500 yll
ncesindeki
son
buzul aginin
bitiminden
bu
yana
ilk
kez gereklegtirilmig
olduka byk bir projedir.
Barajlar
ilk
byk
su
barajl, M..
2900 yllinda bugnk Kahire
ya-
kmlarmdaki Sadd
El Kafara
(Paganlar Baraj0'dir.
Ingiltere'deki ilk
bara),
Arlesford
Baraji
olup, 1189 yllinda
Winchestor Bagpiskoposu
Geoffry de
Lucy'nin istegi
zerine
inga
edi1migtir.
Bu
talebin gerek
nedeni
tam
bilinmemekle
bir-
likte, byuk bir
olasihkla
Bagpiskoposluk
sarayma
balik
temin
etmek oldugu tahmin
edilmektedir. Barajin gerisinde
suyun
de-
vir
daimini
saglayan oR
sayida
su
arki mevcuttur.
ilk
elektrik baraji
Amerika Birlegik Devlet1erinde
Fox
nebri
zerinde
1882 yllinda inga
edilmig
ve
nebrin zerine
konan
iki
ark
sayesinde
evlerin
elektrik almasi
saglanmigtir.
45
Kprler
ilkkprler,
ilk agamada
geni
ve
dz
yzeyli
taglann
ka-
demeli olarak nehirlerin
zerine konmasiyla elde edilmig olup,
daha
sonra
mevcut
taglarin
aralari
doldurularak
inga edilmig,
bylece
en
basit yoldan bir
utan diger
uca
ulagim
saganmigtir.
ilk
tag
kpr
tasarimi
Latince claperius, Anglo
Sakson di-
linde cleaca olan taglarin st
ste ylgilmasiyla ede edilmig
olup, M..ikinci
bin
yilda
gereklegtfr.ilmittir. Ayni
geniglikte
taglann
st ste yrgilmaslyla her
iki
uta ingaedilen
basamak-
larin
birbiriylebitigtirilmesiyleelde edilmigtir.
ilkinDartrnoor
ve
Exmoor'da
grlen
bukprleriningasi oduka
zor
olup,
o
devrin
insaniarinin
kpr
anlayrgini
yansitan
en arpici
rnek-
lerdir.
ilk
uzun
kpr
iki
kilometre
uzunlugunda
olup
M..
520-
465 ylliari
arasinda Helenistik
dnemde hkm srmg Kral
Xerxestarafindan gerekiegtirilmistir.
M..481 yllinda
anak-
kale Bogazini gemek iin
donanmasma ait
800
adet
gemiyi
birbirinebaglayarak bir kpr olugturmug,
ancak ikan giddelli
firtina
yznden
donanmaslyla olugturdugu kpr tahrip ol-
mugtur.
Deniz sakinlevince ikinci
kez
deneyerek
bu defaba-
ganli olmuy
ve
Yunan]Ilara
saldinya
gemigtir.
Heredot'un ka-
yitlanna
gre
zekasi
sayesinde
olugturdugu
bu
kpr sayesinde
5.000.000
askeri
bogazi gemigtir.
Tiber nehri
zerindeki ilk
kpr,
Roma'da
M..62 yllinda
Pons
Fabricus tarafindan
inga edilmigtir.
egitli
taglardanolug-
turdugu kemer geklindeki kpr, aslinda Romahlardan
nce
Orta
Doguda
grlmg
olmasina ragmen, agirlik
kapasitesini
orantisal
olarak
iki
uca
egit
olarak
verme
aisindan
ilk
bulugRo-
malilara
aittir. Nehrin
zerinde
iki
ynde egit aiklik
barakarak
inga
ettigi kemerli kprnn dzgn 1mn
yani sira,
o
gne
dekingaedilmi olan
tag
kprlere
nazaran
daha
az
malzemey-
46
leingaedilmigolup,
daha
az
yer
iggal
etmesidir. Gnmze dek
kalmig
olan
en
nemli kpru
M..
63-M.S 14 yllinda hkm
srmg Augustus
Ceasar
zamaninda
Ponte di
Augusto
tarafin-
dan
inga
edilmig olanid
r.
Amerika
Birlegik
devletlerindeki ilk kpr 1697 yllinda
Philadelphia'da
inga
edi1migolup halen
Route
13 olarak kulla-
nilmakta
ve
zerinde
modern
trafik
ara\arl
ig[emektedir.
ilkdemir
kpr, 1750-91 yillari
arasinda
yagamig
Abraham
Darby tarafindan 1779 yllinda Shropshire, Coalbrookdale'deki
Severn
nehri zerinde
inga
edilmigtir. Kpr
1934 yilina
dek
kullanilmig
ancak
bu
tarihten itibaren aralara kapatilmigtir.
ilkbeton
kpr 1842-1921 yillan
arasmda-yagamig
Fran-
cois Coignet tarafindan
1865 yllinda Fransa'daki Vanne
nehri
zerinde inga
edi1migtir
ilk
elik kpr 1874 yllinda
yapimi
tamamlanan St
Lou-
is Kprs
olup, Misissippi
nehri
zerinde in
a
edilmistir.
ok
zel bir elikten yapilmigolan
ilk kprdr.
ilkasma
kpr
yaya
ve
tagitlari
tagimak
zere
Menai
Strait
ile
Kuzey Gallere ait
Anglesey adasi arasinda Thomas Telford
(1757-1834)
tarafindan 1819
ile
1826 yallart arasinda inga
edilmigtir.
Demirden
yaptigi
levhalari elik halatlarla
birbirine
47
baglayan mucit,
sonra
da bun1ari
iki
uca diktigi
demir kirigiere
baglayarak
bir
asma
kpr
olugturmugtur. Kprnn
uzunlugu
176 metre olup
Anglesey adalarina
baglanan
tek yol
vazifesi
grmektedir.
ilk
elik telden yapilmig
asma
kpr, 1786-1875 yillari
arasinda
yagamig
mhendis
Marc Seguin tarafindan 1825 ylim-
da
Fransa'da inga
edilmig olup,
bulugen
sahibi
uan
balon1arin
mucidi
olan Montgolfier kardeplerden
J oseph
Montgolfier'nin
yegenidir. Seguin'in kprs
Rhone nebri zerinden
Tournon'a
baglanmaktadir.
Amerika
Birlegik Devletleri'ndeki
ilk elik
telden
yapilmig
korkuluksuz
asma
kpr, 1810-62 yillan arasinda
yagamig
olup
Amerikali Brunel
olarak
bilinen
Charles
Ellet
J unior
tarafindan
1849 yilinda Ohio'da inga
edilmigtir. Ancak
iki
yani
korkuluksuz
olan
ve
sadece
7
metre
genigliginde
olan
kprnn
zerinde
at
binme gibi
olduka
tehlikeli halka
aik
gsteriler
sergilemesin-
den
sonra,
Niyagara
Selalesi
zerinde inga edecegi
ikinci
kpr
projesi
engellenmigtir. Kpr 1854 yllinda giddetli bir firtinada
ciddi gekilde
hasar
grmg,
ancak
1860 yi1mda
tekrar ailmig
ve
Amerikan
Sivil Savagi
strasinda nemli
rol
oynamistir.
Thames nehri
zerindeki Kprler
ilkkpr M..
1750'li
yillarinbaglarmda
GIdukagenig
miktar-
larda
kaya
megesi
dedenilen
meye
ktkleri tagimaciligi yapilan
nehrin zerindeki Vauxhall'de
M

1500 yllinda inga edilmig
olup, 1999 yllinda yapilan kazilarda
ortaya
ikrnistir.
Thames nehri zerinde Londra'da Romalilar
tarafmdan
ya-
pilan ilk kpr,
M.S.
50 yilinda kale
olarak
inga
edilmig
olup,
halen
Londra Bankalar Blgesi
ya
da5uare
Mile
olarak
bilinen
blgede bulunmaktadir.
48
Londra'da nebrin zerindeki
ilkbriket kpr M.S.
1176
yi-
linda Peter
de
Colechurch
tarafmdan
inga edilmig olup, daha
sonra
altina ilave edilen
dkkan
ve
evlerle
bir kompleks ha-
line dngtrlen ingaati 1209 yllinda tamamlanmigtir. Kp-
r
yaklagik 600 yildan fazla
ayakta kalmig
ve
Londra gebri ile
Southwark'l
birbirine
baglayan
bugnk
Londra
Kprsnn
yerinde inga
edilrriigtir.
Duvarlar
ilk
gehir
duvarlari M..8000
ylli
civarinda
J ericho
(Eriha)
gehri
inga
edilirken
yapilmigttr.
Eriba,
deniz
seviyesinden 250
metre
yksekliginde
duvarlarla
evrilmig, ancak
hepsi
yangin,
sel
ve
deprem]erle
yikilmig,
sonra
yeniden inga.edi1migtir.
M..
1400
yilinda Musa
peygamber kutsai
kitapta
yazdigi zere israilogul-
larmi vaat
edilen
topraklardaki
Eriha
gehrine gtrmek zere
nne
katmig
ve onun
nclgnde
uzun
bir yolculuga ikmig-
lardir. Efsaneye
gre
elindeki
flt kuvvetle
flemig
ve
gehrin
duvarlan
yikilmigttr.
in
Seddi, M..221 yllinda hkm
srmg
Qin
Hanedani
ile M.S.
1644 yilinda hkm srmg Min'g
Hanedani
arasinda
bir
tarihte
inga
edi1migo]up yaklagik
6000
kilometreden fazia
uzunlukta
dnyada
insanoglunun
yaptigi
en
byk
sanat
hari-
kasidir.
Gkdelenler
ilkgkdelen
on
kathbir
ev
sigorta girketine
ait olup 1885 yllinda
Chicago'da
vali William
Le Baron
J enney
tarafindan inga
edil-
migtir.
ilk
elik kiriginkullanildig:
yapi,
bylece
1880'll
yillarda
Amerika'da ilk
kez gkde[en kelimesinin gndeme gelmesine
neden
olmugtur,
bundan
esinlenerek
sonra
yirmi
kathlan
yapi-
lan gkdelenlerin bilindigi zere
gnmzde
kirk katli
olanla-
rina
rastlanmaktadir.
Bu derece yksek
ve
ok kath binalarin
49
yapiminin
sz konusu olmasiyla
ayni
paralelde yapilarda
b-
yk bir
teknolojik
geligme
yaganmig
ve
1813-98 yillari arasinda
yagamig
Sir
Henry Bessemer'in
eriti1mig
madenden
elde
edip
bu
tarihten itibaren Amerika'daki ingaatlarin
yani
sira
yoloularm
yukan katlara
rahata
ve
gvenle ekilmesi iin yapilan asans0r
yapiminda
dakullanilan
elik halat
gndemegelmigtir.
lkyolcu asansr 1811-61 yillari
arasinda Elisha
Otis
tara-
findan icat
edilmig
olup,
ilk
kez
New
York'taki
P.T. Barnum'un
Kristal
Sarayinda kullanilmigtir.
Yolculari
tagimak iin yaptigi
asansrn
halatlarmin
ne
kadar
g]
oldugu konusunda
bir
gsteri
yapan
mucit,
ayni
mekanik
dzenegi 1857 yllinda E. V.
Haugwout and Company
adli
ok katil
bir
aligverig
merkezine
de inga
etmigtir.
Otis'in bu
icadi daha
sonra
Werner
von Sie-
mens
tarafmdan
asansrn
altLna
bir elektrik motoru takilarak
geligtirilmig
ve
Siemens
bu
kegfinin
ilk
tanitimini
1880 ylhnda
Manheim Fuarinda
sergilemistir. Aslinda
ilk
yolcu
taglyan
elek-
trikli asansrn,
bu
icattan yedi
yll nce
Baltimore, Maryland'ta
kul]anildigi,
ilk
asansrn ise
M.. nc yzyilda hayvan
gc
kullanilarak yolcularin halatlaria yukan ekilerek
olug-
turuldugu
ve
1743 yllina kadar kullanildigi
ortaya
ikmigtir.
Fransa
krali
XV'inci Louis'riin
kendisi,
ailesi
ve
zel misafirleri-
iin kullandigi
"Uan Sandalye" olarak
adlandirilan
asansr,
kurulan bir
makara
dzenegi sayesinde sadece tek kipilikola-
rak
zeminden
birinci
katakadar
abymig
ve sarayin
digmainga
edilmigtir. Kralin
sarayin
balkonundan
bindigi asansr, damdaki
bacanin
iine
giren
bir kigi taraftndan yukari ekilmekte
ya
da
apaglya indirilmekteymig.
Merdivenler
ilk
merdivenlerin
tam
olarak
ne_zaman
yapildigi
bilinmemekle
birlikteM..1500 yili civarmda Konossos
ve
Phaistos'taki
Cre-
tan
Sarayinda inga edildigi ileri
srlmekte
ve
bundan yaklagtk
50
I- -
3000 yll
nce
in'de
Tai Shan yolu
zerinde
granitten
yapilmig
6000 basamak inga
edildigi bilinmektedir.
ilkyryen
merdiven
1861-1947 yillari
arasmda
yagamig
J esse
W. Reno
tarafindan 1891 yilinda icat
edilmigtir.
Gn-
mzde modern
asansr olarak kullanilan
yryen
merdiven1e-
rin bu
ilk
rnegi, insan
gcyle
yrtlmekte
olup
tirabzaniarin
arasmdan
geirilen
bir kayigla25 derecelik bir
egimle
hareket
ettirilmektedir.
ilk
kez
New
York
Coney
Adasinda
grlenbu
ilk
yryen
merdiven
1896 yllma dek kullanilmigtir.
ilk
elektrikli
yryen
merdiven
1899 yllinda
Otis Company
tarafindan inga
edilmig
olup
zamania ilk
bulugu
olan
asansrn
yani sira
yryen
merdivende
de
bir
dnya
markasi
haline
gel-
mistir.
ilk
halkin kullandigt elektrik1i
yryen
merdiven
1900
yilmda
ParisFuarinda
sergilenmigtir.
51
HABERLESME
ve
ILETM
Kigiden KigiyeHaberlegme,
Toplumsal Haberlegme
ilk
haberlegme sistemi
ilk
agda,
bir kipiye
zel
mesaj
gn-
deri1mek
istendiginde
ya
da halka yaplian gene] duyurularda
tay
tabletier kullanilarak gerekleptirilmigtir.
Takip
eden yzyillarda
yeni
lkelerin fethedilmesiyle
giderek
geligmig
ve
servet denile-
cek
miktarlarda
yatirim
yapilan bagli
baginabir
teknoloji
ve
dev
bir
sektr
halinegelmigtir.
KigiDEN KiYE
HABERLESME
Yazi
ilk
yazi
teknolojisi,
tam
olarak tarihi
bilinmemeklebirlikte,
ka-
yalarin
zeri
sert
ve
sivri bir
cisimle
kazinarak yapilmiggekil
ve
sembollerden anla
ildigi
zere,
haberlegme ynnde ilk
girigimin
tag
devri insani tarafindan gerklegtirildigi
ortaya
L
2
2dit.
ilk
yazi
dili Mezopotamya'nin
gneyinde yerlegmigSmer-
ler tarafmdan
gnmzden
yaklagik
5000
yli nce kegfedilmig
olan
ivi
yazisiyla gerekleptirilmistir.
ilk
hiyeroglif
yazisi,
hanedanhklar ncesi dnem
olarak ad-
landirilan M..
3200-2950 yillari arasinda
Misir'da
kegfedilmig
53
olup, ilkin
mezar
taglari Uzerinde uygulandigi
bilinmektedir.
1867-1935 ylilari
arasinda
yagamig
J ames
Quibell
ve
1869-
T949 ylllart
arasinda
yagamig
Fredrick
Green
adh iki
ingiliz
ar-
keologun 1894 yllinda
Yukari
Misir
Nekhen'de
yaptigi kazilar
sonucu
zeri hiyeroglifleyazilmig
birtur
tag
tablet olan Narmer
Paletler
ortaya
ikarilmistir.
Budogrultuda
ylliardan beri
onlarin
kegfettigi Narmer
Palet,
hiyeroglif yaztlarmin
ilk
rnekleri
ola-
rak
bilinmektedir,
ancak bazi arkeologlar
hiyeroglifeait
ilk
sem-
bollerin,
tarih ncesi
devirde
Nil
nehrinin
bati kiyisi
boyunca
yerlegmig
Gerzea
halki tarafmdan
kullnildigini
ve
ilkin
M..
4000 yilmda Ger.zea
mlekleri zerinde
grldgn
ileri
sr-
mektedirler.
M.S.
1799 ylhna kadar hiyeroglif yazilarinin
ter-
cme
edilmesinin mmkn olmadigi ileri sr[mesine ragmen,
general
Napolyon'un askerleri
Rosetta
gehri yakinlarinda kamp
kurduklarinda slyah bazalt tagindan bir tablet
ele
geirmigler
ve
1790-1832 yillari arasmda
yagamig
FranSLZ
jan.Francois Cham-
pollion adli
bilim
adami
bu
tagi
inlediginde, zerinde
hiyeroglif
ve
Misir halkinm gnfk konugma
sirasinda
kullandige
demotik
dilineait
sembollerin
aynisinin
Yunanca olarak yazilmig
oldu-
gunu
keyfetmigtir.Bu
nedenleYunanca
hiyeroglifierin
ilk
terc-
me
edildigi
dil
olarak kabul edilmektedir.
lik alfabe M.. 1500 yill civarmda
bugnk
Suriye'de
Ugarit'te
kullanilmigoldugu
ve
1929 yllmda Ras Shamra'da
ya-
pilan kazilar
sonucu
Ugarit
alfabesinin
ilk
alfabe oldugu
ortaya
ikmigtir.
ilk
inyazisi
M..
1500 yllindakegfedilmigolup,
kaplumba-
ga
derisi
ve
hayvankemiklerinin
zerinde
grlmgtr.
O gnden
bugne
ok
degismig
olmasinaragmen,
in
yazisindahaleri
ilk
za-
manlardaki
gibibazi
resimler
ve
sembo]Ier kullanilmaktadir.
54
Kalemler
ilk
yazi
kalemi
M..
1000 ylhcivannda geligtirilmigolup
bugn
hl
inliler
tarafindan
kullanilan all
ve
saz
kamigtir.M..300
yllmda
Misirlilar mrekkep olarak
koyu bir boyanm iine kalin
saz
kamiglari
batirip
bugn kullandigimiz
mrekkepli
kal mi
olugturmuglardir.
ilk
bronzdan
yapilmig kalem ise Pompei'ye
bulunmugtur.
ilk
hayvan
tynden
yazi
kalemi,
560-636
yllan
araSinda
yagamig
Seville'li
St.
Isodore tarafindan
yedinci yzyilda kulla-
nilmig
oldugu ileri
surlmesine
ragmen,
byk
olasilikla
daha
nceki yzyillarda
da
kullanilmigoldugu
tahmin
edi]mektedir.
ilk
kalem
ucu
1828 yilinda
Birmingham'da
J ohnMitchell
tarafindan
retilmigtir.
ilkdolma kalem 1702 yilinda Paris'li Msy Bion
tarafin-
dan
retilmistir.
ilkdolmakalem
patenti,
mucidi
kendisi olmasa
da
1837-
1901 yillari arasmda
yagamig
Amerikali
Lewis E. Waterman
ta-
rafindan
1884 yllinda elde edilmigtir. Daha
sonra
hava basin-
clyla gigiritmigilk
lastigin
mucidi olup 1822-73 yillari arasinda
yagamig
Robert Thomson
tarafindan 1849 yilinda
ingilizpatenti
altinda ilk
dolma
kalemUretilmigtir.
ilktkenmez
kalem
30
Ekim
1888 yllinda
J ohn
J .
Loud
tara-
findan kegfedilmesine
ragmen,
sadece
derilerin
zerini
igaretle-
mek
iin kullanilan sabit
birboya
oldugu
ileri
srlerek,
bulugu
55
kmsenip istismar
edilmis
ve
bagarisiz olarak
nitelendirilmig-
tir.
Loud
daha
sonra
icadinin zellikle
hakir
grlp, patentinin
elinden alindigi
konusunda haklarini
ele
geirmek iin dava
amigtfr.
ilk bagarili
tkenmez
kalem
retimi
1899-1985 yillan
arasmda
yagamig
Macar
Lazlo
Biro tarafmdan 1930 yllinda
gerek1egtirilmigtir. Ayni
zamanda otomobillerdeki otomatik
vitesin de
mucidi olan
kagif
(ulagimblmnde greceksiniz)
bu buluguyla,
kendi
adi olan
Biro'nurt
tkenmez
kalemde
ilk
marka
haline
gelmesini
saglamigtir.
ikinci
olarak
Baron
Marcel
Biche, 1950 yllinda
bir bagkatip
tkenmez kalem
retip
ona
Bic
admi
vermigtir.
ilkyumugak uIudolma kalemT960 yllmda
su
sizdirmayan
materyallerden
yapilmigtir.
Mrekkep
ilk
mrekkep
M..3000
ylli civarinda
inli1er
tarafindan keg-
fedilmigolup,
am
ttss, gazyagive
hayvan
derilerinden
elde
edilen
jelatinin
karistinlmasiyla elde edilmig olup,
firayla
uy-
gulanmigtfr.
Kurgunkalemler
Gnmzde kullandigsmiz kurgunkalem ancak
.1564 yilinda
Borrowdale, Cumberland'ta saf grafitin
icadindan
sonra
mm-
kn
olmuy
ve
ilkin 1565 ylimda
hemisvirelihem de bir Al-
man
olan Conrad Gesner tarafindan
retilmigtir.
ilk
zamanlar-
da bir
ubuk geklinde kullanilmig,
ancakl
662 yllinda
Almanya
Nuremberg'te
uzun
tahta
ubuklar
iine yerlestirilerek,
ilkin
bu-
gn
kullandigimiz kurgunkalemortaya ikmigtir.
Amerika'da
ise
ilkin kurgunkalem 1812 yllinda Concord
Massachuset'li Willi-
am
Monroe tarafindan retilmigtir.
Ancak
asirnda kurgunkalem
ilk zamanlarda
yazi
yazmaktan
ziyade
kagit
ve
pargmenler
56
- EL
zerine izgi
ekmekte kullanilmistir.
ilk
silgi 1770 yilinda
ingiliz
Edward Naime
tarafindan icat
edilmigtir.
ilk
kalemtirag1847
yllInda
Fransiz
Therry
des
Estwaux
tara-
findan icat
edi1migtir.
Kat
ve
Parfmen
Papirus,
eski
MisirlilarlO RU
andl
I ilk
yazi
malzemesi
kagit
olup,
M..
2400 yllmdan
itibaren kullanilmigtir.
Ancak
kagit
ye-
rine
gemesine
ragmen, bilinen anlamda kagit
degildir.
nk
her ikisi
de
farklL
maddelerden retilmigtir. Latince adi Cyperus
Papyrus
olan
Papirus
bitki
saplarindan kesilerek yapilmi, kagit
ise egitli
bitkilerin
lif1erininiyice
islatilmasinin
ardindan
ekten
geirilip
iyice szlmesi
ve
hamur geklindeyogrularak
zerinden
silindir
geirilip
dzlegtirilmesiyle
elde edilmektedir.
Pargmen, bugnk Trktye
sinirlan iinde
bulunan
antik
Yunan
sehri
Bergama'dan admi almakta olup, M..
ikinci
yz-
yllda icat
edildigi
tahmin
edilmektedir.
M..
197-159 yillari
arasinda.inek derisinden yapilarak
retilmigtir.
ilk
kagit M.S.
105
yi]Inda
Ts'ai Lun tarafindan
in'de
ke
-
fedilmistir. M.S.
750 yllindan
itibaren
Semerkant'ta
ve
M.S. 794
yilindan
itibaren ise Bagdat'ta
kullanilmaya
ba1anaraktm
dnyaya
yayilmltlf.
ilk
kagit
makinesi
1798
yilinda Fransiz
Nicholas Louis Ro-
bert
tarafindan
retilmigtir.
Yazi
Sistemleri
M..
600 ylli
civarinda
Akdeniz kultrn
olusturan
tm
\ke-
1erde
soldan saga
ve
yukaridan apaglya
yazi
sistemi kullanilmig
ve
ayni
tekilde
okunmustur.
Ancak butarihten
nce
sagdan sola
ve
apagidan yukariya,
yani
sira
"boustroph
edonic" denilen bir
57
satirin
sagdan sola,
digerininise
soldan
saga yazildigi karigik
bir
yazi
tipi
kullanildigt bilinmektedir.
Steno
ilksteno M.. drdnc ylldan itibaren eski
Yunanlilar
tara-
findan kegfedilmigtir.
Kelimelerin
tam
yazilmaylp sadece kisaca
sembollerie
gsterildigi
bu
yazi
sistemi,
daha
sonra
dar
ve
sik
ya-
zilmig
kelimeierleolusturulan degigik
bir
yazi
sistemine de
refe-
rans
olmuytur.
ilkinM..63 yllindaRoma
senatosunun
en
g\
adamlanndan
biri
olan
Cicero'nun
sekreferi
Gro'nun,
patronunun
olduka
uzun
nutuklarini
kaydageerken, kendisine
kolayhk
ok
masiinharfleri
anlayabilecegi
trde
semboilerle
gstermesiyle
keyfettigi
ve
Latince adlyla
Notae Tironianae
olarak
anilan
steno
yazi
sistemi,
sonra
ortaag dneminde
tm
Avrupa'da
benim-
senmig gnmzde de halen
kullanilmaktadir.
ilk
modern
steno
1813-97 yillari arasinda
yagamig
Sir
lsa-
ac
Pitman taraffndan 1837
yllinda retilmigolup bylece keridi
adlyla
anilan Pitman
Steno
sisteminin
kurucusu olmugtur. Dikte
makineleri
kullanilmadan
nce
kegfettigi
bu
sistemle,
kelimeler
agizdan
iktigi
anda
ayni
hizia
yaziya
dklmektedir.Bu konuda
hiz rekoru
T922 yllinda Nathan Behrin'e
ait
olup
dakikada350
kelime
yazan
Behrin,
daha
nce
ayni
sayida
iki
dakikadayazilan
rekoru
geride
birakmigolup halen bu
rekoru elinde
tutmaktadir:
Bastm
ilkbasimiglemi
M.S.
ikinci yzyilda
inliler
tarafindan
gerek-
legtirilmigtir.
ilkinkullanrlan
dilde
yazilmig bir
yazinin
aynismin
ikinci
kopyasinin ikarilmasi amaciyla
gereklegtirilen basit
ba-
sim
iglemi
daha
sonra
kalici
ve
ok kullanilan
biryntem
haline
dngmgtr.Ilkseri basimiglemi
iseM.S 11
-1408
yllarl
arasinda
inli
kimyager Pi Sheng tarafindan gereklegtirilmig
olup
ayni
yazmin
birok kopyasinm
basiminin
yant
sira
farkli
58
dille
yazilmig
mektuplar zerinde de denenmig
ancak
dillerin
karmagikligi
nedeniyle
bu bulug
daha
ilerilere
taginamamigtir.
ilk
modern
basim iglemi gnmzde halen kullan:Imakta
olup,
ilkin
M.S 1400-68 yillari
arasinda
Alman
J ohannes
Gensf-
1eischGutenberg tarafindan keyfedilmittir.
ilk
basilan
ingilizce
kitap
Recuyell
of the Histories of Troye
olup, Truva
savagi
si.rasinda
yaganan
olaylarin
anlatildigi kitabm
M.S. 1422-91 ylliari arasinda
yagamig
William
Caxton
tarafm-
dan
Be1ika'nin
Bruges
gehrinde 1474-75 yillari
arasind
basil-
digi
ileri srlmektedir.
ingiltere'de
basilan ilk kitap ise Dictes
or
Sayengis
of
Phi-
losophres
adli
Felsefedoktrinleri zerine bir
kitap
olup, 1476
yllmda
Westminster
Londra'da yine
William
Caxton
tarafmdan
basilmigtir.
Posta ile
Haberlegme
Gvercin
postasi
olarak
bilinenve
kupkanadina
not
ilistirilerek
gereklegtiri1en
ilk
posta
ile
haberlegme yntemi M..
776
yi-
Imda
Smerer
tarafmdan
kegfedilmigtir.
59
ilk
saray
postasi
1491-1547 yillari
arasinda
yagamig
in-
giltere
kral: Vill'inci Henry dneminde kralin kendisine
posta
gefi
olarak atadigi Sir
Brian
Tuke
tarafmdan 1516 yllinda kegfe-
dilmistir.
Ancak
teoride herkes iin geerli sistem daha
ziyade
kralm
zel mektuplarmi ulagtirmayi
ama\amigtir.
Daha
sonra
1635
yr]Inda
halen kullanmakta oldugumuz
posta
sistemi
yay-
gLnlagmig,
26
Eyll
T839
tarihinde
ise
tamamen saraya
ait
zel
bir
posta
sisterni kurularak
saray
arabalarlyla
posta
ulagtml
ger-
ek1egtirilmigtir.
]ngiltere'de
lkedeki
tm
adres]erin
posta
siste-
mine kaydi ise ancak 1974 yllmda
tarnmlanabilmigtir.
ilkgvenli
posta
sistemi
M.. 2000 ylli civarinda eski
Misir'da
zel
bir at
ve
biniclylegereklestirilmigtir. Budogrultu-
daM..altinci yzyllda
Perskrali Byk Cyrus bu
gekilde
belli
saylda seilmig
hizli
at
ve
srclerie
kendisine
ilk
kez zel
bir
posta
ulagtirma
ekibi kurmuytur.
ilkatlar
vasitaslyla
haberlegme 3
Nisan 1860 tarihinde Mis-
souri
ile
Sacremento,
Kaliforniya arasmda
gereklegmig
olup,
1861 yllinda
etkinligini
kaybetmigtir.
nk
ayni
yllin
Ekim
ayinda
daha nce kegfedilmigolan telgraf sistemi iyice
oturmug
ve
hizli haberlegmede tercih
nedeni
olmugtur. Ancak
yine de
at1a
haberlegme dnemi hem
seri
hemde
romantik
olmasi
ai-
smdan
uzun
sre
Amerika'da kullarnimaya
devametmigtir.
Hava
Yoluyla Haberlegme
ilk
hava yoluyla haberlegme 1911 yllinda
ingiltere'ninHendon
gehrinden
Windsor
gehrine havadan gereklestirilmigtir.
ilk
lkeler
arasi
haberlegme T919 yllmda
Londra ile
Paris
arasinda
gereklestirilmistir.
ilk
okyanus
agiri
haberlegme tarihte ilk kez Atlantik
okya-
nusunu
tek
bagina
geen
Charles Lindbergh'in
bubagarisindan
alti
hafta
sonra
gerekleptirilmigtir. 29 Haziran 1927 tarihinde
ilk
pilotlar
olan
Richard E. Byrd, Bert Acosta, Bernt
Balchen
60
ve
George
Noville, Bagkan
Rooselvelt'in zel
dosyasinL
New
York'tan Fransa'ya gtrmek zere
Fokker
C-2 tipi
uakl
yola
ikmiglar,
ancak Paris'in
zerindeki
yogun
sis yznden rota
degigtirip
denizin
zerinde
275
metre
alalarak Ver-sur-Mer
sa-
hiline
inmislerdir. Bu
nedenle
posta
biraz
gecikmig
ama
yine
de
yerine
ulagmigtir.
Semafor
Bayrak
ya
da
megale gibi
belli bir
materyali
sallayarak yapilan
haberlegme
sistemi
semafor,
ilk
kez
1763-1805 yillari
arasinda
yagamig
Fransiz Claude Chappe tarafindan 1794 yllinda gerek-
leptirilmigtir. Bu
sayede kara
ya
da deniz
zerinde hizli haber-
legmeyi
saglayan sistem,
ancak
belli bir
mesafeyi
ierebilmekte-
dir.rnegin
8
ile
16 kilometrelik
ya
da
5-10
millik
bir
mesafeyi
kapsayan sistem daha
sonra
geligtirilerek
radyonun
keyfinden
nce
gemiden gemiye
haberlegmeye
referans almustur.
Telgraf
ve
Telgraf
Makinesi
ilk
elektromanyetik
telgraf
1820-75 yillari arasinda
yagamig
Sir
Charles
Wheatstone
ve
1806-79 yillari
arasinda
yagamig
Willi-
am
Cooke adli
iki
ingiliz
psikiyatr
tarafmdan icat
edilmigtir.
Mors
Alfabesi ile
haberlegme
1791-1872 yillari arasinda
yagamig
Samue]
Finley
Breese Morse
tarafindan
1838 yllinda
icat
edilmigtir. Budogrukuda
6 Ocak 1838
tarihinde
Morse,
bu-
lundugu
odaya
dgedigi
kablolar
sayesinde ilk zel telgraf
me-
sajini
5 kilometre tedeki diger kipiyegndermeyi bagarmigtir.
Mesaji
"Sabirla bekleyen
istedigini alir"
geklindedir.
Ulus1ararasi
Morse
Alfabesinin
ilk
gekli
1851 yllinda geligti-
rilerek
yaygin
olarak kullanilmigttr.
61
.
lktelgraf
hatti 1843 yllinda
Washington
DC
ile Baltimore
arasinda
kurulmugolup 64 kilometrelik
bir
mesafeyi iermekte-
dir. Samuel Morse 24 Mayis 1844'te bu hat zerinden
ilk
mesa-
jmt
gndermig
ve
mesajinda
"Tanrtm, aliglyor mu?"
demigtir.
liktelgraf 8 Nisan 1851 yilinda bir
grup
is
adaminan
New
York and
Misissippi Valley
Printing
Telgraph
Company
adinda
kurdugubir haberlegme girketinden gnderilmistir.
ilkin
ige880
kilometrelikbir
mesafe
zerinde
kablo
dgemekje
baglamiglar,
daha
sonra
Royal E. House tarafindan
igat edilen
ve
zerinde
harf ve
sayllar
yerine
noktalama
igaretleriyle
mors
alfabesinin
kodlari
bulunantelgraf
makinesini
kullanarak
ilk
telgraf
gnde-
rim iglemini
gerekleptirmiglerdir.
Daha
sonra
girketinadi
Wes-
tern
Union olarak
degismigtir.
ilkdenizin altmdan
geen
telgraf kablosuFransa
ile
ingiltere
grasinda
1850 yllindagerekleptirilmigtir. Ancak

gnsonra
Fran-
siz
baliki
tekneleri tarafindan kopanlm]gtir
ve
yerinedaha saglam
bir kablokonana
dek ertesi
ylla kadar
degigtirilememigtir. Su
ilk
denemede Portsmouth Limaninda
sarkitilan_kablo, 1,6
kilometre
uzunlugunda
olup
HMSBlake
ve HMSPique adli ikitatbikat
gemi-
si arasindaki haberlegmeyi
saglamak amaciyla
dgenmigtir.
ilk
okyanus
altmdan
geen
telgraf
kablosu i858 yilinda
T819-92 yillan
arasinda
yagamig
Massachuset dogumlu
Cyrus Fi-
eld
tarafindan Newfoundland ile
irlanda
arasinda gerekleptiril-
mig ancak sadece
bir
ay
srmgtr.
Ingilterekraliesi Victoria,
T6
Agustos
1858'deki ailig
ve
kutlamatreni iin
bagkan
Buchanan'a
bir
telgraf gndererek Amerikali
mucidi
tebrik etmigtir.
Teleks
Telefon kablolariyla
baglanti kurularak yapilan teleksle haber-
legme
sistemi bir tr
mekanik
daktio
aleti
sayesinde
ve
iki
ope-
ratr arasinda
ayni
anda gereklegmektedir.
Bu sayede tek
bir
62
telefon
baglantisiyla,
yaklagik yirmi bey
mesaj
ayni
sre
iinde
gnderilebilmektedir.
Aninda
haber
almak a]sindan
hem
en
seri hen, de faks,
telefon
ve e-posta
iinde
en ucuz
olmasi
ai-
sindan
gnmzde tercih
edilen
en
revata.haberlegme aletidir.
1920 yilinda tamamlanan
uluslararasi
teleks agi 1980 yllinda
icat
edilen
fakstan ok daha pratik
ve
ucuz
olmasi nedeniyle
agiri
talep
grdg
bugndnya
b2ZLnda
3.000.000'dan fazla
teleks
gebekesininmevcut
olugundan anlagr1maktadir.
ilkteleksleyatirim
araIari
bilgilendirme
geridi 1870 yilln-
da keyfedilmigolup, borsa
ve
bankalarla yapilan haberlegmeler
dogrultusunda
teleks
makinesinin
zerine
srekli
yazan
gerit
sa-
yesinde hissesenetlerindeki inigikiglar
ve
diger
mali
yatirimlar
konusunda
bilgi
verilmigtir.
Gnmzde daha da gelittirilerek
kullanilan
gerit, bu
sistemden referans
alarak kurulmuytur.
Faks
ilk
faks
cihazi 1811-77 ylllari arasinda
yagamig
olup
aslinda
1843
ylli olarak
bilinmesine
ragmen ok
dahance
kegfettigi
ileri
sr-
len
isko
filozof
ve
saat
yapimcisi
Alexander Ban'inbu1ugudur.
Bain
tipki
saat
kadraninda
oldugu
gibi
hareket eden cisimlerin
LSI
gibi benzer bir dig
etkenden etkilenmeksizin degigimgsterdigi
ve
grntlenebildigi bilgisinden yola lkarak
faksi kegfetmig
ve
bu
sayede
kagit
zerindeki
gekil
ve
mesajlari
telefon hatti
zerin-
dendigerkipiyegrntl
olarak
gndermeyibagarmigtir.
Onun
bubulugugrntlmesaj
teknigine
de
referans
olmugtur.
ilkticari
faks
makinesi
1861 yllinda Pantelegraf adi altm-
daGiovanni
Casselli
tarafindan
satia
sunulmuy olup
telefonun
henz daha
yaygin
gekilde
kullanilmadigi
ve grgmelerin
sira
beklemek kaydiyla genel
telefonlardan
yapildigi dnemde
ol-
duka fazla
sayida
satmigtir. ilkin
1863 yilinda ehirier
arasi
bazda
Paris
ile
Marsiya
arasinda kullanilan
cihaz,
daha
ilk
yi-
linda
5000'den
fazla faks
abonesinin olugmasini saglamigtir.
63
E-posta
ilk
e-mail 1941 ylli dogumlu
Ray
Tomlinson
taraftndan
ilkin
1971 yllmda
ARPAnet
adresiyle
kullanilmig
Onternet
blmn-
de
greceksiniz)
ve
i]k
e-posta
mesajini
"qwertyuiop"
gibi
sem-
bollerden
olusturmugtur. Tomlinson,
kullanicmm
adly1a adresi
arasina
sembol olarak ise
@
igaretini
koymug, bylece herkesin
kendisine ait bir
adres
olugturabilecegini ifade
etmigtir.
Kendi-
sine
hi
kimse tarafindan
talep
edilmedigi halde
neden
byle
gereksiz
ve
pahali
bir
haberlegme
sisfemine ihtlya
duydugu
soruldugunda "Bana
kipiyezel
en
temiz haberlegmeyntemi
olarak grnd" cevabint
vermigtir.
Telefon
Telefon
1847-1922 yillari
arasinda
yagamlg
|Skoyali
Alexander
Graham
Bell.tarafindan
1876
ylllnda
Amerika BirlegikDevlet-
leri, Boston'a gmen
olarak
gittiktenbir
yll
sonra
29 yaginday-
kenkeyfedilmig,bylece zak
mesafeler
arasi
ilk
sesli
ve
aninda
haberlegmenin mucidi olmugtur. 1835-1901 yillari arasmda
ya-
gamig
olan
Elisha
Gray,
1876 yilmda aslmda telefonu kendisinin
ok nce
buldugunu
iddia etmig,
ama
Bell,
birka
saat
iinde
patentinin
kendisinden almdigmi fleri srerek
onun
bu
savini
rtmgtr. Sarayda yapilan
durugmalar
Bell'in
lehine
sonu-
lanmig
ama
yllmayan Gray
T874 yilmda
ilk
prototip
telefonu
kendisinin
rettigini iddia
etmeyi
srdrmesine
ragmen
bulugu
gzardi
edilmigtir.
ilk
mikrofon
telefon
alicisinm
bir parasindan
retilerek
.
1851-1929 yillari
arasmda
yagamig
Emile Berliner tarafindan
1876 yllmda
Bell ile
birlikte
aligirken kegfedilmigtir.
64
,
r
--
-
i
Cep telefonu
ilk
cep
telefonu
olarak kullanilan
alet telsiz cihazi olup
ilkin
1930'lu
yillarda Chicago polisi tarafindan gangsterleri
takip
etmek lin kullanilmigtir. Bunun
en
gzel rnegi
1903-57 yll-
lart
arasinda
yagamig
Amerika'nm
en
azili
gangsteri
olan
Eliot
Ness'in
yagaminm
konu edildigi The Untouchables (Dokunu-
mazlar)
filminde
grlmektedir.
ilk
cep
telefonu
Dr.
Martin Cooper
tarafindan kegfedilmig
olup
Motorola
oldugu bilinmektedir.
1973 yllinda
tanatimi
sira-
sinda yapilan
ilk
deneme
konugmasi Cooper
ile
onan
rakibi
olan
telefon
idaresi
aragtirma
gefi
J oel
Engel
arasinda
gereklegmigtir.
Aslinda ilk
cep
telefonunun icadindan yillar
nce
1930'lu
yillar-
da
Hollywood'un
taninmigve
gzel
artistlerinden
biri
olan Hedy
Lamarr kisadevre
sistemiylekipisel
bir
telefon
icat etmig
ve devre
anahtarint srekli evirerekfarkli kanallar
arasinda
dolagirken
kargi
taraftaki alici
ile arasinda
baglantekurdugunu fark etmigtir.
Ancak
mr yetmedigi iin yillarnce buldugubu
icadi
iin
haklanni
ko-
ruyamamig ve
dnyanin
en
zengin
kadinlarindanbiri
olma
mut-
luluguna
erigememigtir.
1977
yllinda
Bel]
Laboratuvarlan
prototip
olarak rettigi
cep
telefonlarlylailkinb
pahall konugmacihazina
sahip
olma
gansina
erigen 2000 sekin mgteriye kavugmug,ardin-
dan
1979 yilinda
J aponlarin
ok egitli
tipte
rettigi
cep
telefonlari
giderek
toplum iindeyaygmlagarak,
vazgeilmez
bir
haberlegme
cihazi halinedngmtr.
TOPLUMSAL
HABERLESME
Gazete
llk toplumsal haberlegme kurumu
Latince Acta Diurna
(Daily
Acts-Gnlk Faallyetler) adi
altinda
M..59
yllinda
Roma
im-
paratoru
julius Ceasar
tarafindan
kurulmuttur.
Kuru]ug
dog
65
gnleri,
evlilikler,
boganmalar
ve
lm olaylarindan
olugan
gnlk haberleri
topluma
genel bir
blten halinde duyurmak-
tadir. Bu gelenek 300 yil boyunca srmgtr.
M..
131 yllrnda
bu
olaylara egitli
durugmalar
ve
kanunlarin yrtlmesi gibi
konular
da
eklenmigtir.
ilk
in
gazetesi
M.S.
sekizinci yzyilda ikarrlmigttr.
ilk
Anglo
Sakson
gazetesi
Chrorricle
M.S.
849-99 ylliari
arasmda
yagamig
kral
Byk
Alfred'in (Alfred
the Great) tale-
bi zerine
M.S. 890
yllinda yayinlanm

olup,
ieriginde yillar
boyunca
yaganmig
toplumsal olaylar
yer
almaktadir.
Chronicle
M.S
l'inci yzyrldan
baglayip
on
ikinci yzyilin
ortalarina
ka-
dar
din
ve
ahlak
konulanbaz
ahnarak
Peterborough
Manastiri
ynetiminde
yayina
devam
etmigtir.
ilk italyan
gazetesi
Nottizie Scrittie ilkin
1556 yilmda
Venedik'te
yayinlanmig olup sadece
gehirdeki
haberleri bildir-
mektedir.
Sonradan ikarti1anGazetta ise
lke
apinda haberle-
ri
veren dahagenel
anlamda
bir
gazetedir.
ilkFranstz gazetesi Gazette,
ilkin
1731 ylimda yayinlan-
migtir.
ilkdergi
halen yayinlanmakta olup
dnyanin her yerinde
bulunabilen
London
Gazette
olup ilkin
1665 yllinda Oxford'ta
ikarilmtytir.. ilkyayinlanry
amaci
saraydan haberleri
vermek
oldugu
iin
saray
gazetesi
olarak anilmakta,
o
gn bu
gndr
genel haberleri
iermemektedir.
Ilk
Amerikan
gazeteleri
Public
Occurrences
ve
Both
Forre-
ign
and Domestick olup
1691 yllinda Boston'da yayinlanmigttr.
Ancak
Smrge
Hkmetleri
tarafindan
agiri
tepki almasi
nede-
niyle
sadece tek
baski
ikarilabilmigtir. 1719
yilmda Benjamin
Franklin'in
erkek kardegi
J ames'in
ikardigi
Boston
News Letter,
Amerika Birlepik Devietleri'nde ikan
ve
dzen]i olarak
yaym-
lanan
ilk
resmi gazetedir.
ilk gnlk ingiliz
gazetesi Daily
Courant
1702 yilindan
1735 yllma kadar yayinlanmigtir.
TheEmes
ilkin
1785 yllinda
J ohn
Walter
tarafindan
yayin-
lanmigtir.
The
Observer
ilkin
1791 yllinda yaymlanmigtir.
Le Figaro ilkin
1826
yl
Inda
Paris'te yayinlanmigttr.
The Financialtmes
ilkin13
Subat
1888 tarihinde yayinlan-
maya
baglami
ve
bir Penny'ye
satilmigttr.
ilkgnlk
ekonomik
haber
gazetesi
olup ondan nce
her hafta
ikartilan
London
Fi-
nancial
Guide
gazetesinin
devami
niteligi
tagimaktadir.ilk
kez
apagidaki iqhayatindaki nemli
haberler
yaymlanmigtir:

Galler'deki Maden Ocaklarmda 2.500

ton
altin
bulundu.

Amerikan Machine
Sige
Fabrikasmm
cirosu 600.000 Sterli-
ne
ykseldi

The Freshwater, Yarmouth and

Newsport
Demiryolu
girketi
hisse senetlerinin halka satigi
bagladi.

Swan
United
Aydmlatma Gere1eri
girketi
Yillik Faallyet
Ra-
67
porunda karagetigini bildirdi.
ilk
resimli
gazete
Daily Mirrorolup
1905 yilmda daha
sonra
adi Northcliffe Lordu olarak anilacak olan Alfred Harmsworth
tarafindan ikartilmittir.
Aslinda ilk resimli
gazete
1853-1936
yillari
arasinda
yagamigtip
konusunda yaptigi
bagiglarla
nl
Sir Henry Welicome'a ait olup 1884 yllinda bu bulugu
ticari
bir
marka
olarak resmi
gazeteye
kaydedilmigtir.
Ancak
hibir
rne-
gi
mevcut
olmadigi iin kagitlannin ebadi
ve
konularin ierigi
bilinmemektedir.
ilk
resimli Amerikan
gazetesi New
York
Daily News olup
1919 yilinda yayinlanmigtir. Daha
ziyade cinsellik
ve
duygusal
yagam
zerine
konulari
iermektedir.
ilkgnlk
japon gazetesi
Yokohama Mainichi olup
1870
yilinda yaym1anmlgtlf.
ilk
matbaa
harfleriyle
basilan
gazete
New
York Herald
Tri-
bone
1886 yllindayaymlanmigtir.O
gne
dek
el
yazrslylayazila-
rak
ogaltilan gazeteler T854-99 yillan
arasinda
yagamig
Ottmar
Mergenthaler tarafmdan
matbaa
harfleriyle
baskiyadngtrl-
mgtr. Bu
dogrutuda
Newcastle
Chronicle
matbaa
harfleriyle
basilan ilk
ingiliz
gazetesi
olup 1889 yllindayayinlanmigtir.
ilk
bilgisayar sistemiyle
basilan
gazete
Today olup 1944
dogumlu
EddieShahtarafmdan 1986 yrlmdayayinlanmigtir.
Bu
baglamda
ikarilan
i1k renkli
gazetedir.
Daha
nce
1970'll
ve
80'li
yillarda denenen ancak
yeterince bagarill
sonular elde
edilememig
olan sistem, bu tarihten itibaren hizia geligerek
be-
nimsenmig, bu sayede
gazeteciler
hazirladiklarl
haberleri
dog-
rudan
baski
odasina gnderme
gansina
eristikleri
gibi,
editrler
de bilgisayarda
hazirladiklari hikayeleri dogrudan basma
imka-
ni
yakalamiglardir. Shah'm bu bulugu,
o
gne
kadar kullanilan
diger baski yntemlerinin pabucunu dama
atmig,
bu yzden
yapilan
agirl
baskilar
sonucu
Today
gazetesinin
yayini
1995
yi-
Imda
durdurulmustur.
68
ilk
komik izgi
karakter
hikayeleri 1907 yllindaSan
Francis-
co
Chronicle gazetesinde
yayinlanmi
olup
adi Mutt
ile
J eff'tir.
ok
begenilen bu
izgi karakterler dnya apmda bagari elde
ederek
1982 yi1ma dek araliksiz olarak yayinlanmaya devam
etmittir. 1863-1951
yillari
arasinda
yagam.ig
William Randolph
Hearst'Ln
The Yellow Kid
(San
Benizli
ocuk)
adli komik
izgi
karakteri
ilk kez 1897 yilmda
New
Yorkjournal American
ga-
zetesinde
yayinlanmistir.
1899 yilma kadar
yayinlanmig olan
bu
komik
izgi karakterinin
servenlerinin benzeri
daha
nce
1894 yllinda
Truth
Magazine
adli
dergidede
yayinlanmittir,
an-
cak
The Yellow Kid'in
yaraticisi
olan sanati
Richard
Outcault,
bu karakterleri
daireler
iinde
belirttigi
szcklerie konusturma-
styla
o
devirdebykbir bulugaimza
atmigtir.
ilk
Avustralya
gazetesi
The
New Statesman,
1859-1947
yillari
arasinda
yagamig
Sidney
ve
1858-1943 ylllart
arasinda
yagamig
Beatrice
Webb tarafindan ilk kez 1913 yllinda
yayin-
lanm]gtir.
The NewYorker 1892-1951 yillan arasinda
yagamig
Harold
Ross tarafindan
ilk
kez
1925
Subatinda
yayinlanmigtir. Ross
lnceye
dek
gazetenin
editrlk
igini
stlenerek toplam
1399
baskt
gereklestirmigtir.
The
Sun,
News Chronicle'in
devamt
olarak ilkin1963 yllin-
da
yaymlanmigtir.
The
Independent.ilk
kez
1984 yllinda yayinlanmig
gnlk
ulusal
olaylari aktaran
ilk
ciddi siyasi gazetedir.
ilkSanat
Haberleri Filmi
ilk
sanat
haberleri ieren film1863-1957 yillari
arasmda
yaga-
mig
Fransiz Charles
Path
tarafindan
gsterilmigtir.
ilkin
1909
yllinda
Fransa'daki mzik hollerde
yaganan
olaylart
gsterdigi
kisa metrajli filmden
sonra
bunu ingiltere
ve
Amerika apinda
69
geligtirerek 1910 ylli.nda bu kez
Amerika'daki
mzik
ve sine-
ma
sektrnde
yaganan
olaylarl
filmgeklinde
aktarmigtir.
Path
News olarak
kurdugu girket Associated
British
Path olarak
ha-
len
varligini
korumaktadir.
Radyo
likin
1791-1867
yillari arastnda
yagamig
fizikbilimcisi
Micha-
el
Faraday
tarafindan
keyfedilen
radyo
.dalgalari,teorik olarak
mmkn
olan
bir geyi kanitlamayakarar'veren
mucidin
elektrik
akimlyla
olugturdugu
manyetik
ortam
sayesinde 1864
yilinda
bu
teorisinin dogrulanmaslyla
ortaya
ikmigtir. Asimda
dahance
1831-79 yillari
arasinda
yagamig
olan
J ames
Clerk Maxwell,
matematikse1
olarak elektrik
akiminin uzak mesafelere
kadar
yayllmasi nedeniyle
belli bir
manyetik alan
zerindeki
dalgalar
halindeki sesleri
ekerek
yanstmanin
mmkn oldugunu ileri
srmg, ancak
tezi teoride kalmigtfr.
Radyo
dalgalan ilkin 1884
yllinda
(1857-94)
yrilari
arasm-
da
yagamig
Alman
fiziki Heinrich
Hertz
tarafmdan kegfedilmig
olup, Bonn
niversitesinde kisamesafeler zerinde
Maxwell'in
teorisinin
gereklegebilecegini
kanttiamistir.Bundan dolayi
rad-
yo
dalgalarina kendi adt
olan Hertz
denilmigtir.
Radyonun
babasi olarak
bilinen1874-1937 yillari arasmda
yagamig
Guglielmo
Marconi,
ilkin
1901
yllinda
Atlantik
okya-
nusu
zerinden
mors
alfabesiyle
gnderdigi
sinyalleri
test
ede-
rek
bugn
kullandigimiz radyonun mucidi olmugtur. Aslinda
kendisinden nce
bu konuda 17
kayltli girigimci
mevcut
olup
bunlardan
en
nemlisi
1856-1943
yillari arasmda
yagamig
Sirp
asilli Nikola Tesla'dir.
Marconi'nin
teorisini
1893 yllinda dene-
mig ancak
aligmasmi
bitiripkendisini kanitlayamamigtir.
Mar-
coni 1904 yllinda radyonun
patentinin
tamamen kendisineait
oldugunun
aiklanmasinin ardindan
1909 yllinda
Nobel d-
lne layik grlmg,
ancak
1943 yllinda Tesla'nin
lmnden
70
birka
ay
sonra
aslinda
onu
lik kez Tesla'nm
buldugu
ortaya
ikmigtir.
Nikola Tesla 1856 yllinda Sirbistan'da dogmug
olup
1891 yllinda
Amerikan
vatandagligina kabul
edilmig, ardindan
Thomas Edison
ve
George
Westinghouse.ile birlikteyillarca
a-
ligarak
700'den fazla giritime
imza atmigtir.
ilk
sesli radyo
yaymi
1906
ylli
Noel
gecesi
Massachuset, Brant
Rock'tan
Atlantik okyanusu zerindeki bir gemiye
gnderilen bir
mesajla
gereklegtiriimigtir.
Aslinda ondan
Once 1866-1932
yllla-
n
arasinda
yagamit
spiker Reginald
Fessender'in,
bir
istasyondan
digerine
seslenerek
ilk sesli radyo
yayininin
1900 yilinda Ptomak
nebri zerinde gereklestirildigi
ileri surlmektedir.
Radyodan
ilk
opera yaylm
1920 yllinda Marconi's Chelms-
ford
Factory
tarafindan
1861-1931 yillari
arasinda
yagamig
Avustralyali
soprano
Nellie Melba'nin seslendirdigi bir
opera-
nm
yayinlanmasiyla
gereklegtirilmigtir.
lkticari
radyo
yaymi
British Broadcasting Company
Li-
mited tarafindan 14 Kasim
1922 yllinda
Londra'daki
Marco-
ni
House'dan
gereklestirilmigtir.
1922 ylli
sonunda iierinde
1889-1917 ylliari
arasmda
yagamig olup
daha
sonra
Lord
Re-
ith
olarak
anilacak
olan
ve
direktr
olarak ige baglayan
J ohn
Reith'in
debulundugudrt
kiglyle
yayina
baglamigtir. 1925
ylli
sonunda
600'den fazia
personele
ulagmig, 1926 yllinda ise ti-
cari
olmaylp
kraliyete
bagll
bir
yayin
kurulugu
olarak adi British
Broadcasting Corporation
(BBC)
olarak
degigmigtir.
BBC'nin ilk
yaymi,
1865-1936
ylan
afaSinda
yapamig
Rudyard Kipling
tarafindan yazilan Noel mesajinin
Kral V'inci
George'un
sesinden
verifmesiyle 1932
yllinda
gereklestirilmigti
BBC'deki ilk bip
sesleri Greenwich'e bagli
olarak ilk
kez
1924 yllinda
yayinlanmig olup, her saat bagi
duyurulmugtur.r-
negin
saat bey
ise her biri
onar
saniyelik
araliklarla
yayinlanan
beg
bipsesinin sonuncusu
digerlerinden
yarim
sanlye daha
uzun
tutulmugtur.
Her birka
yllda bir bu seslerde degigiklik
yapilmig,
71
rnegin
yedinci
bip
sesine
kadar
aym
seviyede tutulan
sre,
ye-
diden
sonra
daha
uzun
araliklaria verilmeye
baglanmigtir,
ilk kurulan
resmi radyo
istasyonu 1920 ylhnda Amerika
Birlegik
Devietieri Pittsburg'ta
kuruimug
olup adi KDKA'dir.
Televizyon
T
860-1940 ylilari
arasmda
yagamig
Prusyall Paul
Gottlieb
Nip-
kow, ilkin 1884
yllinda degigken metal
diskler kullanarak
bir
elektrik
kablosu yardimlyla
resimleri'
cam
bir
ekran zerine
gnderip grntlemeye
allgmig, ancak
bu
teorisini
gerekleg-
tirmeleri
iin patentini
verdigi Berlin'deki
Imperial
Patent Office
onun
bulugunu kanitlamayi
ba aramamigttr.
ilktelevizyon
yaymt
denemesi 1888-1946
ytllari arasinda
yagamig
J ohn
Logie Baird'in
daha nce
degigken
mekanik
disk-
ier
yardimiyla1924 yllinda denediginde
baanli
oldugu
sistemi
1926 yllinda Londra Selfridges'te
kanitlamastyla
gereklegtiril-
migtir. Baird'in
bubuluguyaklagik
yll
sonra
ingiftere'de1929
yllinda
BBC
tarafindan
benimsenmig,ancak Amerika'daki
tm
elektronik
sistemerin
mucidi olarak
bilinen 1906-1971
yll]an
arasinda
yagamig
Philo
T.
Farnsworth'un
saltanatina
1937 ylim-
da
son
verebilmigtir.
ilktelevizyon
yayim
Baird'in bulugu,olarak 1932
yllinda
BBC'de
Alexandra Palace'tan
gereklegtiri1mistir.
ilk
Londra
digma yapilan
televizyon
yaymi
BBCtarafmdan
1937 ylimda KralVl'inci
George'un
ta
giymetrenini yayinja-
yarak gerekleptirilmigtir. Keza 1937
ve
1938 yillarinda Wimb-
ledon tenis
turnuvasi
final
malan
yayinlanmigtir.
ilk
renkli
televizyonyaymil
7 Aralik 1953 tarihinde
Radio
Corporation
of
America (RCA) tarafindan
gerekiegtiriimistir.
ilk
renkli
televizyon
programi
Dragnet adir
bir polislye
filmdir.
72
\
ilk
sahilden
sahile
televizyon
yaymi
1Ocak
1954'te Amerika
BirlegikDevlet]eri'nin
Kaliforniya eyaletine
bagh
Pasadena'da
her
yll
dzenlenen
gl gsterilerinin
yayiniylagereklestiriimigtir.
ilkBBC
renkli
televizyonyayini
1
Temmuz
1967 tarihinde
Wimbledon
tenis
turnuvasindaki
drt saat
sren bir
main
ya-
ymlanmasiyla
gerekleptirilmi
tir. Bunuyine 1967 yllinda
basta
Late
Night
Line-Up adli
birtr
lyi geceler
programi
olmak
ze-
re
ok sayida
renkli
deneme
yayini
takip etmigtir.
Mikrofon
ilk
karbon
mikrofon 1831-1900 yillari
arasmda
yagamig
Da-
vid
Edward Hughes
tarafindan
1878 yllinda icat edi1mittir
ama
mikrofon
szcgnn ilkin
1802-1875
yillari arasmda
yagamig
Sir
Charles
Wheatstone tarafindan 1827 ytllnda telaffuz edil-
digi
ileri srlmektedr. Ilk
versiyonunun
ise
telefonun mucidi
olarak
kabul edilen
Aeander Graham Bell
ile
birlikte
aligan
EmileBerliner
tarafindanicat
edildigi
bilinmektedir.
Video
ilk
video
kayitcihazi AMPEX VRX-1000 olup,
ilkin
1956
ilinda
Chicago'da National Association of Radio andTelevision Broa-
73
dcasting
(U1usal
Radyo Televizyon Yayin Birligi)tarafindan
tani-
timi
yapilmigtir.
ilk
evde
kullamlan
video
kaset jVC olup,
J aponlar
tarafm-
dan
retilmigtir.
nternet
ilk
internet adresi ARPAnet'tir.
Aillmi
Advanced
Research
Proje-
cts
Agency (Aragttrma Geligtirme Projeleri Kurulugu)
olan ARPA,
ilkin
kuzey
Amerika'da
Savunma
Bakanligi, Haber Alma Daire-
si
tarafindan kullanilmig
ve
bilgisayarlara
baglanan
tek bir
hat
zerinden onlari
digerdepartmanlarinda
grmesi
saglanmigtir.
ARPAnet, 1966
yllinda
kegfedilmig
ama
ilkin
1969 yllinda alig-
maya
baglayarak 1990 ylhnda
gebekesi
tamamlanmigtir.
ilk
web
sayfasi
isvire'de
yerlegik
uluslararasi
bilimse
arag-
tirmalar
merkezi
olan
CERN'de
gimdiferde SirTim
Berners-Lee
olarak anilan
Tim
adinda
bir
gen
tarafindan 1989 yilmda ku-
ru1mustur.
Lisan
ve
metin bazinda iki
ayn
formatta
belirledi-
gi
adresleri HTML (Hyper Text
Mark-up
Language)
ve
HTTP
(Hyper Text
Transfer Protocol)
bilgisayarma
komut
vererek
web
sayfasma ykledigi
dosya, gruntu
ve
bilgilerin
URL
(Universal
Resource Locaters)
uluslararasi
iletigim
kanah
vasitastyla
tm
dnyadaki kullanicilar
tarafmdan
okunmaSLDI
Ve ayOI
yDtm
e
olugturdugu elektronik
posta
adresi zerinden
kendislyle yazili
iletigim
kurmalarmi
saglamigtir.
Bylece
mouse'un
zerine bir
dokunuglatm
dnyadaki
web sayfalarina ulagilabilecegi
sin-
yalleri
vermig
ve
ayni
yolutakip ederek herkese kendi adina
bir
web sayfast
ve internet
adresi olugturma
gansi
tanimigtir.
An-
. cak
bugirigimin kendisindennce
ilkin Amerika'da cientific
Research
Committee
(Bilimsel Aragtirmalar
Komitesi) rektr
olup
ayni
zamanda Bagkan
Harry Truman'm danigmanli irn
da
yapan
(1890-1974)
yillari arasinda
yagamigvannevar
Bus
ara-
findan keyfedildigi
ama
gerekleytiremedigi
lieri srlmekte'dir.
74
TimBerners-Lee'nin nclgn yaptigi
web
sayfasi,
gnumz
de
elektronik haberlegme
adt verilen
internetin dnya apinda
en
gzde
iletigim kanah haline gelmesine
neden olmug
ve
ha-
berlegme
alanmda
byk
kolaylik
saglamigtir.
75
LKELER
VE
MPARATORLUKLAR
Ikeler, Eski
imparatorlukar,
Yeni
imparatorluklar
nsanlar
kendileri
in,
lkeler
isezkarlart
,
iinbirbirleriyledostlukkurarlar.
ROLF
HOCHHUTH
(1931)
LKELER
Amerika Birlegik Devletleri (USA)
Amerika
kitasma ilk
gelenler kizilderililer
olarak kabul edilmek-
te
olup,
bugnk
Asya
ileAlaska arasindaki
blgeye
yerlettikleri,
daha
sonra
Kanada zerinden
tmkitaya
yayildiklari
ileri srul-
mektedir.
Ancak yaklagik 15 ile
35.000
yll
nce gereklegtirdik-
leri bu
g
hakkmda ok
dz
arkeolojik veri
mevcut oldugu iin
Asyalilar ile Kizilderililer
arasinda yapilan DNA
testleri,
aslmda
Yeni Dnyaya
ilkin
Asyalilarmgeldigini
gstermektedir.
Ameri-
kayerlilerinin konugtugu
ana
dil
zerinde
(Amerind,
Nadene
ve
Eskalut)
yapilan aragtirmalar sonucunda ise,
olduka
karitik
ve
byk bir
g
dalgasmin yagandigi geregi ortaya
ikmig, bu
ledenle
ilkin
hangi
grubun
butopraklara ayak
bastigi
kesinola-
-ak
sylenememigtir.
Hepimizin
bildigi
gibi
1451-1506 yrliari
77
arasinda
yagamig
olan Genoese Christopher Columbus, 1492
yllinda
Amerika'ya
dogru
yelken
amig
ilk
Avrupali
gezgin
olup
San
Salvador'daki
Karaib adalarma
geldigini
sandigi
yeni
dn-
yanin
ilk
kez
onun
tarafindan kegfedildigi kabul
edilmektedir.
Amerika
kitasma kaha
olarak
yerlegmig ilk
Avrupall
1519-
74 yillari
arasinda
yagamig
Don
Pedro Menendez o1up, ilkin
8
Eyll'de Florida,
St
Augustine'e yerlegmigtir.
Rivayete
gre,
her-
kesin
kabul ettigi zere Amerika
kitasi
adini 1454-1512 ylilan
arasinda
yagamig
olup
oraya
ilk
kez
ayak
bastigi bilinenitalyan
kagif
Amerigovespucci'den almistir.
Ancak
Richard
ap
Merykem
olarak bilinen
1455-1503 ylliari arasinda
yagamig
Galli
gezgin
Richard Amerike'nin
1497
yilinda
J ohn
Cabot'un
sponsorlugun-
dayeni bir diyar
kegfetmek zere
gerekleptirdigi
yolculuktan
sonra oraya
Amerika
dendiginedair
kanitlar dasz konusudur. Bu
durumda
1425-1500 ylliari
arasinda
yagamig
olup Columbus'un
1492 yllindaki kegfini
bilenJ ohn
Cobut'un
sponsorlugunda
yola
ikan
Amerike'nin
byk
olasilikla
Amerika
kitasintn dogu ki-
ylSLnda
kisa bir yolculuk yaptigi
ve ingiftere'yeyeni bir toprak
kegfetmig
olarak dndg
tahmin edilmektedir.
Amerikan bay-
ragindaki
izgi ve
ylldizlar
Amerike
allesinin hanedan armasidir
(Amerikanin
kegfi blmnde tekrar greceksiniz).
Amerika kitasina ilk gelen
Avrupali
1540-96 yillari
arasin-
da
yagamig
Sir
Francis Drake'dir,
ancak
1579 yllinda ilkin
ayak
bastigi
Kaliforniya'nin
bati
sahillerinin ingi1tere'ye ait
oldugunu
iddia
etmigtir.
Avustralya
Avustralya'ya
ilk
gelenler
Aborjinier olup, Asya kitasindan
kal-
kip
yaklagik 40.000 ile 60.000 yil nce
gimdinin
denizaltilari
kabul edilen hizl: kanolarla geldikleri
ileri srlmektedir.
78
Avustralya'y!
ilk
ziyaret eden Avrupalilar Portekizliler
olarak bilinmesine
ragmen, ilkin
1606 yllinda Danimarkaltla-
rin
geldigi
ileri srlmektedir.
i688 yllinda ise ingiliz korsan
ve
ayni
zamanda
gezgin
bir
yazar
olan
William
Dampyre'in
Avustralya'nin
kuzeybatt
sabillerinde dolagtigi
ve
kaptan Cyg-
net
olarak
anildigt sylenmektedir.
Avustralya'yi
ilk fetih girigiminde
bulunan
1728-79 yillari
arasinda
yagamig
ingilizkaptan Cook
olup, 15. Agustos
1770
tarihinde
adanin
dogu
sahillerini
ingilterekrali
]II'nc
George
adma
tamamen
fethettigini
ilan
etmittir. Cook
ilk
ikarma
hare-
katlOI
29 Nisan 1770 tarihinde Endeavour
adit
gemiyle gerek-
legtirmigtir.
Avustralya'ya
ilkyerlegenler 1738-1814 yillari
arasinda
ya-
gamig
ingilizkaptan
Arthur Philip
kumandasmdaki
ingilizdo-
nanmasinin
1788 yilinda T000
mahkum
ve
grevliyle
birlikte
Botany
krfezi boyunca ilerleyerek
PortJ ackson
limanina demir
atip
sahile
ikmasiyla gereklegmigtir. Bu
bagarisindandolayi
Yeni Gney Galler adi altmda yerlettikleri
bu
blgenin
yeni
va-
lisi
olmugtur.
Avustralya'ya
birey olarak ilk yerlegenler
Dorset'li Thomas
ve jane Rose
olup ilk
kez
15 Ocak 1793 tarihinde drt ocuklarr
(le
birlikteburaya
yerlegmigierdir.
Rose'larin
ikinci evleri olarak
sigindiklan
Rose Cottage (Rose
KulbesD, bugn
hl
mevcuttur.
Atalari Aborjinlerin lkesi olan Avustralyayzylliar
boyuAvru-
palilarin
istilasmaugrarrfigtir.
Bugnkitaningerek
sahipleri
olan
Aborjinler
ise, kendi
i\erinde
tamamen
birbirindenfarklibir dile
ve
k1tre
sahip
700 degigik
sosyal
gruptan
olugmaktadtr.
Yeni Zelanda.
Yeni Zelanda'ya
ilkyerlegenler
Maori'ler
olup
asimda ok
daha
nceleri
g
ettikleri tahmin edilmesine ragmen,
M.S. 800
yl-
79
Iinda burayag
ettikleri
bilinmektedir.
Bugn Yeni
Zelanda
olarak bilinen
topraklar Pasifik Adalandir.
YeniZelanda'yi
ilkkegfeden
Avrupali 1603-59 yillari
arasin-
da
yagamig
Danimarkali
kagif
Abel
Tasman olup,
ilk
kez 1642
yl-
]inda
adaya
gelmigtir. Bu
tarihten nce
sponsoru
Van
Diemen'in
topraklan
olarak anilan ada
onun
kegfinden
sonra
Tazmanya
admi almigtir. 13 Arallktayola ikanTastnan,
o
tarihlerde Staten
Landt (Yeni
Toprak)
olarak
anilan Yeni Zelanda'nin
gney
ada-
larini
kegfetmigve bylece
Danimarka'run
Zeelandt eyaletine
dngtrlen
adaya Dutch
East
India
Company tarafindan
nihai
bir
ad konularak Zelandia
Nova
(Yeni Zelanda) olmugtur.
1728-
79
yillari
arasinda
yagamig
olan ingilizkaptan
Cook, 1769 yihn-
da
kraliyet tarafindan Vens
gezegenindengnese geig
yapihp
yapilamayacagini
ince]emek
zere gnderildigi
Tahiti'ye
gittigi
sirada
yolunun
zerindeki
Yeni
Zelanda'yi ilk
kez 1769 yllinda
ziyaret etmigtir.
te
yandan 1792 yllina kadar
aslinda
iki
Yeni
Ze]anda adasi
rnevcuttur. ikincisibugn
Yeni
Gine
olarak bilinen
batisinin
yarisi
Endonezya, dogusunun
yarisi
ise
Irian
J aya
ola-
rak
bilinen ingiltere
ynetimindeki Papua Yeni Cine
olan adadir
ve
Yeni
Zelanda
o1arak
anilmaktadir.
Ancak
daha
sonra
her
biri
farkli
birer
ada dev1eti haline
dngmtr.
Eire (irlanda)
1916 yilmin Nisan
aymin
Pazartesi
gn
Paskalyada,
irlandali
Gnll Askerler
ve
irlanda
Halk KurtulugOrdusu adi altinda
toplanan
Dublin halki lkarttiklan
Paskalya
isyanlylaingilizy-
netime kargi
ayaklanmig
ve
irlanda'ninbagimsizbir
cumhuriyet
oldugunu ilan
etmig,
bu
ayaklanmay:
bastirmak
iin
ingilizle-
rin elebaglarini
infaz
etmesinin
ardindan.iyice
tahrik
olan
halk
irlanda
Bagimsizlik
Savaglarini baglatmig
ve
1919 yilinda bag-
layan savaglar 1921 yilina dek
devam
ederek
nihayet
6
Arahk
T921 yihnda irlanda-ingiltereAnlagmastyla (Anglo-BritishTre-
80
aty) irlanda'nin
zaferiyle
son
bulmugtur.
Bu anlagmayla lke,
her
biri
kendi iinde federe 26
ile
32 kontluktan olugan irlanda
Bagimsiz
Devletleri adi altinda toplanmig, 1937 yllmdan
itiba-
ren
ise halk
oylamasiyla
tek bir
ati
altmda
birlegerek
Eire
Cum-
huriyeti (irlanda)
adini
almigtir.
ESKi iMPARATORLUKLAR
Latince
adi imperium olan
imparatorluk
kelimesi,
bir
kipinin
belli bir blgeyi
tek bagma
ya
da
kendi
setigi
kipiler
tarafmdan
idare etmesi
aniamina
gelip,
zellikle
g
kelimesiyle
eg an-
lamb
olan imparatorlar iin kullanilmaktadir.
Smerler
M..
2334-2279 yillari
arasmda
hkm srmg
olan Smerler,
Akat
krali Sargon
tarafindan bugnk
Irak
topraklarmdaki S-
mer
sehrinin
fethedilerek Firat
nebri
boyunca yerlegmeleriyle
kurulmuy
olan
tarihteki
ilk imparatorluktur.
M..
2000 yllma
kadar hkm
srmgtr.
Romalilar
Romater, davabiter.
StAugustine (M.S.
354-430)
Roma
imparatorlugu efsaneye
gre
M..
753 yllinda ikizi erkek
kardegi Remus'u
ldrerek kral olan
Romulus
tarafmdan kurul-
mugtur.
Romulus'un iki
saray!
vardir,
birincisi
Palatine
Tepesin-
de,
ikincisi
ise
Quirinal'dedirve
ikisi Roma gehrini olugturmak-
tadir.
Sehir
kuzeyden
Etrksler, tarafmdan tehdit edilmig
ama
sonunda Romulus'a
yenilerek
onu
krallari olarak kabul
etmig-
81
lerdir.
M..
509 yllinda Lucius Tarquinius Collatinus
ve
Lucius
J unius
Brutus
tarafindan cumhuriyet ilan
edilene dek Roma'nin
tek
diktatr
olup
gcu
dnyaca kabul
edilen
M..
100-44 yll-
lari
arasinda
yagamig
imparator
J ulius
Ceasar tarafindan ynetil-
mig, lmnn ardindan
M..27 ylimda imparatorlugunu
ilan
eden
bykyegeni
(M..
63 -M.S
14)
ayni
zamanda
Augustus
ya
da
Oktavianus olarak da bilinen Gaius Octavius
Thurinus
idareyi
devralmig,
ancak
M..14 ylhnda lmne dek
yneti-
mi sirasinda zengin
sinif
dahadag\egmigfakir
smrf
ise
allk
seviyesinde
yayamigtir.
Persler
Bugnk
iran
topraklarinda
hkm srmg
olan Perslerin rnito-
lojiye
gre
ok
baanli bir gemigleri
vardir
ama
aslinda
ancak
M..
559 yllinda
kralCyrusthe
Great
(Byk
Cyrus) zamaninda
(M..580-529)
parlak bir dnem.yagamiglardir. Byk
babasi
kral
Mendes zamaninda
tiranlikla ynetilen
ve
daginikgruplar
altinda
yagayan
Pers halkini tek bir birlik altinda toplamig
ve
bylece
o
gne
dek bagarilamamit
en
byk
imparatorlugu
kur-
mugtur. Cyrus daha
sonra
ordunun
bagina
geerek tarihte kendi
adina
altm
para
bastirdigi
iin Zengin
Krezs
ya
da
Karun ola-
rak
anilan
ve M..
539 ylli-ndaBabil'i fethetmekiinyolarkan
kral Krezs'n
lkesi Lidya'yi
fethetmigtir. Pers imparatorlugu
daha
sonra
Misir'i fethederek sinirlarini Avrupa'nin
batisina
ka-
82
dar
genigletmig,
ancak
M..
490 yilinda
Yunanblarla
girigtik-
leri
Marathon savaginda
byk
bir
bozguna
ugramiglardir.
Yu-
nanh
tarihi Heredot 192
adet Yunanli askere
kargilik
Perslerin
6400 asker kaybettiklerini yazmaktadir.
Pers imparatorlugunun
en son
hkmdari
1919-80 yillan arasmda hkm
srmy
Sah
Riza
Pehlevi,
olup
daha
sonra
Ayetullah Hmeyni tarafindan
ynetilmigtir.
Makedonlar
M..
yedinci
ve
sekizinci yzyillar arasmda hkmsrmg
Makedon
imparatorlugu M..500-450
yrllari
arasinda
genig-
1emeye
baglamig
ve
bu sirada kompularinin yogun saldinlarma
ugrayarak giddet1]savaglar
yagamigtir.
M..382-336
yillari
ara-
smda hkmsrmg
Kral ll'inci Philip tarafindan Yunan
siteleri
Thracia
ve
Illyria'nin ele
geirilip
imparatorluk yeniden
teki!-
lenrnig,
Philip'in oglu
Buyk
skender
(M..356-323)
babasinm
lmnden
sonra
ynetimi
devralarak diger Yunan
sitelerini
de
ele geirdikten
sonra
bir blm
Misir'a ait
olan
Pers
impara-
torluguna
ait toprak1ari
dafethederek
imparatorlugunun smirla-
rini
byk lude genigletmigtir. Byk
Iskender
ayni
zamanda
bugnk
Hindistan
ve
Pakistan'm
da
bir
blmn
ele
geirmig
ancak
33
yagmdayakalandigi
amansiz
hastaliktan kurtulamaya-
rak
M..
323
yllinda Babil'de lmgtr.
lmnden
sonra
fet-
hettigi topraklar generalleri
tarafmdan
paylagilarak
imparatorluk
ynetimi devam
etmigtir.
Bizansillar
Bizans.
imparatorlugu
Roma
imparatorlugunun
dogu
kanadt
olup Yunanca konugan Bizans
imparatorlan tarafmdan
ynetil-
migtir.
M.S
284-305 yillari
arasmda
yagamig
ve
M.S.
284-305
yllian
arasmda imparatorlugu
ynetmig
olan Roma
imparatoru
83
Diocletian,
M.S.
284 yllinda
imparatorugu
dogu
ve
bati ola-
rak ikiye
aylrmig,ve
dogu kanadt Byk Konstantin
olarak
bili-
nen
l'inci Konstantin tarafindan ynetilmitir.
M.S.
324 yllmda
kendisine
savag
aan
imparatorlugun
batt kanadi
imparatoru
Licinius'u yenerek Roma
imparatorlugunun yenilmez imparato-
ru unvanini
kazanmig
ve
imparatorlugun
bagkenti olan
Roma'yi
antik
Yunan
sehri
Byzantium'a tagiyark kendi
adi olan
Kons-
tantinople adini
vermigtir.
Bugn halen
Trkiye
sinirlari iinde
yer
alan
ve
Osmanli padigahi
Fatih
Susltan
Mehmet'in
(II'inci
Mehmet) 1453
ylhnda
Bizanshlardan aldigt gebrin adi degige-
rek
istanbul
olmugtur. Bizans
imparatorlugu
M.S306-337 yillan
arasinda
ilk
imparator Konstantin
zamanmda
en
parlak dne-
mini yagayarak, Roma
imparatorluguna da
en
pagali devrini
ya-
gatmigtir.
Ancak
Romanin
M.S.
476 yllinda kmesi
ve
Osmanli
imparatorlugu'nunIstanbul'ufethetmesinden
sonra
giderek
k-
len
imparatorluk,
bir sre
sonra tamamen
yok olmug
ve
bir
devir kapanmigtir.
Osmanli mparatorlugu
M.S. 1281 ylli civarinda
kkbir
Trk devleti olarak
kurulan
Osmanli
imparatorlugu,
1451 yllindan
itibaren
yaptigi fetibler-
le smirlarmt kisa
zamanda
byk lde genigletmigtir. 1258-
1326 yillari arasinda
yagamig
olan ilk Osmanli padigahl olan
l'inci Osman (Osman Bey) tarafindan kurulan
imparatorluk ardi
ardina imparatorlugu
yneten g\
padigahlar sayesinde
gide-
rek
daha
da geniglemig
ve
1453 yllmda Bizans
imparatorlugu-
nun
bagkenti
Konstantinople'u
fethettigi
iin Fatih
unvanmi
alan
Fatih
Sultan
Mehmet tarafindan
istanbul
olarak
adini
degigmesi-
nin
ardindan
dogudaki tek gl imparatorluk haline gelmig
ve
yaklagik600 yll hkm
srerek
batmin korkulu ryasi olrnugtur.
Ancak
kt ynetimier
ve
i
isyanlar
yznden 1923 yllindan
itibaren zlmeye
baglayarakBirinci Dnya Savagi'nin
sonu-
84
na
dek
elindeki
topraklari kaybedip klmg ve
1923 yllinda
imzalanan Lozan
Aniagmaslyla
Yunanistan'la
Trkiye
arasmda
sinirlar yeniden gekillenmigtir.
Kutsal Roma
Germen.imparatorlugu
Zorlabir
araya
getirilerek
Kutsal RomaGermen
mparatorlugu
adzverilenbir
topluluk,
asltnda
ne
kutsal,
ne
Romalt,
ne
de
imparatorluktur.
VOLTAIRE
(
1
694-1778)
Kutsal Roma
Germen imparatorlugunun
kurucusu M.S.
747-814
yillan
arasinda
yagamig
HlrStiyan
imparatOf afiman
OlUp
lkin
M.S.
768 ythnda
babasi
lli'nc Pepin'in
veliahti olarak tahta
gemig
Fransiz kralidir.
ilk
yillikhkmdarligi sirasinda kralligi
keridisinden
kuk
erkek
kardesi Carloman
ile birlikteynetmig,
ancak Carloman'm
771 yllinda
1mnn ardindan Hiristiyan
imparatorlugunun tek hakimi olmustur. Onun d0nemi,
Hiristlyan-
larlO
80
glnd
|
deVit
Oara
BOllmakla
birlikte
Carolinian R-
nesansi
olarak da
nitelendirilmektedir.
Carolinian teorisine
gre
Roma imparatorlugu
476 yllina
dekgeniglemig,
ancak
o
tarihten
sonra
etkisini kaybetmigtir.
Hiristlyaniarin lideri olarak baa
ge-
en Sariman
M.S.
800
yllnm
Noel
gn Papa
lil'nc Leo olarak
ta
giyerek Roma imparatoru
olmuy
ve
dneminde
imparatoriuk
yeniden
g\enmigtir.
ilk
Kutsal
Roma Imparatoru
M.S. 912-973
yillari arasinda
yagamig
olup 962 yllindan itibaren imparatorlugu
ynetmig
olan l'inci Otto'dur.
imparatorluk
1648
yllinda.Westp-
halia
BarigAnlagmasi
ile
kismen
dagilmigve
1806 yllinda
tama-
men
kmgtr.
Kutsal
Roma Germen imparatorlugu
bir
devletin
hakimlyetinde olmayan
tek imparatorluk o]up Belika, Almanya,
Avusturya, isvire,
Hollanda,
ekoslovakya,
Slovenya, Fransa'nin
genig
bir blm, italyave
Polonya'dan
olugmaktadir.
85
Mogol
imparatorlugu
Mogol
imparatorluguolduka
genig
cografi
bir blgeyi
tek
bir
kipinin kontrol
altinda
tuttugu dnyadaki
ender
imparator-
luklardan
biridir.
Hibir
zaman
nfuslarl
2.000.000'dan
fazla
olmamasina ragmen, vahgi
olarak
nitelendirilen
ilgin dvg
gekilleri,
cesur
tavirlari
ve
kararirliklanyla kendilerinden nfus-
a
ok daha fazia olan ynetimlere kafa
tutup
onlann
korkulu
ryasi olmuglardir.
Gobi llerinden yolaikarak
mthig
hizli
at
srerek herkesten nce
bir blgeyi kugatma
altina
almalanya
n]olan Mogol
imparatorlugununkurucusu
M.S.
1167
yllinda
dogmug yerel
bir kabilenin
reisi olan Temuin'dir. Daha
sonra
tm
dnyaninbildigi Cengiz Han adini
almig
ve
onun
ynetimi-
ne
kadar
dagilmig olan Mogol
kabilelerini bir
araya
toplayarak
1206 yllinda Mogol
imparatorlugunukurmugtur.Yz
binlerce
askerini
tek baina kontrol
altmda
tutan ve
savat
meydaninda
tipki
bir
satran ustast
gibi
dgmaniyla
oyun oynayan
Cengiz
Han, 1214 yilmdan itibaren imparatorlugunun smtriarini Polon-
ya
ve
Beyaz
Rusya'danVietnam'a, Moskova'dan Arap Yarimada-
sina
kadar
genileterek1215 ylimda
in'in
byk bir blm-
n
detopraklarma dahil
etmig
ve
bu
usuz
bucaksiz
blgeyitek
bagmakontrolaltmda
tutmayi bagarmigtir,ancak 1227
yllinda
atindan
dgereklmg,
yerine
geen
byk oglu Kubilay Han
(1219-94)
in'de
kurdugu
Yuan
Hanedanmi
1368 yillna
kadar
bagarlyla idare
etmig, kendisinden
sonra
hkm sren Mogol
liderleri
onun
kurdugu
imparatorluk
sinirlan iinde modern
Mogolistan'in temellerini atmiglardir.
Ancak 1501 yihnda
inli-
ler taraftndan
ele
geirilen
imparatorluk
yok edilmigtir.
ispanyolimparatorlugu
Kastilya
kraliesi isabelle
(1451-1504)
ile Aragon Krali
Ferdinand'm
(1452-1516)
iki
kralligmbirlegmesinisaglayan
ev-
86
liligi
sayesinde
kurulan spanyol
imparatorlugu,
lkenin dogu-
sunda hkm sren Mslman
Emevi
hanedanina
kargi hem
topraklarmi
hem
de ticareti koruma
altina almayi
bagarmigtir.
Hkmdarligi
strasmda kk
blgelerle yetinmeyip,
daha
zengin
olrnak amaciyla srekli yeni
lkeler
ve
ticaret
yollari
arama
hirst
iinde
olan
kralie
isabelle,
1451-1506 yillari
ara-
sinda
yagamig
italyan
gezgin
Christopher Columbus'a
sponsor
olarak
onun
1492
yllLnda
Amerika'y! kegfetmesine
On ayak
ol-
mugtur. Budogrultuda
agirl
tamahkar spanyollar
en
gagall -
nemini
imparator
V'inci Charles (1516-22)
zamaninda
yagamig
ve
s
nirlarmi
kuzey
Amerika'da
Alaska'dan
gney
Amerika'da
Meksika,
Sili
ve
Patagonya'ya
kadar genigletmigtir.
Charles
yani
sira
Avrupa'da da
fetlhler
yapmig,
Avusturya,
Macaristan
ve
ok
sayida Akdeniz adasm: ispanya
topraklarina katmigtir.
Ancak
Avrupa
ile
aralarinda
Lkan
ve
1701
ile
1714 yillari
arasinda
olduka
uzun
sren
giddetli savaglar
sirasmda
ispanya,
Beii,
ka,
Lksemburg, Milano, Napoli, Sardunya
ve
Minorka
adalarl
ve
Cebelitank bogazi gibi ele geirdigi topraklari kaybetmeye
baglamig,tm
hlZLyla
devam
eden
savaglar
sirasmda
ingiliz
kra-
liesi Anne'in
zel
savagi
olarak
bilinen
arpigmaarda
Kuzey
ve
Gney
Amerika'ya
ait
topraklar
Florida,
Kanada,
Gney
Caro-
lina,
Massachusetts,
Newfoundland, Hudson
Krfezi
ve
StKitts,
spanyollardan
almarak
ingilizierin
eline
gemigtfr.
Danimarka
imparatorlugu
Diger
imparatorluklar
gibi
Danimarka
imparatorlugu da
toprak-
larini genigletmek
iin.egitli ticaret kanallan
aramig
ve
bunun
iin gcn
kullanmigtir. Budogruttuda
ilkin1602 yrlindakuru-
lan
Dutch East
india
Company
(Danimarka
ve
Dogu
Hindistan
Kurulugu) Danimarka'ya
21 yll
boyunca
vergi
demeksizin Asya
lkeleri
zerinde
tek
bagina
hakimiyet kurup,
kolonisi olarak
ynetme
hakki
tarumig,
bylece temeli olduka
gl bir Da-
87
nimarka
imparatorlugukurulmasma zemin hazirlamistir. 1669
yilmdan
itibaren
en
gapali
dnemini
yagayan
Danimarka
impa-
ratorlugu
50.000 ii, 10.000
asker,
150
ticaret
gemisi ve
40
savag
kalyonunun sahibi olarak,
dnya apinda
en
genig
zel
mlkiyete
sahip
yegane
imparatorluk
unvanina
kavugmugtur.
Dutch
East
India
Company'den
sonra
1798 yilinda
Endonezya,
Sri
Lanka, Tobago,
Surinam, 1815-30 yillan arasmda
Belika,
Gney
Afrika'nm
Cape blgesi,
Malezya'nm
ve
Brezilya'mn
bir
blm, New
York
ve
Arnavutluk ile
ticaret
yapmaya
baglamig
olan
Danimarka,
buyogun ticareti bagkenti
Amsterdam'dan
ba-
ganyla yneterek
yirminci yzyila kadar kontrol altinda
tutma-
yi
bagarmigtir. 1624 yllmdaArnavutluk
ve
Kuzey
Amerika'da
30
aileden olugan
bir
Danimarka
kolonisi kurulmuy
ve
koloninin
valisi
olan Peter
Minuet, kisasre
sonra
kizilderililerin yagadigi
bir
adayi
satin
alarak
zel
mlkiyetine
geirmig
ve
ona
New
Amsterdam (Yeni
Amsterdam) admi
vermigtir. Burasi
gnmz-
de
Manhattan
olarak bilinmektedir.
Portekiz
imparatorlugu
Portekiz
imparatorlugu1394-1460 ylllari arasinda
yagamig
Henry
the
Navigator'un Fas'taki
Ceuta'yu Ispanyollarinelinden
alarak burada bir imparatorluk
kurmasiya
baglamigtir.
mpa-
88
ratorlugun
sinirlarini genigletmek
ve daha
fazia
maddi
kaynak
saglamak
amaclyla Portekiz
tm
enerjisini altin, baharat
ve
k1e
ticaretine
vermig,
Afrika, Uzak Dogu,
in
ve
Hindistan'da
ko-
lonller kurmugtur.
Bu dogrultuda
ilkin 1500 yllinda Brezilya'yi
kegfeden
Portekizli
kagif Pedro Cabral
(1467-1520)
burayi
1530
yllmda Portekiz kolonisi olarak ele
geirmigve
Brezilya 1822
yllinda bagimsizligini
ilan edene
dek
kontrolun
elinde
tutmug-
tur.
Portekiz
en son
1999
yi]Inda
ele
geirdigi
deniz
agiri
ticaret
merkezi
olan Macau'yu
in'e
kaptirmigtir.
Fransa imparatorlugu
On
altinci yzyil
baglarinda
Portekiz
ve
ispanyamparatorluk-
larina tamahkarlikla
gzlerini
diken
Fransiziarin
deniz
agirl
ynde
ilk
hedef1eri 1491-1557 ylllan
arasinda
yagamig
J acques
Cartier'in 1534
yllmda
kegfettigi
bugnk
Kanada'da
St
Lawren-
ce
nehri civarmdaki
blgedir. Burayi
toprak1arina katarak New
France
(Yeni Fransa)
ve
adanin zerinde yksek
birtepe
olustu-
ran
Mount
Royal krfezine de Mont
Real admi
vermigtir.
Burasi
gnmzde
Montreal
olarak bilinmektedir. Bu
dogrultuda
ilkin
Kanada'yi
sinirlari iine
alan
Fransaimparatorlugu,
daha
sonra
ayni
kalkan zerinde
yer
alan Buyk Gller evresinden bagla-
yarak Ohio
ve
Mississipi
nehrinin
agaglsina kadar
uzanan
ge-
nig blgeyi
ve
1682 yllinda kral XiV'nc Louis
zamanmda
ele
geirilmesinin
ardmdan
kralm admdan esinienerek
Lousiana
adini
verdigi
blgeyi elnegeirmig,
ancak 1763
yilinda
Lousi-
ana
digmda
tmblgeingilizlerin
eline
gemig
ve
1664 yllinda
kurulan
French
East
India
Company,
1769 yllinda byk
maddi
skandallarla sarsilarak zlmeye baglamigtir.
Nitekim
kitanin
ortasindaki
usuz
bucaksiz
arazi 1803 yllinda
Amerika Birlegik
Devletleri'ne sat:Imig
ve
tarihte Louslana
Purchase (Lousiana
Satigi)
olarak bilinmektedir.
Amerika
kitasma ait
olmasma rag-
men,
onlardan alip
tekrar
Amerika'ya
satiga.sunan
Fransa'nin
89
teklifettigi fiyatdnm
3
cent'ten 11.250.000
$
olmustur.
te
yandan
iki
ayri
Fransa imparatorlugundan ilki
Fransiz
senato-
su
tarafindan seimle
ynetime
getirilmig
ve
1769-1821
yillari
arasmda hkm srmg imparator Napolyon
Bonaparte dne-
mine ait
olup
1804 yilinda
kuruimustur,
ancak
1792 yilina ka-
dar Fransa'nin kazandigi
tm
topraklari
kaybeden Napolyon,
30 Mart 18T4 yllinda
kendi istegiyle grevinden
feragatetmig-
tir. ikinciimparatorluk 1808-73 yillari
arasmda
hkm srmg
Ill'nc
Napolyon dnemini
kapsamakta
olup halk seimiyle
baga
gemig
ilk imparatordur. Onun dneminde Fransa,
italya,
Avusturya, Suriye,
Vietnam
ve
in'de
bazi blgeleri ele
geir-
migtir. Fransa Afrika'daki
son
kolonisi
Cezayir'i
1950-1960
yll-
lari
arasinda
ikan kanli
savaglar sonucunda
geri
vermigtir.
Alman
imparatorlugu
Alman
imparatorlugutarihte
en
kisa
sren
imparatorluk ola-
rak
bilinmektedir. T815-98 yillari
arasinda
hkm
srmg
ilk
imparator Otto von
Bismarck 1862-73
yillari arasinda Prus-
ya
bagbakanhgtnaatanmig yani
sira
1871-90 ylliari
arasinda
Almanya'nm
ilk ganslyeligini
yapmigtir.
Almanya
1864 yihn-
da
Danimarka'ya
kargiAvusturya
ile
birlegmi
ve
1866 yllinda
Kuzey
A1manya Konfederasyonunu
olusturmustur.
Fransiz-Rus
savaginda Fransizlari
yenen
Prusya
krall l'inci
Wilhelm'in
impa-
ratorlugunu ilan
etmesinin
akabinde
kurulmuyolan
imparator-
luk 18 Ocak 1871 yllinda
Versailles'da
resmen
ilan
edilmig
ve
l'inci Wilhelm
ayni
zamanda
Amanya'nm topraklanna katmig
oldugu
Togo, Kamerun
ve
bugnNamibya olarak bilinen
Dogu
ve
Gney Afrika'nin
da
imparatoru olmugtur. 1890 yilinda
Bismarck'in emekliye
ayrilmasindan
sonra
Amanya'nm
Birinci
dnyasavaginda yenilmesinin ardindan imparatorluk 1918
yr-
linda btn
topraklarini
kaybetmigtir.
98
Habsburg
imparatorlugu
Hapsburg
olarak
da bilinen Habsburg,
bugnkisvire
toprak-
lari
zerinde 1526-27 yillari
arasinda Hirvatistan, Macaristan
ve
Bohemya
kralliklarmin
kurdugu Alp
Devletleri Birliginin
(Union
of
Alpine) temelini attigt bir
imparatorluktur. Giderek
genigleyen
imparatorluk
Birinci Dnya Savagi
strasinda
zl-
meye
baglamig
ve
1918 yllmda
savagin sona
ermesiyle
birlikte
yok
olmugtur.
ingiltere
imparatorlugu
ingiltere
imparatorugu
ilkin 1566-T 625 yillart
arasinda hkm
srmg kral
l'inci
J ames'in
ingiltere,irlanda,iskoyave
Gal-
ler
zerinde hakimiyet kurdugu
monargi
idaresiyle
baglamig,
daha
sonra
1707
yllindadigerlerini
iine alarak
sadece
ingil-
tere
ve iskoya'nin
birlegmesiyle
imparatoFlugun
temel
yapi-
si
olusturulmugtur.
Sonraki yillarda
ingiliz
Milletler Toplulugu
(Commonwealth) adi
altinda
giderek
geligen
imparatorluk iki
ayri
dnemi
kapsamaktadir.
Birincisi
kipisel
girigimler
ve
fetihler
dnemidir. Bu
dogrultuda ilki 1555 yllinda
kurulmug Muscovy
Company
gibi bazi
zel
kurulu larin
sponsorlugunda
deniz
agi-
ri
diyarlarve yeni
toprak1ar
kegfedilerek, ingiltere
topraklarina
katilmasini
ama\ayan, bylece kolonilerdevrini baglatan
im-
paratorluktur.Bu
ilk imparatorluk
Amerikan
Bagimsizlik
savag-
lari
sonunda
(1775-83)
etkinligini
kaybetmigtir. lkinci impara-
torluk ise
bir
anlamda ilkinin
devami
olup
ayni
konuda
daha
byk
hedef1eri
ama\amig
ve
1760
ile
1770
yillari arasinda
hkum
srmgtr.
Bu
dogrultuda
ilkin Kaptan Cook'un
(1728-
79)
Avustralya
ve
Yeni
Zelanda'ya
yaptigi geziler
sonucunda
bu-
ralarm
ngiltere
topraklarma
katilmastyla
baglamig,
daha
sonra
Robert
Clive'in
(1725-74)
Hindistan'i fethederek 1763 yllinda
ingiftere'ye
kazandirmasiylagiderekgeniglemigve
ardi ardina
91
yapilan fetihlerle
o
ylilarda ingiltere'nin
nfusu
dnya
nfusu-
nun
%25'ini kapsamigtir. Bu
yzden "zerindeGney Batma-
yan
imparatorluk"
unvaniyla anilan
ingiltere, 1931 yilinda her
birineegit hak
ve
hrriyetler tanlyarak kendi
ynetimi
altinda
topladigt
tm
koloni
devletlerini ingi]iz
MilletierToplulugu (The
British
Commonwealth of Nations)
adi
altinda birlestirmigtir.
Ancak imparatorluk
ilkin Hindistan
daha
sonra
Pakistan
ve
bazi
Afrika uluslarinm
bagtmsizligini
ilan
etmesiyle giderek zl-
meye
baglamigve
yaklagik 40 yll
sren koloni imparator ugu
son
bulmustur.
YEN
MPARATORLUKLAR
Avrupa Birligi
Bugn kisaca
EU
olarak amlan
Avrupa
Birligi'nin
(EuropeanUni-
on)
temeli 19
Eyll
1946 yllinda
ingiltere
Bagbakani
Winston
Churchill tarafindan kurulanAvrupa Devletler
Toplulugu (United
States
of Europe) ileatilmigttr.Churchill bu
birligikurarken
"ge-
migte yagadigimiz
kaylplan
ve
korkuyutekrar yagamamak
iintek
bir g birligi
altmda toplanmamiz gerektigini karar
verdim"
de-
mitir.
Budogrultuda
yeni
yapLlan
fetihlerin
yani stra,
diger Avru-
pa
devletlerinin katilimi
ve
en
nem[isi imparatorluklar
arasinda
gereklestirilen bir
an1amda zorun1u
evlilikleriebirligin
atisi
gi-
derek byyerek
g]enrnistir.
Bugn her anlamda
yardimlagmayi
amalayan birligehalenyeni
Avrupa devletleri
katilmaktadir.
92
L
Avrupa'da
YardimAmaIl
Kurulmuy
Birlikler
Avrupa'daki
ilk
yardim
kurulugu
5
Haziran 1947 yilinda
kurulmug
Marshall Plani olup,
kinci
Dnya Savagi
sonunda
Avrupa'nin
zaylflamig ekonomisini
el birligiyle
kalkmdirmayi
amalarnigtir. Bu
dogru1tuda
ilk
drt
yil boyunca
13
Milyar
$
para
toplanmigtir, bu
miktar 2005 yllinda
100 Milyar
Sterlin'e
ulagmigtir.
Avrupa Konseyi 5 Mayis 1949 yllinda kurulmugolup, Beli-
ka,
Danimarka, Fransa, irlanda,Italya,
Lksemburg, Hollanda,
Norve, isveve ingiltere'yi
iine
almaktadir.
Avrupa
Kmr
elik
Birligi (ECSC)18 Nisan
1951 yllinda
kurulmuy olup, birligin
yelerinin iinde
Bati
Almanya,
Fransa,
italya,
Be]ika,
Hollanda
ve
Lksemburg
yer
almigttr.
Avrupa
Ekonomik
Toplulugu (EEC)25
Mart
1957
yilmda
Roma
Anlagmasini (Treaty of Rome)
imzalayan
devletler
arasm-
da
kurulmustur.
1963 yllinda
diger
adlyla Ortak Pazar (Com-
mon
Market)
olarak
bilinen kuruluga ingiltere'ninde
katilmak
istemesi,
birlik
iinde
byk
pay
sahibi olan
Fransa Cumhurbag-
kani
Charles
de
Gaulle tarafindan kabul edilmemigtir.
Bunun
nedeninin
kinciDnya Savagi
sirasinda
tarihte
D Day olarak
bilinen6
Haziran
1944'te Amerikan
donanmasinin
Fransa ki-
yllanna yaptigi
Normandiya
ikarmasinda
ingiltere'nin
aylar
ncesinden gizlice
Amerika
ile igbirligi
iinde olmasindan
.
ve
Fransa'nin
o
tarihten beri ngiftere'den
nefret etmesinden kay-
naklandigi
tahmin
edilmektedir.
Avrupa
Toplulugu
(EC)
1967
yihnda
ECSC, EEC
ve
EURATOM'un birlegimiyle
kurulmugtur. ingiltere
ulusal
bir
referandumun
ardindan 1973 yllinda
birlige
kabul
edilen
son
ye olmuytur. ECdaha
sonra
1991 yllmdaTreaty
on
European
Union
ya
da
Maastricht
Treaty
anlagmasi
dogrultusunda
Avrupa
Birligi (EU)
adini almigtir.
Avrupa
Birligi
tu
anda 25 ye
lkeden
olugmaktadir.
93
Sovyetler
Birligi
Sovyetler
Birligi, ilki
24-29
Subat,
ikincisi
24-25
Ekim
olmak
zere 1917 yllinda gerekiegen
Rus
Devrimlerini
takiben kurul-
mugtur.
ar
IL
Nicholas'i
(1868-T918)
devirmeyi
ama\ayan ilk
devrim Geici
Hkmetin
kuruimastyla
sonu\anmig,
hemen
ardindan
gelen
ikinci
devrimise, ii
ve
kyl
sinifinm
kurdugu
Bolgevik
Partisinin, Sovyet
rejimine
kargi ayaklanmaslyla
ger-
eklegen
ve
tarihteki
en
kanli
devrimler.denbiri
olarak
bilinen
Bolgevik
devriminin
sonunda
yeni bir Sovyet Hkmeti
kurul-
mastyla
sona\anmigtir. Bu
dogrultudaolduka
genig bir
alana
hkmeden Rusya'nin sinirlan iinde
Ermenistan, Azerbaycan,
Beyaz Rusya, Estonya,
Grcistan, Kazakistan, Kirgizistan, Le-
tonya,
Litvanya,
Moldova,
Tacikistan, Trkmenistan,
Ukrayna
ve
zbekistan
yer
alarak
Sovyet Sosyalist CumhuriXetler Birligi'ni
olusturmuglardir.
1956 yilmda Sovyet tanklarinin
Macaristan'a
girmesinin
ardindan onlarla
aym
kaderi 1968 yilinda
ekos-
lovakya da paylagmig, ardindan 1980 yllinda
son
kurban
Af-
ganistan
olmugtur.
Sovyet mparatorlugu1985 yllirida
bagkan
Mikhail
Gorbachev'in isteyen
devletlerin
birlikten ayrilmasina
ynelik yaptigi
reformla
giderek
zlmeyebaglamig,bu dog-
ru1tuda
1987 yllmda
ilk
talep Estonya'dan
gelmig,
onu
digerleri
takip
etmig ve
her
birinin
kendi iinde
bagimsiz
otonom
dev-
letler
halindeayrildigt
birlik
1992 ylli Ocak ayinda
tamamen
dagilmigttr.
Amerika Birlegik Devletleri
Geleneksel anlamda dgnldgnde,
Bidesmig
Miletler
Im-
paratorlugu
demenin
yerinde olacagi Amerika Birlegik Dev-
letleri (ABD) bnyesine dahil ettigi
degigikkltrden
milletler
sayesinde,
gerek
ekonomik
gerekse kltrel anlamda
gcn
.
byk lde
arttirmigtir.
Bu
dogrutuda
1776 yllinda ilkin T3
94
I- -
ayri
ynetim
blgesinden
olugan
ve dnyanin
her yerinden
va-
tandagligina kabul
ederek
egit
hak
ve
hrriyetier
tanidigi insan-
larla
zgrlkler lkesi
denilen ABD, giderek artan
nfusuyla
ynetim
smirlanni
genigletmig
ve
gu
anda
51
eyalete ulagmig-
tir.
Bunlarin iinde 1803 ylhnda
Fransa'dan
parayla
geri
aldigi
Lousiana, 1867 yilinda
Rusya'dan aldigi Alaska,
1848 ylhnda
Meksika'da.n aldigt
Kaliforniya, 1845 yllmda
yine
Meksika'dan
aldigi Teksas,
Gneyle
birbirinden
ayrilan Kuzey Amerika'nm
en
yogun yerle imblgeleri
olan
belli
bagli
eyaletleridir. E-lavai
ise
Amerikan
hkmetinin
maddi aidan
yardimma
muhta ol-
dugu iin gnll
olarak
birligekatilmak
istemigtir.
Bugn
ok
uluslu
birlepik
devlet
giritimini
baanyla
devamettirebilen
dn-
yadaki tek
lke
ve
kita durumundaki ABD, bu
gc
sayesinde
dnyanm polisi
konumuna gelmigtir,
1925 dogumlu Amerikab
yazar
Gore
Vidal'a
gre
bu
ilk
ve
sondur.
95
-w
-
i
s
U
Suu nleme
ve
Ortaya
ikartma,
Organize Su, Ceza, Yargi
Sistemleri, Detektiflik.
SUU
NLEME
VE
ORTAYA IKARTMA
ingiliz
Polis
Tegkilati
Ingiltere'deki
ilk polislik hadisesi M.S. 450
ve
1066 ylliari
ara-
sinda,
bir
erkegin tek
bagina
bir blgede asaylgi
saglamaya
a-
bgmasi sonucunda
gereklegmigtfr. Su
igleme
oraninin
giderek
artmasi
sonucunda
isebir liderin
nderliginde her
biri bir semt
ya
da
mahalledeki
yuz kipiden
sorumlu
tutulan
onar
kipilik
ek
gruplar
olugturulmugtur.
Su tespitinin
yant sira yargi
ve
ceza
hakkina
da
sahip olan
bugruplarin,
iki
yllda bir heyet kargisina
ikarak haksizlik
yapip
yapmadiklari
sorgulanmigtir.
ilk
ulusal
polis
gc
1929 yllinda
Sir
Robert
Peel
(1788-1850)
tarafindan
kurulmuy
ve
bu
dogrultuda
ilk
kez
polis lkeyi
yne-
ten
kipileride
sorgularna yetkisinesahip olmug-
tur.
Sir
Robert'in
adindan etkilenerek ogu
polis
boby
ya
da
peel
gibi
takrna
adlar
edinerek
ayni
lakapia
anilan
gruplar olugturmuglardir.
ilk
parmak izi olayi T858
yilinda Benga1'da
yaganmig
ve
bndan
yola ikilarak
ilkin
1901
yilmda ingiltere'de
uygulanmigtir. Parmak
izi
97
uzerinden
genetik bilgilere
ulatilmasi
ise
ilkin
1950 dogumlu
olup
daha
sonra
Sir
unvanina
layikgrlen Ingilizbilim
adam:
Alec
J effreys
tarafindan
1984 yllinda keyfedilmittir.
ilk polis
telsizi
Dr.
Hawley
Crippen'in
(1862-1910)
ka-
risini
ldrmek suuyla
tutuklanarak SS Montrose gemisiyle
lngiltere'den
bir gemiye
bindirilip
Kanada'nin
Quebec
gehrin-
cleki
hapishaneye
gtruldag strada kullanilmigttr. Karistnin
kesik bagi bulunamamigtir.
lkpolis
imdat
telefonu999
olaral ilkin
1937 yllinclakul-
lanilmig
ve gelen
ihbarlarin
ogu
ok sayida sahte kaza haberi
olmustur.
Amerikan Polis Tegkilati
ilkin1776 yilinda bagimsiz bir
rgt oluncaya dek ABD polis
teykilati federal kanunlarla
idare edilen
ve
her gehrin kendi ba-
gimsiz
polis rgtnn mevcut
oldugu
bir teykilattir.
Sehirlerde
olaganst bir
olay olarak grlen
cezalandirma iglemleri
hal-
km
gz
nnde
ve
gehirlerinbayrahipleri tarafindan gerekleg-
tirilmektedi.r.
lk
gece
gzetleme kulesi 1631 yilinda
Boston'da
inga
edilmigtfr,
gneyde
kleleri aligtiran arazi
sahipleri
ve
polisin
isbirligiyle
olugturulan
ilk
gzetleme kuleleri ise 1704 yllinda
kurulmustur.
ilk polis
mdrleri Teksas'taki iftlik arazilerini yerlilerin
saldifLlanndan
korumak
amaciyla
grevlendirilen
Teksas
koru-
culari olup,
Federal
J uri
adi altinda
1823 yllinda kurulan bir
tegkilat
tarafmdan
ilk
atama
1789 yilinda gereklestirilmittir.
O
siralarda
Teksas,
Meksika'ya
ait olup, 1836 yillna kadar
Meksika
sinirlari iinde
yer
almaktadir.
ilkbirlesik polis
teykilati
New
York
gehrinde 1845 yilinda
kurulmus,
ama
1853 yllina kadar
niformalari
olmamigtfr.
98
ilk detektiflik olayi 1850 yllinda
Allan Pinkerton tarafin-
dan
(1819-84),
kendi
bagina
gizlice
takip ettigi bir eteyi polise
ihbar edip
yakalatmasiyla gereklestirilmig, daha
sonra
kendi
adini
verdigi
dedektiflik brosunu kurmuttur.
Pinkerton i842
yllinda
Amerika'ya
g
ederek Chicago'ya yerlegmig
1skoyah
bir
fii
imalatisidir.
ilk
zel
gizli polis rgt
FBI
(Federal
Sorupturma
Brosu)
zel
istihbarat servisi
olarak ilkin 1908 yllinda
eyalet
valisi
Ge-
neral
Charles Bonaparte
(1851-1921)
tarafindan
kurulmuy
olup
34
ajanla
hizmete baglamig
ve
o
yillarda
ok yogun
olarak ig-
lenen bireysel
su\arin
yani
sira,
banka
ve
arazi haklariyla
ilgili
davalari sorusturmustur.
ORGANiZE
SULAR
in
terr
rgtleri (Tong
ve
Triad'lar)
1840
ile
1850
yl\arl
araSinda
basta
inliler
olmak zere
Amerika'ya
g
etmig Asya
grubundan
insanla.r, beyazlarm
irk-
:
politikalarma kargi isyan etmek
a.mactyla ilk
terr
rgtle-
rinin kuruculari
olmuglardir.
Bu dogrultuda
ilkin
Chicago'daki
agtri in
nfusunun olugturdugu Chinatown,
Amerika Birlegik
Devletleri'nde ilk
kez gangsterlik olaylarmin baslamasina
ne-
den
olmustur.
\kedeki
inlilerin
haklarini korumak amaciyla
kurulan Tong eteleri
giderek
organize
olup yelerinin
sayistni
artirmigttr.
Ancak
ok
ilgin olan
gey,
Tong etelerinin
in'de
duyulmamig
olmamasidir.
Buna kargillk diger bir
ete
olan
Triad'lar Tong'tan daha
gl.
temeller zerine oturdugu iin
yz
yillardan beri
in'de
bilinmektedir. Her
iki
rgtn de
ama-
ci inlilerin
temel hak
ve
zgrlklerini
korumay:
amalarken,
rgtn
ardmdaki gizli kipiler.onlari
agrrt
boyutta
su
islemeye
tegvik
etmigve
yillar
boyu
in
halkinin bu yzden
aci
ekmesi-
ne
neden olmuglardir.
99
Mafya
Dnyadaki
en
-byk
su
rgt
olarak bilinen
Mafya, ilkin
orta
agda Sicilya'da organize
olmuy
bir
gizli rgt olup, Saracen,
Norman
ve
ispanyol ynetimlerinin
acimasiz
ceza
sisternini
kendisine rnek
almigtir.
Latince
Mafie kelimesinden
tremig
olan Mafya,
orta
agda toprak sahiplerinin
arazilerini
korumak
iin kiraladigi kk
zel
ordu anlamma gelmektedir.
Zamanla
patronlanndan kazandiklan paralarla giderekglenipgenigle-
mig
ve
kendi
kendilerinin patronlari
olmuglardtr.
nceleriye-
lerinin
haklarLnl
korumak amaciyla aligmaya baglayan rgt,
giderek kanunsuz cinayetler igleyerek
bunu
kendilerinin
igledi-
gine
dair
bir igaret birakmaya
ba1amiglar,
ancak
parmak
iziyle
sulularm
tespit
edilmesinin
keyfedilmesinin
ardindan yakala-
narak bagarisizliga
ugramiglardir.
Bir sre
sonra
hkmetlerin
ikarlari dogrultusunda
piyon
olarak kullandigi
mafya
rgt,
nitekim ltalya'da
diktatr
Mussolini
dneminde
muhalif
siyasi
rgt
yetkililerine gzdagi
vererek,
onlan sindirmek
amaciyla
kullanilmistir. kinci
Dnya Savagi'ndan
sonra
endstriyel alana
da
giren
Mafya, sonunda
Amerika'da bagli
bagina
dokunulmaz-
ligi olan.bir
imparatorluk
haline
gelmigtir. Budogrultuda
ilk
kez
Godfather
(Mafya
Babasi)
Lucky
(Sansli)
lakablyla
anilan
Lu-
ciano
(1896-1962)
ocukluk arkadaglarl Meyer Lansky
(1902-
83)
ve
Bugsy
Siegel
(1906-4')
ile
birlikte ilkin 1934 .yilmda
Amerika'da Ulusal
Su
Sendikasini kurmuglardir. Yarall
yz
o1arakbilinen
Al
Capone
ise
dnyadaki
ilk nl
gangster
olup,
Amerika'daki
ilk
mfya rgt lideridir, cezalandirma konusun-
da
hibir politik
egilimi olmadigini
ileri srmesine ragmen Sicil-
ya
asilh
oldugu iin
kendisine
pek
gven duyulrnamigtir.
100
Kray
ve
Richardson
eteleri
Kray
ve
Richardson eteleri
1950-1960
yl|3rl
araSinda
hkm
srmg ingiltere'deki
ilk
organize
su
eteleridir. Bu dogrultu-
da Kray etesi,
Reggie
(1933-2000) ve
Ronnie
(1933-95)
adll
iki ikiz erkek kardeple byk
agabeyleri
Charlie
(1927-2000)
Kray'in kurmus
oldugu
organize
su
etesi
olup, hara kese-
rek bagladiklan faliyet sahalarmi giderek
genigletmigler
ve
bu
paralarla
Londra,
Bethnal
Green'te bir klp
igletmeye
baglamig-
lardir. 1950
ve
1960 yillarinda adlari
vahtetle
birlikte
anilan
Kray'lere
kargi
olarak
kurulan
Richardsonlar'la
kiyasiya
rekabete
girigmigler,
sonunda
1967 yllmda
ikiz
kardeplerin
papkayzn-
den
igledikleri
bir
cinayetin
ardindan 1969 ylhnda
yakalanarak
mr boyuhapse
mahkum edilmesiyle etenin
faallyetine
son
verilmistir.
Ronnie
28 yll hapis
yattiktan
sonra
hapishanede
l-
mg,
lmek
zere
olan Reggie
ise32
yil hapis
hayatindan
sonra
serbest birarilmasmdan birka hafta
sonra
lmgtr.
Richardson
etesi
ise
Londra'nin gneyindeki Heathrow
park
yerinde hara
keserek ige bagiamig
ve
ok
gemeden Kray kardeglerin faali-
yet
sahasina
girdikleri
iin aralarinda
vahgi
olaylar
yaganmaya
baglarmgtir.
Richardson
etesi Kray'lerin kuzeni
Richard
Hart'in
ldrldg Mr Smith's
Club'daki cinayet
sonrasi
yakalanarak
kertilmigtir.
Ku
Klux Klan
Asil adinin KluKux
Klanoldugu
ileri srlen rgtn
Yunanca ku-
kuleta
anlamina
gelenkuklos
kelimesindentretilerekbelli
bir kla-
nin
haklarini korumasi
nedeniyle
bu
adi aldigi bilinmektedir.
ilk
Klu
Kux
Klan
rgt alti
yeden olugmaktadir, ilkin1865
yill Noel gn
Amerika'nin
Tenessee
eyaletine
bagli
Pulaski'de
bulugan
alti
gen,
sadece gzlerini
aikta birakacak gekilde
baglarina
geirdikleri
kukuletalarla
kendilerinden esrarengiz
101
kipiler
olarak
kugku duyulmasini, bu
sayede
kendi aralarinda
eglenmeyi ama\amiglardir, ancak
1866
yiinda
Amerikan
i
sa-
vasmin
ikmasiyla farkli bir yne
sapip
giderek
genilemiIer
ve
sonunda
yaklagik 4.000.000 kle
zenciden
olugan yeleriy-
lebeyazlara
kargi
ayaklanarak
Tennessee eyaleti
boyunca terr
estirip
vahgi
cinayetier
igleyen
bir
su
rgtne dnsmglerdfr.
1867
yilmda Grand
Wizard, Byk
Byc adt verilen
liderle-
ri nclgnde
en
yksekten
en
dguge dogru
rutbeler verilen
yeleriyle
bykbirterr rgt
olugturmuglardir.
Budogrultu-
da
General Nathan
Forrest
(1821-77)
ve
General
Robert
E Lee
(1807-70)
ile
Grand Dragon, Titan, Giant, Grand Cyclops
ve
Ghoul gibi orijinal adlar
verdikleri
bazi dgk rtbeli subaylar-
dan olugan
ve
1868
yr]Inda
T,300 kiglyi
ldrmekje
su\anan
rgt 1869 yrilnda kertilmigtir.
kinciKlu K]ux
Klan
Orgt
19T5 yllinda
geirdigi araba
kazasindan dolayi
uzun
sre hastanede
yat-
tigi strada planladigi
ve
iyilestikten
sonra
bu
plantni gereklestirmek zere harekete
geen
William
J .
Simmons
tarafindan
kurulmugtur.
Simmons'un
seyrettigi The Birth
of Nation (Bir
Ulusun Doguu) adli
filmden
byk
lde
et-
,
kilendigi
ileri
srlmektedir.
ilkin
25 Kasimda
Amerika'nin
Georgia eyaletine bagli
Atlanta'da
ellerinde
megalelerle
grlmg olan
bu
ikinci
KKK rgt digerine
nazaran
ok
daha sinsi
hareket etmig
ve
irkilija
kargit
gsteri
kisvesi
altinda milyonjarca
insani
katletmiglerdir.
r-
gtn
2005
yllmda halen yaklagik 2.500 yesi
oldugu
ileri srlmektedir.
102
CEZA
On
dokuzuncu
yzyila kadar
ingiltere'de
modem
aniamda
bir
ceza
sistemi sz konusu
olmayip, hapis yerine,
sulular
ok
agir
ve
vahgice metotlarla igkenceyle
cezalandirmiglardir. Bu
dogrultuda
genellikle halkin nnde
gereklegtirilen
itkence-
ter
arasinda,
boyunlartve
kollari mengeneye
kistmitp kami
ile
derileri
yarilincaya
kadar dvmek, bir
aletle
uzuvlarmi
kesip
kopartarak
sakat
birakmak,
kamini
negterle
yanp
i organlarirn
ikartmak
ve
germekgibi
olduka
vahgi
yntemler
bagkalanna
gzdagl
vermeyi
amalamaktadir.
ngiliz
ceza
sisteminde daha
sonra
sululari ihra
ederek
bir
bagka
lkeye
gnderme
ynte-
mi de sz
konusu
olmuytur, kolonilerin
ikardigt bagimsizirk
savagmda bagarili
olamamalan
sonucunda
zellikle
Avustralya,
ingiltere'ninceza
kolonisi konumuna
gelmigtir. Budogrultuda
160711e 1776 yillari
arasinda
elli binden fazia
sulu
Amerika
ve
Avustralya'ya
gnderilmigve
agir
partlar
altmda ahstinlmigttr.
Bu
nedenle 1787-1852 yillan
arasinda 100.000'den
fazla
erkek
ve
kadm
sulunun bindirilip pislik
ve
sefaIet
iinde abtinidigt
gemilere
su\ularin gemisi
adi
verilmigtir.
Bu ynde
ilk
ceza
re-
formu
john
Howard tarafindan
gereklegtiriimigtir.
lm
Cezalan
Yzyillardir lum cezalari
konusenda canli canli yakmak, kay-
nar
suya
atmak,
kayalara
arptirmak, bogmak,
kaziga
baglaylp
yakmak,
armiha germek,
boynunu
vurmak, taglamak,
asmak,
kurguna
dizmek
gibi
ok
sayida hunhar
ve
vahgice yntemler
uygulanmigtir.
M..
1700 ylli
civannda Babil krali
Hammurabi
su1ularayirmi beg
farkli
ceza
yntemi
uygulamittir
ama
arala-
rindalm
cezasi
bulunmamaktadir..
ilk
lm
cezas!
M..
altinci
yuzyilda
Misir'da by
yaptigt
iin
sulu bulunan bir
soylunun
canint
alrnalan iin kendisinin
103
verdigi
emirle
gereklegtirImigtir.
Agneyleldrme
l1kzehir enjeksiyonuyla
ldrme,
1888 yilinda New York'ta
Dr
J .
Mount
Bleyer
tarafmdan
kegfedilmistir,
ancak 7 Aralik
1982
yihnda Charles Brooks'un
Teksas'taki
infazma
kadar
Amerika'da
kullani1mamigtir. 1977 yihnda Dr. Stanley Deutsch, enjeksiyon-
la
ldrme
zerine
ok daha
kisa
srede
etkili olan
bir forml
geligtirmigtir.
Naziler
geligtirdikleriT4
tenazi
Programi
dogrultusunda
toplama
kamplarmdaki
doktorjaradagittiklarl
Phenol'n esirle-
re
yksek
dozdaenjekte edilmesini emir
vererek,
1940
yllinda
milyonlarca
insani bu yollatoplu
olarak ldrmglerdir.
ElektrikIi Sandalye
ilkelektrikli sandalyede ldrme
fikri T881 ylhnda Amerikall
dig
hekimi Albert
Southwick tarafindan
retilmigtir.
Southwick
korkudan
agin
iki ien
bir
hastasinm yanliglikla
jeneratredo-
kunmasiyla lmesi
sonucu,
bunun
mmkn olduguna
gabit ol-
mustur.
ilkelektrikli sandalyede
infaz, 1890 yihnda baltayla adam
ldren
Willia Kemmler'in lm
cezasinda New
YorkAuburn
eyalet
hapishanesinde
gerekleptirilmigtir.
Elektrik
kablolarlyla
kaplanmig
sandalyeye
oturtulan mahkuma
baglanan
kablolar-
dan verilen elektrigin
akimgiddetinin
giderek
artirilmasiyla
uy-
gulananinfazin daha hiziandirilmig
teknigi
iseDr
J .
Mount Ble-
yer
tarafindan kegfedilmigtir,ancak ilk
kullanimdabeceriksizce
uygulandigt
ve sistemin
iinden ikilamadigt
iin sulunun
feci
ekilde
igkence
ekerek lmesiyle
baansiz
olarak
sonu]anmig-
tir. Kemmer'in
aci
iinde
sarstlarak
lm
sirasinda
dehget
ve-
rici
olayi izieyen halk iglik igliga
bagirarak,
gzyaglari iinde
salonu
derhal terk
etmig,
bylece
Thomas
Edison'un
insantari
104
ldrmek
degi],
aydmlatmak
amaclyla keyfettigi elektrik, ilkkez
amacindan saparak
onlari ldrmek
iin
elektrikli sandalyede
kullanilrnigtir.
Gaz Odast
Gaz
odast
ilkin
1924 yilinda
Amerikan ordusunda
binbagt De-
los A. Turner tarafindan lm Cezasina aptirilan
insanlarm
infazi iin icat
edilmi, siyanr tabletlerlyle hazirlanan
zehirli
gazin
odaya yerlestirilen
bir
borudan ieriye kilitlenen sulu
ya
da
su1ulara
gnderilmesiyle dokuz
dakika
ile
yirmi dakika
ara-
sinda
bir
zaman
sreci
iinde
ldr1mesi saglanmigtlf.
ilk
gaz
odasi infazi
8
Subat
1924 tarihinde
Amerika'nin
Ne-
vada
eyaletinde gereklettirilmig
olup halka korku
yagatan
Tong
etesinin
elebasist Gee
J ong
zerinde uygulanmigtir. Ayni
ge-
kilde Hu Ghie Sing
admda
bir
baska
mahkum
da
gaz
odasinda
lmle
yargilanmig
ama
son
anda
cezasi
mur
boyu hapse
ev-
rilmigtir. Daha
sonra
Salt
Lake City'deki Eaton
Metal
rnleri
fabrikasmm geligtirdigi bir
yntemle
odanin
digina
yerlegtiri1en
uzun
bir teleskop
sayesinde ierdeki seslerin
diganya
yansitil-
masinin yani
sira,
en
nemlisi
elektrik akimlyla birden
sa1an
kabanp kavrulan
mahkumlarin
aci
ekmemeleri iin baglannin
tepesine
yerleptirilen simit
geklinde bir boruda
gaz
kaagt
olup
olmadigint
infazi
gerekleptiren
hapishane
mdrlerinin takip
etmesi saglanmigttr.
ilk
iple idamM.S.
b'epinci yzyilda
Londra Tyburn'de
kegfe-
dilmig
olup, ilkin 1196 yllmda
William Fitz Osbert'in boynuna
geirilen bir
ilmekle gere.klestirilmigtir.
ilkdaragaci
1571 yllmda
Tyburn'de hazirlanmigtir.
Amerika'daki
ilk iple idam, ispanya'ya
casusluk yaparak
ingilizlere
ihanet
ettigi
tespit
edilen
George
Kendall
adindaki
bir ingiliz
koloni
vatandaginin
1608 yllinda
bu
yzden
idama
mahkum edilmesiy[e
gereklegtiri[migtir.
105
Amerika'da
iple idam edilen ilk kadm
mahkum
J ane
Champion olup
infazi
1632 yllinda Virginia
eyaletine
bagli
J amestown'da
gereklestirilmitir.
Boyun Vurma
Hiristiyanlarin
kutsal kitabi
inciPde
bir sulunun birok
degigik
yntemle ldrlebilecegi
ama
boyun
vurmanin en
geerli
yol
oldugundan sz edilmektedir.
Yunanli
ve
Romahlar
ise boyun
vurmanin
onur
kirici bir
usul oldugunu
i]eri srmlerdir. Bu
yzden
zellikle
Romahlar sulularm 6oynunu
vurmak
yerine
armtha gererek ldrmeyi tercih
etmiglerdir.
ingiltere'de
kral
William
the Conqueror
(1028-87)
baltay-
la
boyun
vurarak lm
cezasinm
soy1ulara
da
uygulanacagini
duyurmuy
ve
ilkin
1076 yilmda krala
kargi
suikast girigiminde
bulunan
Northumberland'li Waltheof'a
uygulanmigtir.
Boyun
vurma
konusunda
en
fazla Suudi
Arabistan'da infaz
gerekleptirilmig
olup sadece 2004 yllinda
otuz
kisinin bagi
kesilmigtir.
J aponlar
1860'll
yillarin
sonlarinda
bagladiklanboyunvu-
rarak adam ldrme
yntemini
en
vahgi
yolla
uygulayanlar
ol-
muglardir. Topraga gmdk1eri
mahkumlarin
digarida birakilan
baglari
tahta sapli
testere
ile
kesilmigtir.
Giyotin
ilkkez 1792 yllinda Fransa'da
J oseph
Ignace Guillotin
(1738-
1814) tarafindan icat
edildigi
bilinengiyotin,
zellikle
Fransiz
ihtilali sonrasinda
yargilanan
siyasi
su1ularin
aci
duymadan
baglarmin kesilmesi
iin kullanilmigtir. Baltayla birka kez
vu-
rularak vahgice
uygulanan
boyun
vurma cezasina
oranla ok
daha seri
ve
acisiz
bir
yntem
olan ilk giyotinle idam 1792 ylli
Nisan
ayinda Nicholas
J acques
Pelletieradli
bir
egkiyanm l-
drlmesiyle gerekleptirilmid
ve
olduka kalabahk
bir seyirci
106
kitlesinin
nnde yapilan
infaz
strasinda
halk
digerlerine
ibret
olmasi iin
parki syleyip
dans
etrnigtir. Fransa krali
XIV'nc
Louis
1793
yllinda
Louisette
adi
verilen zel
bir giyotinle
idam
edilmigtir.
Ancak
giyotin
bilindiginin aksine
ilk mekanik idam aleti ol-
mayip
1286 yllindan beri
Ingiltere'de
kullanilan
Halifax balta-
sidir.
Halifax
baltaslyla
ilk idam edilen
kigi Dalton'lu john ad1i
mahkumdur.
O devirde
genellikle
lm cezalan iin
uygula-
nan
bu
baltadan korunmanin
tek yolu
alet
boyunlarinin
zerine
inmeden
kamakti.
Bunu ender
sayida
bagarabilen
mahkum,
lmden
kurtuluyor
ama
tabiatiyla
o
gehretekrar dnemiyordu.
Nitekim
Dinnis adli bir sulu bunu bagarmigti
ve
kaarken
onun
infazira seyretmek iin gehre
akin
eden halktan bazilarina
yolda
rastlamisti,
ona
Dinnis'in
infazinin olup olmadigina
dair
soru1ar
sormuglar, Dinnis ise
onlara
"sanmlyorum"
cevabini
vermigti.
Yukaridan apagiya
dogru
belli bir dzenek
sayesinde
inen
Ha-
lifax baltasi
giyotin
kadar keskin bir
alet olup,
ondan
tek
farki,
yere
dogru kirkbei derecelik bir
atyla
egimli oan enli
bir
balta
olusudur.
Bu egim infazin daha etkin
ve
abuk gereklegmesini
saglamaktadir.
Halifax baltasi ilkin 1564 yllinda
iskoya'da
Morton'lu
Earl
(1525-81)
tarafindan tanitilmig
ve
ilkin
2 Haziran
1581'de
Morton'lu
bir
gen
kizin
idamini
kegfettigi bu
aletle
gerekleg-
tirmittir.
Bir
tr boyunvurma
makinesi olarak
adlandirilan
bu
aletle
kesi1en
baglar
dig'erlerine
ibret o1sun
diye zellikle
sergi-
1enmigtir.
Lin
Lin
etmek,
halkin
sulunun
cezastni
kendi ellerlyle
vermek
zere kanunsuz yolla
onu
dverekldrdg
ve
jrinin
grevini
kendilerinin
stlendigi ok
eski
bir
infaz
yntemidir. Lin keli-
mesi
ilkin Albay Charles
Lynch
(1736-96)
tarafindan keyfedilmig
107
olup
ilkin
1790 yllinda
Virginia'h
bir
toprak sahibinin
kanunsuz
yollarla
onun
arazisini zorla ele
geirmesi
sonucu
gerekleg-
migtir. Su1unun
cezasini
kendi
elleriyle
vermeye
karar
veren
albay
onu
yakalayip bir
agaca
bagladiktan
sonra
kirba\ayarak
dverek ldrmg
ve
digerlerinin de
ona
katilmasiyla soyadlyla
anilan tarihteki ilk
lin olay!
yaganmigtir.
Amerika'daki
ilk
lin
kurbani 1630 yllinda kitaya
Mayf-
lower
gmen
gemisiyle
gelmigJ ohn
Billington'dir. Komgusu
J ohn
Newcomen'in ldrlmesiyle
zan.altinda
kalan
Billington
onu
ldrmekle su\anmig
ve
sonuta digergmenler
tarafin-
dan
lin edilerek
ldrlmgtr.
Tarihteki
ilk yogun lin olaylari 1880-1930 yillan
arasinda
Amerika'nin
gney
eyaletlerinde
irkilik
yznden
yaganmig
ve
bu dogrultuda
ldrulen 2800 ku.rbandan 2500'nn zenci ol-
dugu tespit
edilmigtir. Afrika
kkenli Amerikali
birgazeteci
olan
Ida Wells'in (1862-193T) Chicago
Defender'a
yazdtgl yazilar-
dan anla
lidigi
zere
aslinda
en
yogun lin
olaylari
1879-1898
yillari
arasinda
gereklegmigtir.
LinIeldrmeye kargi ilk
bildiri
1900 yllinda
Temsilciler
Meclisindeki
senato
Oyelerine
teklif edi1mesine ragmen ancak
1922 yilinda hepsi tarafindan
resmen
kabul
edilmigtir. Yillar
sonra
Haziran
2005'te
ilkin
kabul
edilmedigi
iin
aradan
geen
yirmi
iki
yll
boyunca
agm
oranda gereklegen lin cinayetierin-
de haksiz
yere
kurban
edilenlerin
sayisinin
ortaya
rkmaslyla
senato
yeleri
tarafindan
birzr
mektubu
yayinlanmigtir.
Hapis
cezasi
Eski
devirlerde
mahkumlar genellikle
bir
kurul
nnde
durug-
maya
ikarak
sonra
cezalandmimalarina
ragmen
eski Babil'de
yargi
nne ikarilmaksizin hapse
atilmiglardir.
On
altinci
yz-
yll sonlarina kadar
Ingiltere'de
de
ayni
gekilde
gerek1egtirilmig,
108
ancak
bu
tarthten
itibaren
yargi
kavrami
yerlegmigtir.
ingiltere'deki
ilk hapishane 1557 yllinda
Londra'da
St
Bride's Well'de kuru1muy
olup kisaca
Bridewells olarak bilin-
mektedir.
iinde
sulunun
tek
bagina
hapsedildigi bir
hcre bu-
'lunmayan
hapisbanede
tm
sulular yatakhane
geklindeki
tek
bir odada
toplanmaktadir.
ilk
hcre
1775
yllinda
Richmond
dk
(1735-1806)
tara-
findan inga
edilmigtir.
ilk
elik hcre
1791
yllinda.ingiliz
J eremy
Benthem
(1748-
1832) tarafmdan
tasarlanmig olup hcrelerin
nnde elik ka-
fesli
bir
pencere
bulunmakta,
bylece
mahkumlar
digaridan
bakLldigmda
grnebilmekteydi.
Ancak bu tip
hcre
Avrupa,
Amerika
ve
Avustralya'da
ok
saylda
inga
edilmesine ragmen,
mucidinin lkesi olan
ngiltere'de
hi inga
ediJ memig omasi
dikkat
ekiciydi.
Nitekim
ngiliz
paramento
yesi
ve
sosyal
re-
formcu
Thomas
Fowell
Buxton
(1786-1845)
1818
yilindaki bir
durugmada
lkedeki
bir
hapishaneyi gyletarif
etmektedir.
"Ha-
pishaneden
ieri girdigimde
mahkumlarm hepsinin
bir
kafes
ar-
dmda durdugunugrmgtm.
Gece
olunca hepsi dzinelerce
hirsiz,
saigin hastahkli
ve
veballyla pislik
iinde
her
trf haga-
ratla
birlikte
yagiyor,
gnlerini havasiz,
hareketsiz,
a
ve susuz,
tek
bir
temiz
giysi
bile
glymeden
geirip
cezalarinin
tamamlan-
masini
bekliyordu.
ilkhapishane
reformisti
italyan
Cesare
Marchesede Becca-
ria olup (1738-94)
lm
cezasi
ve
igkenceyleldrlmeye
kargi
olan kisiligiyle
taninmaktadir. Beccaria'ya gre
suluya
verilen
ceza
birtakim
geylerden
ve
zgrlkten
mahrum birakilarak
gereklegtiritmeli, kigisel
bir c
amalamamalidir.
ilkingiliz
hapishane
reformisti
iseJ ohn
Howard
(1726-90)
olup
Bedfordshire
gerifi olarak
kendi
ulkesi
kadar Avrupa ve
Rusya'daki hapis
cezalan zerine de
etkili
ahymalart
olan biri-
dir. Budogrultuda
ikardigi TheState
ofPrisons iri
England
and
109
Wales (ingiltere
ve
Gallerdeki Eyalet Hapishaneleri) adli
kitab
on
dokuzuncu yzyi!
sonuna
kadar olduka
etkili olmuytur.
Mengene
ve
Tomruk
Hapis
cezasi
kegfedilmeden binlerce
yi! nce kullanilan bir
ceza
aleti olan
-
mengene ve
tomrukta ortadaki
byk.
--
,
olanina
baglan
iki
yandaki
daha
kk
'
deliklere ise
kollan geirilen kurbanla-
rin
ayaklan serbest
birak:Imaktadir.
O
'
strada
mahkumun
suratina
halk
tara-
findan rk
yumurta,
kokmuy
meyve
ve
sebzeler atilirken,
bezen de
tas,
kaya
gibi
sert
cisimler firlatilmaktadir. Bu
ge-
kilde
ciddi
yaralar
ajan
mahkumun
ba-
zen
bu yaralarin lmcl
boyuta
ulag-
masiyla
ldg
grlimgtr. Mengene
ve
Tomruk
1837 yilmda yasaklanm:ptir.
lik
dner
tomruk
aleti,
drt
mahkumun
baslarinm delikler-
den geirilip diger deliklerden geirilen
ellerinin
birbirine
iple
baglanmasinin ardindan
dndrlmesiyle
gerekiestirilmigtir.
Kollari
birbirlerine sikica
baglanan
mahkumfar
bir daire olug-
turup
evresinde yryerek dnmekte
ve
bylece hepsi birden
ayni
anda
cezalandirilmig
olmaktadir.
YARGI
SiSTEMLERI
En
eski
kanunlar Ur-Nammu olarak
bilinmekte
olup
kuru-
cusu
Smer hanedaninm hkm
srdg Mezopotamya'daki
Ur
sehrinde
bulunmus
ve
iinde
klelere
uygulanacak
ceza,
igken-
ce
ve
cezalandirma
yntemlerinin yazili
oldugu
grlmgtr.
110
Yargilar
Eski
medeniyetlerde ilk kanun
adamlari yargi\ar
topluma adalet
dagitma
rol stlenmigler
ve
genellikle kanun
uygulama
yetkisi
olan
din
adamlarindan
seilmisterdir.
zerlerine
giydikleri
cp-
pe
ve pelerinlerden olugan yargilama giysileri
iseotorite simgesi
olarak
tamnan
Romahlarm togalanndan
esinlenilmigtir.
Yargilama
Tarih
ncesindeki ilk
durugma,
mahkumun
suunu
itiraf
etmesi
iin kizgm
demirle
dag1anmasiyla
gereklegtfrilmekteydi.
Eger
mahkum
o
strada
yara
almazsa,
masum
oldugu
ve
tannnin
bu
masum
insani koruduguna
inanilarak
serbest birakihrdi.
J ri
ilk
jri
sistemin
nereden
kaynaklandigi
ve
ilk sekli
billnmemek-
le
birlikte
genellikle
Avrupa
uluslari tarafindan kullanildigi
ve
ok
sayida
kipinin
su\uyu sorgulayarak
onun
hakkinda bir ka-
rara
varmasiyla
gerekleptigi
bilinmektedir.
k
kurucusu
Byk
Alfred
olup
ilk
jrl
karariyla
yargilama
M.S. 870
yllinda gerek-
legmigtir.
ilk
jri
sistemi 1066 yihnda gereklegen
fetiblerden
sonra
Normanlar tarafindan
ingiltere'ye
getirilmigtir.
Amerika'daki
ilk
jii 1787yilinda
kurulmug
olup ilk
kong-
rede
senato
yelerine
sunulan
Haklar
Bildirgesi
dogrultusunda
jri
nnde
yargilanma karari ortaya
:kmistir. Bildirge
ilkin
on
maddeyi kapsamaktadir
ama
1791 yilmda oylamada
son
geklini
almigtir.
Altinci
maddede
"Sulanan kisi hizli
ve
tarafstz gekilde
jri
tarafmdan yargilanacaktir"
maddesi
yazilidir.
111
DNYADAK
ILK DEDEKTFLiK BROLARI
ilk
dedektiflik brosu 1833 yllinda Eugene Franois Vidocq
(1775-1857)
tarafindan Paris'te kuruimugtur.
Vidocq
su
konu-
sunda aragtirmalara
ve
takiplere
dayanan
uzun
karlyer
deneyi-
mi sonunda, polisi dogru ipyaptigi ynnde
ikna
etmeyi bagar-
migttr. Nitekimgerek
sululari aiga ikartmakta
bykbagari
gstererek
polise yardimci olmuy
ve en
nemiisi
masumlarin
haksiz
yere
hkm
yemesini
nlemistir. Bu
sayede
kendisinin
daha
nceki
bagarisizliklari
polis taraffndan
affedilen Vidocq,
1811 yllinda elde ettigi be byk bagari
sonucunda
ilk
polis
gefi olmugtur.
Kurgu
Dedektiflik
Hikayeleri
ilk
kurgu dedektifier
M..
birinci yzyllda
eski
Roma'da
ger-
eklegmigolup
bu
konudaki
ilk
rnek
Steven
Saylor tarafindan
yaratilan Gordianus the
Finder'dir.
Gordianus'un hikayesinde
J uliusCeasar,
Kleopatra
ve
Mark
Anthony
gibi
tarihi karakterfere
rastlanmakta
ve bunlar gnumze
uyarlanmaktadir.199T
yr]in-
da Roman
Blood adli Gordianus'un kurgu hikayesinde,
M..
80
yilinda
gen
Cicero
iyl
egitimgrmg
bir'korumaya ihtiya
duymakta
ve
bu konuda Gordianus'tan yardim istemektedir.
Modern
agdaki ilk
dedektif tiplemesi
Dupin
olup
gair
Ed-
gar
Allan
Poe'nun
(1809-49)
The Murders
in
the
Rue Morque
(Morque
Caddesindeki Cinayetler) adli 184T
yt]Inda
yazdigt ki-
tabinda adi
geen
tiplemedir.
Daha
sonra
1842 yilmda yazdigi
TheMystery of Marie Roget (Marie Roget'in Esrari)
ve
1844 yilm-
dayazdigi
The Purloined
Letter
(alman
Mektup)
adli eserlerin-
de de
ayni
karakterden sz
etmektedir.
Poe'nun
yarattigi
Dupin
sper gi, gzlemleri kuvvetli
ve
su\ari
zme konusunda
usta
biridir.
Daha
sonra
bu karakterden yola
ikarak Sherlock
Holmes
yaratalmigttr.Bunl
dedektif
karakteri zerine yazrimig
112
ok sayida
dedektiflik hikayesi dnya
edebiyatinda
n
siralarda
yer
almig
ve
bl
sz
edilmektedir. Nitekim
dnyanin
en
nl
kurgu
dedektifi olan
Sherlock
Holmes'un
yaraticist
olan
Arthur
Conan
Doyle
(1859-1930Tilkin
1887 yllinda
yazdigi A
Study
in
Scarlet (Kirmizi
allymal
adh kitabinda bu karaktere
yer
vermig
olup,
onu
yaratmak
iin Edinburgniversitesinde
Profesr
J ohn
Bell
ile
birlikte yillarca
alismigtir. Su
dosyalarini
aragtirarak
gerek
sulu
ve
sululan
tespit etme
ynnde Court
Appeal'in
da kurucusu
olan Conan
Doyle
ayni
zamanda Portsmouth Uni-
ted Futbol
Kulbnn
de
ilk
kalecisidir.
George
Simenon'un (1903-89)
yarattigi dedektif
Maigret
karakteri,
ilkin
1935 yllinda
yaymlanmigtir. Simenon bir
kitabi
en
fazla
bir
ay
srecek
gekilde ok
hizh
yazmaslyla
tamnmly-
tir.
Nitekim nl korku
ve
casusluk filmleri
yazari
ve
ynetmen
Alfred
Hitchcock
(1899-1980)
bir gn
ona
telefon
etmig
ama
sekreteri
Simenon'un
yeni bir
romana
bagladigi iin rahatsiz
edilmek
istemedigini sylemigtir.
Bunun zerine
Hitchcock
"Bekleye bilismiyim?"
diye sormustur.
Herkl Pairot,
su
ve
cinayet zerine
dnyanin
ilk nl
ya-
zan
olan
Agatha Christie
tarafindan yaratilmigbir
karakter olup
ilkin
The
Mysterious
Affair
at
Styles
(Esrarengiz
lligkiler
zerine)
adh
1920 yllmda Birinci Dnya
Savagi
sirasinda hempire
ola-
rak aligirken
yazdigi kitabinda
szn
etmektedir.
Miss
J ane
Marple
yine
Agatha
Christie'nin
yarattigi
bagka
6ir
karakter olup
ilkin 1930 yllinda
Murder
in
theVicarage
(KilisedeCinayet)
adli
kitabindaortaya
ikmaktadir.
Dedektif Philip
Marlowe,
Raymond Chandler'm
(1888-
1859) 1939 yibnda
The BigSleep
(lum
Uykusu)
adh kitabinda
yarattigi
karakterdir.
1946 yillnda
filmi yapilan
=hikayede
Mar-
lowe
karakteri aktris Lauren
Bacall ile
birlikte
oynayan
nl
aktr
Humphrey Bogart
(1899-1957)
tarafindan olaganst bir
performansla
canlandirrimigtir.
113
SamSpade, Dashiel Hammett tarafindan yaratilmly bir ka-
rakter
olup
ilkin
1922
yllinda
bir dergiye yazdigi Black
Mask
(Kara Maske) adli
hikayesinde gemektedir. Daha
sonra
hika-
yedeki Spade karakterini
yine
Humphrey
Bogart 1941 yilinda
evrilen The Maltese Falcon
(Malta
Sahini)
adh
filmde canlan-
dirmigttr.Ancak
1950'li
yillarda Amerikan
kargittolarak
bilinen
Vali
McCarthy, Hammett'in kitabinda
onun
soi
kanattaki
arka-
daglarinin
isimlerini
izinsiz kullanmasindan
dolayi
nl
yazara
dava
aarak
onu
alti
ay
hapse mahkum ettirmigtir.
Mfettig
Morse, Colin Dexter'in 1975
yilinda
yazdigi
The
LastBusto
Woodstock (Woodstock'a
Son Otobs)
adlr
kitabin-
da
geen
karakterdir
ancak
1996 ylhnda yazdtgi Death is Now
My
Neighbour
(Kompumu
]drmeZamani) adli
kitaba kadar
kitaptaki Endeavour isimli pahsin
aslinda Morse'un
lakabi ol-
dugundansz etmemi
ve
en son
yazdigi
The Remarseful
Day
(Pigmanlik
Gn)
adli
kitabinda
onu
ldrerek
seriye
son ver-
migtir.
114
SZLKLER
VE
ANSIKLOPEDiLER
Szlkler,
Ansiklopediler,
Kanun
Kitaplara
Szlkler
ilk
szlgn M:
Yedinci
yzyilda
Asur
krall
Ashurbanipal
(669-627)
dneminde
tag
tabletler
zerinde
yukandan
apagi-
ya
dogru
yazildigi ortaya
ikmigtir.
Eski Yunanillar
ve
Romalilar
M.S. Birinci
yzyila
rastlayan dnemde
kelimelerin
anamini
aikiayan
ilk
szlg
olugturmuglardlr.
ilk ingilizce
szlk
olan
A
Table
Alphabetical/ of Hard
Words 1604 yllinda
Robert Cawdrey
tarafmdan
yayinlanml;
ve
Latince gzel konugma sanati
anlamma gelen
Dictio
kelimesin-
den
tretilmigtir.
lk
kapsamli
aiklamalarin
yer
aldigi
ingilizce
szlk Dr.
Samuel
J ohnson(1709-84)
tarafindan
yazilmig
olup
telaffuz
ve
hecelemelerin
yer
aldigi
Dictionary of
The English Language
Which
The
Words
Are
educed From
Their Originals'tir.
1747
yllinda aligmas] baglanan
szlk
sekiz yllda
tamamlanabilmig-
tir. J ohnson
szlgn
aligmasmi
1755 yllinda
bitirdiginde, bu
uzun ve
meakkatli aligmasi
ona
maddi bir
kazan
getirmedigi
gibi
Oford
universitesinden
mezun
olamadan ayrilmasina
ne-
den
olmug,
ama
bir
anda
ingiltere'nin
en un1
adamlarmdan
biri
olmugtur.
115
Oxford
ingilizceSzlk A. H. Murray
(1837-1915)
tarafin-
dan yazilmigtir.
Yaklagik
on
beg
bin
sayfadan
olugan
szlgn
tasiak
alymasi olduka
genig
bir editr
ekibiyle
gerekleptirilen
otuz begyillik
bir emegin
rndr.
Ama 1879 yllindan 1928
yilina kadar
srmg
olan
elli yillik
aligma
sonucu
Murray'in
1915 yilmda ani bir kalp kriziyle
lm nedeniyle Philological
Society (ToplumDil Bilimi)adli
kitabmdan
sonra
ikinci
eserinin
yaymiandigmi
ne
yazrk
ki grememig ve
szlgn
yayin
tarihi
giderek
uzaylp
ancak
yetmigyilda tamamlanabilmigtir.
Argo Szlkler
Argo, ancak ellerine
tkrerekalgan
klelerinkullandigt bir dildir.
CARL
SANDBURG
(1878-1967)
Yirminci
yzyllm
ikinci
yarismda
argo
dil zerine
szlkler
yayinlanmigtir.
ilk
argo
szlk
Vocabulary
of the Flash Language olup
J a-
mes
Hardy Vaux
tarafmdan 1811 yrlinda suiulari
ingiltere'den
Avustralya'yagtrdg sirada
yazilmig
ve
1819 yilinda basil-
mytir.
Bu
dogrultuda
Avustralya'da
yazilmig
ilk szlktr.
Argo
dile
ait
bir
rnek
vermek
gerekirse
"Frisk the cly
and
fork
the
rag,
speak to the
tattler and
hunt the
dummy" gek-
lindeki
bu
cmleyi normal
bir ingilizce'yeevirdigimizde
bir
yankesicilik talimati
iermekte olup "Elini
cebine daldinp
para-
slyla
kstekli
saatini
aldiktan
sonra
asil czdani bulmaya alig"
anlamina
gelen
"Pick
thepocket
and
take
the
money,
steal
the
watch
and look hard for
the
wallet"
demekti
r.
116
ANSKLOPEDiLER
ilk
ansiklopedi
Platon'un yegeni Speusippus
(M.O.
407-
339)
tarafmdan M..
348
civarmda
hazirlanmig
olup
rnatema-
tik, tarih
ve
felsefe zerine
amcasmin
grglerini
iermektedir.
Speusippus
ansiklopedide
ayni
zamanda Aristoteles'in
notlarina
da
yer
vermigtir.
Vincent of
Beauvais
(1190-1264)
Parisli
bir
Dominikan
ra-
hibi
olup 1244 yllmda yazdigt Latince
Speculum Malus
(The
Great Mirror)
adli
elli
cildin zerindeki ansiklopedisinde
dn-
yayi
grdg gibi.degil,dgnduggibi yazmistir.
inliler,
Yongle
Canon
ya
daYongle Dadian adindaki ansik-
lopedinin
M.S.
1403 ile 1407
arasmda
yaylnlanan yaklagik
on
bir binden
fazia kitaptan biri
olduguna, dolayisiyla dnyadaki
ilk ansiklopedinin kendilerineait
oldugunu
iddia
etmektedirler.
Bu dogrultuda
sz
geen
tarihler
arastnda
in'de
yaklagik
drt
yzn
zerinde elyazmasi kitap
yayinlanmig ancak iki tanesi
gnmze kalmigtir.
inli
Yu-Hai'nin 240 ciltlik
ansiklopedisi
1738 yllinda
ya-
ymlanmigtir.
Modern
devre
ait ilk
ansiklopedi
Ephraim Chambers'a ait
olup
Cyclopaedia'dir
ve
1728 yllinda yayinlanmigtir.
117
Fransiziara
ait ilkansiklopedi
The Encyclopdie
1751-1765
yillari
arasinda
yayinlanmigttr.
ingiliziereait ilk
ansiklopedi Encyclopaedia
Britannica
olup
1768 yilinda yayinlanmig, 1999 yllinda internete kayde-
dilmigtir.
ilk ok ciltli
ansiklopedi
Encyclopedia Americana olup
1829-1833 yillari
arasinda Amerika'da
on

cilt
olarak
yayin-
lanmig
ama
daha
sonra
1919 yillnda
genigletilerek
otuz
ciide
ikarilmigtir.
KAYNAKA
Yazarlarin
eserlerindeki
kelimeleri
ve
deyimleri
genig
kapsam[]
olarak aiklayan
ve
sadece
anlamlarini aiklamakla
kalmayip
onlari temalar iinde rnekleyen ilk kaynaka 1805 yilinda
Peter
Mark
Roget
(1778-1869)
adir
bir
ingilizdoktor
ve
ede-
biyati
tarafindan hazirlanmigtir. Yazar eserlerinde
kendisini
daha lyi
ifade
edebilmek iin
kullandigi kelime
ve
deyimlerin
aiklanmasi gerektigine
inanarak
katalog geklinde bir kaynaka
ikarmaya karar
vermig
ve
bu dogrultuda 1852 yllinda
yetmig-
li yaglarindayken
Thesaurus.of English Words and Phrases
adli
altinda
bir
eser
yaylrilamigtir.
Kaynaka
1869 yllinda
lmeden
nce yirmi
sekiz
baski
yapmig
ancak
ne
yazik ki hibiri
gn-
mze kalmamigtir.
118
ELENCE
Oyunculuk,
dans,
gldr,
sirk, mzikaller, konserier,
sinema,
gramofon.
OYUNCULUK
lk
canh oyunculuk performansi
ses
kayit
ya
da
video
grnts,
on
dokuzuncu
yzyilin
sonundan
itibaren grlmgtr. O
tarih-
ten
nce
bunun
nasil gerekleptirildigi hakkmda bilgi edinmek
iin
ancak
bu
konuda toplanmig yazill belgelere
ve
resimlere
gvenmek
zorundayiz. Budogrultuda
ilkin
M..10.000-40.000
yllari
arasinda
Fransa'da Trois Freres
(
Arkadag) magarasinin
duvariannda grlen kabartma
resimlerde zel
giysiler
iinde
gsterilen
insan
figr1erinden
anlagildigi zere
bir
ayin
gsterisi
tasvir edilmesine
ragmen
asimda
oyunculuk
M..
4000
civa-
rinda
baglamigve
ilkin
Misirli rahiplerin llerinin
anisina
d-
zenledikleri ayinleri
resmetrnekle
ortaya
iktigi
ve
o
zamaniar
tiyatro
gsterilerinin
hemen hepsi
ilkel
dini
gsteriferden
ibaret
oldugu
iin
daha
ziyade
dogal
olaylarin bereketi
ya
da
lm
gibi
tanrisal
vasif
tagiyan
olaylarin
sembolize
edildigi bilin-
mektedir.
Bir
sure
sonra
akil
ve
mantik
yoluyla
zemedikleri
bu olaylari
daha
anlagilabillr
ve
kabul
edilebilir
hale
sokmaya
abymalariyla giderek
ilahi
motifler
taglyan
oyunlar
azalmig
ve
gn1k
yagamdan kesitler
tagiyan
olaylar
gndeme gelmigtir. Bu
119
konuda
ilk
kayit
M.
Altinci yzyila
ait olup ilk sosyal anlamda
tiyatronun
in'de
Sui
Hanedani taraftndan sergilendigi
ortaya
ikmigtir.
TYATRO
Pandomim
Pandomim,
kipinin sylemek istedigi
eyi yz
ifadeslyle
aik-
ladigi
en
eski oyunculuk sanatidir.
Hi konugmaksizin
sadece
yze belli
ifadeler
yerlegtirilerek
ortaya
konanbusanat, kar
ihk-
li konugmanin
yerini
almaslyla
gidereknemini yitirmigtir.
lik
pandomim
tiyatrosu M..drt
ve
beginci yzyillarda
Atina'daki Dionysus tiyatrosunda
yaklagik 10.000 izleyicinin
nnde
garap
tannst
Dionysus
adina
dzenlenen festivaller
si-
rasinda
gerekleptiri1migtir. Bir
grup
aktr tarafindan sergilenen
tiyatronun
en
nem1i zellgi
senaryoya
harfiyen bagIl kalmak-
sizin
doga1ama olmasidir.
Yunan
tiyatrosu
Yunan
tiyatrosu
ilk
din
temast
digma ikmly
oyunlarin sergilen-
digi tiyatrodur. Bu dogrultuda
ilkin
M..Altinci yzyllda
ger-
eklegtirilmig o1up
Latince
adlyla
Attica denilen Atina
blgesi
civarmda
grlmgtr.
Resitaller
ve
tanri
Dionysus'un bereketi
onuruna
dzenlenen
ilahi dans figrlerlyle
piir
metinleri
zeri-
ne
yazilmig
oyunlarla sergilenen itk
tiyatrodan
sonra
M..525-
456 yillari arasinda
yagamig
Aeschylus,
karakterler
arasindaki
uyugmazhgi sergilemek amaciyla ikinci
aktr kavraminin
yara-
ticisi
olmugtur.
Bilinen
en
eski
oyuncu,
antik
Yunan devrindeki
Thespis
olup
ilkin
M..
Altinci
yzyilda
ayni
oyunda
degigik
maskeler
kullanarak farkli karakterleri canlandirmigtir.
120
Ilktiyatro
festivali
M..
534 yilinda
Atina'da Thespis
ta-
rafindan
gereklettirilmig
ve byk
begeni kazanmigtir.
Ancak
ne
yazik ki bu
oyuna
alt gnmze
dek yazili
bir
kayit
bulun-
mamasina ragmen,
Thespian adt
verilen oyunculuk
tarzmin o
devirlerden
gunmze
kalmigtek miras oldugu bilinmektedir.
Roma
tiyatrosu
M..
240 civarmda
baglayanRornatiyatrosu,
Yunan tiyatrosun-
dan
esinlenerek kurulmugtur, ancak gerek konu gerekse
aktr-
lerin
gr
sesleriyle oynadiklari sirada
sesin
amfitiyatronun
en
uzak
kgesinden
bileduyulabilmesi
nedeniyle
ondan ok
daha
fazla
ses
getirmigtir.
Aktrler
genellikle
klelerden olugmakta
ve
yzlerine
maske
takarak
oyunlari
sergilemektedirler.
Yzy:]lar
boyu
rakipsiz olan
Roma tiyatrosu
daha
sonra
Hiristlyanlarin
vahti
hayvanlara
paralatildigi
gladyatrdvgleriyle
bagli
ba-
gma
n kazanmig, ancak bir sre
sonra
tipkl
bagladigi
gibi bir-
denbire
ylldizi
snerek
yok olmugtur.
Eski Roma'ya ait
pandomim
sanati ise
M..
63-M.S.
14 yl[-
lan
arasinda
yagamig
imparator
Augustos'un
onayly]agerekleg-
migtir. Romalt
izieyicilerin ilkin Yunanblardan esin1enerek hi
konugmaksizin sadece
igaretlerie
sergilenen
bu
oyunlar
sirasin-
da
oyunculann kendi dillerini
bilmedikleri iin
konugmadikla-
rini
dgndkleri
drama
ya
dagldrnnimparator
tarafmdan
ok begenilmesiylegsterilere
devam
edilmigtir.
Kukla
tiyatrosu
lik
kukla
tiyatrosuM..
427-355 ylllart
arasmda
yagamig
Yu-
nanli asker
ve
tarihi olan Xenophon taraftndan
M..
beginci
yzyilda yazilmistir.
121
Punch
ve
J udy
ilkkukla
oyunu
olan Punch
ve J udy,ngiliz
sanati
Samuel Pepys
tarafindan
ilkin
italyan
kukla
tiyatrosundan esinienerek
9
Mayis
1662'de Londra'da
tm
sanat
binalannin
yan yana
siralandigi
Covent
Garden'da gereklestirilmigtir. Pepys'in
italyankukla
tiyatrosunda
orijinal
adi
Punchinello olup
vahgi
ve

almaya
meyilli
bu
karakterin
adini
ingilizdiline
uyarlayarak
kisaca Pun-
ch
yapmig,
J oan'i
ise
J udy
olarak
degigtirmigtir.
Ortaag
tiyatrosu
Ortaagda bati tiyatrosunun
ana
temasi
din
ve
kilisezerine ku-
rulmus olup
tiyatro
sanati tamamen
kilisenin tekelinde
olmug-
tur.
Paskalya
ve
Noel'de rahipler,
incil'edair
hikayelerden
yola
ikarak sunduklari kk gsterilerde bu dogru]tuda tabiatiyla
dini figrlerin ne iktig! grlmektedir.
Ancak ilkin
kiliselerde
gsterilen bu
oyunlar
daha
sonra
giderek
meydanlara
taginnby
ve
mekan olarak
kilisenin digina
ikildigi
gibi
oyun
temalarinda
da din dipinda
konular
gndeme
gelmigtir.
ilkinsan
agki
temahtiyatro,
on
nc yzyilda Fransa
ve
Hollanda'da
grlmgtr.
isa'nm
yagami
zerine
dnyacabilinen
ilk
ile
temsili
ilkin
1634 yilinda
Bavyera
Alplerinde
yagayan
ve
zengin fakir aylrt
etmeksizin
herkesin
bir
arada oynadigi
tanri
adina
yemin temah
oyunlar sergileyen Oberammagau'lar tarafindan
gereklestiril-
migtir.
Bunlardan
bazilari
rnegin yumrulu
veba
gibi salgin
ve
lmcl
hastahklar
zerine
olup tm felaketlerin tanridan gel-
digi
ve
sadece
tanrinin
gehirlerini bu hastahktan koruyabilecegi
inancinin
sergilendigi
bir
oyundur.
Nitekim Mnih
yakmlarinda
bir gehirde bu hastalik yznden 15.000 kisi hayatini kaybet-
mig
ve
gebir
tamamen
salgin
hastaliga teslim
olmuytur. lik
oyun
1700
gebir sakini
tarafindan gerekleptirilmig
ve
o
tarihten
g-
nmze dek
tekrarianarak
geleneksel
olarak
devam etmistir.
122
Modern
tiyatro
ilk
modern
tiyatro
on
altinci yzyilin baglarinda komedi tiyat-
rosu
olarak
bilinen Commedia
dell arte'nin
kasabadan kasabaya
dolaganturne
oyunculari tarafindan dile
yeni
8iren
kelimelerle
doga\ama
olarak
gereklegtirilmigtir.
Nitekim sahneye ikmadan
nce
nasil
oynayacaklarina dair
genel
olarak
senaryo
zerinde
grgp fikirbirligine
vardiktan
sonra
sahnede
her biri doga\a-
ma
olarak
rolne ilaveler
yaparak oynamigtir. Bu
tarz
genellikle
avam
tabakasina
hitabeden banal
ve
mstehcen
konulan ier-
mekte, nadiren
kurnaz
ve
imall
politik konugmalara
yer
verilmek-
tedir.
Italyan
turne
grubu
tmAvrupa'yi dolagmi,
ama en
fazla
ispanya,ingiltere,
Almanya
ve
Fransa'da
etkili olmuglardir.
DzenIi
tiyatro
ilkin
Konstantin
Stanisl'avski
(1863-1938)
ve
Vladimir
Dan-
chenko
(1858-1943)
Moskova'da bir
restoranda
1897 yllinda
bulugup
bir gige
votka egliginde
yaklagik
on
sekiz
saat
sren g-
rgmeleri sonucunda
kuracaklarl
Moskova
Sanat
Tiyatrosunun
ana
hatlarini
olusturmuglar
ve
bylece Stanislavski'nin
sistemi
olarak adlandinlan
belli
bir
tarzm
sergilendigi
bu dzenli
tiyat-
ro
sayesinde,
bir
oyuncunun
rolnn
herkese bilinmesi,
anla-
gliabilmesi
ya
dabenimsenip
inandirict olmasi,
diger
bir
deyigle
tiyatronun hakkinin
verilmesi
saglanmigtir.
123
Amerika'daki
ilk dzenli tiyatro
1922 yilinda
Moskova
Sanat
Tryatrosundan
iki Rus
oyuncu
olan
Maria
Ouspenskaya
(1876-1949)
ve
Richard Boleslavski'nin
(1889-1937)
Amerika'y:
zlyaretleri sirasinda
kurulmugtur. Bu
dogrultuda Ouspenskaya
New
York
Tiyatro
Okulunun kurucusu olup
yagammin
geri
kala-
nmi
Stanislavski'nin sistemi
olarak bilinen dzenli tiyatro
kavra-
mini
dnyaya
tanitmakla
geirmig,
gretmenlik
yapmigtir.
DANS
(Ayni konuyusanat blmndedegrebilirsiniz)
Bilinen
en
eski
dans
formati bilinenin
aksine
eglence amall
degildir.
Dans ilkineski
Misirlilar
tarafindan M..
nc
bin
yllda
dini
ayinlerdekiseremonilerin ennemli
blm olan ilahi
dans
figrleriyle ortaya
ikmigttr. Olduka karigik
ve zor
figrlerden
olugtugu iin
zel
egitim
almig kipilerce sergilenen
bu
danslar
drdnc
yuzyildan
itibaren kipisel yetenek dogrultusunda
ve
genellikle
iftlerin
gehvet
unsuru
ieren
erotik
gsteririedn-
gerek
bireysel
olarak farkli tarzda
sergilenmeye
baglanmigtir.
EskiYunanklarm
eski Misirlilarin
danslarindan
etkilendikle-
ri
grlmektedir.
Budogrultuda M..
1400 yllinda Girit
adasin-
da
ilkin
bogalarla birlikte
gerekleptirdikleri
dans
gsterileriyle
ige baglamiglar, ancak daha
sonra
degigik
hayvanlarla birlikte
oynadiklan bu
tarzia
yaklagik 200 farkli
dans
geligtirmiglerdir.
Bunlann
ogunun
temasi
savag
hazirligi
zerinedir. Daha
son-
raki
illarda
dansilar
maske
takarak
sergiledikleri mstehcen
rolleri
komedi tarzinda sunmuglar
ve
buna kordax
adini
vermig
lerdir. M..
428-348 yillari arasinda
yagamig
olan nl
dgnr
Platon
ayni
zamanda
dans
metinieri de
yazmig
olup
izledigi bu
dans
gsterileri dogrultusunda dansi gzel
ve
irkin geklinde
ikiye
aytrmigtir.
124
Romahlar
tarafmdan gereklegtirilen ilk
dans
askeri
figr-
ler
tagiyan
Bellicrepa
Saltatio
olup ilkin
bir Sabine kadini
tara-
findan
nehirde
bulunan
ve
Roma gehrinin
kurucularindanbiri
oldugu rivayet edilen Romulus
tarafindan yaratilmistir. Ancak
Romalilar
dansi genellikle
resmi
ve
saraya
ait soylu
bir gosteri
olarak kabul
etmiglerdir,
bu
nedenle oniar
tarafmdan yaratilip
dnyaya yayilmig
ya
da
nl o)muybir dans adi
mevcut degildir,
nk erkeklerin dans
etmesi
Roma'da asla
hog kargilanmaylp
kadinst
birdavranig
olarak nitelendirilmigtir.
Nitekim
onur
kinci
bir davranig olarak
grlendans
nedeniyle
M.. 150 yi]inda
o
gne
dek
ailmig
btn dans okullari kapatilmly
ve
dansin
sadece
toplu
bir
gsteri
olarak
belirli
gnlerde
sergilenmesine
izin
verilmigtir.
Bireysel
olarak
dans
eden
kipilere hoggryle
bile bakmayan Romalilar, bu
tip
kipilerie
glerek
alay
etmisler,
nitekim Unl
devlet
adami
ve
hatip
Cicero
(M,.
106-43)
sade-
ce
delilerin
dans ettigini sylemittir.
Dans
trleri
Apache,
dans
eden
iftte erkegin
baskmdurumda oldugu
ve
kadmin
onun
tarafindan savrularak
yere
firlatilmasiniieren ol-
duka
vahgi
bu dans
strasinda
ko1undan tutulup yerden
yere
vurularak
fahige
muamelesi
yapilan kadin,
partneri tarafindan
taltif edilmek gyle
dursun
srekli
apagilamaktadir.
ilk
etapta
admin
agrigtiracagi zere
Kizilderili
Apai
kabilesinin gele-
neksel
dansiyla
hibir ilgisi
aimayan
bu
vahgi
dansa
Parisli
so-
kakete]eri tarafmdan bu ad
verilmigtir.
iftlik
dans! genellikle iftlik ambarinda
ya
da ahirda eg-
lenmek iin bir
araya
toplanan kyl halkin gereklestirdigi
bir
dans olup ilkin ahirda
dogumu
kutlamak
amaciyla
1860 ylli
civarinda 1skoya'da
grlmgtr.
Kara
dans
adindan
da
anlagilacagi zere zenciler
tarafin-
dan gereklestirilenve
olduka mstehcen
figrler
taglyan bir
125
dans
olup 1919 yllmda New Orleans'ta
grlmg
ve
ilkin
"Inat-
i
Katir"
unvanli
garki sz
yazarl
Perry
Bradford
(1893-19701
ile
caz
garkicisi
Alberta Hunter (1895-1984)
tarafindan gerek-
1egtirilmigtir.
Bradford'un
dedigine
gre
ayni
dans daha nce
1907
yllLnda
jacksonville
Bikinlan Dansi adlyla
denenmig
ama
yeterince
bagarih
olamamigtir, nk bikm
ya
da
kulhanbe-
yi
kelimesi giderek
amaCLndan
saptiritarak muhabbet
telialina
dngtrlp
banalleptirilmigtir.
Diger adi diptekilerin
dansi
olan
ve
bir
tur bagkaldin
anlamiria gelen dans, bacaklari
seri
ve
sert
gekildene
arkaya savurusken kalalari da
ayni
serilikte
sallayan olduka
zor
figrler tagsmakta
ve
bir bakigtaarlistonu
agrigtirmaktadir. Nitekim 192.6 yllinda Atlantik okyanusunun
iki yakasinda da
son
derece
moda
olan
arliston
adli
dansin
doguuna
n
ayak olmugtur.
Kan
-
Kan dansi,
ilkin 1822 ylllnda Paris'te grlmg
ve o
gne
dekTriori olarak bilinen.
kisininbirlikte
oynadigi
dansin
yerini
almigtir.

kipininbirbirierinin
omuzlarini
tutarak
ayni
fi-
grleri
sergiledikleri
dansin
en
riskli
tarafi,
hareketlerin
ayni
anda
ve
birbirlerinden
en
ufak gekildefarkli
olmaksizin
sergilenmesi
gerekilligidir.
Sadece kadinlar tarafindan
oynanan
kan-kan dan-
smm,
ileri ylliarda
J acques
Offenbach
tarafmdan Galop
Infernal
adlyla daha
seri
oynanan tarzi
icat
edilmig
ve
bu
ilgin
ritimli
dans
sirasinda bacaklar iyice
yukari
kaldirilarak
zellikle bacak-
larin ve
o
gnlerin
modasi olan paalari dantelli
ya
da fistolu
i
amagirlarin
grnmesi
saglanmigtir. 1866 yllina kadar
halk
dansi
olarak
kabul
edilen
kan-kan,
New
York'ta sadece barlarda
sergilenmesine izin
verilerek
byk
lde yasaklanmigtir.
a
a a,
halkin
hizli
ritimli
danslarla
nefes
nefese kalmasl
nedenlyle
yogun
pikayetlerinden
sonra
Kbali
kemanci Enrique
J orrin
(1926-87)

adim fleri
ve
adimgeri
geklinde
bu arada
kalalarin da
sallandigi
ama
daha
kolay icra
edilen mamboya
benzer bir dans
icat etmig
ve
adin!
adlm anamina
gn
a
126
i,r -
a a
koymaslyla
yaratilmig
daha
yavag
ritimii
bir danstir. Di-
gerierine
nazaran
olduka kk adimlar
gerektiren
bu dans,
Kball
kadinfarin
kalalarini
yere
vurarak
gerekiegtirdikleri
danstan
esinlenilmistir.
arliston
ilkin T903
yllinda Amerika'nin
Virginia
eyaletin-
de
ortaya
ikmig,
daha
sonra
1913 yilinda New
York'unHarlem
semtinde etkinligini
srdrmgtr.
zellikle
sert
ve
ritmik
bag
sallarna
ve
bilek hareketlerinden olugan
son
derece
enerjik
ve
eglenceli
bir danstir. 13
Ekim
1866
tarihli Harper's
Weekly
Ma-
gazin
adh
haftalikdergide bu
dansi tarif ederken,
on
ikinci
yz-
yllda grlen Fransiz
Zincir dansina
benzedigi aiklanmrgtir.
Ayak
vurma
dansi, ilkin1520
yllinda Ingiftere
Lancashire'da
grlmeye
baglayan
dans,
tahta ayakkabilarla
yere
vurarak
oy-
nanmaktadir.
Ancak
ilk
bakigta bilinen
step dansina
benzedigi
sanilmasina
ragmen,
ondan ok
daha
yavag
olmast
nedeniyle
ku-
laga
kesinlikle
ritmik olmayan
birgrlt geklinde
gelmektedir.
Yelpaze dansi,
on
yedinci
yzyllda
ispanyasaraylarin-
da sergilenen
dansta egler
birbirlerineiyice
yaklagmakta
ama
dokunmamaktadir. Bu aidan
ispanyollarin
atalarindan
kalm
geleneksel
ispanyoldansina
benzemektedir.
iftlerin
birbirle-
riyle
i ie
bir
grnmsergilemedigi
ayni
dansin
benzerinin
Roma'da
da
gr1dg
ileri
srlmektedir.
Foxtrot,
1882 yllinda vodvilin
mucidi
Harry Fox
tarafindan
icat edilen
bir
danstir
ve
ilk
kez New
York
tiyatrosunda
J ardin
de
Dans
olarak
tanitilmigtir. Yaraticistnin
adryla
antian foxtrot,
btn
dnyayabu adla yayilmistir.
Caz dansl
(J ive),
ilk
bakigtabirok kipinin
egilip
bklerek
ayn!
anda oynadigt
twist
ve
swing danslanna
benzemektedir.
Tm
dnyaya
yayrimadan nce ilkin
1940 yllindaAmerika'dan
baglayan
bu dans daha hizh
ternpoda
J itterbug
adi altmda
yeni
bir dansin dogmasina neden olmustur.
Cab Calloway
(1907-94)
tarafindan icat edilmesine ragmen
ilkin
caz
orkestrasi
gefi Harry
127
Alexander
White tarafindan 1934
yilmda
geligtirilmig
ve
1930
ile 40'll
ylllarlO
n Ca 1V
COgkulU
danslarmdan
biri
olmugtur.
Ancak ikinci Dnya Savasi
sirasinda Amerika'dan ingiltere'ye
g
eden yaklagik bir buuk
milyon
gmen
tarafindan
adaya
getirilen bu dans
sonunda tahrik
edici bulunarak
yasaklanmig
ve
etkisi
giderek
kaybolmugtur.
Morris dansi,
diger
adlyla
Mayis
danst,
on
beginci
yzyllm
ortalarinda genellikle halkin 1
Mayista
oynadigi birdans
oldugu
iin bu
adi
almigve
zellikle 1360'll yillarda ingiltere'den
tm
dnyaya
yayllan ispanyol-ingiliz tarzi
kangimi bir
dans
olarak
bilinmektedir. Dansin
mucidi
Morris'in genellikle Fas, Arap
ve
Mslmanlarin ogunlukta oldugu ispanya'nm
Endls blge-
sinden oldugu
ve
tm
bu dogu
kkenii
uluslarin
dansmdanet-
kilenerek yarattigi
ileri srlmektedir.
Okey-Cokey,
on
dokuzuncu
yzyilda
Kentucky blgesinde
enerjik
ve
ritmik garkilarla
oynanan
cogkulu
ve
olduka hare-
ketli bir
grup
dansidLr.
El
ele tutugarak bir daire
olugturan
halk
"Simdi
sag
kollar havaya,
gimdi
de
sol
kollar birlegsingibi..."
bir
tr
yag satarim oyununa
benzer,
ocuka
szler
tagiyan
parkiyi
syleyerek
budansi
oynamaktaydilar. Bu
dans da
lkinci Dnya
Savagi
sirasinda lkeye
yerlegen
gmenler
tarafindan
yaygin-
lagtirilmigtir.
Polka, 1835 yllinda
J oseph
Neruba
tarafindan
Polonya'da
yaratilmigtir.
Neruba'nLn
bu
dansi
gen
bir kizin
para
kazanmak
amaclyla
oynadigt oyundaki
ayak hareketlerini
izleyerek icat
et-
tigi ileri srlmektedir.
Rock'n
Roll, ilk bakista
J ive
ve J itterbuggibi
caz
tr dans-
lara benzeyen, ama
seri
gekilde savrulan kala, koi
ve
bacak
hareketlerlyle
oniardan ok
daha
tempolu
ve
canh
bir danstir.
ilkin
1950'll yillarda
Amerika kitasmda
baglayarak tm
dnyaya
yayilmig
ve
zellikle 1954 yllinda Rock
Around
The
Cock
(Saat
Ynunde Dnmek) adli
filmlekitayi
adeta yerinden sarsmigtir.
128
Bu dogrultuda filmin
aynt
adla anilan parkisini seslendiren
Bill
Haley and
comets
adli ilk rock
toplulugunun kurulmasintn
ar-
dindan 1951 ylhnda Cleveland'll bir disk
jokey
olan
Alan
Fre-
ed "Bebegim Beni
Hizla Dndr" adli garkisinin szlerini de
bu film
ve
mziginden
etkilenerek
yazmigtir.
Rock
Around
The
Clock ilk gsteriminde olaganst bir izleyici tarafmdan izlen-
mig
ve
filmin
ayni
adla anllan
mzigi ilk
gn
75.000'den
fazla
satmigtir, daha
sonra
ondan
etkilenerek Blackboard
J ungle
(Kara
Orman)
adli
filmin
muzigi
yapi1mig,
ama onun
baansini
yakala-
yamamigttr.
Rock Around
the Clock Bill
Haley'den
sonra
(1925-
81) 1952 yllinda Sunny
Dae tarafindan
tekrar
okunmugtur.
Tango
ilkin
1880 yilmda Arjantin'in
bagkenti Buenos
Aires'in
varoplarinda
dogan
bir dans olup
Milanga
ve
Mazurka
adl
verilen
Leh
dansiyla,
Habanera
denilen
Kba
dansinin
karl-
gimi
birdanstir.
Ask
vetutkunun
dansi
olarak
adlandinlan
tango
1900'l
ylilann bagindan
itibaren
tmdnyayi
hiz1aetkisi
altina
almigttr.
Step dans:
1830'lu ylliarm bagmda
Afrikali
kleler tarafin-
dan
Amerika'nLn
gneyinden baglayarak
kitada
geligim
gster-
mig, genellikle
mziksiz
sergilenen
ve
ayaklarin
ritmik
ekilde
yere
vurulmasly1a
bir
anlamda
kendi
mzigini
olugturan bir
danstir.
Dansi
ya
da
dansLlar
tarafmdan
ayni
anda
giderek
temposu
artirilan
ya
da dgrlen
ve
en
alt noktadan
tekrar
hizianarak yukari ikan, icra
edilmesi
olduka
zor
bu
dansin,
1520'll
yi]lardaki
ayak
varma dansindan
esinlenerek
yaratildigi
ileri srlmektedir.
Twist,
ilkin
Hank Ballard
(1907-2003)
tarafindan
yaratilmig
Let's Twist
Again
(Haydi Tekrar
Twist yapalim) geklindeki
tm
dnyaca nl
szleriyle
taninmig
olduka
canli
ve
cogkulu
bir
danstir.
1955 yilindan
itibaren
dnyada
etkinligini
srdrmeye
baglayan
dans,
ilkin
1941 ylli dogumlu Chubby Checker tarafin-
dan
dnyaya
tanitilmig
ve
1960 ile
70'li
yillarda basta
dgnler
129
olmak
Uzeretm
dansli toplanti
ve
partilerde zellikle
orta
yas
grubunun
en
favori dansi
olmugtur. Asil
adi Ernest
Evansolup
sahnede kullandigi Chubby Checker
adi
ona
ilk
kez Fats
Do-
mino
caz
gurubunda
grev
aldigi sirada
grubun kurucusu
olan
Dick Clark'm
karisi
tarafindan
verilmigtir.
Vals, 1520'll yrilarda
Almanya'da
etkinligini srdren
bir
dans
lup ilkin
on
nc
yzyilda
Westphalia
adi
verilen
Avus-
turya
Macaristan
imparatorluguna
ait topraklardaki saraylarda
grlenbirdanstir.
Partnerierin
iyice
sokulup
ggs1erini
yapigti-
rarak
gereklettirdikleridans,
bir
anlamda ilkin
tangoda
grlen
vcut
temasinin
sz
konusu
oldugu
ikinci yakin
danstir.
GLDR
Gldrnn
kelime
anlami, herhangi
birdavranig
ya
da
manza-
ra
kargisindaglme drts tetiklenen insanlarin
buna kahkaha
geklinde
tepki
vermeleridir,
bu dogrultuda kisaca
gldr, g-
ln
bir
geye
kargi
verilen negeli
bir tepki geklinde
zetlenebilir.
138
Eski
agda
Gldr
M,.8-4
ile
M.S.
29-36
yillari arasinda
yagamig
oldugu ileri
s-
rlen
isapeygamberin
yagamindan kesitler
taglyan
Eski
Ahitteki
yaklagik 29 adet komik hikaye
en
eski gldr metinleri
olarak
bilinmektedir. Ancak
halka sylev
geklindebildirilen
buhikaye-
J eri
gnmzdeki anlamlyla
fikra
kitabindan okur gibi
aip
oku-
mak mmkn
degildir. Isa'nin
halkina
seslendigi
bu metinleri
ancak
bilimadamlarinin
yaptijl
uzun
aligmaar
sonucu
oniari
dilimize
evirerek
aiklamalari
dogruttusundaanlayabiliyoraz.
rnegin
Matt.
incili
7:3,4'de
"erkek
kardesimizin
gz
bebegin-
deki benekler" diye
sze baglayanisa'nmbu
cmlesine
halkm
kahkaha
atarak
kargilik
verdigi
yazilidir.
Yadayine Matt. incili
7:6'daki
"Ancak
zengin
bir
adam
devesi
ile
bir
igne
deliginden
geebilir" cmlesine
glen halkin,
onun
asil
mesajini
kavraya-
madigi
aika anlagiimaktadtr.
Nitekim
halk henz daha
ona
yo]
gsteren
deveninkutsal bir
hayvan oldugunu
ve
isa'nm
igne
deligi
geklinde
szn
ettigi
yerin Kuds'teki kutsal
topraklara
aalan
kk kapi oldugunu
bilmemekte, bu
yzden
ne
kadar
zengin olursa oisun
bir insanm koskoca devesiyle kck
bir
delikten
gemesinin
mmkn olamayacagtni
ileri srerek kah-
kahayla
ona
glmektedirer,
oysa
ki
onun
szn
ettigi zengin-
ligin manevi
zenginlik oldugunu anlayamamaktadirlar.
Hiristi-
yanligm henz yayilmaya
bagladigt
o
dnemde
onu
tek anlayan
havarileridir, nitekim
onlardan
biri bu ince
zeka
rn szier
kargismda
duygulanarak kendisine
bakmig
ve
"Her
geyin
en
gzeli Nazarinliferden mi
geliyor?"diyerek isa'ninky olan
Nazarin'in
gzelliginedeginmigtir.
Antik agda
gldrM..Beginci
yzyila
kadar genellik-
le
zalimce
bir kaballgi iermektedir. Ancak
butarihten
itibaren
daha
yumugamig,
asabiyet
ve
kabaligin yerini
giderek ince bir
espri sanati
almtytir.
131
En
eski dramatik
komedi, Yunan
parap
tanrisi
Dionysos
ge-
refine dzenlenen festivallerde
sergilenen
tanrilarin
verimliligi
zerine yazilmig
oyunlardir.
Ancak
en
eski
komedi olarak bili-
nen ve
genellikle
tanrllarin laneti
zerine hiciv
geklinde yazti-
mLg
alfl
din unsuru tagiyan
bu
oyunlar, halkin duygularinin
su-
iistimal
edildigi
ileri srlerek M..
450 ylli
civarinda kaldiril-
migtir,
ama
gunmzde
bunlardan
esinlenerek
yazilmly
rnek-
1er
hl sz
konusudur. Bu tarihten
sonra
yeni
komedi dnemi
baglamig ve daba
ziyade politik
ierikki
konular ele
ahnmigttr.
Oyunlardaki karakterler
ise
genelliklebirbirine
kavuamayan
agiklar,
kahramanhk
ve
cesaretine
methiyeler
dizilen
askerler
ve
yneticilerden
ok daha
akilh oldugu
ima edilen
kleler-
den
olugmaktadir.
Bu
dogrultuda bilinen
en
eski komedi
oyunu
M..
320 yilinda
nl Yunanli
oyun yazarl
Menander'in
(M.O.
342-391) yazdigi
oyunlardir.
Ancak
bunlarin
iinde sadece
biri
olan
ve
dilimize
evrildiginde Homurdanmak
anlamina
gelen
Latince adlyla
Dyscolus
(The Grouch)
admdaki skecin 1957
yl-
Unda
Papirus
zerine yazilmigolan bir kopyasi bulunabilmigtir.
Ortaagda
Gldr
Ortaagda kilisenin
etkin gc
gldru ve
eglence
turnde
oyunlart
mmkn oldugunca
nlemeye aligmig,
yalnizca
folk
trnde
oyun
ve
festivallere
izin
vermigtir.
Bu
dogrultuda sade-
ce
saraylarda
izin
verilen oyunlarda
rnegin
Romall filozof
ve
oyun
yazari
Plinythe
Elder
(M.S.
23-79)
adlyla
bilinen
Byk
Pliny'nin Misir
Krah
Ptolemy
I'i
(M..
367-283)
ziyaretiyle ilgili
hikayeyi konu
aldigt oyundur.
Bu oyunlarm
ilk
kahramanlari ise M.S.
Drdnc
.yzyll-
dan itibaren
ilkin ingiltere'de
sergilenrnig olup genellikle
kuzey
ve
dogudaki
daglik
blgelere
yerlegmigbarbar
Germen
kavim-
lerine
mensup
kaba
ruhlu
Anglosaksonlar
ve
onlarin
yagamlarl-
na
ait koinik
unsurlar
tagiyan
kahramanlik
ykleridir.
Bu dog-
132
rultuda
Beowu/f
lngiliz
saraylnda gsterilen
ilgi
dramatik
gl-
drdr.
1066 yilindan
itibaren ise Norman fatiblerini
takiben
sarayda
ve
soylulann
evlerinde onlan
eglendiren
ve
genellikle
apagt
smifa
mensup
soytarilar
ve
birbirleriyle
atigan
agikgairler
gndeme gelmistir.
Soytarihk
on
ikinci
yzyil
ile
on
altinci
yzyil
arasmda
sa-
raylardaki
en
gzde
eglence
olmustur. Genellikle
sarayda
her
konuda hizmet veren
hizmetkar
ve
mzisyenierin
arasindan
seilen soytarilar bu
dogrultuda 1469 yllirida Soy1u
Soytanlar
Locasi
adi altmda birlegerek
bir dernek
kurmug,
ancak
on ye-
dinci
yzyil boyunca
o
gne
dek
zirvede olan gsterileri
gide-
rek
poplerligini
kaybetmig ve yerini
ok
daha gizemli
olarak
algilanan
agik
gairler almistir.
Genellikle ogu
ticaretle
ugrayan
bu
saray
gairleri
ask
ve
gvalyelik
zerine
manidar
ezgilerden
olugan garkilar
syleyerek birbirleriyle
atigmakta
ve
bu
konuda
en
gzde
olanlari kralin
zel hizmetkarlan
arasinda yerini
ala-
rak,
krala yardim
etmelerinin
yani sira
onunla birlikte
seyahat
edip
halka duyurularmi
okumaktaydilar.
Modern
Komedi
irgi
FilmKarakterleri
Mr. Magoo,
Quincy
adlyla da
bilinmekte
olan ilk izgi filmka-
rakteri 1949 yllindayarattlmig
olan
Sevimli Ay!
(Ragtime
Bear)
olup
1997 yilmda Leslie
Neilsen tarafmdan Mr Magoo
adi altm-
dabir
film
de
ekilmigtir.
Mickey Mouse, bilinen
en
nl izgi film
karakteri
ilkin
1928
yl
Inda
Steamboat
Willie
(Gemi
Willie)
admda
ortaya
ikmigtir. Yaraticls:
Walt Disney,
maddi
kaynaklarLn
yetersizli-
gi
nedeniyle olugan bor\arini
deyemedigi iin New
York'taki
stdyosunu kapatip
Kaliforniya'ya dnerken
yaptigt
uzun tren
133
seyahati
SlraSinda
yarattigi Oswald The
Rabbit
(Tavgan
Oswald)
karakterinin
kopya hakkml alacakirjanna
satmaya karar vermig,
bylecestdyosunu
geri
alarak
yen]
bir
tavgan
karakteri
yarat-
mig
ve
ona
Mortimer adini vermigti. Ama
birden karar degigtire-
rek
onu
tavgandan fareye dngtrmg
ve
kansinin
onun
adini
"Mickey Mouse" olarak
degigtirmesiyle
nl
izgi filmkarak-
teri
ortaya
rkmigtr. Yani
sira onun
kiz arkadagi
olarak Minnie
Mouse'i
yaratmigve
ilkinSteamboat
Willie'de
grnmgtr.
Pluto 1930 yllmda
yaratilmigolup ilkin.The
Chain
Gang
(ete
Zinciri) filminde
grlmgtr.
Goofy ilkin 1932
yllinda Mickey's
Revue
(Miki'nin
Revs)
filminde
grlmgtr.
Donald Duck adli nf
rdek
karakteri
ilkin1934
yllinda
The
Wise Little
Hen (Akill]Kk
Digi
Kug)filminde
grlmgtr.
Bambi, ilkin
1928 yilmda
Felix
Salten tarafmdan
yaratalmig
bir
karakter olup 1942
yllmda filmealtnmigtir.
Li'l
Abner, asil
adt
Alfred
Gerald Caplin olan
Al
Capp
(1909-79)
taraftndan yaratilan bir
karakterolup
ilkin
1940
yllin-
dahayata
geirilmigtir.
Andy
Capp,
ilkin
T957 yllrnda
Daily
Mirror
gazetesinin
kuzey blgesine
ait baskisinda
yayinlanmig
izgi film
karakteri-
dir.RegSmythe
(1917-98)
tarafindanyaratilmigolan
Capp,
ilkin
Smythe'in ikinci dnya
savagi
strasinda
Mistr'da
kaldigi sirada
Cairo magazinde
yayinlanmig,
daha
sonra
dnya
apinda ne
sahip olup yaklagik 1400
gazetede T75.000.000 kigi
tarafindan
severek
okunmustur.
134
,r -
-
i
SiRK
DnyadakieneskisirkbinasieskiRoma'dakicircusMaximus'tur.
M..
Altinci yzyrlda
atlann
ektigi araba yariglari
tertip
edilen
stadyumun iinde
bu
nedenle
U
gekliridebir
yarig
pistinin
mev-
cut
oldugu
evresi
yksek duvarlarla evrili silindir geklindehey-
betli bir
binadir.
Daha
sonra
ilkin
imparator
julius
Caesar
(
M..
44-100)
tarafindanM.. Birinci
yzyilda kapasitesi
artirilarak
yaklagik 150.000 M.S.
Drdnc yzyilda
ise
yarim
milyon
se-
yirci
tarafindan izienmesi
saglanan
Circus
Maximus
o
dnemde
ingaedilen
en
byk
stadyumdur,
ancak
gnmze dekkoruna-
mamig
olup
gimdilerde
kahntilari
ziyaret edilmektedir.
ilk
modern sirk,
1768
yllinda
Ingiliz
binici
Philip
Astley
(1742-1814)
tarafindan
at
yariglarinin tertip
edilmesi amaclyla
kurulmustur. Bu dogrultuda
Westminster kprsne yakin
bir
yerde
drtnala
kogan
atlarin rahat
dng
yapabilmeleri
amaciy-
ladaire geklinde
bir pist
inga edilerek
sabahlari
at
yanglari, g-
leden
sonra
ise akrobat
ve
palyaolar gsterileri tertip edilmig-
tir. Bunu 1782 yllinda Paris'e tagiyarak
orada
ilk
sirki kuran Charles
Hughes
(1748-
1820) Astley'in
binicilerinden
biri olup
Kraliyet
Sirki
olarak
bilinen >
Royal
Circus'un
yaraticisidir.
Hughes'm
trapez
artistleri,
palyaolar
ve
hayvan
gsteri]erinden olusturdugu
bu
sirk,
dnyayi dolagtigi
sirada Rusya'ya gel-
:
diginde,
Moskova Devlet
Sirki'nin
ku-
rulmastna
n ayak olmugtur.
ilk
sirk adiri,
J .
Purdy
Brown
ta-
rafindan
1825 yllinda
Amerika'da
ku-
rulmug,
daha
sonra
gebir, kasaba dola-
garak her yll
ayni
yerde olmak
zere
135
egitti
yerlerde kuru1mayadevam ederek adirda
sirk
gsterileri
tm
dnyaya yayilmigtir.
MZKHOLLER
Mzikhollerde
nlenen
parkilar
tipkt
afaszleri
gibi baglibagmabir
zekamn
rndrler
W.
SOMERSET MAUGHAM
(1874-1965)
On
sekizinci yzyildan
itibaren
o
gne kadar
popler olan
sehir tavernalanndaki ikili
eglence
parlementerler
taraflOdan
ki-
sitlanmig
ve
ondan
ok
daha
kaliteli
bir ortam
olup sadece
m-
zik
dinlenen konser salonlari
ve
mzikholler
gndemegelmigtir.
isteyenkipilerinsigara ve
iki
de
iebilecegi
bu mzikhollerle
birlikte
halkin
eglence
ve
mzik
dinleme
anlaylgt
da degigmigtir.
ilk
mzikhol
1852 yllinda Charles Morton
(1819-1904)ta-
rafindan
inga
edilmig
olup Morton'un Canterbury
Hall
olarak
adlandirilan
konser
salonu ilkin
Hary
Lauder
(1870-1950),
Dan
Leno
(1860-1904)
ve
Vesta
Tilley
(1864-1952)
gibi
zamanin en
nde
gelen
sanatilanni
agirlamigtlf.
ADCak
kalitli
Ve
pOpIr
eglence
merkezieri
olarak anilmalarinin
ardmdan ilk
iktigin-
da
konutan fotograflar olarak
adlandirilan sinemanin
gndeme
gelmesiyle gerilemig
ve
birok
mzikhol
ilekonser salonu
sine-
maya
dngtrlmgtr.
MZiKALLER
Komik
Opera
The Beggar's Opera
(Dilenci
Operasi)
adi altindaki
ilk komik
opera
modem mzikallerin
en
nllerinden
biri
olarak
hl
anilmakta olup nf
ingilizgair ve drama
yazari
john Gay
136
(1685-1732)
tarafindan 1728 yilinda yazilmigtir. Bu dogrultuda
giderek geligen komik
operalarin
sayisi
artmig ve
kompozitr-
ler, gnun
sevilen
tarkilarinin
telif
bakkini satin
alarak szle-
rini
yeniden
yazmiglardir. Gay'in
komik
operasi
The Beggar's
Opera'da
zamanin ve
ingiltere'nin
ilk bagbakani
olan Robert
Walpole
(1676-1745)
hicvedi1mektedir, bu
nedenle
genelde
politik
ierikli
konular
seen
Gay'in bir
sonraki
operasi
Polly
hkmet
tarafindan yasaklanmigtir.
Operet
ilkoperet
1858 yllmda
J acques
Offenbach
(1819-80)
tarafin-
dan
gereklestirilen
orpheus
in the
Underworld
(Yeraltinda-
ki Orpheus)
olup yeraltmda yagadigma
inanilan mzik
tannsi
Orpheus'un
yagammlO 2
al$1
I
bir
mzikaldir
(Sanat
bl-
mnde de grebilirsiniz)
Ancak
Paris'te
yagayan
Alman aslli
besteci Offenbach,
operanm
hkmetin
tekelinde
olmasi
ne-
deniyle
onu
korumak konusunda
olduka g\kler yagayarak
hkmetle
savagmak zorunda kalmigtir.
Komedi Gsterileri
Ilksoytari gsterilerinin
sahibi Dan
Emmett ilk komedi gsteri-
lerininde
sahibi
olmugtur.
1843 yllmda Emmett'in
(1815-1904)
Emmett'sVirginia Minstrels adi
altinda
gereklettirdigi
ilk
gste-
rilerde
Gney
Afrika ko~kepli
bir
Amerikall aile
olan Tyrolese'11
Minstrel ailesi 1840 yilinda
tm
Amerika
turnesini
byk bir
bagarlyla
tamamladiklarinda bu sayedeAvrupa
mziginin gc-
nu yitirmesine
de
neden olmuglardir. Emmet'in kendisi de dahil
olmak zere
tamami
beyazlardan olugan grubu siyah
makyaj
yapip
maskeler
takarak
kendilerini
zenciye dngtrmgler
ve
Afrikahalk
garkilan
syleyip egitli dans gsterileri sunmuglar-
dir.
Ancak
on
dokuzuncu
yzyilin
sonlarma
dogru
etkinligini
137
kaybetmeye
baglamalarina
ragmen,
T
950
ve
60'll
yillarda in-
giliz
televizyonjarmda
yeniden gsterijmeye baglanmigttr. Ama
yine de
top1umuneglence
anlaylginin
degismesiyle
giderek
ilk
gnk
heyecanmr
yitirmistir.
Mzikaller
ve
Mzikal
KomediIer
likmodern
mzikal
12 Eyll 1866 yilinda
New
York'ta
Nibio's
Garden'da gsterilen
KaraDolandirici
(The
Black Crook) olup
Charles Barras'in kitabindan
alinarak
gereklegtirilmigtir.
ilk mzikal komedi 1878 yllinda sahnelenen The Mulli-
gan
Guard (Mulligan Muhafizi)
essiz bir
Amerikan
yapimidir.
Oyuncularl Ned Harrigan
ve
Tony Hart tarafindan
gereklegti-
rilen
oyun
aylarca Broadway Komedi
Tiyatrosunda
kapall
gige
oynamigtir.
lk ingiliz
Mzikali
Dorothy,
nl
emprezaryo
George
Edwardes
tarafindan 1865 yllinda
Londra,
Caiety Tiyatrosunda
sahneye
konmug, mzigini Alfred
Cellier
yapmtstir.
Dorothy
tam
931
kez sergilenen
oyun
olarak
zamanmin
gige
rekorunu
kirdiktan
sonra
Galler
Prensi
Tiyatrosunda
bir yll
gsterime
de-
vam
etmigtir.
ilkHollywood Mzikali 1927 yllmda
Al
J olson'un
(1886-
1950) oynadigi The
jazz Singer (Caz
Sarkicisi)
olup
ayni zaman-
da
ilk mzikal
komedi
tarzi
filmdir. Olduka
bagarrli
olan film-
den
sonra
J olson'un
ikinci
mzikali olan The
Singing
Fool
(Sarkt
SyleyenAptal) 1928 yllinda
gige
rekorlarl
kirmig
ve
onun
sine-
ma
tarihine
geen
bu
rekorunu
ancak 1939 yllmda gsterildigi
dnemde adeta
travma yaratan
Cone
With The Wind (Rzgar
Gibi Geti) egale edebilmigtir.
138
SINEMA
Resimlerin
grntlenebilmesi teknigi,
o
gne
dek
bir hikayeye
ait fotograflarm
ard arda
perdeye
yansitilarakgrntl
olarak
verilebilecegi
fik,rinde
Israr edenlerin,
bu
israrlarinda
hakli ol-
duklarinin kanitlanmasiyla
gerekleptirilmigtir.1880
ve
1890
yillari
arasinda
Fransa'da
bu
teknikle
birlestirilenfotograflarin
bir
grnt
zinciri
olugturmasi
ilkin
Auguste
(1862-1954) ve
Louis
(1864-1948)
Lumire
kardegler tarafindan
ve
onlari
ta-
kiben Amerika'da Thomas
Alva
Edison
(1847-1931)
tarafmdan
denenmig, 1889 yllinda
ise ingiltereBrighton'da
William
Frie-
se
Green
(1855-1921)
tarafmdan ilk sinekamera
icat edilmigtir.
Su
dogrultuda
filmlerin negatiflerini
kullanarak
grntleri
ard
arda
kaydeden Lumire kardegler daha
sonra
gnmz filmle-
rindeki
gibi
selloit
kagit
kullanarak 22 Mart 1895 tarihinde
ilk
film
gsterisini gerekleptirmigierdir.
ilk
Uluslararasi
film,
sinema
dnyasinin imparatoru olarak
bilinen
Franstz
Charles
Path
(1863-1957)
olup adi
sinema
se-
verler
tarafindan hl amlmaktadir.
Hollywood'taki
ilkfilmstdyosu 1911 yllinda Nestor
Com-
pany
adi altinda
kurulmug
olup Blondeau
Tavernasmdan
std-
yoya
dngtrlmg
ve
ilk
oyuncularl Cecil
B.
De
Mille
(1881-
1959)
ile
Sam Goldwyn
(1879-1974)
olmuytur. Daha
sonra
bundan esinlenerek
ayni
yll
on
begfilm
Stdyosu
daha
ailmig
ve
byiece
Hollywood film endstrisi
giderek hiziadnyaya
yayimigtir.
1886 yilinda
i-l.H. Wi]cox
blgenin
en
zengin
kipi-
si olarak Rancho
LaBrea zerinde
genig bir arazi satin alarak
byk bir filmstdyosu
kurmug,karis!
Daeida ile
birlikte
yap-
tiklari
tren
seyahati
sirasinda
Daeida
buranin
adinin Hollywood
olmasint
ondan istemistir. Bylece
Wilcox'un her
gn
derin
d-
gnceler iinde
dalgin bir gekilde
getigi
iin Prospect Avenue
adini
verdigi
bu
cadde, daha
sonra
dnyanm
en
nl
caddele-
rinden
biri
olan Hollywood Bulvari adini
almigtir.
139
ilk
uzun
metrajlt
film,
The
Squaw
Man
(Kizilderili
Beyaz
Adam) olup agik oldugu kizilderili bir kadin
yznden kizilderi-
li olup
onun
kabilesinde
yagayan
beyaz bir
adamin hikayesinin
konu
edildigi 1914
yapimi
filmde De
Mille
ve
Goldwyn
ikili-
si
oynamigttr.
1917 yllinda filmin ok begenilmesi
sonucu
The
Squaw Man's Son
(Kizilderili
Beyaz
Adamin Oglu)
ekilmigtir.
ilk
Hollywood
sperstari Mary
Pickford
(1892-1979)
olup
ayni
zamanda 1927 yllinda Oscar
adlyla
bilinen
Akademi
dl-
lerinin
de
kurucusu
yesidir.
Hollywood'un
EnTanmmig
FilmStudyolari

Paramount Picture (1912)

Colombia Pictures (1920)

Warner
Brothers (Warner Bross)
(1923)

MBM
(Metro
Golden Mayer).
(1924)
Daha
sonra
kurulan
United Artists ise
nl aktr Charlie
Chaplin
(1889-1977),
Douglas Fairbanks
(1883-1939)ve
Mary
Pickford
(1892-1979)
gibi
o
dnemin
en
gzde
oyuncularinm
igbirligiylekurulmustur. Onlara yine
o
dnemin
en
taninmi
y-
netmeni olan D. W. Griffiths
(1875-1948)
de
katilmca olduka
g\
bir
cephe
olugmug
ve
diger
stdyolar
buraya bagIl aligan
aktris
ve
aktrlerin istedigi
ucreti
kargilayamadigi iin
United
Artists
ile rekabet
etmkte
olduka
zorlanmLg
ardir.
lk
renkli
film, Charles
Urban'in
Kinemacolor adli
yapiti
olup 1906 yllinda gereklettirilmigtir.
Ancak yksek
mallyeti
nedeniyle
ticari bagari
yakalayamamLgt]T,
ilkteknicolor
film,
Alman
mhendis
Helmut Kalmus ta-
rafindan
1922 yllinda
gerekleptirilmig
ve
bir
endstri harikasi
ilan edilmigtir.
140
Sesli
Film
ilk
sesli film girigimi
1900 yilmda Gaumont
Kronofon. sistem
kullanilarak gereklegtirilmigama
grnt
ile
sesin
ayni
anda
verilmesinde
bagarisiz
ofunmustur.
Ilk
elverigli
ses
sistemiyle film
gsterimi
1905 ylimda Fono-
Bio
tablo
vasitaslyla Walter Gibbons
tarafindan
geligtirilen bir
sistemle
ilkin
Vesta
Tilley(1864-1952)
tarafmdan
denenmig
ama
bunun
en
geligmigi
1927 yllinda
Al
J olson'un
(1886-1950) oy-
nadigi
ve
grntlerin
sesle
tamamen
ayum
sagladigi The
jazz
Singer
(Caz
Sarkicisi)
adli filmlegereklegtirilmigtir.
Sinemaskop
ilk
sinemaskop film
1928
yllinda fiziki Chrtien (1879-1956)
tarafmdan
icat edilrriistir.
Ancak
perdeden
tagacak kadar genig
ve
yakin grntlerin
deformasyona
ugradigini
dgnen
halk
1950'li
yillara kadar
bu
teknigi
kabul
etmekte zorlanmigtir. Da-
hasi
bu
dnemde
gundeme
yerlegen
televizyonla
rekabet
etmek
durumunda
kalan
sinemaskop
film
endstrisi,
iyice
cazibesini
yitirmig,
bu durumda
yapimcilar
onun
daha
kusursuz ve
cazip
hale gelebilmesi
iin kollan
sivamig
ve
o
tarihten
itibaren gide-
sek
geligme
gstererek
begeni kazanmaya baglamistir.
ilk
sinemaskop film,
1953 yllinda (TheRope)
1p'tir.
ilksansr kurulu
912
yllinda
Ingilizfilm
sektr tarafmdan
kurulmugolup
bylece filmlerin
ahlak
kurallari
erevesinde
gs-
terime uygun
hale
getirliniesi
saglanmigtir. Bu
dogrultuda filmler
ilkin
Universal filmgirketi
tarafindan
belli
sembo11erle
gsteritmig-
tir. rnegin
"U" 16
yagin
altina,
"A"yetigkinlere
gsterilebilir
anla-
mina
gelmekte
olup,
bylece
genellikle
vahtet
ve
pornografi ie-
ren
sahnelerin oka
oldugu A
semboll filmlerin
16
yagin
altin-
dakiter
tarafmdan
izlemesinin
sakincall
oldugu duyurulmustur.
141
Film
festivalleri
Film
festivalleri
bilindigi zere
filmler kadar
yapimci ve
oyun-
cularmi da
teknik
aniamda
eiestiren
ve
belli katagoriler
dogrul-
tusunda oniari dle
layrkgrlen
ya
dagrlmeyen
geklinde
sintflandiran
rekabet agtrukli
trenferdir. Bu festivaller
strasinda
ayni
zamanda
oyuncular da
kendilerini
halka
tanitim
firsati
ya-
kalamakta
ve
zellikle
giysileri bagtaolmak zere Odl
Oncesi
veya sonrasi
bykotetterin
havuz baglarinda
verdikleri
rpor-
tajlar
gazeteciler iin
byk
malzeme olmaktadir.
ilkfilmfestivali 1932 yi]mda
Venedik'te
dzenlenmig,
onu
Berlin,
Cannes, Moskova, Londra,
New York
ve San
Fransisco
takip
etmigtir. Bufestivallerin hepsi halen
gnmzde
de
aynen
devametmektedir.
Oscarlar
Akademi dlleri
olarak
bilinenOscarlar
itkin
1929
yllinda da-
gitilmigtir.
dllerkk altin
bir
insan
heykelcigi
olup Akade-
mi
direktrolan
Margaret
Herrick'in
amcasi
Oscar'm
adindan
esinlenerek
heykelcige
Oscar adini vermesiyle
o
tarihten
beri her
yll
dzenienenbir
trenledagitilmaktadir.
ilkOscar dl sahibi, The
Last
Com-
mand
(Son Emir)
ve
TheWay of All Flesh
(Btn
Canl:1arinYolu)
adir filmlerdeki
ro-
fyle
En lyi
Aktr
unvanini
kazanan
Emil
J ennings(1884-1950)
olmugtur.
Bugn
ol-
dugu gibi
adaylar
birka
gn
ncesinden
tahmin edilmesine
ragmen
son
dakikaya
kadar kesin olarak
bilinmemektedir.
r-
negin
1929 yllinda asien
bir
Alman
olan
J annings, tm bahisiler tarafmdan
en
iyi
aktr dlnn
kesin
sahibi
olarak
grl-
142

mesine ragmen,
son
dakikada
zarftan
srpriz bir
isim ikabile-
cegi
dgnlerek
anilma
pay:
birakilmig
ama sonuta
akademi
dl
yine
J annings'in
olmustur.
En
yi
Kadm
Oyuncu,
J anet
Gaynor
(1906-84)
o[up Yedinci
Cennetadil fi
Ol
dn
Sahibi
olmugtur.
En
lyiYnetmen
din,
Frank Borzage
(1893-1962)
Ye-
dinci
cennet
adit
filmlealmigtir.
En yi
Film: Kanatlar
(The
Wings) olmugtur.
ilkOscar
kazanan ingiliz
aktr,
1929 yilinda
ingiltere
Bag-
bakani
Benjamin Disraeli'nin
yagaminin
anlatildig! Disraeli adli
filmdeki
rolyle
George
Arliss
(1868-1946)
olmustur.
Kazanana
ait
ilk mhrl
zarf
1941 yllinda yapilmigtir.
En lyi
Erkek
Oyuncu Oscarim
kazanan ilk
Afrika asilli
Amerikall Aktr
1927 dogumiu
Sidney Poitier
olup 1963 yilin-
da
Lilies
of The Field
(Ni!fer
Tarlasi) adh filmle
bu
dl almaya
hak
kazanmitir.
En lyi
Kadin
Oyuncu Oscarmi
kazanan ilk
Afrika asuli
Amerikall
aktris 1966 yril dogumlu
Halle
Berry
olup 2002
yt-
lmdaMonster's
Ball (Canavarlarin Balosu) adli
filmle
bu
dl
kazanrnigtir.
Enlyi
Yardimci
Kadm
Oyuncu Oscarmi
kazanan ilkAfrika
asilli Amerikall aktris
Hattie
McDaniel
(1895-1952)
olup
Cone
With The Wind
(Rzgar
Gibi Geti)
adli filmdeki Mammy
roly-
le1939 ylhnda
bu
dl layik
grlmgtr.
Televizyondan naklen yaymlanan ilk Oscar
dl
treni
1953 yilinda
siyah
beyaz
olarak
gerekleptirilmig,
renkli
olarak
ise
ilk
kez
1966 yihnda yaymlanmigtfr.
Radyodan naklen
yayinlanan ilk
Oscar
dl
treni
1944
yllinda
gereklegmistir.
143
GRAMOFON
Gramofona benzer bir
alet
olup
onun
daha
basit
gekli
olan fo-
nografin ilk
kez
Amerikab
mucit
Thomas
Alva Edison
(1847-
1931) tarafmdan
icat
edi1mesinin ardindan
dz
bir disketi fo-
nograf
olarak kullandigi
bir
silindirin zerine yerleptiren
Emile
Berliner
(1851-1929)
T894 yllinda ilk
gromofonu
icat etmigtir.
Mzik
Kutusu
(J ukeboxes)
Elizabeth dneminde
"jouk"
olarak
bilinen
ama
zamania
Afri-
ka-Amerikan givesiyle
argoya
dngtrlerek
"jook"
adirn alan
kelime
dans
etmek
anlamindadir. Bu dogrultada
retilen
ve
ju-
keboxes
adi
verilen
mzik kutusu
ilk
kez 23
Kasim
1889
ta-
rihinde
Louis Glass
(1864-1936)
tarafindan
San
Francisco'daki
Palais
Royal Saloon'da kurulmustur. Bu dogrultuda
Edison'un
fonografi
aletini
baz olarak
alan mucit, bugnk slot
makine-
lerinde
kullamlan
nikel
plaklara
benzeyen
mzik plaklarmin
her birini
birbirinden farkli
silindirler iine yerlestirdikten
son-
ra
plaklarm otomatik olarak dgerek
almasina
yarayan
onlra
bagh
bir
mekanizmayla
bu aleti icat etmigtir.
ilk
para
atdan mzik
kutusu 1905 ylhnda Michigan'll
J ohn
C. Dunton
tarafmdan icat edilmigtir. Bu dogrultuda her birini
farkhsilindirler iine
yerlegtirdigi 24 plagin
dnmesini
saglayan
mekanizmaya
bagh
olarak
olusturdugu
para
atma blmnden
mgteriler
tarafindan
atilan
parayla
otomatik olarak
dgen plak
almaya
baglaymca
ilk
paraltmzik kutusu
olugmuttur.
1930
ve
40'h
yillar
arasmdaki romantik akim 50'li
yillarda
birdenortaya
ikip ig gibi
byyen
rock'n roll ile
gerilemig
ve
bu tarihten
itibaren
olduka
uzun
sreli etkisini
gsteren
akim
sayesinde
en
ok satan
plaklarin
bagindagenellikle
rock
tr
paralar
yer
almigtir.
144
,
a si.
, i
En
ok
Satan
Plaklar
ngiltere'de
Ekim
1952'de
en
oksatan plak
1927
dogumlu
Al
Martino'nun Here In My
Hearth
(Kalbimdesin)
adli plagi
olmug-
tur.
2006 yllmda
Al hl hayatta
olup bu garkiyl sylemigtir.
ilk
en
ok
satanlar
listesindeki
bagi
eken plak 1950 Ocak
ayinda Ink
Spots
gurubuna ait
olupYou
Are
Breaking My
Hearth
(Kalbimi Kirlyorsun) olmustur.
Amerika'da ilk kez
uygulanan
en
ok
satan
100 listesinin
bagmdaki
garki Mart
1952'de
hit olmug
Wheelof
Fortune
(Talih
emberi)
olup
1922 dogumlu
Kay
Starr'a
aittir.
ilk
top
40 listesini alan
radyo
istasyonu
KOWH olup 1949
yilinda
Todd
Stortz
tarafindan
Omaha'da
kurulmuy
ve
ilk
kez
sondan
baadogru
kirk
garklyi
da
almigtir. Onu
takiben
1950
ile 1960 yillari
arasinda
Lksemburg
radyosu
her
gn
top
20
listesini
almaya
baslamistir.
Compact
Disc (CD)
CD,
metalik
renkli ince
yuvarlak bir
ses
kayit bandi
olup ilkin
1980 yilinda
Philips Industries
(Hollanda) tarafindan
retilmig,
bunun
ilk
tanitimi
ise Salzburg
Mzik
Festivalinde Berlin Filar-
moni Orkestrasi
Sefi
Herbert.von Karajan
(1908-89)
tarafindan
yapilmigtir.
Festival
sirasinda bunun iin
kisa
bir
konugma
yapan
von
Karajan "Artik
gaz
lambasi
devri
tamamen
kapanmiggr-
nyor" diyerek,
teknolojik ilerlemenin boyutunu
vurguiaml)
ve
ardindan
bunun
son
rnegi olan gelecegin
ses
kayit
banti CD'yi
tanitmistir.
Standart
tipte
retilen
bir CD, 60 dakikalik
bir
mzik
kaydi yapabildigi halde, festivalde Karajan'in
eserleri iin 74
dakikalik
zel
bir
CD retilmigolup
iinde
onun
gefliginde ola-
ganst
yorumlanan
Beethoven'in dokuzuncu
senfonisinin
de
yer
aldigi sylenmektedir. 1982 yllinda
Philips
ve
Sony
Gapon-
145
ya)
igbirligi ile
yzlerce klasik
eser ve caz
mzigi rneklerinden
olugan ilk
genig
kapsamli
CD retilmigtir.
Dijital Versatile
Disc (DVD)
ok
amalt
olarak retilmig dijital disk anlamma gelen
DVD,
ilk
kez 1995 yilmda Philips/Sony
igbirligiyle
yeni
formatta bir
MMCD (Multimedya
CD)
retmesiyle
ortaya
ikmigtir.
Ayn!
yll
Toshiba/Warner igbirligiyle
yepyeni birSD (Sperdisc) icat edil-
mig
ve sonuta bu
ikisinin
bir
araya
getirilmeslyle yksek
kalite
standartlarinda
bir
ses
bandi olan
DVD yaratilmittir. Bu
dog-
rultuda
geligtirilen
DVD (Rom)
ve DVD (Video) ise ilkin Kasim
1996 tarihinde Tokyo'da, ardmdan Agustos 1997'de Amerika'da
retilmig
ve
ilkin
1998 yllinda Avrupa'da
satiga
ikanmigtir.
Elektro
Gitar
Elektro
gitar
zellikle rock
ve
pop
mzigin birbirine
rakip
ol-
dugu ve
ayni
paralelde
ilerleme
gsterdigi dnemde parkinm
ritimsel
zellik
tagiyan
blmlerinindaha
n plana ikmastna
yardimci olmasi amactyla kegfedilen
ilk
elektrikli
mzik
aletidir
ve
ilkin
1924 yllinda standart
tipte
retilmig
olmasina ragmen,
gnmzde neredeyse her y:1geligmig
bir
modeli
retilen aletin
ticari
anlamda
bykbaan
yakalayan ilk
geligmig
modeli
1933
yllindapiyasaya ikmigttr.
Moog Synthisizer
Robert
Moog
(1934-2005)
adli
Amerikali
bir
mhendis
tara-
fmdan 1964 yllinda icat edilen
org
trnde
bir mzik
aletidir.
Mhendisin evinde
budogrultuda
ok sayida
rettigi elektronik
mzik aletleri iinde
en
geligmigi
o]up ilk
piyasaya iktiginda
yaklagik TOO0adetten fazla satmigtir.
Ilkin
Herbert Deutsch
ile
146
daha
sonra
kisaca
Wendy
olarak anilacak olan 1939 dogum-
lu
Walter
Carlos
adli
iki kompozitr
eserlerinde kullanmak
zere
Moog'un
geligmig
modellerini
de
retmigierdir.
rnegin
Carlos'un bu
aleti agirlikli
olarak kullandigi Switched On
The
Bach
adli
ayni
adi
tagryan
albmnn olaganst
bagarisindan
sonra
Moog Synthisizer, Beatles
ve
Rolling
Stones gibi
nl rock
gruplari tarafindan da begeniyle
kullanilmig
ve o
tarihten itiba-
ren
kisaca Moog olarak adlandirilmistir.
Ancak
yaraticisi
Robert
Moog'un kendi
soyadiyla
anilan
bu
aletin
reticisi olan girketin
iflasindan
sonra,
digerleri tarafindan ondan
esinlenerek
bagka
aletter
de
retilmigtir.
rnegin
ayn:
Moog
gibi kendi
soyadlyla
anilan
bir
mzik
aleti
reten
Leon Termen
(1896-1993)
Rusbir
viyolonsel
sanatist
olup 1917 yllinda
birbirindenfarkli
ve
yk-
sek
volmde
ses
dalgalarinin
yansiltildigi
bir
mzik
aleti
icat
et-
migtir. Sovyet lider
Vladimir
Ilyich
Lenin'in Termen'den bu
aleti
kullanmakiin
zel
ders
aldigt sylenmektedir.
Pop
Mzik
1954 yilmda
pop
tarzi
rock mzige
yeni
bir soluk
getirentop-
luluk
Big Bang'in
yani sira
Sun
stdyolarmda retilen
Elvis
Presley'in
parasi
That's
Alright Mama (Her
ley
Yolunda
Anne)
ve
Bill Haley'in Shake,
Rattle and
Roll (Titre,
Sallan
ve
Yuvarlan)
adli garkilart
hit
olmuytur.
En
nlPop/
Rock Yildirlari
ve
Hit Paralart
Bill Haley
and
Comets (ilk
iktigi adlarlyla Saddlemen)
Shake
Rattle
and Roll
-
1954
(Amerika)
Little
Richard
Tutti
Frutti
-
1955 (Amerika)
147
Elvis
Presley
Heartbreak Hotel
-
1956
(Amerika)
Buddy Holly and Crickets
That'll
be
the
Day
-
1957
(Amerika)
Cliff
Richard
Living
Doll
-
1959 (ingiltere)
The
Beatles
Please
Please
Me
-
1962
(logiltere)
ve uzun
sre ingiltere'de
listebagi
kalan
FromMe
ToTou
-
1963 (ingiltere)
The Beatles'in ilk

yesi olan john Lennon, George
Harrison ve
Paul
MacCartney
tarafindan
yapilan
ilk
plagi
If
You'll
be True To
Me (Eger Bana Gerekten Ait
Olacaksan)
admi tagimaktadir.
The Beach
Boys
] Get
Around
-
1964 (Amerika)
Michael
jackson
Ben
-
1972 (Amerika)
J ackson
ilkin
drt
kardepiyle
birlikte
kurdgu
J ackson
Five
adli grupla
mzik
dnyasina
adim
atmig
ve
grup
1970 yllmda
ikardigi
I Want You
Back
(Geri
Dnmeni
istiyorum)
adli
plakia
en
ok
satanlarin bagina
yerlegerek
uzun
sre zirvede kalmigtir.
148
The Rolling
Stones
It's
All
Over
Now
-
1964
(ngiltere)
Spice
Girls
Wannabe
-
1996
(ngiltere)
Ilk
bir
milyondan faziasatan
albm
1963
yllinda
hit olan
TheSoundof Music
(Mzigin Sesi) olup
lkemizde
Negeli
Gn-
ler
mzikali
olarak bilinmektedir.
nf
Mzik
Gruplan
Su
andaki
Adlari Mzik
dnyasma
adim
attiklars
ylllardaki
asil
Adlari
Blondie
Angel
and the Snake.
Creedence Clearwater
Revival The Blue Velvets
Bill Haley and the Comets
Bill Haley
and his
Saddlemen
The Beach Boys
Carl and the Passions
The
Supremes
The
Primettes
Simon
and
Garfunkel
Tom
and
J erry
Sonny
and Cher
Caesar
and Cleo
Black
Sabbath
Polka
Tulk
149
Mamas and Papas
TheNew
J ourneymen
The
Temptations , The
Elgins
The
Beatles
J ohnny
and the
Moondogs
ya
da
The
Quarrymen
Buddy HolI
Charles Hardin Holley
Cliff Richard
Harry Webb
(daha
sonra
sir Cliff
unvanmt
almigtir)
158
NL
KiLER
Amerika Bagkaniari,
ingiltere
Bagbakaniari,
Dnyadaki Diger
Liderler,
Aktrler
ve
Gsteri Dnyasinin
nlisimleri,
Yazar-
Iar,
Sarkicilar,
nl
Sanatilar
ve
Digerieri
nl
olmak, halkin gznde
parlayanbu
kipiler hakkinda hep
merak uyandiran
sorulart
da
beraberinde
getirmitir.
Diger
bir
deyigle
sokaktaki siradan insanlar onlar hakkinda
bugibi benzer
sorulara hep
cevap
aramiglardir. Acaba
onlar nerelidir
veya
ne-
reden
gelmigterdir,
ya
dafilm
ylldizi olmadan
nce
ne yaplyor-
lardi? Eglence
dnyasi digmdaki
nl
kipileriinde
ayni
sorular
geerlidir.
rneginPapa, tm Hiristiyan
aleminin
babasi
olma-
dannce
ne
14
yaplyordu,
ya
da
Adolf
Hitler, Nazi
Almanya'sini
ynetimi
altina
alip
bu
lkenin
neredeyse
sonunu
getiren
savaga
girigmeden
nce
bir
igi
var
miydi?
nl
Romaimparatoru
julius
Caesar gerekten
sylen'ildigi
gibi
garip
birhastaligin
penesin-
de
miydi?
nl
aktr Sean Connery'nin
oyunculuga baglama-
dannce karnini
doyuracak
bir
igi
var
miydi? Bunlar
genellikle
yzyillardan
beri
halkin
merak
ettigi kaliplagmig sorular olup
kargilannda
grmekle
yetinmedikleri nllerin
ilerinde sakli
tuttuklari
ya
da
aiklama.geregi duymadiklari
gerekleri
mut-
laka
grenme
arzusundan
kaynaklanmigtit. Onlari
bu derece
meraka tegvikeden belki
debu
konuda
nlerinde
sayisiz
rnek
151
olugundandir.
Nitekim
ogu
nl
gsteri
dnyasina
ayak
atma-
dan nce
akalda
kalici olmasi
iin,
veya
tamamen
politik bir
nedenden
ya
da kulaga irkin
ve
uzun
geldiginden
dolayi
asil
adlarini
degigtirmigler
ve
dahance yaptiklari
igleri
giziemigler-
dir.
rneginJ ohn
Wayne
anne ve
babasi
tarafindan
ona
verilen
Marion adini ocuklugundan beri hi
begenmedigi gibi
gsteri
dnyasma da
uygun
olmayacagini dgnerek hemen degigtir-
migtir.
Budogrultudabyk
inli
lider Chiang Kai-shek,
yaga-
m:
boyunca
neden
drt degisikad ku,llanmigtir?Diana
Fluck
kimdir? Yada
n1Amerikan
bagkani George
Washington'un
bir
zamanlar
ingiliz
ordusunda subayhk yaptigini,
yani
sira
Hollywood'un
en
taninmig
kabaday! aktrlerinden
biri
oldugu-
nu ve
oyunculuk kariyerine kadm kingindaki
rollerle
ba1adi-
gini
grenmek
size
gagirtici
gelebilir.
Belki
de bugnk
[ngiliz
bagbakanmin
su
anda lkenin
en
nemli makamina oturmadan
yillar nce
otobs
sofr1g
yaptigini
ama ne
yazik ki
baansiz
oldugu iin bu igi birakip, bir bankada
memur
olarak aligma-
ya
bagladigini grendiginizde,
onu
bir
otobs gofrolarak
ha-
yal
etmekte zorlanabilirsiniz.
Oysa ki
onlarin
da
nl
olmadan
nce bizler
gibi
siradan
hayata
sahip
kipiler
ve
her geyden nce
bir insan
oldugu
ilk
etapta
akhmiza
gelmemektedir. ilerinde
gn1k
yagamimizi
etkileyecek
ya
da kolaylagtiracak
icatlarda
bulunmuy
olanar
da
vardir.
rneginbir
bagka
bagbakanm
yaz
kighi haytr
derneden
zevkle
yedigimiz
kremah
dondurmanm
mucidi
oldugunu billyor
muydunuz?
Yada onlardan
bazilarinin
nl olmadan
nce
hayvanat
bahesindehayvanbakiciligi,
bir
barda
piyanistlik
ve posta memuru
olarak
aligtiglOI
FOD-
ginizde,
her
daimdenildigi
gibi
yagamin
insaniara gerekten
srprizler
haziriadigini dgnmemeniz
mmkn
degildir. Bu
noktadan
yola ikarak
sizier iin
dikkatinizi
ekecegini tahmin
ettigimiz
bir izelge hazirladik. lyteonlardan
bazilarinin
nceki
adlari
ve
yaptiklari
igler.
152
AMERIKAN
BASKANLARI
George
Washington
Ttun
iftligi
sahibidir,
ingiliz
Ordusunda
Albayhk
yaptigi
d-
nemde Duquesne
kugatmasmda
grev
almigtir.
Franklin
Roosevelt
ikinciDnya Savagi
sonunda lumnn
ardindan Roosevelt'ten
bogalan
bagkanlik
koltugunaoturan
Truman, onunla sadece
iki
kez
kargll
IDl
ama
kisa
sobbetleri
sirasinda
bagkanin
savagin
gidigati hakkinda hibir bilgisi
olmadLglAL
anladigini sylemigtir.
"Hibir
zaman
halkabir
cehennemde
yaadiklarmi
sylemeim, sadecegerekleri
syleyerek cehennemi
kendilerininbulmasmi
sagladim"
HARRY TRUMAN
Thomas jefferson
ifti
ve
Avukat
Abraham Lincoln
Degirmenci, Postaci, Avukat
J ohn
Kennedy
\ki
yasaginin
oldugu
dnemde
baba-
.
sinin
likr fabrikasi
ona
miras
kalmig,
bu
yzden ok
zengin olan
ailesi
ne-
deniyle hi
maddi sikinti.yagamamig-
tir.
ikinci
Dnya Savagi
sirasinda
Amerikan Deniz Kuvvetlerinde
hizmet
vermigtir.
153
Lyndon
J ohnson
gretmenve
Ulusal
Geniik
Teykilatt
Yneticisi
Harry Truman
nce
iftilik
yapmig,
daha
sonra
girigtigi
madencilik,
petrol
aragtirmaciligi, papka
&
tuhafiye
ve
banka
ortak]igt iglerinde
bagarisiz
olrnugtur. Bagli oldugu kontiugun
mahkemesinde
jri
yeligi yaptigi sirada adayligini
koyarak
1935 yllinda Amerikan
senatosuna girmigtir.
Richard Nixon
Amatr tiyatro oyunculugu
ve
Amerikan
Deniz
Kuvvetlerinde
tegmenlik
yapmasinin
ardindan girigtigi FBI ajanligi iginde
ba-
garisiz
olmustur. Daha
sonra
hukuk
okuyarak avukatlik
yapmig
ve
senatoya
adayligini
koymugtur.
Amerika'da iki
kez st ste
bagkan
yardimciligindan
sonra
yine
iki
kez
st ste bagkanlik
seimlerini
kazanan
tek politikacidir.
"Halkbagkanlarmmbir dzenbaz
olmadtgmz
bilmelidir.
Bendzenbaz degilim"
RICHARDNIXON
George
H.
Bush
KoresavagindaAmerikan
Havassnebagli
olarak
jet
pilotlugu
yaptigi
sirada
arpan
uagi
infilak
etmek
zereyken
paragtle
atlayarak
kurtulmustur.
Gerald Ford
Futbolculugun
ardindan Amerikan
Deniz
Kuvvetlerinde
teg-
menlik
yapmigtir.
154
Bill
Clinton
niversitegretimyeligi
yapmigtir.
"Bunu bir dahatekrar
etmeyecegim. Miss Lewinski admdaki
kadmlacinsel iligkiye
girmedim.Tm
iddialart
astlsizdtr."
BILL
CLINTON
jimmy
Carter
Fistik
reticisi ve
Amerikan
Donanmasinda Subaylik
yapmigtir.
Ronald
Reagan
Film
aktr
ve
sendika
baskanhg:
yapmigtir.
"Arkadamizmkarakteri hakkmda
ok
gey
anlatabilir,
onu
eleptirebilirsiniz. Ama
hikimse
jleli
gekerlemeyi
aym
tarzdayemez."
RONALDREAGAN
George W.
Bush
Futbolculuk, Teksas Ulusal Hava
Yollan
F102 pilotlugu
yapmig-
tir.Teksas
Rangers
Basketbol takiminin kurucu
yesidir.
INGiLTERE
BABAKANLARI
(ikinciDnya Savagi sresince)
Clement
Attlee
igive
avukatlik
yapmigtir.
Anthony
Eden
1917
yilinda
Birinci Dnya Savagindaaskeri nigan kazanmigtir.
Perse bilir.
155
Winston
Churchill
Marlborough Dknn
torunu
olarak tek
soylu sinifa
mensup
ingiliz
Bagbakanadir. Yan
Amerikah
olup Boer
savagi
sirasinda
savag
muhabirligi
yapmig, ayrica
Lord Kitchener
komutast
altin-
daki
ingiliz
ordusunda svari
sinifinda
yer
almigtir.
Harold Macmillan
Yayinci Macmillan'in
byk torunudur. Birinci Dnya Savagi
sirasinda
tam
kez yaralanmig
ama.her
defasmda
iyilegmig,
en
agir
yara
aldigi
sonuncu
kez
ldg
sanilmasina
ragmen,
hayatta kalmay!
bagarmigtir.
"Her iki yndende
ferslikle karaan
Ingiliz
hkmetinin,
ne
olursa olsundprlemeyecegini
tm
dnyaya
kamtlayacagzm."
HAROLDMACMILLAN
Margaret
Thatcher
Avukat
ve
Kimyagerdir.
Kimyagerlik konusunda
uzun
yillar
J .
Lyons'ta
grev
yapmigtir.
Odun kmr
ve
gherilenin
.yani
sira
yiyecek
zerine
ok
sayida
kimyasal
aragtirmalar
yapmigtir.
Krema
geklinde
yumutak
dondurmanin
mucididir.
Alex Douglas
Home
Lordlar
Kamarasmin
son
yesi olup
ayni
zamanda monarji
y-
netimi sirasinda
grev
yapan son
bagbakandir.
john
Major
ilkin
otobs gofrlg
yapmig
ama
bagarisiz
olmasinin ardin-
dan nce
bahe
bitkileri
reticiligi,
sonra
dabanka
memurlugu
yapmlglf.
156
i
si
Harold Wilson
1931 yllinda yaptigi
niversite gretim
yeliginin ardindan
li-
beral parti ve
ii partisi
yeligi,
daha
sonra
30 yagmda ticaret
odasi
bagkanligiyapmigtir.
"Politikadabir hafta
olduka
uzun
bir sredir"
HAROLD WlLSON
Tony
Blair
Hukuk mezunudur.
grencilik
yillarinda
rock
grubugitaristligi
yap-
mistir.
Politikayaatildigi yillarda ilkin Komnistlerin
babasi, daha
sonra
ingiliz
Muhafazakar Partisi
yesi
olmugtur.1983 yili
seimle-
rinde
CoronationStreet
(Kraliyet
Caddesi)
adli
filminoyunculann-
dan
Patricia
Phoenix, Blairadma kampanyalarakatilmigtir
Edward Heath
Oxford niversitesinde
org
zerine
mzik
gretmenliginin
yani
sira
]kinci
Dnya Savagi
sirasinda
Topo
Birligi-
ne
bagli
zirhli
ara\ar
sinifmda
grev
yapmigtir.
james
Callaghan
Vergi
toplaylciligi, kraliyet
deniz
kuv-
vetlerinde
tegmenlik
ve bagbakan
ol-
madan
nce hkmetin
en
nemli

bakanhgmda grev
yaparak siyasetle NTk
yakindan ilglienmig olan tek
ngiliz
bagbakanidir.
157
DER DNYA LDERLERI
Yaser
(Yassir) Arafat
Asil
Adi: Muhammad
Al-Ra-Uf
AWQudwah
Al-Husayni'dir. Tek-
sas
niversitesinde
sivil
mhendislik
yapmasmm
ardindan l-
kesinde
unl
bir
igadami
olmuytur.
Papa XVVma
Benedict
Asil Adi:
J oseph
Alois Ratzinger'dir.
Genliginde
Hitler'in
Gen-
likPartisine ye
olmugtur.
Ancak
Alman
ordusunda
grev
yap-
mak istemedigi
iin
asker
kaagi olarak bkm
giymig
ve savag
su]usu
ilan edilmigtir. Daha
sonra
Almanya'da egitfi
niversi-
telerde
profesrlkyapmigtir.
julius
Caesar
Asil Adi:
Gaius J ulius
Caesar'dir. Sara hastasidir.
Yunanistan'da
hukuk egitimi almigtir.
zel
hayatt olduka alkantili olup
en
byk
rakibi
olan
imparator
Pompey'nin karislyla
iligkiye
girdi-
gi
bilinmektedir.
Mahatma Ghandi
As:I Adi:
Mohandas Karamchand
Ghandi'dir. On
yagmda
evlenmigtir.
ingiltere'dedava
vekilligi
yapmig,
Gney
Afrika'da
politik
aktivitelere
katildigi
sirada
son
anda
lin
edilmekten kur-
tulmugtur.
Chiang
Kai-shek
Asil adi: Chung-Cheng
olup adalette
denge kuran anlamina
ge1mektedir.St
ismi, ugurlu anlamina gelen
jui
Yuan'dir ancak
daha
sonra
kayalarmarasinda
yagayan
anlamma gelen
J iangJ i-
eshi admi almigtir.
158
Lenin
Asil adi: Vladimir Ilyich Ulyanov
olup
orta
sinif
bir
ailenin
o-
cugu
olarak
dogmugtur.
"Hrriyet
ok
degerlidir.
Buyzden
tek
bir kipiye
defil, herkese
epit
olarak
pay
edilmelidir"
LENIN
Papa
II'inci
J ohn
Paul
Asil
adt: Karol
Wojtyla'dir.
J oseph
Stalin
Asil
adi: losif Vissarionovich Dzhugash-
vili
olup, rahiplik egitimi almigtir.
Gen-
liginde
banka
soygunculuguna
adi
karig
tigi
ileri
srlmektedir.
Leon Trotsky
Asil adi:
Lev
Davidovich Bronshtein olup Stalin'in adamlari
ta-
rafindan
Meksika'da
ldrlmtr.
ESKILER
Pisagor
Bir
gende
hipotensn diger
iki
kenarintopiamina
egit ol-
dugunubulmasinin
yant sira
bir
demircinin ekicini rseledigi
sirada
her bir
vurusta fark1:
sesier
iktigini
duyarak
mzikteki
ilk
sekiz
notanin da
mucidi olarak bilinmektedir.
Aristoteles
Alexander
the
Great olarak bilinen Byk
iskender'inzel ho-
casidir.
159
Platon
Asil
adt:
Aristokles
olup amatr
gregilik yaptigi
dnemde
ye-
nilmezligi
ve
evresindekilere kargi
hibir
gey
belli etmeyen
ka-
Un
zirh
gibi grntsnden
dolayi
Platon adi
verilmigtir.
AKTRLERVE
GSTER
DNYASINA
AlT
DER
NL
Ki
iLER
ngiftere
Dave
Allen
Asil
adl
DaVid
Tynan
O'Mahoney'dir.
Michael Caine
Asil adi Maurice Micklewhite'tir.
Sean Connery
St dagiticisi
ve
Mr Scotland'adh polis
oyununun
galibidir.
Daniel
Day
Lewis
Sair
ve
yazar
Laureate Cecil'in
ogludur.
Diana Dors
Asil
ad!
Diana
Fluck'tir.
Alec
Guinness
Asil adi Alec
Guinness
De Cuffe
olup reklamci
ve
yazilimcidir.
Nigel
Havers
limmy
Young
Show'un
aragtirmacisi ayni
zamanda lngiltere'de
Adalet Bakani
ve yargimn
babasi
olarak
anilmaktadir.
160
,r
su n
i
II
Benny Hill
Aktr
olmadan
nce st
dagitrcihgi yaptigi iin komedi dnya-
sinda ilkin
Batinin
En
Hizli
St
Dagiticisi
olarak bilinen Ernie
karakterini
oynamqtir.
Glenda
jackson
Kimyager olmasina
ragmen
nl olmadan
nce limandaki
gm-
rk
giglerinde
ikig
kontrol
memurlugu
yapmigtir.
David
jason
(gu
anda Sir
David
olarak
bilinmektedir)
nlolmadan nce elektrik
kurumunda
aigmqtir.
Sir Ben Kingsley
Asil adi Krishna Bhanji
olup
Hint asillidir.
Christpher Lee
RAF
(Royal
Air Force)
Kraliyet
Hava Kuvvetlerinde
ve ingiliz
Gizli Servisinde
grev
yapmigtir.
james
Mason
Mimardir.
Buster Merriwether
Only
Fools
and Horses (SadeceAptallar
ve
Atlar)
adli oyunda
b-
ykbaba
rolnde
oynamig ayrica
banka
mdrlg
yapmytir.
Helen Mirren
Asil
adi flynea
LydiaMironoff'tur.
Peter
Ustinov
Aslen
Beyaz
Rus'tur
ve
ingilizgizli
servisinde
grev
yapmytir.
161
Amerika
Woody
AIIen
Gazeteci ve fikra
yazaridir
Pamela
Anderson
n1
olmadan nce
Playboy dergisine
iplak
poz
vererek
ve
iplak takvim
modelligi yaparak
hayatml
kazanmaktadir.
Louis
Armstrong
Takma
adi
kisa
boylu antamma
gelen
Satchmo'dur.
FredAstaire
Asil
adi
Frederick
Austerlitz'dir.
Lauren
Bacall
Asil
adi Betty Perske'dir.
Humphrey Bogart
Asil
adi Humphrey
de
Forest Bogart
olup New
York'lu
nl bir
cerrahin ogludur. nl
olmadan nce
margarin taniticiligi
yap-
mig
ve
sogukkanli tavirlan,
ser
verip
sir
vermeyen
siki agizli biri
olmasindan
dolayi ikinciDnya Savagi
sirasinda casusluk
yap-
m]gtir.
Yul Brynner
Siberya
dogumludur.
nl
olmadan nce
sirklerde trapezcilik
yapmigtir.
james
Cagney
Anne
tarafindan
yan
Norve'lidir. Sinemadaki
oyunculuk kari-
yerine kadm
kiligina
giren
rollerle
baglamigtir.
62
,r I
-I
Gary
Cooper
ingiltere,
Dunstable'da
egitim
gr-
mg, Yellowstone
Ulusal
Parkinda
rebberlik,
politik
izgi filmizerligi
yapmittir.
lyi
bir
at
binicidir.
Bing
Crosby
Asil
adi
Harry
Lillis
Crosby olup
"Bing" adi Bingville Bugle
adli
ko-
mik
izgi karaktere
benzedigi
iin
verilmigtir.
nlolmadan
nce
posta
memuriugu
yapmigtfr.
J ames
Dean
Beyaz perdede ilkin
Pepsi Cola
reklaminda
grnerek nl ol-
mustur.
Kisa
yagami
boyuncast ste evirdigi
son
filmde yol-
larmgvenli olduguna dair
bir
reklam
filmi ylidizmi oynamak-
tadir, Dean
birkagn
sonra
motorsiklet
kazasinda henz
yirmi
yagindayken hayatini
kaybetmigtir.'
Cecil B De Mille
Bir kizkolejininsahibidir.
Walt Disney
nlolmadan
nce
posta
dagiticiligi
yapmaktadir.
Troy Donahue
Asil
adi
Merle
J ohnson
olup
The
Godfather (Baba)
filminde
Don
Corleone'nin
vey
oglunu
oynamigtir.
Robert
Downey
J r
nl
ofmadan
nce
ayakkabi
saticiligi
yapmigtir.
163
Richard Dreyfuss
Vietnam
savagi
kargiti
olarak proestocular
arasinda
bulunmugtur.
Robert Duvall
Amerikan Deniz
Kuvvetleri
Amirallerinden birinin ogludur.
Clint
Eastwood
n1
olmadan
nce
itfaiyecilik, odunculuk, maden
igiligi,
yzme hocaligt
ve
havuzda
cankurtarartlik
yapmigtir.
Peter Falk
Sag
gzn
yagindayken habis bir tmr
yznden kaybet-
migtir.
Connecticut
Eyaleti
Bte
Dairesinde
en
etkin
uzmanlar-
danbiri
olarak
grevyapmigtir.
Henry
Fonda
Gazetecidir.
Harrison Ford
nl
olmadan
nce
marangozluk
yapmigtir.
jodie Foster ,
Asil adi
Alicia
Christian
Foster'dir.
J udy
Garland
Asil adi
Frances
Gumm'dir.
Greer Garson
1940'larin
en
nl filmylldizi
sinemadaki nadir
yksek gre-
nim
grmg
oyunculardan
biri
o1up
Londra
niversitesi
BA (Ba-
cholar
of
Art)Sanat ve
Edebiyat
blm
mezunudur.
164
Cary Grant
Asil adi
Archibald Leach
olup
ingiltere
Bristol dogumludur.
nl
olmadan
nce akrobatlik, garkicihk, dansrlk
ve
cankur-
taranlik
yapmittir.
Dustin Hoffman
nl
olmadan
nce
kapicihk, temizlikilik
ve
bir
akil
hastane-
sinde hastabakicihkyapmigtir.
BobHope
Asil
ad:
Leslie
Townes
Hope olup, ingiltere
Elthamdogum1udur.
Rock Hudson
Asil adt
Roy
Scherer olup
nl
olmadan nce
posta
dagiticiligi
yapmigtir.
Hudson, 1985
ylhnda
Aids'ten len
ilk
nl
olmustur.
Charles Laughton
Qtelde
memur
olarak allgmigtir.
Stan
Laurel
Laurel
&
Hardy
olarak
bilinen
karakterlerdenbiri
olup asd
adi
Arthur Stanley J efferson'dir.n1
olmdan
nce
muzikhollerde
Amerikan vodvil
zerine gsteri1eryapmigtir.
jack Lemmon
Barlarda
plyanistlikyapmigtir.
jayne
Mansfield
Konser piyanisti
ve
viyolonsel
sa-
natisidir.
165
Lee Marvin
nl
olmadan nce
musluk tamirciligi
ve
Amerikan
donanma-
sinda
er
olarak
grevyapmigtir.
Marvin
ayni
zamanda
alti yll kan
koca hayati yagadigi kiz
arkadagiyla
evlenmedigi iin
tazminat
deyerek
aynlan
dnyanin
ilk
palimony davasinin
kahramant
olmugtur. Palimony,
altmigli yillarda.evlllik fikrinekargi rkip
ni-
haksiz
bir arada
yagayan
ve
boganma
masraflarina
katlanmak
istemeyen
kesimintercih
ettigi
bir
yagam
gekli
olup
uzun
sreli
birliktelik
sonrasi
iftlerden birinin
ayrilrnakistemesi durumun-
da digerinin
onunia
onca
yll ev1enmedigi
iin tazminat davasi
ama
hakkina sahip olmasidir.
Robert
Mitchum
nl
olmadan
nce agirsiklet
boksr,
helikopter pilotu
ve
ko-
rumalik
yapmigtir.
Marilyn
Monroe
Asti
adi
Norma
J ean
Baker
ya
da Norma
J ean
Mortenson'dur.
nl
olmadan
nce
Playboy
dergisi
kapagma rplak
poz
vere-
rek
ayni
zamanda
iplak takvim
modelligi
yapmigttr.
Paul
Newman
ikinciDnya
Savagi
sirasinda
donanma
ssnde radar
memuru
olarak allymigttr.
jack
Nicholson
nl
olmadan
nce
MGM (Metro Golden
Mayer) Film
stdyosu
izgi film
departmanmda
getirgtr
iglerine
yapmigtlf.
Al Pacino
nlolmadan nce tiyatroda
yer
gstericiligi, hamallik
ve
ka-
plcilik
yapmigtir.
166
II
Gregory
Peck
Tip
grenimine baglamit
ancak
bitirememigtir.
Sidney
Poitier
Fiziktedavisi
doktorudur.
Anthony
Quinn
Yari Irlandali,
yari
Meksikall olup Cecil B. De
Mill'in vey
og-
ludur.
Robert
Redford
Daha 19 yagindayken
Paris
caddelerinde gelecek
vaat
eden
oyuncu
olarak
boy
gstermeye
baglamistir.
Martin Sheen
Asil
adi Ramon Estevez olup
nl olmadan
nce
kapicilik
ve
megrubat saticiligi
yapmigtir.
Yari irlanda]i,
yari
ispanyo1'dur.
Kevin
Spacey
Asil adi Kevin
Fowler olup nl olmadan nce barlarda
stand-
up
komedyenlikyapmigtir.
Sylvester
Stallone
On bir
yagmda okumasi
gerektigi
smifa
on
drt yagindageldi-
gi
iin
okula
kabul edilmemigtir. nl
olmadan
nce
hayvanat
bahesinde
bekilik, pizza
dagiticiligi
ve
tiyatroda
yer
gsteri-
cilik
yapmigtir.
ilk
perde
deneyimine
porno
film
oyunculuguyla
baglamig
olup ilkin 1970 yill
yapimi
The Party
at
Kitty
andstud's
ve
Italian
Stallion
adli
porno
filmlerde
rol almigttr.
167
Barbara
Streisand
nlolmadan nce santral operatrlg
ve
tiyatroda
yer
gste-
ricifik
yapmistir.
john Wayne
Asil
ad: Marion
Morrison'dur.
Mae
West
Ikinci
Dnya
savagt
sirasmda
giydigi
san
cankurtaran yelegi
on-
dan
sonra
meghur
olmustur.
AVRUPA
Brigitte Bardot
Asil
adi Camille
J aval'dir.
Greta Garbo
nl
olmadan
nce erkek kuafrnde aligmigtir.
Audrey Hepburn
Asil adi Edda
van
Heemstra Hepburn-Ruston
olup Balet
Rambert'in
dansisidir. Beyaz
perdeye
ilkin adim
attijl filmde
Edda
Hepbrn
adlyla
oynamigtir.
Cina Lollobrigida
nlolmadan nce Diane Loris adini
kullananbir
modeldir.
YAZARLAR
William Shakespeare
Gen\iginde Warwickshire,
Charlecote Park'taki
Sir
Thomas
Lucy'nin arazisinde
kanunsuz avlanan bir avcidir. Yillar
son-
168
ra
nl
bir
oyun
yazari
ve pair
oldugunda
oraya
bir geyik
avi
partisine
davet
edilmig
ama ar-
tik
a
iri miyop
oldugu
iin he-
defe
isabet
ettirememigtir.
Nevil
Shute
R100
uak
gemisinin tasarim-
cisidir. Unf R10'I
onun
tasa-
rimmdan
esinienerek yapilmig
ama ne
yazik ki
bilindigi
zere
'
dgmtr.
A
'
Edgar Allan
Poe
nl
air
ayni
zamanda
klasik
eserler
zerine
aragtirmaci ve
egitmendir.
Raymond
Chandler
Petrol
girketiyneticisidir. Normal ngiliz
vatandagi
olabilmek
iin
1907 yllinda gizli servis tarafindan
imtihana
tabii tutulmustur.
Daniel Defoe
Gazeticidir.
Barbara
Cartland
Prenses Diana'nin
vey bykannesidir.
Mark Twain
Ast] adi
Samuel
Langhorne
Claments'dir.
zellikle
kk oku-
yuculanna derin
nehirlerde
ve
gelalerden geerken sandalin ke-
narina
sikica tutunarak
byk
macera yagatan
Mark
Twain,
bir
anlamda
byk
kk hepimize 12 fit derinlikten
bile
sag kur-
169
tulunabilecegini
gstermigtir. nlbir hikaye
yazari
olmadan
nce
hikayelerinin konusunu
teykil
ettigi gibi
altin
madenciligi,
gazetecilik,
editrfk,
Mississipi
nebrinde buharli gemi kaptan-
ligi
yapmigtir.
ARKICILAR
Boy
George
Asil adi George
O'Dowd'tur.
"Gzel bir
fincan
ayz,
seks
yapmaya
tercih
ederim"
BOY GEORGE
Rod
Stewart
n]
olmadan nce
mezar
kaziciligi
yapmigtir.
Stevie
Wonder
Asil
adi
Steveland
J udkins'tir.
DAHi
SANATILAR
Leonardo
da
Vinci
Gayri
megru
dnyayagelmig
ve
gayri
megrulugun bykgnah
ve
su
sayildigi ortaagtn
son
bulup
aydinliga
ikipinbaglangici
olan Rnesans dneminin
yildizi olmugtur. ilkticari
an1amdaki
tablosu bir kalkanin zerine yaptigi
ssleme
aligmasi olup ba-
basi tarafindan
100 Duka
altin kargiligi satin
ahnmigtir.
Michelangelo
Asil
adi Michelangelo
Buonarroti Simoni'dir.
170
Raphael
Asil
adi
Raphael
Sanzio
d'Urbino'dur.
Rembrandt
Asil
adt
Rembrandt
Harmenszoon
van
Rijn'dir.
Caravaggio
Asil adi Michalengelo Merisi'dir. Barok
dnemin
en
nl
ressam-
larmdan
biridirancak gizofreni hastasidir
ve
bir
adamla
girittigi
dvg
sirasinda
onu
ldrdg iin ifte cinayetle
suianarak
Roma'dan kamak
zorunda
kalmigtir. T610
yllinda lene
dek
italyadipinda
egitli
gehirlerde
yagamini
tamamlamigtir.
Epsiz
aligmalari
arasmda
genellikle
isa
ve
havarilerinin
ldrldg
lmtemalart
sz konusudur,
en
nl aligmasi olan
iki
kadinin
bir
adami
bogazlayarak
ldrdgu
tablodaki
kurbaninbyk
olasihkla
kendisi oldugunu
dgndg
ileri srlmektedir.
DERLER
Rahibe
Teresa
Asil
adi Agnes Gonhxa Bojaxhiu olup Yugoslavasilhdir.
"Yaadigimtzdnemin
en
bykhastaltgr
ne
czam
ne
de
veremdir.
stenmeyen kii ilan
edilip
bu
gekilde
yapamaya
mahkum edilmenin
yarattigt psiikbunalimdir"
RAHIBETERESA
St
Matthew (Aziz Matthew)
Vergi toplayicistdir.
171
St
Mark (Aziz
Mark)
Libya dogumludur. 1sanin
havari1eri tarafindan yazilmig yedi
incil'den biri
olan
kendisine
ait
olan ilk
incil'i
Yunanistan'da
yazmigtir.
Albert Einstein
Patent
alismasi
yapan
bir
broda
memur
olarak aligirken iza-
fiyet
teorisini
bulmuy
ve
kendisine
bunun
ne
demek
oldugu
so-
ruldugunda
gyle
cevap
vermigtir.
"Gzel bir kzzlageirdiginiz
iki
saat
size
bir dakika,
soguk
bir kty
gn
bir sobanmyanmda geirdiginiz
bir dakika
size iki
saat gibi
gelebilir.Buherkese
gre
degigengreceli bir kavramdir. tebunun
adma izafiyet
denir
"
ALBERT EINSTEIN
Thomas
Alva Edison
Telgraf
operatrdr.
Henry
Morton Stanley
Asil
adi
J ohn
Rowlands olup kullandigi ad onU
eviat
edinen
babasi
tarafindan
verilmistir.
Uzun
ylliar Orta
ve
Dogu Afrika'da
aragtirmalar
yapmig
bir
misyoner olan Dr.
David Livingstone'un
etkisinde kalmig
ve
onun
izini
srerek ylliar
sonra
Afrika'dakargi-
lagtigindakendisini ld kabul
ettirip
yagamini
Afrika yerlileriyle
birliktesurdren
misyoneri
gu
szleriyle selamlayarak
papirtmigtir.
"Sanzrtm
siz Dr.
Livingstone
olmalismiz?"
HENRY
MORTON STANLEY
172
Ir -
Louis Vuitton
Dnyaca
nl
modaci ilk magazastni 1854 yllinda Paris'te
a-
migtir,
en
iyi mgterisinin
imparatorie
Eugenie oldugu bilin-
mektedir.
Christine
Keeler
Murray's
Kabare Klpteiplak dansilik
ve
konsomatrislik
yap-
migtir.
"Kibarhgm
simgesi olan nezaketszcgn
sadece
ikiyzller kullamr"
CHRISTINE
KEELER
Kazanova
Manastir egitimi
almigtir.
Charles Manson
Kegigler
(Monkees)
adli
pop
grubununkurucu
yesidir,
1950'li
yillarda pop/rock tr
mzigin nclgn
yapmigama
bagari-
siz
olmuytur. Ancak
butr
mzigin ilk girigimcilerinden
biri
ol-
masi
onun
mitolojik
bir kahraman
olarak anilmasini saglamigtir.
173
YYECEK
VE
iECEK
Tarim,
Yemek Pigirme,
Yiyecek Trleri, Diyetier,
iecekler,
Mutfak
GereIeri
TARIM
Bilinen
anlamda
tanm,
topragi
ekip
bierekGrn
elde etmek
ve
zerinde
bykbag hayvan beslemek demektir.
Bu
dogrultuda
ilk
tarim
igi
Orta
Doguda M..
9000 ile 7000 yrllari arasmda
yapilmaya baglamty
ve
M..
4500 yllinda bugnk adiyla
Irak
olarak bilinen
Mezopotamya
topraklaritida
ilk
kez kzlerin
ektigi tahta
arabalarla
toprak srme igi gerekleptirilmigtir.
EMEK
PiSlRME
Yemek
pigirmenin
ilkin
ne
zaman
gereklegtirildigi
tam
olarak
bilinmemesine
ragmen, tarihiler bunun
ilk kez tarih
ncesi
devirdegereklegtirildigini
ileri srmektedirler. Bu dogrultuda
ilkin
tag
devri
insanlan
rmanda
ikan
bir
yangm
sonrasi
iinde
yagayan
hayvanlarin
yandigmi
grmgve
yanarak
pigen
hay-
vanlarin
etinin ig
olandan daha
kolay
ignendiginin
ve
ok
daha
lezzetli oldugunun farkina
varmiglardir.
Fransiz
Mutfagi
Batinin
en
nl mutfagi olarak
bilinen
Fransiz
mutfagi,
yirminci
yzyilm
mutfaklari
arasinda hl
bagi
ekmektedir. Ilkin
Flo-
175
ransali
kralie Catherine de
Medici
(1519-89)
henz
on
drt
yagmdayken
daha
sonra
Fransa'nin ll'inci Henry'si olacak olan
Orleans
Dk
(1519-59)
ile
1533 yllinda evlendiginde
ortaya
ikmigtir.
Floransa'dan zel ailarini
Fransa
sarayina
getiren
kralie Catherine, onlarin Fransiz
ailara
yemek
pigirmeyi
g-
retmesini istemig,
bu
dogrultuda
geligen
Franstz
mutfagl
tm
dnyaya
yayi1migtir.
Yemek
Kitaplari
ilk
yemek kitabi
M..
350 ylli
civarinda
yagamig
Sicilya
asil-
li
bir
Yunanli. olan
Gela'll
Archestratus tarafindan yazilmigtir.
Kitabmin ad:
Lks
Yagam
(The Life
of Luxury) anlamina gelen
Hedypatheia'dir. Archestratus
yemek kitabindaki zel tarifieri
Sicilya, italya,
Anadotu
ve
Yunanistan't dolagarak
elde
etmigtir.
zellikle
Fransiz
mutfaginin
en
nemli
egnisi
olarak
bilinen
degigik soslann
nerede
ve
nasil
kullanacagini
vurgulayan
Ar-
chestratus, pigirme tekniklerinin
yani
sira
tatlarin birbirieriyle
karigtirilipyeni
lezzetler
yaratmanin
da
mmkn olabilecegini
gretmigtir.
M..kinci
yzylldan itibaren Yunanli
Athenaeus'un
yaz-
digi TheLearned
Banquet
(ZiyafetTeknigi)
bu
konuda yazilmig
ikinci
kitap
olup
iinde
olaganst
lezzettebirok yemek tari-
fi bulunmaktadir.
Ancak
bagli basinabir
yemek kitabi oldugu
sylenemez,
daha
ziyade
roman
geklinde
yazilmigolup yemek
tarif]eri
de mevcuttur.
Athenaeus
ayrica
The
Castronomers
(Gurmeler)
adli
15
ayri
ciltten
olugan
bir seri yemek kitabi da
yazmigtir,
iinde
daha
ziyade eski
Yunan
ve
'Roma dnyasmin damak
zevkine
hitap
176
eden
tarifler
bulunmaktadir.
Athenaeus kitabmda
ayrica
saray-
larda
verilen zel
ziyafetierde
kargilagtigi kipilerleyemek
ve
di-
ger
konular zerine yaptigi
sohbetlere
ve
onlarlO
gT
rine
de
yer
vermigtir.
ilk
nemli
Latince
yemek kitabi
Pigirme
zerine
anlamina
gelenOn
Cookery Latince adlyla De Re
Coquinaria
olup
M..
14-M.S. 37 yillari
arasinda
yagamig
Marcus Gavius
Apicius
ta-
rafindan
yazilmi
tir.
Apicius
kitabinda Roma imparatorlugunun
yneticilerinin
yemeye
imeye
ve
lkse
asiri
dgknlgnden
de sz
etmig,
nitekim
bu
zayifliklarmi.n imparatorlugun
kme-
sine
neden olmak1a
kalmaylp
kendisinin
de
sonunu
hazirladigi
ileri srlmgtr. Kitabindaki ogu
tarif
halenItalyan
mutfaginin
en
sevilen
yemekleri
arasinda
yer
almaktadir. rnegin
tarihte
Pliny the
Younger (M.5
62-113)
olarak bilinen
Gen
Pliny zel-
likle
onun
kaz
cigeri
ezmesinin
muhtegem
lezzetine
deginmig-
tir. De
Re
Coqunaria'nin
iindeki
diger
yemek tarifleri
arasinda
bir diger
nl
olani da
izgara edilmigolup zel bir
sosla servis
edilen
flamingo
ve
keklik
etidir. Ancak Apicius'un
imparatorla-
n memnun
edebilmek
adina
sayrsiz
ziyafetler
iin
yaptigi
agi-
ri
masraf1ar
ve
bu
konuda
tam
anlamiyla msrife
davranmasi
sonucu
imparatorlugun maddi
sikmtiya
dgmesine
ve
sonuta
kgne
neden olmugtur. Bu yzden bagina gelecekleri bildl-
ginden
kendisini
zehirleyerek
intihar ettigi bilinmektedir.
On nc
yzyilda Kubilay
Han'in
(1215-94)
zel
ais:
Huou'nun
yazdigi
The
important
Things About
Eating
and
Drin-
king(Yeme
imezerinenemli
Sey1er)
adli
kitapbukonudaki
digerbir
rnek
olup iinde zel orba
tarifleri
bulunmaktadir.
ilk
Amerikan
yemek kitabi American Cookery
or
The
Art of
Dressing (Amerikan
Damak Zevki
ya
da Sos
sanati)
adli
kitap
olup Amelia
Simmons
tarafindan yazilmig
ve
ilkin
1796 yllmda
yaymianm!tir.
177
YiYECEK
TRLER
Ekmek
ilk
somun
ekmek
resmine
eski
Misir mezarlarinda
rastlanmig
olup
bunlar
gu
anda
British Museum'da-bulunmaktadir.
Ama
kanitlar,ilk
ekmegin
bu
tarihten
ok
nce ke
fedildigini
gster-
mektedir.
Budogrultuda
ilk ekmek hamuru,
tag
degirmenlerde
dvdkleri bugdayve dariyl
sulandtrarak
kaskatibir
kek olustu-
ran
Neolitik
Tag
Devri insani tarafindan
-zamanimizdan
yaklagik
12.000 yll
nce
yapilmigtir. Arkeologlar ilk
tag
degirmeninbu
dogrutudabugdayve
tahil gtmek iin
bundan
yaklagik 7000
yll nce keyfedildigini
ileri
surmektedirler. Hiristiyanlarin
kutsal
-
kitabi incil'dede
degigik
ekmek tarifleri
bulunmakta
ve
"balik
ekmek" geklindeki
bir ibareye
sika
rastlandigi
gz nne
alm-
digmda balikla birlikte
yenmesi
gerektigindensz edildigi
an-
lagilmaktadir..Eski
Yunan
ve
Romalilar ekmek
hamurunu mayali
ve mayasiz
olarak
iki
gekilde
retmi lerdir.
Pizza
Pizza
mayasiz
hamur[a yapilan
bir ylyecek o]up yzyillardir
bilinmektedir. Nitekim
tarihilerin
kayitlarina
gre
eski
Misir-
lilar,
Yunanillar
ve
Romalilar
mayasiz
olarak yuvarlak
dilimer
geklinde attklari
hamurlarin
iine egitli sebzeler koyarak
pi-
girmiglerdir.
ilk
gnmz
pizzasi
bir
Napoliten
restoraninda
Raffaele
Esposito tarafindan yapilmigtir. 1889 yrlinda Napoli kraliesi
178
Marguerita'nin
(1851-1926)
ziyareti
gerefine
Margherita adini
verdigi
pizzanin
iine
domates
sosu,
mozarella
peyniri,
zencefil,
kirmiz:
ve
yegil biber koymuy
ve
italyanbayraginin
renklerinden
olugan
kirmizi, yegil, beyaz
renklerde
bir
pizza olusturmugtur.
Amerika'daki
ilk pizza
salonu,
New
York'taki
Spring Cad-
desinde
Gennaro
Lombardi
tarafindan 1905 yilinda
ailmigtir.
Gnmzde bilinen adlyla Chicago
Deep
Dish
Pizza, Teksas'li
bir igadami olan
Ike
Sewel tarafindan, Pizzeria
Uno
ise
RicRic-
cardo
tarafindan 1943 yllinda ailmigtir.
Patates
Patates ilkin
bundanyaklagik2000 yll.nce
Gney Afrika'da
ekil-
mig
ve
Avrupa'ya
ispanyollar
tarafindan
tanitilmigtir.
ingiltere'ye
ise
Sir
Wa]ter Raleigh
(1523-1618)
tarafindan
getirilmigtir.
Domates
ilkinGney
Afrika'da ekilmig
ve Avrupa'ya
on
altmci
yzyllin
ilk
yarisinda
ispanyollartarafindan getirlmi
tir. Ilkevde
yetigti-
rilen
domates
1596 yllinda
ingiltere'deJ ohn
Gerard tarafindan
kendi bahesinde gerekleptirilmigtir.
Peynir
"Tamiki
yz
kir'k
alt: egit
peynir
retilen
bir
lkeyi naszl
kolayltklaynetebilirsiniz?"
CHARLES
DE GAULLE (T890-1970)
ilkpeynirin
M..4000 yllinda yapildigi dgnmektedir. Bu
dogrultuda
ilkin
Smer[i sr obanlari tarafindan kurutuimug
hayvan igkembeleri iinde gnlk stleri
mayalarak
gerekley-
179
tirilmigtir. Igkembenin
iindeki dogal enzimler, stn
mayalan-
masina
neden olmu
ve
bylece
ilk
peynir
olugturulmugtur.
M..
Yedinci yzyilda
peynirden
ilkin nf

tarihi Homer'in
Odessa destaninda
sz edilmektedir.
Yunanistan'da
ise kesilmig
st hasir
sepetlerde
bekleterek
ilk
peynir
imal
edilmig
ve
adi-
ni
Yunanca peynir
anlamina geleti formos
koymuglardir. Daha
sonraki
yillarda
Fransiziar da
ayni
usulle
peynir
yapmiglardir.
Fransizca
peynir
anlamina
gelen
fromage
kelimesi
Yunancadan
tretilmig
bir
kelimedir.
Kimilerinin
kfl,kimilerinin
ise
otlu peynir
dedikleri
Rok-
for
ilkin
1700'l
yillarin
ortalarinda
Bayan Frances
Pawlett
(1720-1808)
tarafindan
Melton Mowbray'da yapilmigtir.
Bugn
lngi1tere'de Mavi Peynir olarak
satilmakta
ve
marketlerde nadir
bulunan
olduka
degerli bir peynir
olarak kabul edilmektedir.
Biskvi
Biskvi Latince
iki
kez
pipirilmighamur
anlamina
gelen
bis
coc-
tum
kellmesinden
tretilmiggevrek bir
yiyecek olup
Amerika'da
cookies
olarak
bilinmektedir.
ilkbiskvi
on
ikinci yzyilda yapilmigtir.
Tarihte
"AslanY-
rekli" lakabiyla
bilinen
kral l'inci
Richard
(1157-99)
hali
sefer-
1erine
ikarken yanmda yulaftan
yapilmig ok sevdigi biskits of
muslin adi verilen gevreklerderigtrmgtr.
On
yedinci yzyllda ingiliz
donanma kuvvetieri, gemile-
re
askerleri
iin
uzun
sre dayanacak
yiyeceklerden yklerken,
ok
sayida biskvi
paketleri
istif
ettirmittir.
Garibaldi
markaSlyla
nl
biskviler,
modern
Italya'nin
ku-
rucusu
Giuseppi
Garibaldi'nin (1807-82)
1864 yllinda
Londra'yi
ziyaret
etmesi
sebebiyle
retilmigtir.
Cookies adi
verilen biskuvi
Amerika'ya ilkin
on
yedinci yz-
yllda
ngiliz
ve
Danimarka'li gmenler tarafindan
getirmigtfr.
180
ilk
Browni
tarifi
1897 yllinda Seras
Roebuck adlyla
yayin-
lanan dergide
verilmigtir.
ilk
iko1atall
biskvi 1937 yllinda
Amerika'nin Massachu-
set
eyaletine bagli
Whiteman'da Ruth
Graves
Wakefield adli
bir
bayan
tarafindan
retilmigtir.
ikolatalarl p3ra
ara
3ylT3D
bayan
Wakefield, onlari
biskvi
hamuruyla kangtirip pigirdigin-
de,
iindeki
ikolatalarin eriyerek ok farkli bir lezzetin
ortaya
iktigini fark etmigtir.
Wakefiled'i
ga
kinhga
ugratan
ikinci
gey
ise,
soguduklarinda
biskuvilerin
iindeki
ikolatanin
katilagarak
eski
geklini muhafaza
ettigi
olmugtur.
Fortune Cookies
markasiyla
bilinen
biskviler
ilkinChinese
forty
niners olarak
bilinenve
1849
yllmda
altm madenierine
hcm eden kirk
dokuz
inli
maden igisi tarafindan icat
edil-
migtir.
Ancak American Fortune Cookies adt altinda
retildigin-
den
dolayi 1990'll yillarin
sonuna
kadar
in'de
yenmemittir.
Sosis
Sosis
Latince
salcicius kelimesinden tretilmig olup tuzlanarak
saklanan
et
anlamina gelmektedir.
Ancak gnmzdebilindigi
tekliyle
nceleri ince bir
zara
sanlarak
kallplagtinimamig daha
sonra
buyol
icat
edilmigtir.
ilkinkaynar
suya
atilippigirilerek
sicak
yenen
tuzlama ete
eski Roma
ve
Yunanistan'in
yani
stra
Babil'de
de egitli gekiller
veri1erek
tketilmigoldugu bilinmektedir.
n1
tarihi
HomeF'in
M..
700 yili civarinda Odessa des-
taninda szn ettigine bakilacak
o1ursa, sosisin M..
Doku-
zuncu
yzyildan itibaren
eski
Yunanistan'da
yenen
bir
yiyecek
oldugu
anlatilmaktadir.
Sosis ingiftere'de
Romalilar tarafindan
retilmigtir.
Bu dogrultuda
Kralie Viktoria dneminde ince bir
zarin
iinde muhafaza
edilen
sosise
"kk
srpriz
torbalar"
adi
verilmigtir.
Onlan srpriz
olarak
adlandirdiklari
zere ieri-
gini
bilmedikleri
anlagilmaktadLr.
Nitekim iinde
kiyilmigkiyma
181
ve
baharat
oldugunun
bilinmedigi
ve
ancak
yzylimsonundan
itibaren zellikle Ikinci
Dnya
Savagi
sirasinda
"bomba"
olarak
takma
ad takilan
ve
ok
Sevilen
bir yiyecege
dngensosisin
kaynar
suya
atilip haglanarak yendigi
gibi kizartlarakdatketil-
digi
anlagilmigtir.
Dondurma
ilkdondurmaM.S.
Birinci
yzyilda
keyfedifmig
olup ilkin
Roma
Imparatoru
Nero (M.S. 37-68) tarafindan
denenmigtir.Bu
dog-
rultuda
askerierine
kuzeydeki karli daglardan kovalarla buz
getirmelerini emir
veren
imparator,
onlari
Appian \ayolarak
bilinenAppian Yoluzerinden Roma'ya
getirtmig
ve
iine
bal
katarak
kirmiztgarapla
karigttrilanbuzu
ziyafetierde
tatli
olarak
konuklarma,ikram
etmigtir.
inli]er
ise
M.S.
Birinci
yzylida
dondurulmuy
meyvalardan
yaptiklari serinletici tatliyla
ilk
kez
meyvall
dondurmay! ret-
miglerdir.
nlgezgin Marco Polo
(1254-1324)
Uzak Dogu'dan
Venedik'e
dndgnde
yantnda ok degigik lezzette serinletici
bir
tatli tarifi getirdigini,
bunun
kar
ve
dondurulmuy meyveden
yapildigini sylemigtir.
ilkstle yapuan
dondurma, buzun stle kangtirilmast
50-
nucunda
elde
edilmig olup
bylece
gnmzdeki
gekline
en
182
yakin dondurma 1672 yllinda
ingiltere'de
yapilmig
ve
ilkin
Kral
ll'inci
Charles
(1630-85)
tarafindan saraydaki konuklara servis
edilmistir.
ilk
bisikletli dondurma
saticisi
1924 yllinda
The Wall's
gida
girketi tarafindan
gerekleptirilmigtir.
tekerlekli bir bisiklet
zerine yerleptirdigi dondurma arabasiyla
bisikletin
klaksonunu
alarak sokaklarda
dolagan
saticinin
slogani
"Stop
Me
and
Buy
One" (Beni
durdur
ve
bir
tane
satin
al) olmogtur.
The Wall's
bu
gekilde kipin
sosisli sandvi
yazin
isedondurma satarak
byk
kazan elde
etmigtir.
Margarin
ilkin
1869 yllmda
gida kimyageri
Hippolyte
Mege Mouris
(1817-80)
tarafindan
icat
edilmigtir.
ilkin
iine hayvansal yagm
yant
sira
iine klyllmig
inek
memesi
ve koyu
igkembesi
de ka-
tilmigtir. Franstz hkmetinin
en
temiz
ve
szlmg
tereyagini
reten kigiyedl
verecegini
duyurdugu yarigmayla
ilk
temiz
margarin
ve
tereyagmi
reten
yine
Mege Mouris olmuy
ve
b-
yk
dl
kazanmigtir.
ilk
modern margarin
1915 yllinda iine hidrojen katilarak
katilagtirilarak imal edilmigtir.
Ierigihayvansal
yaglardan ziya-
de
nebati
yaglardan
olugmaktadir.
Konserve
1810 yllinda Fransiz
al
Nicholas Francois Appert
(1750-1841)
yiyecekleri
teneke
kutuda sakiayarak
yeni bir yntem icat et-
migtir. Appert'in
bu bulugu
ona
12.000
Frank dl
kazandir-
masmin
yani sira
uzun
yollar kateden
askerleri
iin
Napolyon
Bonaparte'in
teklifi zerine ilk
konserve yiyecekler
retilmigtir.
183
Dondurulmuy Yiyecek
Gidalari dondurarak
korumak
ilkin
1626 yllinda gerekleg-
tiri1mig
ve
ilkin
piyasaya
1875 yilmda
srlmgtr. Ancak
ik
denemede sogutma
iglemi ok
yavag
oldugu iin
sebzeler
de-
formasyona
ugramig
ve
lezzetini kaybetmistir. Bu
ilk
deneme-
nin
bagarisizliga
ugramasinin
ardindan
1920 yllinda Clarence
Birdeye
(1886-1956)
tarafindan
balik
zerinde denenmigtir.
Birdeye Kanada'da krk ticareti
yaptl
1
ylliarda Eskimo'larm
buzlarin
arasmdan
tuttuklari baliklari
nasil
ilk
gnk gibi
taze-
ligini koruyarak
muhafaza
ettiklerini
gzlemlemig,daha
sonra
bir
elektrik fani satin
alarak
iini balik,tuziu
su ve
buzla
doldur-
dugu kovaya baglamig
ve
bir
anlamda
ilk
derin dondurucuyu
icat etmigtir, daha
sonra tag
gibi buz
kesmig
olan
baliklari zer-
leri
mumla
kapli
kutular iine koyarak
satiga
sunmus,
bylece
1924 yi1mdaBirdeye'in
ilk
donduruimuybaliklari
byk skse
yaparak dnyamn
en
nl
dondurulmug
yiyecek
markasi
hallrie
gelmigtir.ilkin
7
Dolara mal ettigi
yatirimi
Birdeye'in
giderek
dnya apinda
n
kazanmasiyla
ondan
patentini
satin
almak
isteyenlerin
sayisini artirmigve
sonunda 1929 yllinda patentini
tam
22.000.000
Dolar'a satarak
ok
zengin
bir
adam olmasina
neden
olmugtur.
ikolata
ilkinM.S
600 ylli civarinda
Aztek
ve
Mayalar
tarafindan key-
fedilen
kakao
agacindaki fasulye geklindeki
kakao
ekirdekleri
sayesinde
son
derecebesleyici bir bir
iki
icat
edilmigtir. Daha
sonra
coad
adini
verdikleri
bu
aci
ikiyi ilkin
1519 yllinda is-
panyol
gezgini
ve
fatihi
olarak
bilinen Hernan Cortes'e
(1485-
1547) ikrametmigler
ve
bu
ikiye
bayilan Cortes dngte
agacm
dallarmdan
bykbir
miktari
yaninda ispanya'yagetirmig
ama
onlardan
rettigi ikiyi konuklarma
ikram
etmesine
ragmen
ne
184
oldugunu sylemeyip
sirrini
yillarca yll
sakamigtir.
Amerika'daki
ilk
ikolata
fabrikasi
1765 yllinda
Dorches-
ter,
Massachuset'te
J ohn
Hannan ve
Dr.
J ames
Baker tarafindan
kuru1mugtur.
ingiltere'de
ilk kalip ikolata 1847 yllinda
Fry & Sons
tarafindan satiga
sunulmuytur.
Daha
sonra
1849 yllinda
Birmingham'daki Bingley Hall'de
J ohn
Cadbury
(1801-89)tara-
findan
seri
ikolata satiglari
baglatilmistir.
iklet
ilkin
eski
Yunanillar tarafindan kegfedilen iklet
onlarin mastika
agacmm reinesini ignemeleriyle
baglamigtfr.
Yani
sira
Hindis-
tan ve
Gney
Amerika'daki
diger eski kltrler tarafindan da
denenmigtir.
ilk
modern iklet 1869 yllinda New
York'ta Thomas
Adams
tarafindan kegfedilmistir.
Nitekim Meksika'nin srgne
gnderi-
len eski bagkani Antonio
Lopez
deSanta
Anna
(1794-1876)
ile
yaptigt bir
topianti
sonrasi
Lopez'in
ona
chicle
derillen
sakizin
yzyillardan
beri
Meksikalilar tarafindan ignendigini syleme-
si,
onun
bu
giritimde bulunmasma neden
olmugtur. Ancak ilkin
chicle denilen
bu
sakizi
eritip iine
araba
lastigi
yapiminda kul-
lanilankauugu
ilave ederek
piyasaya
srdg iklet
bagarisiz
sonu
verince
iine tad
vermesi iin
meyve
zleri ilave etmig,
sonuta
ok tutulan
bu
rne hammaddesinden
dolayi
chiclet
adini
vererek
bilindigi adlyla iklet
ortaya
ikmigtir.
ilkingiliz
ikleti Beeman's Pepsin tarafmdan 1890 yllinda
Merton,
Surrey'de
uretilmig ama
bagarisiz
olmugtur.
Bu
nedenle
Wrigley's tarafindan yeni bir
iklet
reti1ip
ingiltere
pazarinda
bagarih
oluncaya dek 1911 yllma dek denenmemigtir.
185
Cips
Patates
cipsinin
Amerikan restoranlarinda ilk
kez servis ediligi
1853 yrhnda
nl
armatr
Cornelius
Vanderbilt
(1794-1877)
tarafindan New
York'taki
Crum's
adli
Fransiz
restoranda servis
edilen cips dilimlerinin ok kalm
bulunarak
gikayet edilmesin-
den
sonra
gereklegmigtir.
Restoranin sahibi olan Crum buna
ok fkelenmi
ve
ok
daha
ince
dilimlenipltir
gekilde
kizar-
tilan
patatesler
sunmaya
baglamigtir:
Nitekim
bu kez
Vanderbilt
tarafindan patateslerin ok
begenilmesi
onu
pagkinligaugratmig
ve bir
anda cipsleri dnyanm
en
lezzetli
cipsi
ilan edilerek
on-
lara
dnyaca
nl
Saratoga
cipsleri adi verilmigtir. Daha
sonra
1926 yilinda onlari
havast
almmig torbalara yerleptiren Bayan
Laura Scudder
tarafindan
paket geklinde satilmaya baglanmig-
tir.
Onlari ii
mumla
kaph torbalara yerleptirerek
taze
kalmasim
saglayan
Bayan Scudder'in bu icadi bylece gnmzdeki
cips
paketierinin
ilk
kez kullanilmasma
neden olmustur.
O gne
dek
cipsler
byk
teneke kutular
iinde
satilmakta
ve bir
sre
sonra
bayatlamaktaydi.
DiYETLER
ilkdiyettarihte
William the
Conqueror
(1028-87)
olarak bilinen
kral
William
tarafmdan yapilmigtir. Nitekim
olduka
gigmanla-
yarak
agiri
yaglanan
William
kendisini
yatak
odasma kilitleyerek
hi yemek yemeksizin
sadece alkoll
ikiler imeye
baglamigtir.
1087 yilmda Fransa, Rouen yakmmda yaptigi Mates Savagt
stra-
sinda
ati
onun
agirligmi ekemeyip zerinden
atmigve
yere
d-
gen
William atlarin ayaklari altmda
ignenme
tehlikesi atlatarak
lmcl
yaralar alarak ok
aci
ekmigtir.
William
Banting
(1796-1878)
kilosunu
ve
aldigi
gidalari
srekli
kontrol
edigiyle
bilinmektedir.Banting kilosunu karbon-
hidrat ieren ylyecekleri
azaltip
Dr.
William
Harvey
tarafindan
186
srekli
kontrol
altinda
tutularak
korumu
tur.
Sonuta
Letter
on
Corpulence Addressed
to
the Public adi altinda
1863 yilinda
diyet zerine bir kitap yayinlamig
ve
kitabi dnya
apinda
en
ok
satilan
kitap olmuytur.
Atkins Diyeti
Dr.
Robert Atkins
(1930-2003)
tarafindan
1972 yilinda ikarilmasina
ragmen zellikle
2001/2 yrllarinda
popler olmuy Dr. Atkins' Diet Revolution
adli
kitabindaki
za-
yiflama gtlerinin ok tutulmaslyla
bir
anda
gzde olmugtur.
Weight
Watchers ilkin
1961 ylijnda obez bir
ey
hanimi
olup
kendisi gibi kilo
vermek
isteyenieri tegviketmek
amaciyla
Brooklyn'li
J ean
Nidetch
(1923-halenyagiyor)
tarafindan
kurul-
mustur.
Nidetch ilkin evinde
kilo
sorunu
olan insantari
bir
araya
toplayarak
hep birlikte
zayflamak
iin
zel
bir
forml bulmus,
sonuta
birka
ay
iinde insanlar
evinin nnde
uzun
kuyruklar
olugturmuglardir.1963
yrbnda Nidetch, Wight Watchers
adli bu
toplu
terapi topantriari
sayesinde
olduka nl
biri
olmustur.
iECEKLER
ay
Mitolojiye
gre
M..2737 ylhnda
in
imparatoru Shen
Nung
toplattigt
bir demet
yapragi kurutup
kaynatarak
rahatlatan
bir
iecek
bulmuy
ve
bunun
adiru
tchai
(ay)
koymuttur.
Ancak
bunlarin
neden
kaynatilapsoguk
iilmedigi
ya
da
neden
otlari
kuruttugunadair bir bilgi mevcut degildir.
Bununla
baglantili
olarak
ay in'dezellikle
M.S. 618-906 yillan
arasinda
hkm
srmg Tang
Hanedani
dneminde
olduka etkili
ve
sevilen
bir
iecek
olmugtur.
inliler
dipindaM.S.
850 yilinda
Araplar
da
ilkin
aydan sz
etmislerdir.
187
Avrupa'da
ilk kez
ay
1560 yllinda Portekiz'de
grlmg
ve
bir Cizvit
rahibi olan Peder
J asper
de Cruz
tarafindan
tani-
tilmigtir.
Ingiltere'de
ilk.ay satig!
1657 yllinda yapilmigtir.
Ancak
1680 yllma dek
iine
st
katilmadan
iilmigtir.
Amerika'da
ilk
ay
1650 yllinda
o
siralar
Yeni
Amsterdam
olarak bilinen
NewYork'taki
son
Hollandali
genel
direktr
Peter
Stuyvesant (1612-72)
tarafindan ithal
edi1migtir.
ilknl
ay
partisi 1773 yllinda
gereklegtirilen
Boston
ay
Partisidir. Ancak
ay
kolileri
Boston limanina
indirildiginde,
bu
ithal
keyif
verici
maddeden
dolayi ingilizlerin
vergileri ykselt-
mesine
giddetli tepki
gsteren
Amerikan halki tarafindan
protes-
to
edilmigtir.
Bu
protestolar Amerikan
Bagimsizlik Savaglannin
baglayacaginin
sinyallerini tagimaktaydi. (Savaglar blmnde
grebilirsiniz)
ilkbuziu
ay
1904 yllinda bir
ay
reticisi
tarafindan 1904
yllinda
servis
ettirilmigtir.
ilkpoget
ay
Amerikall
bir
ay
ithalatisi olan Thomas
Sulli-
van
tarafindan icat edilmistir. Ufak
miktarlardaki
ay
egitlerin-
188
in - w.
den
numune
olarak
vermek
zere onlarl
k
pek
Umag
af
iinde
sararak
mgterilerine verirken yanliglikla
onlardan
biri
kaynayan
suyun
iine dgmuy
ve
ipek
kumastan szlen
ayin
pratik
bir yol
oldugunu fark eden
mucit bylece
ilk
potet
ayin
dogmasina
neden olmugtur.
Budogrultuda
daha
sonra
Sir unvanini
alacak
olgn
Thomas
J .
Lipton
(1850-1931)
ilkin 1903 yllinda ticari
anlamda
poget
ayi
satiga
sunmuy
ve
1952 yilinda
dnyanm
drt bir yaninda
bu markayla
nl
olmugtur.
Kahve
Kahve ilkin
M.S.
1000
yllLnda
Etiyopya'daki
Ga]Ia
kabilesi
tara-
findan
kegfedilmigtir.
Bu dogrultuda
kahve taneciklerinf gtp
iine hayvansal yagin
karistirilmasiyla ekstra enerjik
bir
iecek
yapmiglardir. Bir
kei srs
obani olan Kaldi etrafa dagilmig
kahve
taneciklerini yiyen
keilerinin her
zamankinden
daba
fazla hoplayip
zipladiklarini fark
etmig
ve
bir
gn
kendisini
agirl
yorgun
hissettiginde
iinde uyandirici etki
yapan
kafein oldu-
gunu
bilmedigi kahve
taneciklerini kendisi de
ignemeye karar
vermigtir.
Sonuta bedenine
sihirli
bir
degnek degmig gibi bir-
den bareketlenen
Kaldi'nin
bu
bulugu
o
tarihten
itibaren
tm
dnyaya
hizla yayihp nl
bir
iecege
dn
mgtr.
ilkkahve
ithalatt 1453 yllinda
Konstantinopolis'i
Bizans'tan
alarak istanbul
adini
veren
Osmanli
Trkleri tarafindan gerek-
legtirilmigtir.
Bu dogrultudadnyanin
en
nl kahve dkkani
Kiva Han 1475 yllinda.ailmig
ve
on
altinci yzy:Idan itibaren
kahve
Asya'dan baglayarak tm
dnyaya
yayilmigtir. Pers'te kah-
veci
dkkanlari
ailmig
ve
kahve
tavernalarin
yani
sira
buralar-
da
da
servis edi1meye
baglanmigtir.
ingiltere'de
ilk kahveci
dkkani
1652 yllinda
Trk
bir g-
men
olup Pasqua Rosee
(Kizil
Paga)
olarak anilan kigitarafindan
189
St
Michael's
Alley'de
arlmigtir.
O
tarihten itibaren
kahve
ie-
rek
sohbet
edilen
budkkanlar ok
revata
olmus, zellikle
bir
penny
kargiligakahve
ime
gansina
sahip
olan grenciler
arasin-
da
ok tutulmugtur.
Edward Lloyd
ilkinkahve
dkkammT668 yllinda
Londra'da
amigtir.
Tccarlarm,-denizciferin
ve
bankacilarlO Ugrak
yeri
olan
dkkani bir sre
sonra
giderek
bymg sonunda
Lloyd
Ticaret
Merkezi
halinedngerekLondra'nin
en
gzdeyerinde
dnyanin
en
byksigorta kuruluguolmustur.
Fransiz
bir denizci
olan Gabriel Mathieu do Clieu 1723
yr-
lindabir kahve dali alarak tek
bir daldan
yzde
doksan
ora-
ninda
kahve
retmeyi bagarmigtar.Onu Karaib
Adalaandaki
Martinik'e
gnderip
alitik oldugu sicak
ortamda
retmesinin
ardindan
50 yr] iinde 20.000.000
dal
olarak ogaltmig
ve
tm
dnyaya
ithal ederek
dnyanin
en
zengin
kahve ithalatilarin-
dan
biri
olmustur.
Amerika'da
ilk kahve T
607
yllinda, Virginia eyaleti
kuru
culanndan
biri olan
Kaptan
J ohn
Smith tarafindan
retilmig
ve
zellikle 1773 yilinda gerekleytirilen
Boston'daki protestolu
ay
partisioin
ardindan
gndeme
oturup
bir
anda vatanseverlik
ikisine
dngmgtr.
Bu
nedenle
yksek
vergi deyerek
iilen
ingiliz
ay!
giderek
poplerligini
yitirmigtir.
lk
Maxwell
House
marka
kahve1886 yllinda retilmistir.
Adini
Nashville'deki Maxwell
House Hotel'den almigtir. Blge-
nin
meyve ve
sebze
toptancisi
olan
J oel
Cheek tarafindan
g-
tlerek mgterilere
bu
zel
kahveden servis edilen otel 1961
yilmda
ikan
yanginda yok olmustur.
ilksicak
suya
atilarak acele hazirlanan kahve 1901 yllinda
Chicago'da kimyager
Satori
Kato
tarafindan
retilmigtir.
ilk kafeinsiz kahve Almanya
ve
Fransa'daki marketlerde
Sanka
markasi adi altinda
1906
yilinda
retilerek
satiga sunul-
mugtur.
Bu dogrultuda yiyecek
kimyageri
olan Ludvig Roselius
190
kahve taneciklerinin ierigi ile
oynaylp
onlari kafeinsiz hale
dngtrmgtr. Bylece ilk
kafeinsiz kahvenin mucidi olan
Roselius,
ayn!
zamanda Kraft Food
Company
girketinin
kurucu-
larindan biri
olarak Amerika'da
1923 yllinda Sanka
adlyla
piya-
saya
srlen
bu daha
az
zararli- olan
yeni
kahvenin
tanitimmi
da
yapmigttr.
ilk
granl
kahve
Nescafe
adlyla 1923 yllinda
isvire'de
tanitilmigtir.
ilkin
Blend 37
adli
bir
markayla
piyasaya srlen
kahvenin
mucidinin
is
ortaginin bagarisiz olmasi
nedeniyle
Di-
dier Cambresson tarafindan 1937 yilinda tamamlandigt
sanil-
maktadir. Daha
sonra
Car
37
adiyla
yeni birgranl kahve ikar-
tan
Combresson'un sadece Nescafe itigi iddia edilmektedir.
ilk
starbucks
kafe 1971 yllinda Seattle'daki
Pike Place
Mey-
danirida
arimigtir.
ilk
adt Moby Dick
olan kafe
bir
ingilizceg-
retmeni
olan
J erry
Baldwin,
tarih gretmeni
olan
Zev Siegel
ve
yazar
Gordon
Bowker
tarafindan starbucks
adi altinda igleti]me-
ye
baglamigtir
ve
halen
ayni
adreste
mevcuttur.
1992 yllindan
itibaren
girketlegerek
ayni
ad
altinda
dnya apinda 165 kafe
ailmig
ve
bu
sayi
2005 yllinda 11.000'e
ulagmistir.
Bira
ilkinbugnkiran'datestiler
linde grlen
biranintarihi yak-
J agik7.000 yrlliktir.
Bu
dogrultuda
arkeloglar
yaptiklari kazilar
sonucu
bulunan
tag
tabletler zerindeki resimlerden ilk
biranin
M..4300 yllinda Babil'de reti1digini
sylemektedirler.
Eski
Romahlar
M..Beginci yzyildan
itibaren
bira
imek-
teydiler.
Orta
ag boyunca
ingiftere'debira
vergiye
tabi
tutulan
bir
iecekti.
Amerika'da ilk
bira
1587 yllinda
Sir
Walter Raleigh
tarafin-
dan
mayalandirilmig.
Budogrultuda
kolonileringiltere'denbira
191
getirmek iin
girigimlerde bulunmuglar,
ancak
daha
sonra
ken-
dileri damitmaya karar
vermiglerdir.
Amerika'da
ilk ticari
antamda
bira mayalandrrma iglemi
1612 ylhnda
o
devirdeki
adlyla
New
Amsterdam olan
New
York'ta
gereklegtiri1migtir.
1880 ylhnda
Amerika'da
2.000'den
fazla bira
markasi
tremig
aria
bu
say!
1935 yilinda 160'a dg-
mgtr. 1992 yilmda
begbyk dev
kurlugun
tekeline
girmig
ve
kalitelibira
tuketimi yzde doksan
kontrol
altina almmigtir.
Ilk
aik
renk
birateknigi
1820-40 yillari
arasinda
denen-
mig,
sonuta
tadi
daha hafifleptirilmig
ama
rengi Alman'larm
karasert
su
dedikleri
gekilde hl siyah kalmigtir. Gnmzde
bilinen
gekliylealtin
renkli
bira
ilkin
su
anki
adlyla
ekoslovak-
ya
olan
Bohemya, Pilsen'de 1842 ylimda yirmi dokuz
yagindaki
J oseph
Groll tarafindan
retilmigtir. Groll
onun
rengini amak
iin gehrinin
musluklarindan
akan ime
suyunu
kullandigini
sylemittir.
rettigibu
essiz lezzetteki
aik renk
bira
ok
tu-
tulunca bir
marka
baline gelen yeni
biraya retildigi gehirden
dolayi
Pilsener
ya
da
Pilsner adini vermigtir.
ilktenekebira
1935
yl
Inda
Kreuger Cream
Ale
adlylasatia
sunulmuy olup
Amerika'nmVirginia eyaletine
bagli
Richmond'ta
Kreuger Bira Mayalama
Sirketi
tarafindan
retilmigtir.
Guinness
adh
sert
bira
ilkin
St
J ames's
Brewery
girketi
tara-
findan 1759 yllinda Dublin'de
retilmig
ve
girketin
Sahibi
olan
Arthur Guinness
kendi
soyadmi verdigi
bira
iin bir yilda 45
Sterlinkargiligi
9000
adet
retecegine dair
ilk szlegmeyi
imza-
lamigtir.
Piyasaya
srldg anda mitolojik
bir
ilabilik
tagidigi
sylenen Guinness'in
(Lady's Well) Kralie'nin Kuyusu
olarak
bilinenve
Wicklow Daglarindan
gelen
Dublin'in nl Liffey ir-
maginin
suyuyla yapildigt sylenmektedir.
192
.L
Kpkl Bira
Biradamiticilari yillardan beri gigede
ve
teneke
kutuda retip
satia sunduklan biralarin
bardagadkldganda kprtme-
yi bagaramamiglardir.Bu dogru1tuda
ilk
krema geklinde
beyaz
kpkl bira 1985 yllinda
Irlandali
William
Byrne
ve
Alan Fo-
rage
tarafindan keyfedilmig, iine
bir
miktar
nitrojen
koyduklan
biranm
istenildigi
gibi
gigeailfr
ailmaz
kprdgn
grmg-
lerdir.
Bu
teknikle
Guinness
T989
ylli Mart ayinda ilk
kpkl
biray!
retmigtir. i]kkpkf bira
1924 yllinda Buxton
on
Hor-
seback
adli
filmdeki
karakterferin elinde grlmgtr.
Sarap
ilk
garap
Neo]itik
devir
insanlari
tarafindan
M..8500
ve
4000
ylllan arasinda Yakin Dogu
ve
Mistr'da retildigi sylenmek-
tedir.
Ancak
M..
2700
yllinda eski Misirblarin mezarlarinin
duvarlarindaki resimlerde
gren
parap
testilerinden
anlagildigi
zere dini seremonilerde
garabin kutsal
bir lki oldugu
ve bu
tarihlerden ok nce
iildigi
ortaya
ikmaktadtr.
Ama
Misir'da
zm
yetigmedigi iin YakinDogu'daki lkelerden ithal
ettikleri
bilinmektedir.ilk
garap
testileri M..6000 ylhnda
grlmve
M..
6000-7000 yillari arasinda
in'in
jiahu gebrinde
gml
arap
testilerine rastlanmigtir.
J ampanya
"Kazandigtmda
ya
dabir peyi kulladigimdaitigim
gibi,
kaybettigimdedeteselli bulmakiinhep
pampanya
ierim"
NAPOLYON
BONAPARTE
(1769-1821)
193
Pariltill
bir
iki
olan gampanyanEn
ilkin
Kuzey
dogu
Fransa'daki Pierry
ve
Epernay
blgesindeki
manastirlarda re-
tildigi tahmin
edilmektedir. Bu dogrultuda birbirinden sadece
iki mil
uzakhkta
bulunan
Frre
J ean
Oudart
ve
Dom Pierre Pe-
rignon (1638-1715)
on
yedinci yzyilin
sonlarinda
ilk
bagarih
gampanya
reticisi
olan
manastir
rahipleridir.
\kin
1535 ylli
civarinda
retildigi ileri srlen
gampanya-
nin en
kalitelisi olup
bugndnya
markasi olarak bilinen Dom
Perignon gnmz
modern teknikleri dogrultusunda giderek
geligtirilmigtir.
Sko
Viski
ilkin
ne
zaman
retildigi
tam
olarak bilinmemesine
ragmen vis-
kinin M.S.
1200 ylli
civarmda
irlandah
Kelt'ler
tarafindan dami-
tildigi
ve
adina Keltdilinde hayat
suyu
(the
water
of
life)anlami-
na
gelen visge
beatha dedikleri
ileri
srlmektedir.
ilk
viski
damitma
iglemi M..
sekizinci yzyilda
in'de
gerekleptirilmigtir.
M.S.
AltlnCl
yzyildan
itibaren
ingiltere'de
grldg ileri
srlmesine ragmen
aslinda ilkin 1494 yilinda iskoya'da
da-
mitildigi
ve
ilk ikipinda L500 gige.retildigi bilinmektedir.Bu
rakam ikinin
ne
kadar
begenildigive
agiri
talep
grdgn
or-
taya
koymaktadir.
Brandy
Bazi kanitlar
ilkin
on
ikinci yzyilda
retildigini
gstermesi-
ne
ragmen,
aslinda
o
yillarda
adi
bilinmeyen
brandy
ilkin
on
altirici yzyilda
Danimarkall tacirler
tarafindan kegfedilmigbir
ikidir.
Sarabm
kaynatilmaslyla
iindeki
suyun
buharlagtmlip
uuruimasi
sonucu
bir tr
likr elde elde
edilmig
ve
adina bumt
wine
(yanmig
garap)
anlamma
gelen
Brandy denmigtir.
194
MUTFAK
GERELERi
Buzdolabi
(icatlar
blmndedegreceksiniz)
ilk
yiyecek dondurucusu 1868 yllinda Fransiz bilim
adami
Charles
Tellier
(1828-1913)
tarafindan kegfedilmig
ve
onun
bu
icadi
buzdolabinmyaratilmasina
nc olmustur.
Ancak
kendi
icadiyla bagarisiz olan
mucidin
patenti
kendisinden alinip
buz-
dolabi
denilen
asrin
en
byk
icadi
yaratilirken, kendisi
auk-
tan
lmgtr.
Ekmekkizartiasi
ilk
ekmek kizartma
iglemi Romalilar
tarafindan denenmig
olup bayat ekmekleri ategte
Isitip
tazelestirerek
gereklegtiril-
migtir.
lik
elektrikli
ekmek kizarticisi
1891 yllinda
ingiltere'de
Crompton
& Co.
tarafmdan
retilmigtir.
Mikrodalga
Farm
ilk
mikrodalga firm
1946 ylhnda Dr PercySpencer (1894-1970)
tarafindan tedfen
keyfedilmigtir.
Cebindeki
miktanislari
kul-
lanarak
radar cihazi olusturusken yaptigi
deney
sirasinda mucit
cebinde
unuttugu ikolatanm
en
dgk
sicaklikta
bile
eridigini
fark etmig
ve
elektromanyetik
dalgalar
sayesinde
bu
hizh pigir-
me
cihazmi
icat etmigtir.
ilk
mikrodalga
firmpatenti
1946 yllmdaki
radar
sistemi
sayesinde
bulunmasmin
ardindan 1947 yllinda Radarange
adli
markayla retilmig
ve
ilkin
profesyonel
bir
ikram
girketi tarafin-
dan
kullanilmigtir.
Yaklagik alti
metre
uzunlugundiki sanayi
tipi
firin
ilk
piyasaya
iktiginda
5.000
Dolar'dan
sa
iga sunu1mug-
tur.
Daha
sonra
1955 yllinda Tappan
Corporation
tarafindan
ev
195
tipi retilen mikrodalga
firmlar ise 1.295
Dolar'dan satihrken,
sonraki
yillarda ilerleyen
teknolojiyle paralel
olarak
ok daha
kk olanlan
retilmigtir.
196
SALIK
Tibbm
tarihesi,
Hastaltklar
ve
Tedaviler,
Kulak,
Gz,
Kalp,.Bbrek, Akil, Dig
ve
llaIar
Saglik
en
byk
ugraglarimizin
baginda
gelmektedir.
Onu
belli
baghklar
altinda
topladigimiz
bublmde
organlarimizi
ve
on-
larin
rahatsizianmasi
ya-da
fonksiyonlarini
tamamen
yitirmesi
durumunda tedavilerine
nc
olan
kipi]erleonlarin
buldugu
te-
davi yntemlerini
greceksiniz.
"Paramz olmadigmdakarnmtzt doyurma
sorunu,
paramz
oldugunda
seks
sorunu yagarsmiz,
her
ikisinedesahipoldugunuzda saglikitsimz.demektir"
. J .P. DONLEAVY
(1926)
TIBBIN
TARHESi
"Tarihini bilniediginizbir
peyde
ilerleme
kaydedemezsiniz"
AUGUSTE
COMTE
(1798-1857)
Neolitik
devirde
insanlarin
kan
ve
cerahat
akitmak
iin
tag
aletler kullandigi
ortaya
rkmigtir.
Bunun
ilk rneklerine
M..
ikibinyllinda
Fransa'ntn Petit Morin
vadesinde rastlanmig
ve
zerinde
delikler
ailmig
kafataslariyla
tagtan
yapilmig ameli-
197
yat
aletlerinden
anlagildigi
zere bunlarla
bagartli
operasyonlar
gereklegtirilmigtir. Sonuta
anestezinin
henz
kegfedi1medigt
o
devirde bu olduka
zor
yntemin
hastaya
mthig
aci
verdigi
kainilmaz bir
gerek olsa da, sonuta
bu
gekilde
hayatta kal-
mig
birok hasta
oldugu
tarihsel kayltlarla
sabittir.
iindekt
ruhlarin
gizlendigi
kabul
edilen kafatasmi
kesmek
gibi
olduka
zor
amellyatlar,
o
devirdedin
liderliginin.diginda
ilahi
bir
g\e
hastalari
tedavi
ederek
ayni
zamanda doktorluk
da
yapan
ra-
hipler tarafmdan gerekleptirilmekteydi.
Mezopotamya'nin Ur
sehrinde
zamanimizdan
tarn
6000
yll
o^nce
eski Smerlerin has-
talari astroloji
bilgistyle
tedavi
ettigi
bilinmektedir.
inliler
inliler
geleneksel
tarz1ari olarak
bilindigi
zere
hayvansal
lla-
lar yerine
gifali otlaria tedaviyi
deneyen
ilk ulustur.
Bu dogrul-
tuda gifall otlarla
ilk tedavi,
M..
2800 ylli
civarinda
yagamig
imparator Shen Nung
tarafindan
denenmig ve
konuklarini egit-
li bitkilerle
yapilmly
ila\arla
tedavi etmigtir.
inde
tibbin babasi
olarak kabul edilen Shen Nung bazi bilim
adam1an
tarafmdan
ayni
zamanda
akupunktur'un da
mucidi olarak
bilinmektedir.
Bir
saglik sistemi
olarak kabul
edilen YinveYang'a
grein1iler
198
doganin
bu
ikisi tarafindan ynetildigini
ve
birinden birinin ek-
sikliginin
doganin dengesini
bozdugunu
ileri srerek,
her
geyin
digi ve
erkek anlamina
gelen yin ve
yang'la
tedavi edilebilece-
gine
inanmaktadirlar. Nitekim imparator Shen Nung'un bagvur-
dugu
gifali
otlarin
temelinde de bu
sistem yatmaktadir.
inliler
Shen Nung'un
vebanin
ilacmi da
buldugunu
ileri srmekte
ve
kurutulmuy
yapraklari sicak
suda kaynatarak
ilk
ayi onun
key-
fettigini
sylemektedirler.
Babil
ve
Misirlilar
M..
2000 yili
civarmda Babilliler hastallklari dini
yntemler]e
iyileptirmekteydiler. Cerrahi
mdahaleler sadece din adamlari
tarafindan yapilmakta
ve
bagarisiz
ameliyat1ari
gizlice
gerek-
leptiren sivi] kipiler
vahgi yntemlerle
cezalandirilmaktaydi.
Ama
sadece
tanri
tarafindan sorgulanacagina
inanilan rahiple-
rin bagarisizliklarini
cezalandirmak sz konusu
degildi.Yaralari
daglayarak
yakip kani
durdurma
yntemi
ilkin
M..
1500 ylhn-
da eski
Misirillar tarafindan kegfedilmigtir.
Hintililer
Gnmuzde henz
anlagilmakla
olan
Ayurveda,
Hindistan'da
bilinen
en
eski
tedavi
ynterni
olup, btn bedeni kapsayan
bir
sistemdir.
ilkinM..
1500 yilinda Dhanvantari
tarafindan bu-
lunan
buyntem M..2200
yllina kadar
yazlya
dklmemistir.
Ayurvedik
sistemdogadaki bitkilerkadar
elementlerin
de
tedavi
edici Ozelliktagidigini,
yani sira
kokular
ve
renklerin yagamlmlZ
zerinde
byk
nem tagidigini
vurgulamaktadir.
Buna
gre
her
canh kendisini iyi
edecek renk,
koku, bitki ve
elementi
tercih
ederek bir
yagam
tarzi
edinmelidir
ve
sistem bunu kipileregret-
mektedir.
Ayurveda'nin ilk
rneklerine M..
3000 yill
civarinda
yazildigt
tahmin
edilen metinlerde rastlanmaktadir. Bu dogrul-
199
tuda Ayurvedik kitaplar
bilinen
en
eski
tip
kitaplarldIr.
Blnen
en
eski burun yaralari
M..
Birinci
yzyilda
savat
mahkum-
larma uygulanan igkenceler
sonucu
olugmustur.
Mahkumun
burnunun
kesilmesi
sonucu
sadece burun delikleri grlen bu
gibi
vakalarda
tedavi
mmkn
degildir.
Ancak ilkin
M..500
yilinda
Hintli
Sushruta ilk suni burun
ameliyatml
baanyla
ger-
ekle tirerek kesilen
burnun yerine
yenisini
dikmigtir. Sushro-
ta
bunun iin
alin
kismindan aldl I
bir deriyi burun kemigi
ve
delikler
zerine yerlestirip
burun
gekli
vererek
kesilenburnun
yerine yenisini dikmigtir.
Yunanlilar
Eski Yunanistan'da
her
gehir
birbirinden bagimsiz olarak
yne-
tilmekteydi. Ancak sadece saglik
konusundaki
yeni buluglari
ve
tedavi ynternlerini
birbirierlylepaylagmaktaydilar.
Aesculapius, Yunan
mitolojisine
gre
Yunanistan'in
en
n1
cerrahi
olup eski
Yunan halki tarafindan M..beginci yzyilda
tanri
olarak dnyaya
gelmig
lmsz
bir
varlik
olarak
kabul
edil-
mektedir.
NitekimAesculapius'un saglik
tanrisi
Apollo'nun oglu
oldugu
ve
yeryzne
onun
yerine
geldigi
ileri
srlmektedir.
Kroton'lu
Alcmaeon,
M.. 600-700
ylllari arasinda
Yunanistan'da
ilk
tibbi
deneyler
yapan
cerrah olup
budogrultu-
da
ilk suni kulak
borusunu
yapmistir.
Ayni
zamanda zeka
mer-
kezi olarak
bilinenbeynin
gz
sinirlerinin
de
merkezi oldugunu
keyfetmistir.
Pisagor,
M..530
yi]Inda
nl
Yunan filozof
ve
matema-
tiki Pisagor
(M..
582-496),
bugnkItalya'ninkuzeyinde
yer
alan
Kroton gehrinde ilk
tip
okulunu kurarak
tedavi
ve
ila
ko-
nusunda deneyler yapilmasini
saglamistir.
Hipokrat,
M..
460-380
yillari
arasinda
yagamig
olan
nl
Yunan matematiki, Yunanistan'in Kos
adasinda
dogmuy
ve
o
200
gne
dek batil
itikatlarla hastalan
tedavi
eden
ada
halkinm
bo
inancinm
tamamen
yanlig
oldugunu duyurarak kklegmig
bir
tabuyu yikmigttr. Bu dogrultada hastahklari
tedavi konusunda
yaptigi
ila\ar
diger doktorlara darnek
olmug
ve
Hipokrat
gide-
rek tibbin
babasi
ilan edilmigtir. Doktorlann
greve baglamadan
nce ettikleri Hipokrat
Yemini
bati
tarafindan etik
bir kanun ha-
linedngtrlerek
onun
yazdigt
gu
szleri iermektedir: "Ben,
tanri
Apollo
ve
Aesculapius'un hastalari tedavi konusunda zel
g]eri
olduguna inandl Ima Ve
ODlann
Igl
Inda
ilerleyip
hasta-
liklarinteghis
ve
tedavilerinde kendi
gve
yeteneklerimi kulla-
nacagima, bu yolda
drst1kve
zveriden hi
sapmayacagima
yemin
ederim"
Kalkedon1u Herophilus,
M..320-260
taribleri
arasinda
yagamig
ve
ilk
kez
insan bedenini yararak
iindeki
organiarin
grlebilirligini kanitlamigtir, bylece
o gne
dek
kapall bir
kutu
olarak
bilinen
insan
vcudunda
sayisiz
incelemeler
ya-
parak
anatominin
babasi
ilan
edilmistir. [Ikinbeyin
lmnn
en -son
gereklestiginden yola ikarak
en
nemli
organin
kalp
degil
beyin
oldugunu
ve
ierigindeki milyonlarca sinirle insan
vcudunun
motoru
oldugunu
duyurrnug
ve onun
ncl@nde
yapilan
birok
anatomik aligma,
daha
sonra
rakibi
Eristratus
tarafindan devam
ettirilmistir.
O
tarihten
itibaren lm
neden-
lerini
aragttrmak
amaayla
gnmzde kadavra
denilensistem-
le
llerinin bedenlerini
aan
Yunanlilarin
buyntemi giderek
tm
dnyaya
yayilmistir.,Nitekimbundan
yaklagik
bin
yll
nce
lmg
olan Leonardo da Vinci'nin (M.S.
1452-1519)
bedeni
yarilip
organlari
digari ikarilarak kadavra
edilmigtir.
Perge'li
Galen, M..
129-200 yillari arasinda
yagamig
olan
nl Yunan
cerrahmin 400'den
fazia tedavi
reetesi oldugu
an-
cak bunun 300
adedinin
ikan byk yangmda
yanmig
oldugu
bilinmektedir.
Hastaliklarin tedavisi
kadar gnlk
yagamda
da
zellikle hijyene
agiri
dikkat
edilmesini
vurgulamig,
yani sira
201
kipininsaglikh olmasi iin iyi
bir diyet
ve
ok sayida eksersizin
ok nemli oldugunun
altin! izerek kardiovaskler sistem de-
nilen
kalp damar sisteminin
ancak
bu
gekilde korunabilecegini
sylemigtir.
Galen
nl
Roma imparatoru Marcus
Aurelius'un
(M.S.121-180) ve
onun
lmnden
sonra
oglu imparator
Commodus'un (M.S.
161-192) doktorlugunu da
yapmigtir.
Efes'li
Soranus, M.S 98-138
yillari arasinda
yagamig
olan
nl carrah, ilk kadin
dogumdoktoru
olarak
bilinmektedir.
Ka-
dinlarindogumncesi
ve
sonrasi
tedavileri zerine derin
a-
ligmalarlyla
taninmig
olan Soranus, kadmlarm erkeklerden ok
daha
farkh
bir anatomiye
sahip olduklarini kanitlamig, ancak
toplumda
bebek
yapma
konusunda yzillardir kklegmig
batil
itikatlar
ve
yanligyorumlarla
uzun
sre
mcadele etmek
zorun-
da kalmigtir.
Romaldar
-
M.S.
379 yllinda
yaganan
byk
kurakhk
ve
kitliktan
sonra,
Roma mparatoru
J ulian'in
(M.S.
331-63) okul arkadagi
St
Basil
theYounger olarak bilinen Gen St.
Basil
(M.S. 329-79)
yiyecek
bulamadtgi
iin aIiktan
lmek
zere
halkr
doyurup
iyilegtirmek
adina allesinin ekili
arazisini
satmig
ve
bugnk isralltoprak-
larmdabulunan
arazisinin
yerine dnyanin i1khastanesi olan
Caesarea'yi kurmustu.
Daha
sonra
M.S
400
yllinda Avrupa'nin
ilk
hastanesi tarihte Aziz
Fabiola
(St
Fabiola)
olarak anilan
ve
italya'nin
en
zenginlerinden
olan Fabiola allesine
mensup soy-
lu dul bayan
Fabiola
(dogumu
M.S.
399)
tarafindan
Rorna'da
kurulmugtur.
ilk
kocasmdan
onu
aldattigi iin
boganmig,
ikinci
kocasmin lmyle
dul
kalmigolan
Fabiola olduka
hirsh bir
kadin
olup, ok sevdigi
ikinci
esinin ardindan tekrar evlenme-
yip
kendisini
toplumdan soyutlamig
ve J erusalem
olarak
bilinen
bugnk
Kuds'te
bir mnzevi
olarak
yagamayi
tercih
etmigtir.
M.S. 395
yilmda
Bethlehem'e
seyahat etmig
ama
bir sre
sonra
202
Roma'ya dnerek
orada bir hastane
amig
ve
kendi kurdugu bu
hastanede hempire
olarak abgmaya
baglamigtfr.
Genel
ingiltere'de
ilk hastane M.S. 936
yllnda St
Peter (Aziz
Peter)
adina York
gehrinde
kurulmuttur.
Ancak
daha
sonra
1137
yl-
Imdaki
byk
yangmda
yanan
ve
tekrar inga edilerek bu kez St
Leonard
arusma
vakfedilen
hastane
400
yd
sonra
kapatilarak
manastira
dngtrlmgtr.
Avrupa'daki ilk
tip
okulu M.S.
1181 yllinda Gney
Fransa,
Montpellier'de
kurulmugtur.
Bu dogrultuda
1181 ylhnda
Lord
Montpellier'in, her
kim
olursa oisun
ve
nereden
gelirsegelsin
tip
grenmek isteyen
herkese
atigi
bu
okui,
ieri girdiklerin-
de
bylenen
gretmenler kadar
grencilerin
de byk
ilgisini
ekmigve iskoya'dan
bile
grenciler
akm etmistir.
ilk
organize
egitim
veren tip
okulu
M.S.
1260 yllinda
Flo-
ransali Thaddeus'un
(1223-1303)
kendisinin
de egitimci
olarak
grev
aldigi Bolonya
niversitesidir.
Yeni
Diinya'daki ilk hastane
1524 yllmda
ispanyol
gezgin
ve
fatih
olarak bilinen
Hernando
Cortes (1485-1547)
tarafmdan
Meksika'da
kurulmugtur.
ilkkemik
nakii ameliyatt
1668 yllinda
Hollandah
J ob
van
Meekeren
tarafindan, bir
kpegin.kafatasmdan
ahnan
kemigin
savasta
bacagindan
yaralanmig
Rus
bir
askere
takilmaslya
ger-
ekleptirilmigtir.
ilk
kirik
alasi
1852.yilmda Hollandah
Anthonius Mathijsen
tarafindan icat edilmig
ve
alidan
yaptigi bir
bandaji kirigm
zerine sikica
sarmasiyla gereklegtirilmigtir.
Beynindeki
konugma
merkezinin
varligt ilkin 1861 yllinda
Fransiz doktor
Paul
Broca (1824-80)
tarafindan keyfedilmigtir.
283
Bacaklardaki
kiriklarm
alaya
ahnarak
tek tedavi
yntemi
olarak
seilmesi ilkin
1877
yrirndaAmerikall
ortopedi cerrahi
LewisSayre
(1820-1900)tarafindan
uyguianmigtir.
ingiltere'deilk apandist
ameliyatt
Dr. H
Hancock
taraftn-
dan
1848
yllinda
gereklegtirilmigtir. Ancak
kayltlar
ilkin 1735
yllinda
inglizOrdusunda.grevli
olup adi Amyan
oldugu
sani-
lanaskeri
bir
cerrah tarafindan
yapildigint
gstermektedir.
Amerika'da
ilk
bagarth
apandist
ameliyati
Dr.WilliamWest
Grant taraftndan 1885 yilmda 22
yagindaMary
Gartside adinda
bir
hastaya
yaprimigtir.
Prematre
bebekler iin ilk
kvezAlman doktor
Karl
Cre-
de
(1819-92)
tarafindan T
888 yilinda yapilmigtir, ancak
elektrik
gebekesi
tam
olarak
yayginlagmadigi
iin, bebeginihtiya
duy-
dugu sicak
hava
gaz
lambasiyla saglanmistir.
ilkomurilikten
su
alma
operasyonu
1891 yrirnda
birbirin-
den
bagimstzoarak
ingiltere'de
Walter Winter, Almanya'da
He-
inrich
Quince
adli hastalara uygulanmigttr.
Ancak
henz daha
anestezi
bilinmedigi
iin her iki
operasyon
da
ariestezi
kuffanil-
madan
gereklegtirilmittir.
ilklastik
ameliyat
eldiveni 1890 yllinda Amerika'da
J ohns
Hopkins
Hastanesinde
yapilan bir
ameliyat Sirasmda
Dr
Willi-
am
Halstead
tarafindan kullanilmigtir.
204
ilkcerrah maskesi
William
Hunter
tarafindan
ingiltere'de
icat
edilmistir.
ilk
ulusal
sigorta kavramt 1911 yllinda
ingiltere'de
gnde-
me
gelmig
ve
etkili
bir harekete
dngmugtr.
Bu dogrultuda
tm
igyerleri
aligan1arinin tedavi cretlerini kendileri stlene-
rek
onlari
sigortalaylp
prim
OrOi
meyeZOTUD U
UtU TUgUr.
ilk
ulusal saglik
servisi
1948 yilinda yrrlge
gi_rmigtir.
ilkdunya
saglik
rgt
1948 yilmda
kurulmustur.
Rntgen
Karanlik odada
rgigtn
altinda i
organlari
grmek
iin yapilan
ilk
laboratuvar a1igmasi 8 Kasim1895 tarihinde Almanya'da
Wrzburg
niversitesinde
Wilhelm
Conrad Roentgen
(1845-
1923) tarafindan keyfedilen
X
iginlari
sayesinde gereklegtiril-
migtir.
Yedi
haftalik yogun bir aragtirma
aligmasmdan
sonra
elde ettigi sonulardan
tatmin
olan mucit, Ocak
1896'da
bu
konudaki
tip raporunu
alklaml
ve
halk yeni.kegfedilen X igin-
larlyla i
organlan seyretmenin
inanilmazligt
kargisinda hayrete
dgerek
uzun
sre bu bulugu
konugroup,
ama
birka
ay
sonra
dnya apinda kullanilan aletin tiryakisi olmuytur.
Nitekim
ok
gemeden
mucize
bulugundan
dolay!
mucit Nobel Fizik
d-
lne layik
grlmg
ve
ilk
deneyini karisinin
sol elinin rtgenini
ekerek denemigtir. Sonuta
onun
parmagLndaki
evli]ik alyansi
bile
aika
grlmgtr.
'
DNA
Dioksiribonkleik
asit olarak
bilinen
DNA
ilkin
T953 yilinda
J ames
Watson
(dogumu
1928), Francis Crick
(1916-2004)ve
Maurice
Wilkins
(1916-2004)
taraftndan kegfedijerek
tip
dnya-
sma
duyurulmugtur.
Watson, Crick
ve
Wilkins,
heliks geklinde-
ki
DNA
molekllerini
bularak
Nobel
dl almalarina
ragmen,
205
DNA'nin ierigini tam
olarak
belirleyememiglerdir.
Bu ise
ilkin
isvireli
bilim
adami
J ohann
Friedrich Miescher'in
(1844-95)
1869 ylhnda
Almanya,
Tbingen'de yaptigi
aragtirmalar dog-
rultusunda
ortaya
Lkmlgt1r.
(aynt
NODUyU
mengel
aragtirmalarl
blmnde de greceksiniz)
Tomografi
CAT
Scanner
olarak
bilinen
bilgisayarlotomografi
aleti rntgen-
den
farkli olarak hastanin
rabatSLZllk
blgesini
egitli ailardan
grntleyen
ondan ok
daha
genig
kapsamli
ve teghis
konu-
sunda olaganst bir cihazdir.
ilkinEMI
tarafmdan 1973 yilm-
da
retilmig
ve o
tarihten itibaren
geligmig
modelleri
plyasaya
ikmistir. Ancak ok pahall
bir
cihaz
oldugu
iin hastaya
ma-
liyeti de
olduka
ykldr. rnegin
ilk
kez
piyasaya
iktiginda
100.000 Sterlin fiyatia satilmistir. Bu cihazin
mucidi olan
Go-
dfrey
Hounsfield
(1919-2004)
1979 yllinda ekibiyle birlikteTip
dalinda Nobel Tip
dlne
layikgrlmg
ve
1981
yllinda
bu
dl
almiglardir.
Tb
Bebek (IVF)
Vitro
Fertilisation (IVF)olarak
adlandirilan
suni dllenme
yoluy-
la
ilk
tp
bebek Louise
J oy
Browne
olup 25 Temmuz 1978
ta-
rihinde
ingiltere-
Oldham,
Lancashire'da
dnyayagelmigtir.
Bu
dogrultuda
Amerika'da dnyaya gelen
ilk
tp
bebek
1981
ylli
dogumiu
Elizabeth Carr'dir.
Kan
Kan
ve
kan dolaglmi
zerine ilk
aragtirma
kitab: 1628 yilinda
William Harvey
(1578-1657)
tarafindan An
Anatomical
Study
of
the Motion
of
the
Hearth and of the
Blood
in
Animals (Hay-
206
vanlardaki Kalp
ve
Kan
Dolagim
Sistemi zerine
Anatomik
Bir
aligma)
adil
kitap
olup,
Harvey
kitabinda kanin kalpten
nasil
pompalanarak tm
vcda
yayildigmi
ve
tekrar
nasil
kalbe geri
dndgnu
anlatmigtir.
Bu
kitaba kadar bilinmeyen
dolagim
sis-
temi
nedeniyle birok kalp hastasi hayatini
kaybetmigtir.
ilk
kan
nakli 1628 yllinda
Italya, Padua
niversitesi
profe-
srlerinden Giovanni
Colle
tarafindan
denenmig
ama
kan
gu-
ruplari hakkinda yeterince bilgisi
olmayigi
nedenly1e bu
girigi-
minde bagarili
olamamigtir. Bu dogrultuda ilk
bagarilikan
nakli
1654 yllinda bir bagkaitalyan
bilim
adaml.olan
Francesco Folli
(1624-85)
tarafindan gereklestirilmigtir.
Hastalara
gerekli kanin
verilmeyigi
nedeniyle
ok sayida hastanin hayatini kaybettigi
on
ikinci yzyila.kadar bilinmeyen
insan tipi kan gruplan
zerine
ilk baanli aligma
Viyanah Karl Landsteiner
(1868-1943)tara-
findan
gereklegtirmistir.
lkkan basma lm
1727 yllinda
Reverend
Stephen
Hales'in yazdigi
bir
kitapla gndeme gelmig
ve
Reverend
ki-
tabinda kan basincinin damara
yerleptirilen bir
tp
sayesinde
llebilecegini
yazmigtir.
Nitekim bir
hayvanda denedigi
bu
yntemle kanin tpn iine
ne
kadar
sreyle doldugundan yola
ikarak
bu gekildekan basincin!
ltgn sylemigtir.
ilk
insan kan
basmcmm
lm
1856 yllinda Fransiz
J .
Fa-
ivre tarafindan
denenmig,
onu
takiben
Alman
fiziki Karl
von
Vierordt
(1818-85)
ana
atardamarin zerine
yerleptirdigi
onu
sikan
bir
alet sayesinde
damara
girmeksizin
kan
basincinin
l-
ilebilecegi zerine
ilk
aligmasini gereklegtirmigtir.
Beyin
Ameliyati
lik
beyin
ameliyatinin
Neolitik devirde
gereklestirilmesinin
ar-
dindan
unl
Yunanli
tip
adami
Hipokrat bagblgesi, beyin ha-
sarlari
ve
depresyonu
tedavi
etme
yntemleri gelittirmigtir. Bu
.207
dogrultuda
1926
yllinda.Harvey
Cushing
('1869-1939)
ilk
beyin
ameliyatmi gerekleptirmig
ve
ilk
kez
ameliyat
sirasinda kanaki-
gmt
elektrotlar kullanarak nlemistir.
HASTALIKLAR
VE
TEDAVLER
iek
Hastaligi
iek
yksek
ategve
deride
kizankliklarla
ortaya
ikan olduka
bulagici bir hastalik olup eski
devirlerde
lmle
neticelenmek-
teydi. Ancak gnmzde
bunun
tedavisi
mmkndr.
iekagisi
ilkin1796 yilmda Edwardjenner'in
(1749-1823)
kk
yagtaagi
oldugu
iinbu hastallga yakalanmaylgindan yola
ikarak
geligtirilmig
ve
1801
yllinda ngiltere'de
100.000
kisii-
ek
agisi
olmugtur.
Nitekirn
J enner'in
henz sekiz yagtndayken
oldugu
bu
a
i
sayesinde
olduka
tehlikeli bir hastaliga yakalan-
madan
kurtuldugunu dunen
on
sekizinci
yzyil yazarlarin-
dan Britanyah l_ady
Mary
Wortley
Montagu
(1689-1762)
iek
hastaligindan
fen
birininkaninin
direkt
olarak
hasta
kiglye
zerk
edilmesiyle
vcudun
bagigiklik
sisteminin kargi ataga
getigini
ve
hastabgl yendigini
kanitlamistir,bylece nceden yapilan
agt
vcudun
iek
hastaligina karsi diren\i
olmasini
ve
yaka-
lanmamastni-saglamaktadir.
Asllnda
bu
yntemin
yzyillardan
beri
infiler
tarafindan
denenmekteoldugu
ama
aginmsdozajini
ayarlamakta
g\k
ektikleri
bilinmektedir.
Nitekim
her hasta-
ya
farkh dozajda
uygulanmasi
gereken
aginin
miktarl ok nem
tagimaktadir, ancak
buok zordur.
Amadozaj
iyilegme
srecini
uzattigi
ya
da
kisalttigi
iin
hastaiin hayati
bir
nem
tagima-
makta
ve sonuta onu.iyileptirmektedir.
Hastahgtn normal
lyi-
lgmesreci ise

haftadir.
Aginin neminin dnya apinda bilinmesinin
ardindan
8
Mayis
1980'de
Dnya
Saglik rgt,binierce ylldir insanligin
kirilmasina
neden olan
hastallgin artik
aglylanlenebilecegi gibi
208
-- -
tedavisinin de
mmkn oldugunu
duyurmug,
bylece
lmcl
bir hastalik daha insan dehasina yenilmigtir.
Pastrizasyon
ilkpasfrizasyon
iglemi 1862 yilinda Fransiz kimyaci Louis
Pas-
teur (1822-95)
tarafindan
mikro organizmalarm
mayalanmaya
ve kuflenmeye
neden olacagi teorisinden yola ikilarak gerek-
legtirilmig
ve
sonuta st gibi
kflenmeye
msait sivilari
past-
rize ederek bunun
nlenebilecegini
aiklamigtir. Pastr
ayrica
ipek bceklerinin telef olmasina
neden olan
pbrine
adli
salgin
hastaligi
da
kozalar zerindeki
mikroplan
ayni
yollayok
ederek
kontrol
altina almltir.
Verem
(Tberkloz)
Ilkin
M..
410 yilmda
Hipokrat
(M..
460-380) tarafmdan be-
lirlenen
ve
bulagici oldugu kadar
lmcl
bir hastalik da
olan
verem
yznden
on
dokuzuncu
yzyilda Avrupa
nfusunun
%
25'i yok
olmugtur.
zellikle
yetigkinlerde cigerlere yerlegen
vi-
rs,
bir sre
sonra
onlari tahrip ederek hastanm
nefes almasini
mmkn kilmadigt gibi ksrerek kan tkrmesine
ve
sonuta
lmesine neden olmaktadir.
1882 yllinda Alman
birdoktor
olan
Robert Koch
(1843-1910)
tberkloz
mikrobunu
bulmug
ama
bagarrli
yollatedavisi
ancak
1943
yllinda
streptomycin
adli
mu-
cize
antiblyotigin keyflyle
mmkn
olmugtur.
Streptomycin
ilk
kez 1943 yilmda Albert Schatz'in
(1920-
2005)
Amerika,
New
J ersey'deki
Rutgers niversitesinde
yaptigi
yogun
aragtirmalarla keyfedilmigtir. Onunia birlikte aligan Sel-
man
Waksman
(1888-1973)
ile
1952 yllinda
Nobel
tip
dlne
layik grlmglerdir.
209
ocuk
Felci
Genellikle
bacakkaslarinahkmeden
beyindeki
siniriere
yerlegen
bir
mikrobun
onu
dumura ugratip kontrol digi birakmasi
sonucu
olugan
ocuk
felci, bacaklarmgeligmesini
ve yrmeyi engelledigi
gibi
ldrc sonolari
da
olan
bulagicibir hastaliktir. En
nemlisi
tedavisi yoktur. Ama 1952 ylhnda Dr.
J onas
Salk
(1914-95)
bunu
nleyici
bir
agi
geligtirmigtir.
Bunagre
kk yaglardaocuk felci
agis:
olan
bir ocuk
bu
hastaliga yakalanmaktan kurtulmaktadir.
ilkin12 Nisan 1955 tarihinde halka
duyurusu
yapilarak
genig
l-
de
ragbet
grmtr.
Ancak Salkbundan hibir maddi
kazan
beklemedigini, sadece
bulugunundnyayadagitildigini
ve
mil-
yonlarca
ocugun buldugu
agi
sayesinde
bu
hastallktan korundu-
gunu
grmenin kendisineyeterli oldugunu sylemigtir.
Sitma
1880 yllinda Fransiz fiziki Charles Louis
Alphonse
Laveran
(1845-1922)
tek
hcreli
organizmalarin neden
oldugu
sitma
mikrobunu
bularak
1907 yllinda Nobel
tip
dlne laylk
g-
rlmgtr.
1898 yllinda
Sir
Ronald
Ross
(1857-1932)bu
hasta-
liga
neden
olan hayvanin kesinlikle
sivrisinek
oldugunu bularak
1902 yllinda
Nobel
tip
dl almigtir.
ikinciDnya
Savagi'nm
son
buldugu
tarihten 1970 yilina kadar
sitma
mikrobu
dnyayi
kasip kavurmuy
ve
adelleri
olaganst miktarda
fazalagansi-
nekler
yznden hastaligin nne gemek amacryla
DDT adli
bir
sivrisinek
ldrc ila kegfedilmig
ve
onun
sayesinde has-
talik byk
lde
yok edilmistir.
Aids
Aids
bagigikirksistemini zayiflatan
HIV
virsnn
neden oldu-
gu
sonu
kesinlikle lm1ebiten
ve gnmzde
insanlik nfu-
210
sunu
tehdit eden
son
yzyilin
en
tehlikeli hastaligt olarak
bi-
linmektedir.
Maymunlardan
getigine
inanilan
virsn, sadece
kan yoluyla
bulagiciliginin
siritriandigi ilkin
18 Haziran 1981
yllmda Kaliforniya
ve
New
York'taki
aragttrmalar dogrultusunda
tespit
edilmittir. Bu erevede
cinsel
yo1]a
ve
virs
tagiyan
kipi-
nin kaninin
bagka
bir kipinin
vcuduna
girmesi
sonucu
bulagtigi
gibi
kaninda bu
virs
tagiyan
hamile
birannenin
bebeginin de
hasta dogacagi kesinlegmigtir. ilkin
1959 ylhnda
ingilizbir de-
nizci David
Carr bu
hastahktan
lmg
ve birsre
sonra
Atlantik
okyanusunun iki yakasmda daAids
vakalarina
rastlanmittir.
HIV
virs
tagiyan
bir kanin
ilk kez yanlighkla
bagkabir
kipiye
verilme
vakast
1981 yi[inda
olmuy
ve
Don
Coffee adh
talihsiz bir hastaya
veri1migtir.
Aids'ten len
ilk ingiliz
Terence Higgins adli
bir
kisi
olup
1982 ylhnda hayatini.kaybetmigtir.
KULAKLAR
Duymamiza yardimct olan kulaklarimizdan
ilkin nf
tarihi
Homer'in
yada
destanmda
sz
edilmigtir.
ilkigitme
borusu M..550 yllinda
Yunanli
yazar
ve bilim
adami olan
Kroton'lu Alcmeon
tarafindanicat
edi1migtir. By-
lece
uzak mesafelerden
biledenizindalga1arini
ya
da
avlanir-
ken hayvanin
ne
kadar
uzaklikta
oldugunu duymak
mmkn
olmaktaydi. ilkinM..300
ylli civarinda
Yunanlilar
deniz
ka-
buklarindan
bir
igitme
cihazi
yapmigar
ama
ok
sert
bir
madde
olugu
nedeniyle
pazarda-daha cazip hale getirmek
iin bunlari
egitli
renklere
boyamiglardir.
211
Gnmzde
modern anlamda ilk igitme
borusu
Be1ikall
bilim
adami
ve
niversite
rektr
olan
J ean
Leurechon
(1591-
1670) tarafindan kegfedilmig
ve
bundan ilk kez Rcration
Mat-
hmatique
adll
1624 ylhnda yaymlanan kitabinda sz etmigtir.
ingiltere'de
ilk igitmeborusu
1715
ylhnda
Londrali
Bevan
tarafindan yapiimltlf.
1790 yili
civarmda Alessandro Volta
adil
bir
kagif, kulaklari
duymayan biri
olarak
elektrik
bataryasi
vasitasiyla
ilk elektrikli
igitme cihazimn
mucidi
olmugtur.
Kendi
kulaklarinin iine
me-
tal ubuklar yerlettirip kendisine 50
voltluk
cereyan
vermig
ve
sonuta
orba
kaynargibi
fokurtuya
benzer
sesler igitebilmigtir.
Modern
agdaki ilk igitme
cihazIari karbon
mikrofon
kul-
lanilarak yapilmigolup
ilkin
1898 yilinda
Dictograph
Company
tarafmdan
Amerika'da retilmigtir.
Ancak bunlarin ok
daha
kk, yumugak
ve grnmez
olanlari 1954 yllindan
itibaren
retilmeye
baglanmig
ve en son
1995 yllinda
tamamen
dijital
olanlari
piyasada
satia
sunulmugtur.
ilk
suni
kulak salyangozu Avustralya
Melbourne'de
Ron Sa-
unders tarafindan
icat
edilmig
ve
profesr
Graeme
Clark
1970'li
ylllardan
itibaren
buteknigin ncs
olmustur. Kulagi
tamamen
sagir olan
ya
daok
zor
duyan kipilerbuteknik
sayesinde
sesleri
212
ilk
etapta
duyamasalar
bile
elektrik sinyallerinin igitme sinirleri-
ni
uyarmasiyla
birka
sanlye
sonra
onlarl
duyabilmektedirler.
Bu
dogrultuda kulak
salyangozunun
sagliga uygunlugu Amerika Fe-
deral Saglikrgt
tarafindan
resmen
onaylanmig
ve
ilk bagarili
salyangoz
nakli 1984 yllinda
Amerika'da gerekleptirilmigtir.
GZLER
Iginlarin cisimler zerinde kirilip
gze
yansimasi sonucu
grme
olaymin gereklegtigi ilkin
tam
adi
Abu Ali
al-Hasan ibn al-Hay-
then (M.S. 965-1039)
olup
ok parlak
bir
matematiki
olarak
anilan
ve
bugnku
Irak
olarak bilinen Basra
krfezindeki Pers
topraklarinda dogan
Alhazen
tarafindan kegfedi1migtir.
Alhazen
aragttrmalari sirasinda
o
gne
dek genellikle
grme
igleminin
grnmeyen
iginlar
tarafindan
gereklestiginin
dgnldgn
oysa
ki
btn
sirrin
igmlarda
sakli oldugunu
ortaya
ikartmig-
tir.
Alhazen
ayni
zamanda
gzri gremeyecegi
kadar kk
cisimlerin
de
bytlmg
mercekler sayesinde
grlebilirligini
mmkn.kilmig,
ama ne
yazik ki bumucizevi
bulugu
on
nc
yzyila kadar takdir
grmemigtir.
Sonunda Ingilizbilim
adami
ve
bir
keyigolan Roger Bacon
(1214-94)
onun
bulugunugnde-
me
getirerek bu dogrultuda
aligmalar
yapmigtir.
Gzlk
Eski aglarda
ilk
gzlk Roma imparatoru Nero (M.S.
37-68)
ta-
rafindan kegfedilmigtir.
Nitekim
imparator gladyatr
dvglerini
gney
iginlarindan
gzleri kamagrnadan
izleyebilmek
amaciyla
zmrtten kestirttigi
camlardan
iki
mercek
yaptirmig
ve
onlarla
dvglere
bakarak
mucizevi
bir grnt
kegfetmistir.
Modern
agda ilk gzlk 1268 yllinda
Floransa'da Salvino
d'Armato tarafmdan yapilmigtir. Ancak kulaklann
ardina
geiri-
len
sap
kisimlari olmaylp sadece
burnun
zerine
yerlegtirilecek
213
gekildeyapilmigtir Gzlk
saplan
ise ilkin
on
sekizinci
yzyilda
Paris'te yapilmig
ve
burun
zerinde
taginan
iki
cam
kenarlardan
birer bag
ile
bagin
arkasmdan
baglanmigtir.
ilkin1727 yllinda
1ngiliz optik
uzmani
Edward
Scarlett onlara birer
kisa
sap
taka-
rak
kulaklarin
arkasmdan
geirip
tagrnma5LDI
Sa
amiglf,
ilkgzlklportre
1352 yllinda
Thomasso
deModena
tara-
findan yaplimig
ve
tablosunda yagli
bir kilise
rahibini
izmigtir.
Grme bilimi (Oftalmoloji) zerine ilk kitap De
Oculis
Eorumque Egritudinibus
et
Curis
adi
altmda
on
ikinci yzyilda
Benvenuto
Grassi tarafindan.yazilmig
aka
ancak 1474 yrllnda
yayinlanmigtir. Matbaay!
bulan
J ohann
Gutenberg
(1398-1468)
1456 ylhnda ilk
kezbasili
evraklarin
gndemegelmesine
neden
olurken,
sosyete
tarafindan buniarin lupla
ve
mercekle okun-
masi
da gndeme gelmigtir.
Yakm
ve
uzagi
bir
arada
grmeye
yarayan
gzlk
cami
il-
kin 1784
yllinda
byk
Amerikall
bilim
ve
devlet
adamt
Ben-
jamin
Frankiri
(1706-90)
tarafindan kegfedilmig
olarak
bilinme-
sine
ragmen,
aslinda
ilkin
ingilizoptik
uzman!
Samuel Pierce
tarafmdan 1775 yllmda kegfedildigi ileri
surlmektedir.
ilkgzlkl
Amerikall
bagkanGeorge
Washington
(1732-
99) olup
ilkin
1776 yllinda gzlk takmigtir. Washington'un
ayni
zamanda
ilksahte
digi
taktigi da
bilinmektedir.
Grme bozukluklarmagre ogaltilan gzlk egitleri il-
kin 1960 yilinda retilmig olup
bu
sayede
o
gne
kadar bazi-
lari iin hayal olan gereklegmig
ve
smirlar
tesini bile
grmek
mmkn olmugtur.
Gz
Ameliyatlari
ilkkatarakt
ameliyatt
1748 yllinda
jacques
Daviel
(1693-1762)
tarafmdan yapilrpig
ve
ilk
hastasi Fransa
krall XV'inci Louis
ol-
muytur.
Daviel,
kralln kornea tabakasinm
zarini
elmas
bir
mer-
214
cekle kesereknnde
birikip
grmesini
enge]1eyenperdeyi
almig
ve
bu
ameliyat sirasinda anestezi kullanmamistir.
Daha
sonra
ondan esinlenen
ispanyolgz uzmani
Ignacio Barraquer
(1884-
1965) 1917 yllinda bir katarakt
ameliyati gereklegtirmigtir.
Kontakt
Lens
ilk
koritakt
lens
kullanan
Leonardo
da
Vinci
olup
1508 ylhnda
ok
saylda
lens
kullandigt kaydedilmigtir. BudogrultudaFransiz
filozof
Ren Descartes'in
(1596-1650)
kontakt lensler
rettigi
ama
ticari
anlamda bunlari
ilk
kez
1936 yllinda New York'ta
William
Feinbloom'un piyasaya
srdg bilinmektedir. Grme bozukluk-
larina
gre
egitleri ise
ilk
kez
1982 yllinda
retilmigtir.
KALP
ilkin
1707 yllmda J ohn
Floyer
(1649-1734)
nclgnde, Eras-
mus
Darwin
ve
William Withering
adh Staffordshire'dan
tip
uzmani
tarafmdan kalp
atiplarinm lm zerine aragttrmalar
yapilmigtir.
Kalbin
atig
hizimlen
cihaz
ilkin 1862 ylhnda
ingilizkalp
cerrahi
W. H.
Walshe tarafmdan elektrik
kablolarl
EUllanarak
gerekleptirilmig
daha
sonra
Kanadah
bir
elektrik mhendisi
olan
J ohn
Hopps
1950 yihada
bunundahakullanigli
olan trn
yapmittir.
ilk
modeller
olan
bu
cibazlarvcudun
dipinda
duvara
rnonte
edilen
soketier siyesinde
gerekleptirilmekteydi.Vcuda
yer1egtirilentipi
ise
ilkin
1958 yllinda isvire,
Solna'daki Ka-
rolinska
Hastanesinde
Dr.
Rune
Elmqvist
(1906-96)
tarafmdan
retilmig
olup i1khastasinin
adi
Arne
Larsson'dur
ve
Larsson
2001 ylhna kadar
yagamigtir.
215
Kalp Ameliyati
ikinci Dnya Savagt
sirasmda doktorlar
modern
cerrahinin
en
nemli
taglarindan
olan
kan
nakli,
anestezi ve
antiblyotik
ko-
nusunda
byk
lde
ilerleme kaydetmiglerdi. Bu dogruitu-
da
Amerikan
ordusunda
cerrah olarak
grev
yapan
Dr. Dwight
Harken agir yarall bir erin halen
aligmakta olan kalbinden
ga-
rapnel
paralarini ikartarak temizlemitti,
bunun iin
garapne-
lin
girdigi
yere
ulagmak
iin
yara
deliginden
elini sokmuy
ve
ayni
delikten para1ari
tek tek ikartarak
ilk
kalp ameliyatini
gerekiegtirmigti.
Ancak
dahabyk
vakalarda
aik
kalp
ameli-
yat:
Sz
konusu odugunda, kalbin
tamamen
digari
ikarilmasi
gerektigi iin
ilk zamanlarda
byk bir
sorunla
kargilagilmak-
taydi, nk
bu kalbindurmasi demekti
ve
digari
ikarilan
bir
kalp
en
fazia drt
dakikalik
bir
ameliyata
dayanmaktaydi, aksi
takdirde
bu sre
iinde
kalp kan pompalayamadigi iin
beyne
oksijen
gitmemekte
ve
hastanin beyni
ciddi lde
hasar
gr-
mekte
sonuta lmne
neden
olmaktaydi.
Ancak
1952 yllmda
Minnesota
niversitesi Dr.
Bi]I Bigelow
(1913-2005)
hayvanla-
rin uzun
sre kig
uykusuna
yatmasmdan yola ikarak hastanin
vcut isi
derecesini dgrerek
operasyon
sresini drt
dakika-
dan
on
dakikaya ikartmigti.
ilkkalpve
solunum makinesi 1953 yllinda Philadelphia'da
J ohn
Gibbon
(1903-1973)
tarafindan icat edilmig olup bu
saye-
de
byk
bir
zorlugun stesinden
gelinmigtir.
Nitekim
hastanin
bu
makineye
baglanmasi
sonucu
ka1pve
solunum
yolari
suni
olarak
aligtirilmig
ve
cerrahlar
kapteki
sorunarl
grre
am
-
yati bu
geligmeler
dogrultusundagereklegtirrnigler
ve
hastanin
dahakisa
srede iyilegmesi sag1anmigttr.
ilk bagarth aik kalp
ameliyat!
T5 Mayls 1953 tarihinde
Dr.
J ohn
Gibbon tarafindan 18 yagindaki Cecilia
Bavolek adli
hastaya yapilmig
ve
Bavolek'in
kalbi
makineye
baglanarak 27
216
dakikalik bir
operasyonla
gerekleptirilmistir.
ilk
delik kalp ameliyati 2
Eyll
1952
tarihinde
Dr
F.J ohn
Lewis
ve
Dr.
Walton Lillehei
(1918-99)
tarafindan
gerekleptiril-
mistir.
Hastalari henz beg
yaginda
olan
bir
kiz
ocugudur.
ilkbypass
ameliyat:
1967 yilinda
Arjantin'li kardiolog Dr
Rene
Favaloro
(1923-2000)
tarafindan
Amerika'nin Ohio
eyale-
tine
bagh
Cleveland'ta gereklegtirilmigtir.
ilkkalp
nakli ameliyati Dr.
Christian Barnard
(
1922-2001)
tarafmdan Gney
Afrika
Cape
Town'daki Groote
Schuur hasta-
nesinde
gerekleptiri1migtir.Hastasi
emekli
olduktan
sonra
bak-
kallik
yapan
55 yagindaki Louis Washkansky
(1913-1967)
ame-
liyattantam
on
sekiz
yi1
sonra
3
Aralik
1967 tarihinde
zatrreden lmgtr.
Dr
Barnard
hastasina bir araba kazasi
.
sonrasmda
hayatml kaybeden
Louise
Darvall'in
(1943-67)
kalbini
naklet-
migtir.
Aslinda ilk kalp
nakli
ameliyati-
run
Bernard'm
operasyonundan

yt!
nce
Amerika'da Boyd Rush admda
kalp hastasma
yapildigi
ileri srl-
mektedir.
Rush
kendisine
takilacak bir
kalp beklerken, birden
kalbi tekleme-
ye
baglamig, bunun
zerine carrah
J ames
D.
Hardy
(1903-1987)
ona
acilen bir
gempanzenin kalbini
nakletmigtir. Kalp
ilkin
has-
tanm
tekleyen
kalbinin yerini
allp iglevini srdrmeye devam
etse
de birkasaat
sonra
Rush'in
bnyesi
onu
kabul
etmemigtl.
Robot
Yardimlyla
Kalp
Ameliyati
Tip dnyasmdaki geligmeler
paralelinde
robot yardrmlyla kalp
ameliyatlari gereklegtirilmeye
baglanmig, bylece
en
dene-
217
yimli
cerrahlarin
bile
baginagelen
ufak
bir
el
titremesinin dahi
riskli
sonu\ar
yarattigi ka]p ameliyatlarindaki
batansizlik
sifira
indirgenmigti.
O gne dek
robot
yardimi
olmaksizin
gerekley-
tirilen
kalp
ameliyatlarinda
ggs
yarihyor
ve
cerrahlar ellerini
delikten ieri
sokarak
organ
zeriode
gerekli
operasyonu
yapip
tekrar kapatiyor1ardi, ancak ellerini
Sokabilecekleri
deligin bir-
ka
milimetreden
daha fazlageniglikte
olmasi mmkn
degil-
di,
ama
robotia
yapilan ameliyatlarda
deligin
apinm
ok
daha
fazlageniglikte
ailmasi
mumkn oldugu gibi, cerrah
n
elinin
titremesi gibi bir
risk
desz konusudegildi. Dahasi
robotia
ger-
eklestiri]en
ameliyatlarda
cerrahin
bagkabir gehirden
operas-
yonu
ynlendirmesi bile
mmknd.
BBREKLER
ilksuni bbrek
ahytirma
diyaliz
makinesi Willem Kolff
(dogu-
mu
1911) tarafindan
Ikinci
Dnya Sa
agi
strasinda
icat
edilmig
ve
ilk deneyim 1943 yllinda
gereklegtirimigtir.
Ancak
asien
Hollanda
dogumlu
olup,.1950 yllinda Amerika'ya gelmigolan
Kolff insanlik
adina
buyk bir
yardim
cihazi
olan
bu icadinin
patentini
ondan
almak isteyenlere
vermemig,
akabinde
ayni
dogrultuda
Cleveland
Vakif Kiliniginde
suni kalp
zerine
alig-
malara
girigmigtir.
ilkbbrek
nakli
deneyimi
1909 yllinda Fransa'da gerek-
leptirilerek hastalanmig
organin
yerine hayvan
bbregi
nakle-
dilmesinin
mmkn
olup olmadigina
bakilmig
ama
sonuta bu
yntemle kurtulan
olmadigi
grlmgtr.
Bu
durumda
organ na-
killerinin
ancak insandan
insana yapilabilecegi
anlagilmig
ama
bu operasyonlarm bazilarinin
yine
bagarisizhkla sonu\anma-
si
tip
dnyasini bu konuda yogun
alisma[ar
yapmaya
itrnigtir.
Sonuta
ncelikle
kan
tiplerinin
birbiriyle
uyumu ve
bagigikht
sisteminin iyi bilinmesi gerektigi geregi
ortaya
ikmig,
bu
tes-
pitler
dogrultusunda
1947 yllinda Boston'da abgmalar
yapan
218
.
gen
cerrah Charles
Hufnagel
(1916-1989)
lmg
bir kisiye
ait bbregi bir kadinin hasta bbreginin yerine
naklederek
ilk
bbrek
nakli
ameliyatini gerekleptirmigtir.
Ancak nakil o]ayinin
gerekleptirilmesinden birka saat
sonra
bbrek
foksiyonunu
yerine getirmeyip durmasina
ragmen,
yeterli oksijen saglanarak,
tekrar aligtirilmig
ve
hasta
tamamen
lyllegmistir.
ilk bagarih
bbrek nakli ameliyati 23
Aralik
1954 tari-
hinde
Dr.
J oseph Murray (dogumu
1919) tarafindan Amerika
Boston'daki Peter Bent
Brigham Hastanesinde
gereklestirilmig-
tir.
Dr. Murray,
Ronald Herrick'ten aldig;
bir bbregi
tek
yumur-
ta
ikizlerinden
Richard'a
aktarmig
ve
onun
sekiz
yll daha
yaga-
mastni
saglamigtir.
Rona]d
bugne
dek
yagamini
tek
bbrekle
srdrerek hayatta
kalmig, Dr. Murray
ise
bu
operasyonuyla
1990
yllLnda
Nobel
tip
dlne laylkgrlmgtr.
AKIL
ingiltere'de
ilk akil hastanesi 1247 yllmda
Londra'da Liverpool
Caddesi
istasyonu
yakininda kurulmutur. Hastanenin
adi Bed-
lam
olarak
da bilinen
Bethlem'dir.
Tipta
Mesmerizm olarak
bilinen
hipnotizenin daha
g\
ekli,
ilkin
Avusturya dogumiu
olup
tip
egitimini Paris'te
yapmig
olan Anton Mesmer
(1734-1815)
tarafindan kegfedilmig
ve
akil
hastalarini tedavi
etmekte
kullanilmigtir.
Amerika'daki ilk akil hastanesi
institute of Pennsylvania
Hospital olup 1859 yilinda kurulmuytur.
Psikanaliz ilkin Sigmund
Freud
(1856-1939)
nclgnde
taninmig
biryntem
olup
bu
konudaki Studies
on
Hysteris (His-
teri zerine
aligmalar)
adh kitabi T895 yilinda,
The
Interpre-
tation of Dreams (Rya
Yorumlan) adli
kitabi ise 1899 yilmda
yayinlanmigttr.
Freud
her
iki
kitabinda da bilinaltina yerlegmig
dgncelerindigavurum
yntemlerinden
sz etmig
ve
onun
te-
219
orisinden yola ikilarak konugma yoluyla
akil
hastalarinin
te-
davisine
gidilmigtir. Hastayi hipnotize yoluyla uyutup konuptu-
rarak
bilin
altindaki dgncelerin grenilmesi dogrultusunda
hastaligin
nedenine inilmekle
birlikte
ayni
zamanda
uzun sre
uygulanan
bu krle
iyilegmeleri
de saglanmigtir. Bu
modern
ve
kesin
sonu
veren
yntemden nce
akil
hastalarina
soguk
su
dkmek,
gnlerce karanlik odada tutmak, tekerlekli sandalyede
hizla dndurmek
gibi
iptidai olarak
nitelendirilen
uzun
sreli
gok
tedavileri
uygulanmig
ancak hibir
hastanin
ya
da
kurbanin
bu
sre iinde lyilegme
belirtisi
gster'medigi
gzlenmigtir.
ilklobotomi
(beynin
yarisini
alma operasyonu) 1930 yllin-
da Portekiz'11nrolog
Egas
Monitz
(1874-1955)
tarafindan gizof-
reni hastahgindan kurtulmak
iin yapilmistir.
Gz
ukurundan
giren Monitz beyin lobu zerindeki sinir1er
almig
ve
olduka
ciddi
ameliyati
baanyla gerekleptirerek Nobel Tip
dln
kazanmigtir. Tipta psikiyatr dalinda Nobel kazanan tek
kisi
olan
Mnitz'in bubagarisi
dogrultusunda lobotomi operasyonlari gi-
derek byk
geligmegstermigve
1960 yllindan bu
yana
gelig-
tirilen
ila\ar sayesinde zellikle
pizofreni hastalarmin lobotomi
ameliyati olmasina gerek kalmamistir.
ilkelektrogok
tedavisi
1930 yllinda ileri boyuttaki
akil
has-
talarl iin uygulanmigtir.
500
volt]uk
bir
ampul
kullanilarak
ger-
eklegtirilen tedavi yntemi
ilk
kezbundan
iki
bin
yll
nce Sc-
ribonius
Largus
tarafmdan kegfedi1migolup
Oncetazyikli
suyun
altmda
bek1etilen
hastalara
uygulanarak
onlarm
acilarindan
kurtulmaSL
Sa
anmllf.
Yatistirici ilaIar ilkin 1952 yllmda
nne
geilmez gekil-
de
vahgice
tutumlar sergileyen akil
hastalarini tedavi
etmek
iin
kullanilmigtir.
Bun[arin iinde
en
bilineni
ve en
etkilisi olan
Pro-
zac
gnmzdedehalen antidepresan olarak
genig
apta
kulla-
nilan
bir ilatir
ve
ilkin
Amerikan
ila
firmasi
l1]Lilly
tarafindan
retilmi olup
1988 yilinda
ierigi zenginlegtirilmigtir.
Dogru-
220
dan
beyindeki mesaj
taglyan
hcrelere
etkill
olan ila
dzenli
kullanildigi takdirde bir sre
sonra
hastanin
moral
ve
ah1akdu-
rumunu
ve
igtahmi
dzenleyerek
normale
dnmesini
Saglamak-
tadir.
Bu
ilacin dogrultusunda biyokimyasal
ierikli
ok sayida
sakinlegtirici
ila
retilmigtir.
Cinsiyet Degigimi
Modern
dnyada
teknolojinin
ilerlemesiyle
birok
olagandigi
grlen
operasyonun
bagariylagereklegtirilmesi
dogrultusun-
da
cinsiyet degigimi
ameliyatlari
da gndeme gelmigve
ilkin
1952 yllinda
Danimarka'da
Christin
J orgensen(1926-89)
adh
gahsa
yapilan cinsiyet
degigimi
ameliyati strasinda
erkeklik
organi
ikartilarak
yerine
kadin]lk
organ:
takilmig
ve uzun
S-
ren
bir
iyilegme
dneminin
ardindan
1954 yihnda
operasyon
tamamlanmigtir.
Bu
ameliyatin bagarryla gerekleptirilmesinin
ardmdan 11 Mayis 1960 tarihinde 1935
dogumluingiliz
April
Ashley,
Kasablanka'll
doktor Bureau
tarafindan Fas'ta
ameliyat
edilmigtir. April
Ashley halen Amerika'nin
Kaliforniya eyaletin-
de yagamaktadir,
soylu
bir
kisi
olan Arthur
Cameron
Corbett
ile
evlenmig
ama
birsre
sonra
boganmigttr.
DigLER
Her trl
actyafilozofa
yaklagmalarma
ragmen
digagrisma
dayanabilenbir
filozof
henz mevcut
degildir.
WILL1AM
SHAKESPEARE
(1564-1616)
ilkinM..
1700 yllmda
altin
ve
gmgten
yapilmigtakma
digler kullanan
Babilliferinin
yani
sira
Misirlilar mumyalarda-
ki diglerin
takma
dig
olarak ku]lanilabileceginive
ilk Romallar
olarak
bi]inen
Etrksler ekilen
diglerdenkalanbogluklarin
tak-
221
ma
diglerledoldurulabilecegini kegfetmigierdir.
lkrk
temizieme
operasyonu
Scribonius Largus
(M.S.
14-54) tarafindan gereklettirilmig olup,
dipinryen kismi ol-
duka
aci
veren
bir yntemle biakla alinmistir.
ilkaltm doigu 1493 yilinda
Giovanni
Arcolani tarafindan
yapilmigtir.
ilk
fildiginden
takma
dig 1700 yili civarinda
Alman
fiziki
tarafindan
fildigi
ve
hayvan
boynuzlarindan
retilmig olmakla
birlikte
aynl
Z3manda
kad2Vraafindigl'eride
takma
dig
olarak
kullanilmistir.
lik
porselen
takmadig1774 yilinda
Fransa'da retilmistir.
ilkkpr geklinde
takmadig
Londra'da
gmg Uzerine
a-
ligan
bir
kuyumcu
olan
Claudius
Ash
tarafindan 1845 yllinda
yapilmigtir. Bu dogrultuda 18 karat
altin
bir
plaka zerine
tel-
lerle tutturulan digleri farkh
damak
llerine
gre
yapan
Cla-
dius Ash bylece
ilk
kez 1829 yllinda denedigi
bu
igi
bagariyla
gerekleptirmig
ve gnmzde
kullanilan kpr geklinde takma
diginncs olmustur.
Dig ekme
ve
tedavi
etme
operasyonu
strasmda anestezi
olarak kullamlan nitro oksit
gazi
ilk
kez 1799 ylhnda Cornish-
man
Humphry Davy
(1788-1825)
tarafindan bulunmugtur. Ancak
doktor olmayip
sadece
bir bilim
adami
olan
Davy'nin
tlpta
byk
birgeligmeolan
bubulugu
1844 yilmakadar
uygulanmarnigtir.
Ariestezik ila
olarak
dig
etlerine
kokain
zerk
etme iglemi
ilkin
1862 yllinda
ek
aragtirmaci
Dr Damien Schroff
(1802-87)
tarafindan
kegfedilmigtir.
Ancak
uyugturucu
etki
tagiyan
kokai-
nin lyice
yerlegipdiger
anestezik ila\arin
yerini
almasi 1880'li
yillara dayanmig,
bu dogrultuda
ayrn
kkten birok
anestezik
ila retilmigtir.
rneginprocaine
olarak
bilinen
yeni
adlyla
Novocaine 1905
yllinda
Alman
kimyaci
Alfred linhorn tarafin-
dan keyfedilmigtir.
Bugn halen bu
ila
kullanilmaktadir.
222
ILALAR
Penisilin
iltihapkurutucu
ve
mikrop ldrc zellik
tagiyan
Penisilin
ilkin
Fransiz fiziki Ernest
Duchesne
(1874-1912)
tarafindan
1897 yllinda bilim
adaminin
Lyon'daki
Askeri
EgitimHasta-
nesinde tedavi
edici zelligi-oldugunu tespit ettigi
kf zerine
yaptigi yogun allymalar dogrultusunda keyfedilmigtir. Ancak
bilim
adaminin henz 23 yaginda
bunu
kegfetmigolmasindan
dolay!
Pastr Enstits, Duchesne'in bulugunu
gzardi etmig,
bu
nedenle
1904 yllinda
Duchesne
vereme
yakalanmig
ancak
kendi bulugu
olan
penisilin
uygulanmadigi
iin
1912 yllinda
lene
dek bulugu
kabul
grmemitir.
Penisilinin
antiblyotik
ve
antiseptik zellik
tagidigi
ilkin
daha
sonra
Sir
unvani
alacak olan Alexander Fleming
tarafin-
dan 1928 yihnda keyfedilmigtir.
Yaptijl
aragtirma
allgmalarml
Tip Aragtirma
Merkezine
sunan
Fleming ilkin reddedilmig
ama
bu
onun
cesaretini kirmamigtir.
Nitekini meslektaglari reddet-
mesine
ragmen
g\ bir
anti
bakteriyal
fla
olarak keyfettigi
pe-
nisilin
zerine aligmalarini
srdrmeye
devam
eden Fleming,
1939 yllinda
New
York'ta
dzenlenen nc
mikrobiyoloji
kongresinde
Amerikan
bilim
adamlarinin
yogun aligmalar.er-
evesinde
antibiyotigin
ayni
zamanda
penisilin
zeligi
tagid:-
gini
aikladiklarint
grmg
ve
sonunda zellikle
1940 ylimdan
itibaren ikinci
dnya
savagmda
yogun
gekilde
kullanihpbagarili
sonu\ar almmasi
dogrultusunda
penisilin, antiblyotik olarak
kabul
edilmigtir.
Penisilinin endstriyel alanda
kullanimi
ilkin
1942 yilinda
baglamistir.
223
Aspirin
llkio 1829 yilindaMnih'li bilim
adami
J ohann
Buchner
ve
Fransiz
bilim
adami Henry Leroux
tarafindan sgt agacinin yapraklarinin
zellikle
bagagnsmi giderici
salisin ihtiva ettiginden
yola
ikarak
kegfedilmigtir. Ancak
bag
agrisini hemen yoketmesinin
yant sira
sa-
lisininmide
yanmasina
ve
kantkrmeye
neden oldugu
gzlenmig
ve
yapilan incelemeler
sonucunda aspirinin
mide
kanamasi gibi
tehlikell bir
yan
etkisi
oldugu tespit
edilmigtir.
Bununzerine
1953
yilmda
Alman
kimyaci Charles
Cerhardt
(1816-56)
salisinin iine
bir
miktar
sodyumkangtirarakglu
etkisini azaltmig
ve
mide ka-
namalarinin
nne gemigtir.
Bylecebykbirbulugaimza
atmig
ancak bulugu ekinceli
bir
yaklagimdan tr tedirginlik
yarata-
rak
piyasada pek talep grmemigtir.
1897 yllinda
Felix
Hoffmann
(1868-1946)
Almanya'da Bayer
Kimya
Fabrikasinda allstigi
sirada
Gerhardt'in
formuln yeniden keyfedip
ilacin kabul grebilmesi
iin
toz
halinde olanini retmeye karar
vermig
ve
1915 yllinadek
toz
halinde
olani
tamamen
benimsendikten
sonra
tablet
geklinde
olanlannt
reterek byleceeczada ticari bir
marka halinegelenBa-
yer
aspirininin
sonunda
tamamen
kabul
grmesini
saglamigtir.
Ancak
bir
sre
sonra
patenti
alinmig
ve
Almanlar
Birin-
ci Dnya Savagl'n!
kazanmalarinin
ardindan
1919 yllmda
bu
byk
buluglannin
patentinin
kendilerine ait
olduguoun Versay
AnlagmaSLOln
bir
maddesiyle ilan
edilmesini
talep etmiglerdir.
Viagra
Amerikan ila
firmasi
Pfizer tarafindan piyasaya
\kartilan Vi-
agra,
aslinda anjin tedavisi
iin retilmig
bir
ilatir. Ancak bir
sure
sonra
bogazdaki
gribal enfeksiyonu yok
eden
ilacm d-
zenli
kullanim halinde cinsel
gc
arttirmak
gibi bir
yan
etkisi
oldugu
saptanmigtir.
likin
Amerika'da
1998 yilinda
satilmaya
baglayanViagra 1999 yllinda
daingiltere'depiyasaya
ikmig
ve
nceleri doktor tavsiyesi zerine hastalara
verilmesine ragmen,
yll
sonra
reetesiz olarak
tmdnyada
aspirin gibi
satilarak
daha
ilk ikipinda
bir
milyar
dolarlik
satigyapmigtir.
224
YENi iCATLAR
Bilgisayar,
paragt,
Newcomen
marka
makineler,
fotograf
ma-
kinesi,
dikig
makinesi,
Bunsen
marka
gaz
lambasi,
yazar
kasa,
radar,
sonar,
elektrik
ve
elektrikli aletler, fotokopi
makinesi,
ttn ve
sigara, engelli igne
ve
diger
gereksiz icatiar.
Gnmzde
zafer
tgitklartyla
eldeedilen
her
yeni
icat, ok
gemeden
yerini korku
zgltklarma
btrakmaktadtr.
BERTHOLT BRECHT
(1898-1956)
Su
anda
elimizin
altinda rahatimizi
saglayan heryeni icat,
insa-
nogluna
ilk zamanlar
imkansiz gibi
grnse
de,
olugturulmasi
ne
kadar
zor
01sa
da,
bir yerlerde, biri
tarafindan
bir
gekilde
bu
tabu yikilmig
ve
imkansiz gerek1egtirilmistir.
Hal
byle olunca
bu
rneklerden yola ikan
digerieri
hayallerini
zorlayarak
yeni
icatlar peginde kogmuglar
ve
yaptiklari
sayisiz
deneyler
sonucu
her
geen
gn
bu
zincire yeni bir
halka ek1emeyi bagarmiglar-
dir.
Nitekim
gnlk
hayatimizin
vazgeilmezierinden sadece
birkai
olan
televizyori,
elektrik
sprgesi,
araba, motosiklet
gibi
cihaziarm
yant
sira
gnlk yagantimizin
olmazsa olmaz-
lan
arasindaki kk faydali aletlerden olugan
sayisiz
rnekler
mevcuttur.
Geligen dnyayla birlikte teknoloji
de
ilerlemig
ve
-
sonuta
bilgisayar,
telefon,
uak
hatta suni
kalp gibi
mucize-
vi
aletler icat
edi1migtir.
Tm
bunlar
insan
nfusunun artigryla
zorlagan
yagami
kolaylagtiran trl egitte
aletin icadina zemin
haziriamig, sonuta
ok faydali olan]arin
yani sira
ttn kangti-
225
ricisi,
ttn
tabakasi
gibi gereksiz
olanlarin
dadoguuna
neden
olmugtur.
Nitekim
pipo ttn
karigtirmak iin
icat
edilen
tirbu-
gona
benzer
alet
ilk zamanlar igkence aleti
olarak kullamlmigttr.
Igtesize birkayeni
icat
ve
onlarm
kimler tarafindan icat edil-
diginin
hikayesi.
BILGiSAYAR
Bilgisayar,herkesinevinde neden
bulunmasm:
istedigine
dair
sorgulanmaya
gerek
duyulmayan bir alettir.
KENOLSEN
(1926)
Dijital
Aletler
Kurulugunun Bagkam
Gnmzdeki
bilgisayarlaradek
tarihte ok sayida
benzer he-
sap
makineleri
Uretimigtir.
Abaks
Mekanik olarak toplama, ikartma,
arpma ve
blme
yapan
bu
aletle
kalem
ve
kagidaihtlya
duyulmamaktadir.Sayilar
onar
adetlik gruplar
halindebir
telin zerinde
toplanmakta
ve
iglem-
ler bunlar
vasitasiyla
yapilmaktadir.
Budogrultuda
iki
egit
aba-
ks
vardir,
her
ikisi
detahta bir ereveyle sinirlanmig
ufak
ve
karegeklindebirer alet olup
ilkinde
dz bir tahta
zerine egitli
igaretler
konularak
igiemler
yapihrken,
sonradan
retilen
dige-
rinde
birka
sira
halindebelli araliklarla
yan yana
gerilmigtel-
226
Ier zerinde siralanmig
boncuklar bulunmaktadir.
Onar
adetlik
gruplar halinde bir
araya
getirilmigbu boncuklar baz
almarak
toplama, ikartma,
arpma
ve
blme i lemleri
yapilmakta
ve
yzler, binler hesaplanabilmektedir.
Abaks
ilkin Babilliler tarafmdan
icat edifmesine ragmen
M..2400 yill
baglarmdakullanilmaya
baglandigi
ama
halk
tarafmdan iyice
benimsenmesininM..TOOO
ile
500 yillan
arasinda
gereklegtigibilinmektedir.M..3000 ylli
baglarinda
inliler ve
Aztekler
hesap yapmak
iin bunabenzer
basit
bir
alet
kullanmiglar
ama M..
1000 yllindan itibaren abaks
tercih
etmislerdir. Modern
agda
onun
yerini birok
hesap
makinesi almasma ragmen,
J aponlar 1920 yllina
kadar
Abaks
kullanmaya
devam
etmigierdir.
Mekanik Bilgisayarlar
Mucidi
tam
olarak bilirimeyen
ilk mekanik
hesaplama
aleti
M..87
yllinda
kegfedilmigolup
yeni
ayin yansima aisma
ba-
kilarak hesap yapilmaktadir,
budogrultuda235:19
derecelikbir
ai
baz alinarak zef
birtasarimda retilmigtir.
Bilinen
anlamda ilk mekanik hesap makinesi 1500
yilmda
Leonardo daVinci
(1452-1519)
tarafindan
tasarlanmigtir.
ilkLogoritmik
hesaplama
aleti 1620
yr
linda
IngilizEdmund
Gunter
(1581-1626)
tarafindan retilmigtir. Sayilarin
birbirle-
227
riyle kargilagtinimali olarak
hesaplandigi
alet olduka baanil
bulunmug
olup bir
kerede birok
igtemi bir
arada yapabilme
zelligi
ta
lmaktadir.
ilk
geritli
hesap
makinesi
1621
yilinda
muhasebeci
ve
ma-
tematiki William
Oughtred
tarafmdan
kegfedilmig
olup sayila-
rm
kargilagttrmall olarak
hesaplandigi
logaritmik hesap
maki-
nesinin
geligmigbir
bagka
versiyonudur.
zerinde
birbirleriyle
baglantili
olarak. hesaplama yapmak
zere
sayllarin yazildigi
tahta
ya
da
plastikten
yapilmig

gerit
bulunmaktadir.
Ilk
mekanik dijital
hesaplama
makinesi
Fransiz
Blaise Pas-
cal
(1623-62)
tarafmdan
1642 yllmda
retilmigtir.
ilk
fark makinesi ingiliz
matematiki Charles Babbage
(1791-1871)
tarafindan
1822 yllmda
o
gne
dek hesap
iglemini
dogrulayan
tek
makine
olarak retilmigtir. Bu
dogrultuda
ondan
nce
ilk
fark
makinesi Alman
J .
H. Mueller tarafindan
retilmig
ancak
yeterince
benimsenmemigtir. Sonuta
Babbage'LO
3All3-
ra
durgunluk
verici
ve
mkemmel olarak kabut grmg
olan he-
saplama
makinesinin alisma
gekli tum hesap
iglemlerini
yap-
rnasinin
yani sira
saglamasini
da
yapma
Ozelligi tagimakta
ve
bu
ilk
kapsamil bilgisayar
niteligi
taglyan
makine halen ingiltere'de
British
Museum'da
bulunmaktadir.
Elektronik
Bilgisayarlar
Dijital bilgisayarlar
sadece 0
ve
1
sayilan kullantlmak kaydtyla
iftli kodlama sistemine gre
programlanmig olup drt
iglemi
yapmak zere talimat
verilmek
kaydiyla aligan
agm
vazgeil-
mez
cihazlarindandir.
ilk
modern
bilgisayar
1939 yilinda
Bulgar asilli Amerikali
fiziki J ohn
Atanasoff
(1903-95)
tarafmdan yapilmigtir.
Babasi
1889 ylhnda
Amerika'ya
gamen
olarak gelen
Atanasoff,
gen
bir
elektriki olan CliffordBerry'i
de
yanina
alarak
birlikte
alig-
228
maya
baglamig
ve
sonuta
rettikleri
makineye
isimlerinin
bag
harflerinden olugan ABC
(Atanasoff-Berry Computer)
adini
ver-
miglerdir.
ilk
elektronik
beyin
ikinci
Dnya Savagi
sirasinda Alman
Nazi
subaylari
gizli
haberlegme rgtnn
mesajlarindaki gif-
releri zmek
iin
Bletcley Park'ta ikamet eden Alan Turing
(1912-54)
tarafindan
retilmigtir.
Turing-Welchman
Bombe ola-
rak bilinen
gifrezcu
cibaz
aninda
hizli
bir gekilde hesap
yapmasinin
yani sira
en
buyk
zelligi verilen
komut
sayesinde
mesaj
kodlarini
bagarlylazyor
o[masidir.
Turing'in
bu
muh-
teem
bulugunun
ikinciDnya
Savagl'nda Almanlarin hezimete
ugramasinda
ve
savagin
beklenenden
ok
dahakisa
srede
bit-
mesinde byk
pay
sahibi oldugu ileri srlmektedir.
ilk
programlanmig komutlu aligan bilgisayar
yine
Turing
tarafmdan ikinciDnya
Savagl'ndan
nce
yapilmistir.
Nitekim
1936 ylli sonlarindaTuring nce On
Computable
numbers with
an
application
to
the
Entscheidungsproblem
olarak
bir
dok-
man
yaymlamig
ve
bu
dokmanla sayllarin
makineye tallmat
verilmek suretiyle otomatik o1arak
grevini
yapabilecegini du-
yurmustur.
Bu bulugu dogrultusunda
geligtirdigi
makine
prog-
ramlanmig
olarak aligan
ilk
bilgisayar
olup gnmuzdeki
mo-
dern
bilgisayarlarm
olugumunda
baz
tegkil
etmigtir.
ilk
ful
otomatik
genig
kapsamli
hesap
makinesi 1944 ylhn-
da
Amerikall Howard Aiken
(1900-73)
tarafmdan retilmistir.
Harvard Mark I olarak bilinen
makine
750.000 paradan olug-
makta olup ahstiginda sanki
bir
oda dolosukadmyn
ruyor-
mug
gibi gig
seslerine
benzer
sesler
ikartmastyla haftzalarda
kalmigtir.
ilk
programlanmag
elektronik
bilgisayar
1946 yllinda
J .
Pres-
per
Eckert
(1919-95)ve
J ohn
W.
Maunchly
(1907-90)
tarafmdan
yapilmittir.
Yaklagik 20.000
vakum1u
tpten olugan
cihaZLn
adi
Elekronik
Sayi
Gstergeci ve
Hesap Makinesi anlamma gelen
229
Electronic
Numerical Integrator and Calculator'in bagharflerin-
den olugan
ENIAC'tir.
ilkok sayida
program
yklenmig bilgisayar
EDVAC
(Ele-
ctronic Discrete Variable
Automatic
Computer)
olup 1940'll
yillarin sonunda
geligtirilmigancak
tanitimi
T952 yllinda
ger-
eklegmigtir.
Bunutakiben
The
First
Draft (ilk
Eskiz) adi
altinda
Macar asilh
matematiki
J ohnnyvon
Neumann
(1903-57)
tara-
fmdan ilkyazill
bilgi bastimigtir.
ilk
yari
iletici zellik
tagiyan
ya
da_entegre bilgisayarFair--
child teknolojik aletler girketinden Robert
Noyce
(1927-90)ve
TeksasInstrument girketinden
J ack
Kilby
(1923-2005)
tarafindan
birbirlerinden habersiz
gekilde
ayri
olarak
retilmigtir. Kilby
1958
yllinda rettigi
cihazia 2000 yihnda Nobel fizik dln
kazanmig
ve
icadi
yirminci yzyilin
en
nemli bulugu
olarak
ni-
telendirilmigtir. Cihaz
transistor,
rezistans
ve
alicilardan olugan
tek bir elektronik devirden olugmakta olup iki
girket
bir
araya
gelerek
trilyon dolarlik
bir
endstrinin
yaratialari olmuglardir.
Noyce
daha
sonra
Intel adi
altmda bir girket kurarak cihazm
daha
geligmig tarzda
mikroipli
olanlarinm retilmesine
n
ayak olmugtur.
cat
ettigimiz
yart
entegre
elektronik
cihazm
birokelektronikzellik
tapmasi ve
busayedeelektrik
masraflarmi azaltmast milyonda
bir
,
retilen
bir bulug
oldugunu
kamtlamaktadtr.
Dahancebylesineokynl
ve
faydah
bir
cihaz
retilmemigtir
J ACK KILBY
230
ilk
mikroipli
bilgisayar
1968 yllinda
Amerikab mhendis
Marcian Ted
Hoff
(1937)
tarafindan
icat edilmig olup
bilgisaya-
rin
CPU olarak adlandirilan komuta
merkezine si]ikondan
ya-
pilma
mikroip
ya
daipin yerlegtirilmesiyle
ortaya
ikmigtir.
Hoff, intel'in
12
aliganindan
biri
olup
1971
yllinda Intel 4004
adli
bu
icadiyla
byk
basankazanmasmin
yani
sira
Intel'in
dnya apmda
ne kavugmasinada
neden
olmustur.
Bugn
dnya
nfusunun
kullandigi bilgisayarlarin yzde
sekseni
Intel'in
rettigi iplerie aligmaktadtr.
1949
yllmda
Edmund Berkeley
(1909-88)
Ciant Brains
or
Machines that Think
(Dev Beyinier
ya
daDgnen
Makineler)
adli
kitabinda
SIMON adini
verdigi
bir
cihazdan
sz etmigtir.
SIMON
0.1 kubik
metre
byklgnde
masanin
zerine
yer-
legtirilen
bir bilgisayardir
ve
bu
buluguyla teknolojide byk
bir geligmeye
imza
atmigtir.
Bu dogrultuda
gnmzde kullan-
digimiz
bireylerinkipiselbilgisayarlarianlamina gelen PC'ler
retilmigtir.
ilkPC 1976 yilmda
Apple
bilgisayargirketi tarafindan re-
tilmig
olup
Apple
1
adi verilmistir.
PARAgT
ilk
paragt
1480 ylli
baglarindaLeonardo
da
Vinci
tarafindan
kegfedilmesine
ragmen
mucit sadece
prensip
olarak aligma
geklini bulmug
ama
ilk'
deneme
1783 yllinda
Fransiz fiziki
Louis Sebastien
Lenormand
(1757-1839)
tarafindan
bir
agacin
tepesinden iki adet gemsiyeyleatlayip bagarlyla
yere
inerek
ger-
eklestiriimigtir.
M..90
yllinda bu
deneyimin
inliler
tarafin-
dan
yapildigina dair
kayitlar
da
mevcuttur.
ilk
uygun
yere
bagarlylainigin gereklegtirildigi
paragt
denemesi
1797
yllinda Parisli
Andr-J acques
Garnerin
(1769-
1823)
tarafindan bir balondan atiayarak yapiimistir,
zerine
231
balon baglanan bir sepete
asilarak
denemeyi
gerekleptiren
mucidin atladigi
yksekligin yaklagik 1000
metre
oldugu
bi-
linmektedir. Carnerin'in
karisi J eanne-Genevieve
1799 yllinda
bunu deneyen
ilk
kadin
olmus, daha
sonra
1802 yllinda Gar-
nerin ingiltere'de
2440
metre
ykseklikten
atlama denemesini
gerek]egtirmigtir.
ilkbilinen
aniamda
uaktan paragtle
atlama 1912
yillndB
Amerikan ordusunda
grev
yapan
yzbagi
Albert Berry
(1852-
99)
tarafmdan gerekleptirilmigtir. Ancak
byk
oranda
can
kur-
taran paragtn
zellikle Birinci
Dnya Savagi
sirasinda
yeter-
li miktarda mevcut
olmaylgi
nedeniyle
birbirlerlyle it
dalasma
(dogfighting)girigen
ogu
savag
pilotu
uak1arl
ates
ahp
yere
dogru akilmaya bagladigmda paragtle
atlayarak
canmi
kurtar-
ma
gansina
erigememig
ve
gz
gre
gre
lme gittikleri
gibi
yere
dgtgnde henz
yagiyor
olanlar
da dgmanm
eline esir
dgmgtr.
Kullanani
tarafmdan
kumanda edilerek
tam
hedef
alman
yere
indirilen ilk paragt denemesi
1960'h
yillarin sonlarinda
baglayan
Vietnam
savaglya
gerekleptirilmig
ve
gerek retimin-
de
gerekse
kullanimmda buykbir geligme
kaydedi1migtir.Bu
dogrultuda
pilotlar
uaklari
dgman
sahasina
dgmeden
para-
gtle
atlayarak kendi saflannda kalma
gansi
yakalamiglar, her
geyden
te
hayatta kalmislardir.
NEWCOMEN MARKA
MAKiNELER
Madenden
pompayla
su
eken
ilk
buharb
su
ekme makinesi
Thomas Newcornen
(1663-1729)
tarafindan icat
edilmigtir. Bu
dogrultuda
ilk makine Black Country'de
Dudley
Castle yakinla-
nnda
Thomas Savery
(1650-1716)
taraffndan
yapilmigve
buhar-
li
su
pompalama
makinesiyle Newcomen'in elde ettigi
bagarly!
onunla paylagmistir.
232
FOTORAF
MAKiNES
ilk
fotograf
makinesinin M..
beginci
yzydm
baglarmda
in-
liler
taraflOd3D
RUROlldigi
bilinmektedir.
Daha
sonra
Latince
karanhk oda
anlamma
gelen
camera
obscura denilen alet keg-
fedilmig
ve onun
sayesinde gneginyrnge
hareketlerinin gze
zarar
vermeksizin gzlenebildigi
tespit
edilmigtir. Alet karanlik
odada
cihaZLO
Zerindeki
kkbir
delikten duvara
yanslyan
igik
dogrultusunda
cisimlerin grntlerinin
izlenmesini
saglamig
on
altinci
yzyilla birlikte izim
yapmaya
yardimci olarak da kul-
lanilmigtir. rnegin
nl
ressamlardan Canaletto
O
697-1768)
adiyla
bilinen
italyan
Giovanni
Antonio Canale
camera
obscura
yardimiyla
cisimleri
istedigi
kadar
yakindan gzlemleyerek
bina-
lann
duvarlan
zerine olduka bagarih
resimler
izmigtir.
Gnmzde kullanilan
fotograf
makinesinin
mucidi
J oseph
Nicephore
Niepce (1765-1833)
olup
mucidin olduka ince bir
kagidi
camera
obscura'nin nne
yerleptirmesiyle
kegfedilmig-
tir.
1816 yllinda
Niepce abyma
odasmda ince
bir
kagidi
ca-
mera
obscuranin nne yerlestirmig
ve onu
gmg
cloritten
ya-
pilmigbir plaka
yardimiyta
parlaklagtirarak
duvarayansitmigtir
ancak
bu
ilk
denemesinde grntlerin
sadece bir kismini
sabit
olarak
gruntlemekte bagarill
olabilmigtir.
1826 ylhnda buna
tekrar bu
kez kurgun
ve
kalay
alagimindan
bir plaka
kullanarak
denemigve
bu
sayede gruntleri kabci
olarak
yansstmakta
ba-
gar:1iolmustur.
Fotografiliga ait
ilk
deneyim
olan
bu
abymasi
sekiz
saat
srmg
olup halen
Amerika'daki
Teksas
niversitesi
ktphanesinde
bulunrnaktadlf. Sonuta heliografi
olarak bi-
linen ve
ilkin Yunanblarin
kegfettigi gnes
igmlarini
yansitarak
izim
yapma
kegfinden
yola
lkan mucidin ince bir kagit
vasi-
tasiyla duvara yansitilan
grntlerin
netlegmesi lin kullandigi
yardimci
plakalar
sayesinde bugn
kullandigimizfotograf maki-
nesi dogmugtur.
Niepce
ayni
zamanda geker
kamigindan
geker
ikarma
aletini kegfettigi
gibi.gnegin
havadaki
zararli
iginlarini
233
lmeye
yarayan
ve
havanin itici
kuvvetinikontrol
aitma
almayi
saglayan prelofor
denilen
makinenin
de
mucididir,
onun
bu
bu-
lugusayesinde
yanici
zellik
tagiyan
makineler
kegfedilmistir
ilk
ilkel
tarzda
kullamlan
fotograf
makinesi
1839 ylimda
Sir
J ohn
Herschel
(1792-1871)
tarafindan
kullamlmig
aym
yll
Louis
Daguerre
ilk
ticari anlamda
fotograf makinesini
kegfetti-
gini
duyurmuttur.
Bu dogrultuda
184T ylhnda William
Henry
Fox-Talbot(T
800-77) Londra'da pozitif
ve
negatif
olarak ikili
sis-
temle aligan modern
anlamdaki
ilk
fotograf makinesini olug-
turmuytur.
lkrulo geklindeki
esnek fotograf makinesi
filmi 1884
yi-
hnda kegfedifmigtir
ama
ancak 1889
yilmda
George Eastman
(1854-1932)
tarafindan
Eastman Kodakadlyla retilerek
piyasa-
ya
srlmg
bylece
gnmzde fotograf makinesi
ve
fotograf-
iliktaki
tek
marka
hafine gelmigtir.
ilk
renkli
fotograf 1861
ylhnda
J ames
Clerk Maxwell
tara-
findanLondra'da Kraliyet
Enstitsnde
(Royal Institute)
sergilen-
migtir.Ancak
o
yillarda renkli
bir
fotograf
basmakhemok
zor
hem
de
ok pahab
bir istir
sonuta
1869 yllinda Charles
Cros
ve
LouisDucos
duHauron
renkli
fotografi daha kolay
ve
ucuz
yofla
retmek konusunda
biryntemgeligtirmeyi
bagarmigtir.
ilkflaglambasi 1893
yllinda
E.
J .
Marcy tarafmdan .kegfe-
dilmigtir.
ilkdijital
kameraDCS 100 adi altmda
1990
yllinda
Kodak
firmasi
tarafmdan retilmig olup piyasada
satia
sunularak b-
yk talep
grmgtr.
Bunun zerine Ocak
2004'te Kodak yli
sonundan itibaren dijital olmayan fotograf
makinelerin artik
pi-
yasadan
tamamen kalkacagiruduyurmuttur. .
234
DiKig
MAKiNESI
ilkdikig
makinesi
1755 yilinda ingilizpatenti
altmda Alman
Charles
Frederick Weisenthal
girketi tarafmdan
retilmig
ve
Pa-
tent
701
adi altinda
piyasada
satia
sunulmugtur.
Amerika'da
ilk
dikig
makinesi
1839 ylhnda Lerow
ve
Blod-
gett
Inc.
Sirketi
tarafindan retilmigtir. Lerow
ve
Blodgett'in bu
ilk
uretiminin
igigmda
Isaac Merit Singer
(1811-65)
1851 yllin-
da
onun
geligmig
modelini retmig,
byleceSinger dikig
ma-
kineleri (Singer Sewing
Machines) olarak
adml
dnya apinda
bir
markaya
dngtrmgtr.
Ayni
zamanda
5
Amerikan
Dolari
kargiligindaonlarln
kifalanmaSina
da
nayak olan Singer, 1863
yllinda emekliye
ayrilarak
ingiltere'ye
yerlegmigtir.
.
Dikigmakinesinde ilk
giysi
1841 yllinda
Fransa'da Barthe-
lemy
Thimmonier tarafmdan Fransiz ordusu askerlerinin nifor-
malari
dikilerek gereklegtirilmig,
ama
bu
byk
geligmediger
terzilerin isyan
ederek onlan yok etmesine
neden olmuytur.
235
BUNSEN MARKA GAZ LAMBASI
\inde
bir
miktar
gaz
ve
ona
bulanmig
bir fitille havadan etki-
lenerek
ategin
snmemesi
iin
Uzeri
cam
fanusla
rtlmg olan
Bunsen
marka
gaz
lambasi, birok okul laboratuvarinin duvar-
larinda
asili tutulan
ilk
aydmlatma
araci
olmugtur.
ilk
Bunsen
gaz
lambasi 1855 yllinda
Alman
fiziki
ve
kimyaci
Robert
Bunsen
(1811-99)
tarafindan
Dretilmig
olup
lambanin
ilk
tasariminin
Michael Farad.ay
ya
da Peter
Desdega
tarafindan yapildigi fleri srlmektedir.
YAZARKASA
ilk
yazarkasa 1879 yilinda
J ames
Ritty
(1837-1918)
tarafindan
icat
edilmigtir. National Manufacturing
Company
ad: altinda
bir
fabrika
aan
Ritty 1884 yilinda
ilk
kez
J ames
Patterson'a 6,500
Amerikan
Dolarlik
yazarkasa
sattyi yapmigtir.
Daha
sonra
fabri-
kasinin adini
National
Cash Register
olarak
degigtirmig
ve
ulus-
lararasi ticarette byk
baan
saglayarak
bir
anlamda
modern
bilgisayar
endstrisinin ilk mucidi olmustur,
daha
sonra
Ritty
1991 ylli nd
a
American
Telephone
and Telgraph
Corporation
adi
altinda
bir
girketdaha
kurmugtur.
RADAR
(Radio Detection and
Ranging)
(Savaglarblmnde
degrebilirsiniz)
1857
yllinda
Alman
fiziki
Heinrich
Hertz
(1857-94)
radyo
dalgala-
ri
ile
birlikteonlarin
igik
gibi
yansima
yaptiklanni kanitlamigtir.
Radyo dalgalarmdan
retilen
bir
cihazm
deniz
istihbara-
tmda
radar olarak
kullamimasi
ilkin 1904 yllinda
Alman
m-
hendis Christian
Hulsmeyer tarafindan gerekleptirilmigtir.
236
ilk
havaallkta
kullamlan
radar
aleti
1935 yilindaIngiliz
SirRo-
bert
Watson-Watt'in
(1892-1973)
torunujames Watt
tarafindan
ge-
ligtirilmigve
1939 yllindan
itibaren ingiltere'nin
gney ve
dogu
sa-
hillerinde
radar istasyonlan
zinciri
kuruimugtur.
Ikinci
DnyaSavasi
boyunca
Alman
Haber alrna
rgt
ok
sayidaAlman
askeri pilo-
tunun
bombalama
maksadlyla
iktigi
gece
uuglan strastnda kay-
boldugunu
ama
radar3ayesinde onlari
bulduklan iin ingi1tere'ye
radar sistemini
kegfettiklerinden
dolayi
tegekkrettigi
bilinmektedir.
Radar pilotlanningrg
ailarmin
netlegmesi
iin
her
gn
kilolarca
havu
yedigini
syleyenve
kisaca
RAF(Royal
Air
Force) ingiliz
Kra-
liyet
Hava
Kuvvetieri
istihbarat
rgt,
olduka
nemli bir bulug
olan
radar sayesindehayat
kurtardiklan
gibi bu
dogrultuda
elde
et-
tikleri bilgileri
aylarca
sir
gibi
sakladiklarini
duyurmugtur.
SONAR
(Sound Navigation
and
Ranging)
ve
ASDIC
(Anti-submarine detection
investigation
committee)
Sonar ve
Asdic
her
ikisi
de
bagtadenizalti
olmak zere
suyun
al-
tmda giden cisimve
cisimleri
ses
dalgalari
vasitasiyla tespit
edip
yok
etmek amaclyla kurulmug
egamali sistemle aligan
cihaz-
lardlr,
zellikle
ikinci
Dnya Savagi
sirasmda
Sonar
Amerika'da
Asdic ise ingiftere'de
geligme
kaydetmigtir.
ELEKTRIK
ve
ELEKTRjKLi
ALETLER
Thomas
Alva Edison'un (1847-1931)
insanliga byk hizmet
olarak
1882
yilmda dgk
cretle
ve
guvenilir
yoldan New
York'a
getirmek
iin kegfettigi
elektrik dogrultusunda
bu buyk
bulugu tmdnyaya
yayilmig
ve
akabinde egitli
elektrikli alet-
lerin
retilmesi gndeme
gelmigtir. \inde
yagadigimiz
modern
dnyada
bu
sayede geligen
teknolojiyle her
geen
gn
bu alet-
lerebir
yenisi
ya
da
en
son
modeli ilave olmaktadir.
237
Bulagrk
Makinesi
Bulagik
makinesi
ilkin
1850
yllrnda Amerikab
J oel
Houghton
tarafindan
geligtirilmistir. Ancak
bulagrklara
elle
dndrlen bir
merdaneyle
su
figktrtantahtadan
yaptigi
makine
fazia
kullanig-
li olmadigi iin
benimsenmeyip mucidin
bulugubaansizirkia
sonulanmigtir.
Budogruituda
lilinois. ok
zengin
bir dul ba-
yan
olan
ve
zellikle
in
porseleninden
fincan
ve
tabaklarini
yi-
karken
oniaragerekennemi
vermeyen hizmetilerininyaptigi
igten
tatmin olmadigi
iin
kendisi
yikayan
J osephine
Cochrane
sonunda 1886
yllindabir bulagikmakinesi geligtirmigtir.
line
yerlegtirdigi
in
porselenlerini altinda
bakirdanyapilmig
bir
su
kaynaticismin
buiundugu merdanenin
nce sabunlu
su
daha
sonra
iseduru
su
figkirtarakyikamastyla
onlarin
tertemiz
oldugu-
nu
gren
J osephine'inbulagik
makinesi
bir
anda
tmevler
basta
olmak
zere
otel
ve
restoraniarm vazgeilmezi
olmug
ve
J osephi-
ne
kocast ldkten
sonra
bu
mthis
buluguyla
ticaret
hayatmda
da
nemli
bir kigi haline
gelerekservetine servet katmigtir.
SuIsiticisi
ilkelektrikli
su
isiticisi
ingiltere'deCrompton and Company
ta-
rafindan
1891 yllinda
icat edilmigtir.
Ekmek
Kizartma
Makinesi
lkekmek krzartma makinesi 1909 yllinda Amerika'da
General
Electric
girketi
tarafindan
icat edilmig
olmakla
birlikte aslmda
1905 yllinda
rakip girket
Hotpoint tarafindan
kegfedildigi
ileri
srulmektedir.
Kizarttiktan
sonra
kendi kendine ekmekleri
atan
otomatik makine
ise
ilkin
1919
ylimda icat
edif
mig
olup
patenti
T921 yllinda diger girketlere
verilmig,
budogruftuda
ilkin
Ame-
rikan
Charles
Stritetarafindan 1926 yrlinda retilmigtir;
238
Mikser
lk
mikser Royal
ir
Force
(Kraliyet
Hava Kuvvetleri) mhendis-
lerinden
Kenneth Wood
(1916-97)
tarafindan yiyecekleri bl-
mek, paralamak
ve
ezmek
gibi
ok ama\i olarak
A200adi
altmda
1947 yllinda retilmig, ok
gemeden
1950 yilindan
itibaren Kenwood
Chief ad: altinda
dnyaapinda
bir
markaya
dngmgtr.
Klima
ilkklimaninzamanimizdan
yzlerceyli
nce Hintliler tarafin-
dan
icat edildigi
bilinmektedir.Budogrultudabinalann
arasm-
daki
koridorlarda olugan hava
cereyant
sayesinde aniden
yagan
muson
yagmurlarlyla yerde
uugan
islak
yapraklarin kurudugu
ve
kisa
sren saganak yagmurun
ardindan
digaridabirdenbire
basan
sicak rutubetli
havanin neminin
buradaki serin havada
buharlagip utugu gzlemlenerek
kegfedifmistir.Bylece
bu
olay
temel aligma
prensibi
serin havanm sicak
havayla
yer
degigtirmesizerine kuruluolan
klimalanndogmasinaneden
olmug,
bu dogrultuda
ilk
elektrikli klima
New
York'lu Willis
Haviland
Carrier
(1876-1950)tarafindan
1902 yrlmda
kegfedil-
migtir.
O
zamaniar
bir basimevinde
aligan mucit,
havanin
ye-
terince serin
olmamasi
nedeniyle hemen sogumasi
ve
birbirine
bulagmamasi gerekendrt
renkli
baskitarda
sorun
yagamakta-
dir,
sonuta
1906
yllinda'bulugundan
yola ikarak ilk
elektrikii
klimayi retmigtir.
Klimalarin insanligm rahatt
ve
konforuiin
olmazsa olmaz
bir
cihaz
olarak
kabul edilip bagli
baginabir
en-
dstri
olugturmasi
ise
ilkin
1924 yllinda Amerika'nin
Michigan
eyaletine
bagli
Detroit'teki
J .
L Hutton
Department Store adli
irketle
baglamigtir.
239
Elektrik Sprgesi
ilk
elektrik sprgesi 1901 yllinda ingiliz
mhendis
H. Cecil
Booth tarafindan icat edilmigtir.
Ama benzinie abgan
ve uzun
bir hortumu
olan byk
araca
"Puffing
Billy" adini
vermi olan
mucidin
bu bulugu
ev
iin
olmayip
sadece sanayi tipidir,
bu
dogrultudadigarida
cadderiin kenarina park
eden
ara
binalarm
ve
dkkanlann iini bu
hortum sayesinde
temizlemektedir
ama
beklenenticari
bagarlyi
elde edememigtir. Buna
gre
ilk
ev
tipi
elektrik sprgesi
Amerika'nm Ohio
eyaletinde
kapici olarak
abgan
J ames
Spangler tarafmdan
1907 yllinda kegfedilmigtir.
Ne kadar temizlerse terniziesin
hablardan
uugan
tozlarm n-
ne
gegemeyenSpangler bu
yzden astima
yakalanmig sonunda
toz1ari kknden temizleyecek bir alet olugturmaya karar
ver-
mistir. Bir
firanin
ucuna
fanli bir motor baglayip
altina
eski
bir yastik kihfini torba gek1indegeiren
mucit
motoru
aligtirip
firayi halmin zerine
srttgnde
tozlarin emilerek
torbamn
iine doldugunugrmgtr.
Sonuta
bunu
reterek
satmayi
de-
nemig
ve
ufak
bir
girket
kurmustur,
bir
gn
Spangler'in
mgteri-
lerinden birinin kocasi
olan William
Hoover
(1849-1932)
girketi
ondan
satm
almayi
teklif
etmig
ve
admi Hoover olarak
degigtirip
Spangler'in elektrik
suprgelerinin
geligmigmodellerini
olustur-
maya
baglamigtir. Agiri talep grmesi
sonucu
elektrik
spurge-
sinde
giderek
dnya
apinda
bir
marka
haline gelmigve bagli
bagma
bir
endstrinin olugmasma neden olmugtur.
Buzdolab:
Eski Hindistan, Misir, Yunanistan
ve
Roma'daki
halkin
kazdiklari
derin ukurlarin etrafmi tahtalarla evirerek iine karve daglar-
dan tagiyarak
getirdikleri buzlan
do1durup
yiyecek
ve
iecekleri
burada
soguttuklari
bilinmektedir.
240
ilk
ev
tipi buzdolabi 1834 yllinda Amerikan
mucit
J acob
Perkins
(1766-1849)
tarafindan geligtirilmigtfr.Makine elle
aligttrilan
bir
pompa
ve
sicagi soguga
eviren iki farkli
bl-
meden
olugmaktadir,
ancak islyi
yeterince dgrmektebagarili
olamadigi
iin yiyecek
ve
iecekleri
istenildigi gekilde
soguta-
mamig ve beklenenticari bir
bagariyi
elde edememigtir.
ilkticari bagarlyi yakalayabilen
buzdolabi T
916 yilinda
Detroit'te Kelvinator
Company tarafmdan
retilmig
olup,
gim-
dilerdegirketinadi
Electrolu'tr.
Ampul
T
811 yibnda
ingiliz bi]im
adami
Sir
Humphry
Davy
(1778-1829)
tarafindan
arti ve
eksi
kutuplar
arasindan
elektrik aki-
mi
getigi kegfediferek retilmigtir.
1841
yllmda Davy'nin
rettigi
ampuller
Paris'te
denenmig
ve
mucidin
buiugu
byk
baga-
-----
rr
kazanmigtir.
Budogrultuda 1879 ylim-
da
ingilizSir
J oseph Swan
(1828-1914)
ve
Amerikall Thomas Alva
Edison
(1847-
1931)
biri
Atlantik
okyanusunun
bir
ocun-
da
digeri diger
ucunda
birbirlerindenha-
...]
bersizolarak
ayni
anda
ilk ampuln
reti-
c]eriolmugiardir.
FOTOKOPi
MAKINESi
Xerogafi
olarak
bilinen fotokopi
makinesi ilkin 1937 yllinda
Amerika
Seatle dogumlu Chester Carlson
(1906-68)tarafmdan
kegfedilmigtir.
Mucit
iki
zit ynde
statik
elektrikle aiigan,
kagit
ve toz
geklinde mrekkep
ilave edilebilen
makinedeki
ist
sa-
yesinde
mrekkebin
kagit zerine
dagilmasini
saglamig,
ama
241
1950 yllina kadar
bu byk bulugubenimsenmeylp
ancak
bu
tarihten
sonra
Haloid
Corporation
girketi tarafmdan
retilerek
piyasada
bagari
yakalayabilmig
ve
girketinadi degistirilerek Xe-
rox
adini almigtir.
Bu
dogrultuda
ilk
renkli
fotokopi 1970 yllinda
retilmittir.
TTN
ve
SIGARA
ilk
ttnn
M..
birinci yzyllda Amerika'nin
gneyindeki
Yu-
catan
yarimadasinda
yagayan
Maya
yerlileri
tarafindan
keyif
ve-
rici
tenklye
olarak zerk
edilerek
kullanildigi
bilinmektedir.
T-
tnn daha
sonra
sigaraya
dngtrlmesiise
ilkin
M.S470
ve
600
yillan arasinda
gereklegmigtir.
ilksigara iimine delil
tegkil
eden izler
on
birinci
yzyilda
Guatemala'da
bulunmuoupttn
yapraklarinm
sigara
geklin-
de
sarilarak
ilkin Mayalar
tarafindan
iildigi
tespit
edilmigtir.
Sigarayr keyfeden ilk
Avrupahlar
ispanyolRodrigo de
J e-
rez ve Luisde
Torres'tir.
ilkin1492 ylli Kasim
ayinda
kegif
ge-
zisi
sirasinda
Christopher Columbus'a
(1451-1506)
bunu bil-
diren
J erez
kendisi asia
sigara
lmemesine ragmen
ispanya'ya
dndgnde
yargi
nnde
insanlarrn agzindan
ve
burnundan
dumanlar
ikartarak iten ie
yanlyor
oldugunu iddia
etmesi
zerine
yedi yll hapse
mahkum
edilmig,
ama cezasi
sresince
ispanya'dasigara
ienlerin
sayisi
artarak
ttn
iiminin giderek
yaylimasi zerine
serbest
birakilmigtir.
ingiltere'deilk
ttn
1564
ve
65
yillarinda
Sir
J ohn
Haw-
kins
(1532-95)
tarafindan
retilmig
olup Elizabeth
dneminde
"ayyaglarin
ikisi" olarak adlandirilmigtir.
1585 yllinda
Sir
J ohn
Hawkins'in
kuzeni
olan
Sir Francis
Drake
(1540-96),
kullandigi
ince ubukla
nasil
ttn
iildigini ilk
kez
Sir
Walter Raleigh'e
(1552-1618)
gstermig,
bylece ingiltere'dettn
ime
aligkan-
ligi
giderek
yayilmigtir. Ttn
ve
sigara ime zerine yazilan
242
ilk kitabin adi Tobacco olup ilkin
1595 yllinda yayinlanmig
ama
.1604 ylhnda
ingilterekrali l'inci
J ames
A
Counterblaste
to
Tobacco
(Ttne
giddetli
Cevap)
adh
bir
kitap yazarak
ttn
ienleri piddetli bir
dille
azarlamigtir.
Bu
dogrultudattn
ime-
nin zararlarini ilk
kezduyuran lke
ingiltereolup 1629 yilinda
hkmet binalara "No
Smoking"
(Sigaralmeyin) eklinde
pan-
kartlar
astirmigttr.
Ttnn
ien
kipiler zerindeki etkileri
kapsammdaki ilk
klinikalisma ilkin 1761 yllinda Londrah
fiziki
Sir
J ohn
Hill
(1716-75)
tarafindan yapilmig
ve
Hill
ttnn kanser
yapici
et-
kisini
belirleyerekpasif iicilerin
dekanser
riski
altinda oldugu-
nu
duyurmustur.
ilksigara 1832
yllinda Misirh
bir
topu
neferi
tarafindan
Trk-Misir
savagi
sirasinda keyfedilmistir.
Toz geklinde
ok
az
bir
miktar
barutu bir kagida sararak
sigara
yapmaya
aligan
as-
ker
ttn
temin edilerek
dllendirilmig,
bylece
ayni
kagida
ttn
sararak ilk
gerek
sigarasini imigtir.
ingiltere'deilk
sigara
fabrikasi 1856 ylhnda
kurulmugtur.
ilksigara
sarma
makinesi
1883
ylhndakompozitr Oscar
Hammerstein
tarafindan retilmigtir.
ENGELLi iNE
ilk
engelli
igne
New
York'lu Walter
Hunt
(1785-1869) tara-
findan karisinin parmaklarina
batan ignelerden
srekli
gikayet
etmesi sonucunda
kegfedilmigtir. Bunun zerine
bir
teli engel
243
geklinde kivirip
iki
ucunu
birbirine
sikica kenetleyerek
ignenin
batmamasini
saglayan
Hunt,
bildigimiz engelli
ignenin
yara-
tlCISI
olmug,
ama
ok fazia borcu
oldugu iin
bu
byk bu-
lugunun patentini
400 Dolar gibi olduka
dgk fiyata satmak
zorunda
kalmigtir.
GEREKSiZ
ICATLAR
ilketapta glnbirsz
ama ne
yazik ki bazi
icatlar
kegfedildigi
gn
gibi bugnde
gereksiz bulundugu
iin
bu
simflamaya
gir-
mistir. igtesize gereksiz
bulunan
icatlardan birkai.
Erkeklik Organi
Kihfi
On beginci
yzyilda
zellikle
soylular
ve
zppe tavirli erkek-
ler tarafmdan cinsel
organlarini korurnak
iin takilan ki]iflann
zerleri egitli
mcevherlerle
donatilmig olanlan da
mevcuttur.
Ancak 1580 yllmdan
itibaren
bunu
takanlarin gehvet
dgkn
oldugu dgnidgnden modasi
gemigtir.
Bekaret Kemeri
Bekaret kemeri genellikleorta
agda evli
ve
niganh
kadinlarin
evlilik
digi
cinsel
iligkiye
girmesini
engellemek
amaclyla taktigi
bir tr
kilitli
cinsel
organ
koruyucusu
olup zellikle
kocalarl
Hali Seferlerine
giden
kadinlarin onlarin
yoklugunda
taktigi
olduka
rahatsizlik
verici
ve
agdigi bir
kemerdir.
Claxton
Marka Kulakhk
Adelaide Claxton
tarafindan Claxton
rnarka olarak
1925 yllmda
uretilen
kulakliklar
zellikle
gece
bir
gey
duymamasi
iin
o-
cuklara
takilmaktadir.
244
Prenoloji
Kigilerin karakter yapilarini
kafataslarinin
gekline
gre belirle-
meye yarayan
bilimdah,
Franz
J oseph
Gall
(1758-1828)
tarafin-
dan
on
sekizinci
yzyilin
sonu on
dokuzuncu
yuzyilin baglarin-
da
tanittimigtir.
Ttn
Karigtirma
Aleti
1774
yllinda ingiltere'de
icat edilen ttn karigtirma
aleti
ama-
cindan
saptinlarak genellikle
kurbanian iin
igkence
aletine
dngmgtr.
Her
ne
kadar
iyi
niyetle icat edilmigolsada,
zel-
likle
Londra'daThames
nehri kiyisinda oturan
soylu
sinifinin
ye-
rinde bir
tabirle hava
atmak iin
kullandigi butirbugona
benzer
alet, ttnn
insanlar zerinde ldrc
etkisi
ve
her
gnsayl-
siz
kurban
verildigi
dgnldgnde
en
az
kendisi
kadar
can
ahci oldugunu
ortaya
ikartmytir.
KalmBoru
geklinde
Uzun
AyaklaCam
Kadeh
ilk
kez
on
yedinci
yzyilda kullanilan bu
cam
kadeh,
yaklagik
bir yarda
boyunda boru
geklinde
upuzun
bir
ayaga
sahip
olup
tagimasi
mmkn
olmadigi
gibi
imesi deolduka
zor
olan hatta
imkansiz
grnen
bir grntye
sahiptir. Budogrultuda
imek-
245
ten
ziyade misafirleri
islatarak
eglence
lkartmak
amaclyla
servis
edilmektedir, iinden iki imek olduka
zor
oldugu iin sonrala-
ri
iddia
zerine
kullanilan
bir iki kadehine
dngmgtr.
Roketle
Posta Servisi
Kthava
partlan nedeniyle
haftalarca
yerine
ulaamayan
pos-
talar iin retilmig
busistem
ilk
kezAlman
mhendis
Gerhard
Zucker
tarafindan 1934 yllinda
yarim
millik
deniz
agirl
bir yol
zerinden
denenmig
ama yari
yolda infi.lakeden
roket
birok
postanin kaybolmasinaneden olmug,
ardindan
iki
kez daha
bunudenemeyi
srdren Zucker
yine bagaramayincasonunda
eve
dnmek
zorunda
kalmigtir.
246
KONUSMA DiLLER
Dillerin kkenleri, Avrupa yerlileri
dili,
Yunanca,
Latince,
ingi-
lizce, igaret dili,
kr alfabesi,
sayisal semboller,
argo.
"Her kimki kendi konuptugu
dilden
bakabir dil bilmiyorsa, kendi dilini
deyeterince
bilmiyor demektir."
HERMANNGOERING(1893-1946)
DILLERN
KKENLERi
.
Avrupa
toplulugunun
entelektellik yolu.ndailerleme kaydedip
aydinianma srecine
girdigi
on
sekizinci
yzyila kadar hemen
herkes
konugtuklaridilin
Adem ile Havva'nin Cennetin
Bahe-
sinde
birbirleriylekonugtuklaridilden
tredigini dgnmektey-
di. Oysa
ki
zamanimizdan yaklagik yedi
milyon yll
nce
ilk
ko-
nugma
dili
igaretdiline
dayanmakta,
bagirmak
isetehlike aninda
sarf
edilen heyecanli
bir
igliktan ibaretti. Beg
milyon
yll nce
ilk
insansi
yaratiklar olup
Australopithecus olarak
bilinen
canli-
lar bu
igaretleri
ogaltarak
olduka
zor
ve
karisik
bir igaret dili
olugturmuglar,
iki milyon yll
nce
ise igaretler
yetmeyip
dgn-
dklerini daha
iyi
ifade
edebilmek
iin
beyinlerini
zorlamaya
ynelmiglerdi, sonuta 100.000
yll nce haberlegme konusun-
dael
ve
yz
ifadeleri iyice
yetersiz
kalinca farkli
sesler
ikarma-
yi
denemiglerve
busesler giderek
ogalip retilince yeni bir
ko-
nugma
dili
dogmuttu.
Aslinda gnmzde
hl
bu
igaretlerden
247
vazgernig degiliz
ama o
zamanlar
igaretler fazia,
seser
azken,
gimdilerde
sesler
fazla
igaretier
az
diye zetleyebiliriz. Nitekim
telefondayken oldugu gibi
birbirimizigremedigimiz
zaman
bu
igaretleri zorunlu olarak
kullanmazken, karglhkli
geldigimizde
ogumuzun igaretlerle
ya
da kelime
yerine kullarnlan
basit
ses-
ler ikartarak
konugmayitercih ettigi
bir gerektir.
ilk
Kelime
"Agzzmizdan
tkan ilk
sz, ikkelimedir"
J OHN 1:1
Yaklagik
1000 konugma
dili zerine
Paris'te yapilan
aragtirma
sonrasi
"baba"
(papa)
kelimesinin ilk kullanilan kelime oldugu
ortaya rkmigtir. Nitekim
Buz devrinin sonlarindan itibaren
he-
sap
edildiginde diger
bir deyigle kabaca 50.000
yll ncesinden
bu
yana
baba kelimesinin ortaklaga
kullarnlan
ilk
kelimeoldugu
ve
dnya zerinde
konugulanyaklagik 700 dilde
bu
kelimenin
apagi
yukari
ayni
gekildesylendigi
tespit
edilmistir.
En
Eski
Konugma
Dili
Dnyadaki
en
eski
konugma dilinin
gnmzden
yaklagik7000
yil.nce
yagayan ve
Gney Amerika'ya
g
ederek
oraya
yer-
legen Mayalara
ait
olup
Mayaca odugu
bilinmektedir.Gn-
mzde
halen30
fark]l
Maya dili konugulmakta
ve
birbirierine
ok
yakin
aksanli
bu
dillerin
kkeni ilk
konugulanMaya
diline
dayanmaktadir.
En
Eski
Yazim Dili
ilk
yazim
dilinin
zamanimizdan
yaklagik
5000 ylldan
fazia
za-
man
nce Smerler tarafindan
kullaniidigi bilinmektedir.Islak
248
kil tabletler
zerine
zel
bir
.kalemle
kazinarak
olugturulmuy
alfabe
harf
olarak kabul edilen garip
gekillerden olugmakta
ve
bunlarin
her biri bir fikri
ve
sesi
igaret
etmektedir.
Tek
sayllar
dikey
1'den
fazia
sayrlar
yatak
olarak
yazilmigtir.
(1ve
10 gibi)
LK
AVRUPA
YERLILERI
DiLi
ilkAvrupa
yerli]erinin konugtugu bu dil
zamanimizdan
yakla-
gik5000 yll
nce
kullanilmig
ama yazim
dili
olarak
bir geligrne
gstermemigtir.
Nitekim tarihiler byk olasilikla
bugnkPo-
lonya
ya
da
Trkiye'de yerlegmig
olan
ilkAvrupali yer1ilerin
bu
dili
sadece
konugmadili
olarak setiklerini
oltaya
ikartmlglf.
Zamanimizdan
yaklagik
3000
yll
nce
ilk
Avrupa grubu olarak
adland.inlan
bu
halk Germen ve
Roman
olmak
zere
ikiye
ay-
rilmiglar
ve
M.. ikinci
yzyilda Germen grubu
dogunun bir
blmyle
kuzeye
ve
batinm
bir
blmne
g
etmigtir. Bat!
ynne gidenier bugn
konugulan ingilizce'nin
dogmasina
ne-
den
olmuy
olup onlarin
atalari
olarak
bilinmektedir.
YUNANCA
Yunanca batida
konugulanbirokdilinkkenini
olusturmuy olup
Mezopotamya
ve
Misir'la kargilagtirildigmda
bati
halki tarafin-
dan ok
dahabenimsenmig
ve
bugnogunun
ana
dilini
olug-
turdugu
ortaya
ikmigtir. Minos
medeniyeti olarak
kabul
edilen
halk
ilkin
M..2000
ylli
civarmda
Girit
adasina
gelip
yerleg-
mig
ve gnmzdeki
Yunanca'nin
doguuna
neden
olrnuglardir.
Ancak
M..
1400 yllinda Thera (Ege denizindeki Kikladadasi)
adasindaki
volkanik
patlama
sonucu
medenlyet
sona
ermig
ve
yerini burayi
istila eden
Miken
uygarligi almigttr.
A
BC
A
249
Alfa,
Beta
Gama,
Delta
(A,B,C,D)
A ile
baglayan
yazim
ve
konugma dili
A
ile
baglayan dilin konugmaktan
ziyada
yazim
iin
kullanildigi
ve
M..
1700
ile
1600 yillarinda
Minos
uygarligi zamaninda
geligtirilmig
olup
o
gne
dek kullandiklari
hiyeroglifinyerini
al-
digt bilinmektedir.A
ile baglayan
bu dil 90 farkii sembolden
olugmaktadir.
B ile
baglayan
yazim
dili
B ilebaglayan
dil M..1500'den 1150 yllina
kadar Minos
uy-
garligt
tarafmdan
yazim
dili
olarak
kullanilmig
olup nl tarihi
Homer
zamanmda
konugulan dilden 500 yll
daha
eski.oldugu
bilinmektedir. Olduka karisik bir dil olup 1952 yllinda
Micha-
el
Ventris
(1922-56)
tarafindan degifreedilmigtir.
Klasik
Yunanca
M..
1200 yili
civarinda
Dorlarm kuzey
batidan
Yunanistan'a
g
etmesiyle
orada yerlegmigolan Minos
ve
Miken
kltrleri
yok olmug
ve
Yunanistan tarihte Dark Ages olarak adiandirilan
karanlik
devregmlerek
o
gne
dek
var
olan yazill eserlerin
hemen hepsi
kaybolmugtur.
Ancak
M.750 ylli
civarmda
yazim
ve konugma
dill olarak kullanilmaya baglayan
KlasikYunanca
ile
ok sayida
eser
yazildigi gibi, politika,
ve
felsefeynnden
de
byk geligmeler kaydedilmigtir.
M..
338 yllmda Makedon-
yall ll'inci
Philip
(M..
382-336) Makedon
kltrnn yayil-
masina
nayak olmug,
bunu
devam
ettiren oglu Alexander the
Great (Byk
iskender)
(M..
356-323) fetihleri dnemindebu
kltrn veYunanca'nm
diger
lkelere
yayilmasini
saglamigtir.
250
Modern
Yunanca
Modern Yunanca,
bugn batinm konugtugu diller arasinda
en
eski
olani
olup
On beginci yzylldan
gnmze dek
sren bir
gemige
sahiptir.
M.. Drdnc yzyildan
M.S. Drdnc
yzyila
kadar
etkisini srdren
eski Yunanca, Bizans dnemin-
de
geligme kaydetmig
ve
bugeligmig
gekliyle
on
beginci
yzyil-
dan
gnmze
dek
konuguimayadevam
etmigtir. Anc,ak 1453
yllinda
Konstantinopolis olarak
bilinenbugnk
istanbul'unFa-
tih Sultan Mehmet taraftndan fethedilerek Trklerin
eline
ge-
mesiyle
dil dogumyerini kaybetmigtir.
Yunan Alfabesi
En
eski
alfabelerden olan Yunan alfabesi
bugn
hemen her al-
fabede
ey
tinill
toniamalara sahip ilkbegharfin (A,B,C,D,E)
mu-
cidi
olarak
bilinmektedir.
Nitekim
bu
ilk
beg harf gerek bugn
tm batinm kullandigi Romalilara
ait Latin
Alfabesinde
gerekse
Rusa, Bulgarca,
Sirpa, Ukraynaca
ve
Beyaz Ruslaria Make-
donlarin
kullandigtSlavkkenii
dillerebaz
teyki! eden Kiril Al-
fabesinde
de
mevcut
olup
hemen hepsi
kendilerineYunan alfa-
besini model olarak almiglardir.
LATNCE
"Eger Romaltlarher eydenncekendiferini
Latincegrenmeye zorunlu
tutmu
olsalardz,
dnyay:
fethetmeye
asla
zamanlart
kalmayacakt:"
HEINRICH
HEINE
(1797-1856)
IkAvrupa
yerlileri dili olan Latince, iinde
ya
adigimiz
mo-
J ern
dnyada ask
ve
romantizm
dili
olarak
bilinen italyanca,
251
Fransizca ve ispanyolca'nin
kkenini
olusturmaktadir.
lkin
M..Yedinci
yzyildan itibaren
]talya'dakiTiber
irmaginin
kiyt-
sinda
yagayan
bir
grup
soylu insan tarafindan konugulan
Latince
.
ok gemeden
Roma
imparatorlugunun smrgesi haline gelen
Avrupa,
Akdeniz
ve
Afrika sahillerindeki
ulkeleri
fethetmesiyle
giderek
yayilmig
ve
ortaagm sonlarina
kadar
batl
mdeny
tarafmdan genigapta
benimsenmigtir.
Bu dogrultuda Latince
iin
yirminci
yzyilin sonlarina kadarbagka
Roma
olmak zere
tm
Katolik uluslarin dili demek
yerinde
bir
tanimlama olacak-
tir.
Klasikdnemde
Latince.
agama
Rat
ederek
gnlkkonug-
ma
dili halinegelmistir:
1.
Klasik
yazim
dili
Latince
2. Halka hitap
ve
dua dill
olarak kullamlan
klasik
konug-
ma
dili
Latince
3.Ve halkin gnlk konugma dili
Latince
Latin Alfabesi
Latin alfabesi gnmzde
halen hemen tmAvrupa
uluslarinm
kullandigi alfabedir. Bu dogrultudabazi kk
farkhhklar bu-
lunsa
da
genel olarak ingilizcekonuyan
1keler
de
dahil olmak
zere Avrupa
dillerinin hemen
hepsinin
temel
alfabesini teykil
etmektedir.
ilkinM..
600
yili
civarinda
ilk
Romali1ar olarak
bilinen
Etrksler tarafindan kullanilan
ve
onlar
tarafmdan
gelig-
tirilen
alfabe,
bir
sre
etkisi
altina almasma
ragmen
M..
1100
yllinda Suriye ve
Filistin evresinde kullanilan Sami
dilleri al-
fabesinden
tamamen
ayrilmigtir. Latince'ye
ait gnmze
dek
korunmuy
eski bir rnekte "MANIOS MED
FHEFHAKED NLJ -
MASIOI"
Manius benim iin ok
gey
yapti
demek
olan
Manius
made for
me
Numerius anlamina
gelmekte
ve
byk
olasilikla
sevgi
ve
gkranbellrtmek iin
sarf edilmigbir
cmle
oldugu
an-
lagilmaktadtr.
Klasik Latin alfabesinde 23 harf
vardir.
Ortaagda
252
I a L
"I" harfi hem I
hem
de
]
yerine
kullanildigi gibi,
"V" harfi
de
hemU
hemde
iki
U
anlamina gelenW
harfiyerine
kullanilmig,
ancak
daha
sonra
bu
harflerin baghbagma
kullanilmasiyla
alfa-
bedeki harf
sayisi
26'ya ykselmigtir. Bugn
modern ingiliz
al-
fabesi
de
26 harften
olugmaktadir
ve
ayni
harfler sz
konusudur.
Nitekim
on
beginci
yzyildan
itibaren
bagtaitalya
olmak zere
tm Avrupa
lkelerinde barflerin boyutlarinm
yani sira
italik
tip-
te
kullanimi da benimsenerek genig
bir
cografyada
geerli tek
alfabe halinegelmigtir.
INGiLZCE
ngilizce
ilk
Avrupa
yerlilerinin dillerinden biri
olup bugn
Avrupa'nm
neredeyse tamamina
yakini budili
mutlaka bilmek-
teve
konugmaktadir.
Eski ingilizce
Anglosakson'ca olarak da bilinen
eski
ingilizce
Northumbrian
blgesi
olarak
bilinen Kuzey ingi1tereve gney
doguiskoya'da
konugulan
diyalektin
yani sira
Mercian
olarak
adlandirilan
Orta
ingiltere'de,
Kentish olarak bilinen gney dogu ingittere'deve
West
Sakson (Bati
saksonya) olarak
adlandirilan
gney
lie
gney
bati ingiltere'de
konugulan
diyalekt
olmak
zere drt
blgesel
giveden
olugmaktadir. B'udilin
ilkin
Kral
Alfred
tarafindan M.S.
Dokuzuncu yzyilda konuguldugu bilinmektedir.
Digi, erkek
ve
ntr olmak
zere
gahislara
ve
cisimlere
gre
tip
fiil ekimi,
taki
ve
yardimci fiillerden
olugan olduka
karitik
ve
agdali
dil
M.S.
500
ile 1100
yi]lari
arasinda etkin
bir gekilde
kullanilmig,
ama
iskove
irlandalilarin
kkenini olugturan
Keltlerin kuzeye
giderek Kelte
adi altinda
ayri
bir giveyi
benimsemeleri
ve
M.S
850
yill
baglarinda
Vikinglerin istila etmesiyle
birok
kelime
253
dilden ikarildigt gibi
yerine
o
oranda
yeni kelime
girmig
ve
ingilizcekabaca% 15
oranmda
saflagtirilip
kltlmgtr, Bu-
gn
halen
konugulan
modern
ingilizce'ninkkeni budur
ama
tm
dillerde oldugu
gibi
iinde
eski ingilizce'yeait kelimeler
de
mevcuttur.
Orta ingilizce
1066 yllinda
baglayanNorman fetihlerlyle
Anglo Norman ola-
rak
dabilinenEski Fransizca
ile
ayni
piraleide
eski
ingilizcede
M.S 1T00
-1500
yillari
arasinda
geligmegstermigtir. Orta in-
gilizce
on
drdnc
yzyilin sonlarinda
baglayarak
gnmze
dek
gelmig
ve
halen
konugtugumuz
ingilizce'dir.
lk
Modern
ingilizce
Bu
ingilizce'nin
en
belirgin
rnekteri
nf ingiliz
yazar
v
air
William
Shakespeare
(1564-1616)
tarafindan
gereklestirilmig
olup,
eski
ile
yeninin karigimi
olan buingilizce'yiolduka
etkin
ekilde
kullanarakgnmze dek ok sayida
eser
birakmigtir.En
nemlisi
budile
dwindle
(yavag
yavag
azalmak,
nemini kaybet-
mek)
ve
leapfrog
(birdirbir
oyunu) gibi yeni kelimeler
de
ekleyen
ve
onlarm
ilk
kezkul]animmi
saglayan
gair,
bylece
gnmzde
Shakespeare
Ingilizce'Si
olarak
bilinenyaklagik2000
kelimeden
olugan
yeni bir ingilizce'ninolugmasini
da
saglamistir.
Son
Modern
ingilizce
Son
modern
ingilizce,imparatorlugun
ynetimine bagli
tm
blgeleri
de iine alarak olduka
genig bir cografyaya
yayllmig
nfus
tarafmdan,
diger deyiglednyanm
yarisindan ogunun
konustugu
dil
olup
1800
yllindan baglayarak
gnmze dek
et-
kisini
srdrmgtr.
ogu
smrgelerden olugan
bu
genigtop-
254
,r
- n.
rak
parasi
zerindeki insanlar
bu dili etkin gekildekonugurken
kendiz dillerine ait kelimeleri de
arasina
katmiglardir.
rnegin
bungalov,
garnpuan ya
da
potur
denilen
ve at binerkengiyilen
dizden
apagisi siki pantolon
anlamina
gelenjodhpur
gibi keli-
meler
bunlarabirer rnek
olup
yeni teknolojiyle dile
agi,
nk-
1eer,
daktilo
ve
mikroip
gibi
daha nce
var
olmayan
yepyeni
kelimelerdegirmigtir.
Amerikan
ingilizce'si
"ngif
tereve
Amerika
aym
dili konu;
masma
ragmen
iki
farklt
lkeolarak
blnmgtr"
GEORGE
BERNARDSHAW
(1856-1950)
Amerika'da Ingilizce
konugulmaya baglamasi
ilkin
koloni-
legrnenin paralelinde 1600 ylli civarinda
gereklegmigtir. Ame-
rikan
dilbilimci Noah
Webster'in
(1758-1843)
hecelemekitabi
adi
altinda
ikardigi szlk
zelligi
taglyan
dil kitabi 1783
ile
1828 ylilari
arasinda
yayinlandiginda
Amerikan
halkminbudili
benimsemesi
ve
daha
kolay
konugabilrnesini
saglamig
yani sira
ingilizce'ninfederal
bir
dil olmaktan ikip enstitlegmesine de
neden
olmustur. Bunun
iin Amerikan
halki
agamadan
ge-
migtir. Birincisi 1607
-1776
yillari
arasindaki
koloniler
devridir,
ikincisi
1776
-1898
ylljari arasindaki millilegme,
ncs
ise
1898'den.gnmze
dek devam
eden uluslararasi
kimlige
ka-
vugma
devrileridir.
igARET DiLi
Igaret dili olarak
adlandirilan
dil kisaca omuzlarin yukan ika-
rilip
indirilmesi,
kol
ve
parmaklarla yapilan igaretler
ve
yuzn
egitli gekiller
almasiyla zetlenen
en
eski konugma dilidir.
255
igaret
dilinin ilk ikig
amacmm
sagirlar
iin oldugu
ve
ilk
kez
1616 yilmda italyanGiovanni
Bonifacio tarafmdan
geligti-
rildigi
bilinmektedir.
Daha
sonra
bu
dogru]tuda
1750 ydmda
iki
sagir kiz kardesi
ile
anlagabilmek
amaClyla
Abbe
Char]es
Michel
de l'Epee(1712-89)
tarafindan yeni birform
verilen
dil, Fransizca
kelimeleri
heceleyip her
bir
heceye
ayri
bir
igaret
verilerek
so-
nunda
igitme
engelliler
iin bagli
basinabir dile
dngtrlmg-
tr.
Diger adt
Fransiz igaret
Dili
(FSL)
ayni
zamanda anlatilmak
istenen
konuyu tek
bir
igaretle ifade
etme
zelligi
tagiyan
keli-
melerden
de
olugmaktadir. Versailles
Sa'rayma
mensup
olduka
varlikli
ve
soylu
bir
aileden gelen
De
l'Epee
birsre
sonra
kendi
parasly1a
dnyadaki
ilk sagirlar okulunu
amig,
bu
dogrultuda
1816 yilindan
itibaren Amerikan
igaret
Dili
(ASL)giderekgeligti-
rilmigtir,
gu
anda
Amerika
ve
ingiltere'de
konugulan drdnc dil
durumunda olanASL sagirlar
iib zel olmakia
birlikte
zeka
sevi-
yesi
dgkolan1armda kendilerini
ifade edebilmeleri
iinbyk
yarar
saglamaktadir.
KR
ALFABESi(Braille)
Kr
alfabesi ilk\kig
amaci
farkli
olmasma
ragmen giderekgr-
me
engellilerin
kagit
zerindeki
kabartma igaretlere dokunup
yaziyi
okumalarmi
saglayan
bir
alfabeye
dngtrlmgtr.Ni-
tekim
ilkin
1821 yllmda Fransiz
ordusunda
grev
yapan
yzbagt
Charles
Barbier
harflerin
altma
ya
da
stne 12 farkli
noktalama
igareti koyarak
gece
yazist
adini
verdigi alfabeyle
savagstrasin-
da
karanlikta
konugmaksizm
yazigarak haberlegmeyi saglamak
amaciyla
bunu
icat etmig, bir
sre
sonra
bu icadinm
krlerze-
rinde ok faydali bir
yntem
olacagmi keyfetmittir. Sonunda
krler
okulunu ziyaret etmig
ve
orada tanigtigi
grencilerden
biri
olan
Louis Braille
(1809-52)
onun
bu
icadlyla
yakmdan
il-
gilenmittir. Her biri farkli
noktalama igaretlerine
sahip harfler
nceleri
zor
gibi grnse de
bir sre
sonra
giderek
yayginlag-
256
mig
ve
dnyadakinemli
dillerden
biri
konumuna gelerek
onun
adiyla anilmigtir. 1809 yilmda Paris yakinlarinda dogan
Braille,
kazara kr olmugbir
ocuktur. Henz drt yagmda olan
Braille
bir
sig
ile oynarken zerine
uzaktan atilan sert bir cismin
eline
arpmastyla gig
gzne
.girmig
ve
tek
gz
kr
olmuytur, ok
gemeden
gz
mikrop kapmig
ve digergzne sirayet
ederek
tamamen
kr
olmugtur.
A
BCD
SAYlSAL SEMBOLLER
Arti
ve
eksi igaretlerinin ilk
kez tanitildigi
Mercantile Arithmetic
(Ticaret
Aritmetigi)
adli
kitap 1489 yilinda J ohannes
Widmann
tarafindan yayinlanmig olup stoktaki
mallarda
artig ve
eksiligleri
gstermek
amaclyla
keyfedilmigtir.
Bu dogrultuda 1518 yllmda
Henricus Grammateus
var
olan miktarm zerine + igareti konu-
larak
ilave
edilecegini
gsteren
hesaplama sistemini Ayn Neu
Kunstlich
Buech adli kitabmda aiklamig, ancak 1577 yllinda
1ngiliz matematiki Robert
Recorde'un
(1510-58)
The
Whets-
tone
of
witte
adli
kitabi yayinlanana kadar
ingilizierbu
sayisal
sembollere
aligamamigtir. Sonuta
ayni
yll Recorde
=
igaretinin
anlamini aiklamig,
1631 yilinda
diger
bir ingiliz.matematiki
olan
William Oughtred
(1575-1660)
ise
x
igaretini tanittigi Cla-
vis Mathematicae
ya
da
Matematigin
Anahtari
(The
Key
to
Mat-
hematics)
an1amina
gelen
kitablyla
byk bir
aligmaya imza
atmigtir.
Blme igareti ise ilkin
J ohann
Rahn
(1622-)
tarafmdan
Teutsche Algebra adh
1659 yilmda kitabinda
tanitilmigttr.
257
ARGO
Argo
evrendeki
tm
varliklarin
bedenlerinden
ayri
olarak
bir
ruh
tagidiklarina
inanilan
ilk din doktrini
animizmle aiklan-
maktadir.
Animizme
gre
varliklarin
bedenleri
_yok
olsa bile
ruhlari
boyutdegigtiripbagkabir grnm
alarak
yagamaya
de-
vam
etmektedir. Gz1egrlmeyenbu
ruhlar
kipininkendisine
ait
zellikleri tagimakta
ve hibiri digerinebenzememektedir
ve
tanri
tarafindan
kisiye
lmsz olarak
bahgedilmig
en
byk
hedlyedir. Buherkes
tarafindan
kolaykabul
edilmeyen
doktrin
genelliklednyaafarklibakiglabakankipiler
tarafmdan
benim-
senmig
ve
onlarin yarattigi degigik
ifadelerin
ya
da kelimelerin
yer
aldigi
dilede
argo
denmigtir.
Diger
bir deyigle
argo
dilde
kelimeler
isel
bir
zellik
tagiyrp
dogrudan
degi] dolayh olarak
ifade
edildigi gibi
bunu
konugan kipiler
de
aligilmigin
diginda
dgnce
yapisma
sahip
kipilerdir.
258
DEV ADIMLAR
Modern
dnya, endstri devrimi, komnizm,
tketimcilik,
uluslararasi
birlikler,
soguk
savag.
"Eger
nnzdeki
yol
size
bunu
yapmamzz
igaret
ediyorsa,
byk
adtm atmaktan sakm korkmaym. Dar bogazz
iki
kk
szrayiplageemezsiniz"
DAVID LLOYD GEORGE
(1863-1945)
MODERN
DNYA
Modern
agdaki birok byk geligmeye imza atmig
en
by,k
bilim
adamlarindan
biri
Michael Faraday'dir
(1791-1867)
Lond-
ra
yakmlarmda
bir
nalbantm oglu olarak dnyaya gelmig
olan
mucit gen\igindebir kitapida
irak olarak ciltleme
igleri
ya-
parken
mgterilerinden
biri
olan William
Dance,
ona
nl 1n-
gilizbilim
adami
Sir
Humphry Davy'nin
(1778-1929)
deneyleri
zerine
konugmalar
yaptigi
toplantilara gitmesi iinbir
seri
bilet
vermigtir. Davy'i
dinleyen
Faraday
onun
bilimsel deneyimleri
hakkinda
bilgi
sahibi olmasmm
akabinde onunla alagmak iin
mracaat etmig
ama
ne'yazik
ki Davy
ona
uygun
bir
igi olma-
digini
sylemistir.
Ancak
1813
ylli
baglarindaDavy
konferans
salonunun ortasinda ulu
orta
kavgaedip
dvgtgkimyaasis-
tanini
kovmak
zorunda
kalmig
ve
bu olay
gelecekteki dnyanin
gelismesinde byk katkilar
saglaylp
yeni buluglaraimza
atacak
olan bir bilim
adammm
doguguna
neden
olmustur.
Nitekim
ola-
yl
duyan
Faraday
haftalik bir ipiin
Davy'e bagvurmug
ve
yerine
yeni biri bulunana dek Davy'nin geici sre
asistani olmugtur.
259
ok
gemeden Davy
konferanslar
vermek
zere Avrupa
turuna
ikmig
ve yeni
asistanini da
yanma
almigtir. Tur
boyunca
ge-
nig bilgiler edinen
Faraday
bunlan
beynine kazlyarak
Londra'ya
dngnde
sayisiz
deneyler gerek1egtirmig, sonuta
apagida
yazili birok
cihaz
ve
olayll
EUCdi O
mUgUf.

Radyo

Elektrik
Motorlari

Elektrik
J eneratrleri
=

Elektrik
Dinamolan

Yalitimlv Metaller

Molekl
Sistemi

Gezegenler
arasi
manyetik
ekigalani

Bunsen
marka
gaz
lambasinin
ilk
versiyonu
Faraday'in
buluglari arasinda
apagldakiler
de
yer
almaktadir:

Yksek
seste
caniin
kirilma
noktasi
ve
kinlma
orani

Benzen
ieren organik bilegimlerin
sayisi

Uzayin bir bogluk

oldugu
ve
hibir
canlinin
yagayama-
digi,
orada sadece
elektromanyetik
g\erin orada
orta
derece-
de
dayanma kapasitesine sahip
olabildigi

Igigin
manyetizmayla
kirilabilirlik
gsterebildigi

Elektriklekimyasallar
arasmda yakm
bir
iligki oldugu
iinde
yagadigimiz
modern dnyada
o
devri
dgunerek
btn bunlarin
nasil keyfedildigini tahayyl etmek
ve
Michael
Faraday ileAlbert Einstein
gibi
iki
byk
dahinin aligmalan
olmaksizm nasil
bir
dnyanin olacagmi dgnmek bileolduk-
a
zor
olsa gerek.
260
ENDSTRI DEVRM
Endstri
devriminin
anlamini
geligen
dnyayla ekonominin gi-
derek
fakirlegmesi
dogrultusunda
tarim ve
sanayide
dev
adim-
larin atilmasina
ihtlya duyularak
yeni
makineler
retmek,
yeni
fabrikalar
inga
etmek
ve
bu sayede otomatik ipgcn devre-
ye
sokmak
olarak zetleyebiliriz. Endstri Devrimi
sz
ilkin
1760--1840 yillari arasinda ingiliz
ekonomi tarihisi Arnold
Toynbee
(1889-197
tarafindan sarf
edilmigtir.
Nitekim
busz
lyi benimsenmig
olmali ki, 1779 yllinda
Shropshire'da kmr
madenlerlyle
nl
Coalbrookdale'da ilk
demir kprnn
inasi
tamamlanmig
ve
bu sayede
dogal
maden1erle zengin blgede
kmr, demir, elik
ve
kire ikartma
aragtirmalarmin
yani stra
Shrophire'in
ortasmdan
geen
Severn
irmagmin zerine yapilan
bu kpr
sayesinde doklara
u1agim
da
kolaylagmistir. Sonuta
nehir
kiyismda ok sayida yeni
fabrikanin kurulmasiyla blge
aliganlari
mevsimsel olarak aldiklari
pay
yerine
yil bazinda
daha yksek cretle aligmaya
baglamiglardir.
Ingiltere'deki
en-
dstri devrimi
alti
ana
koldan olugmaktadir.

Demir
ve
elik
gibi yeni
madenler

Buhar
ve
elektrik
gibi
yeni enerji kaynaklari

Zirai
ve
endstriyel anlamda
yeni
icat
edilen
makineler

Yeni fabrikalarla
tekrar
olugturulan aligma sistemi

iletigim
ve
ulagimda
yaganan
geligmeler

Bilimsel aragtirmalar
ingiltere'nin
nclk
ettigi
endstri devrimi
giderek tm
dnyada benimsenmig
ve
bagtaAvrupa
olmak
zere
ekonomide
byk geligmelerin
yaganmasina
nayak olmuytur. Buna Rusya
ve J aponya
ilkin
yavagcevap
vermig
ama on
dokuzuncu yz-
261
yilin sonjarma dogru halkaya katilarak byk atihm
gstermig,
Amerika
ise
onu
en
hizli kucaklayanlardan
biri olup
endstri-
yellegmede dev
atilimlara
imza
atmigtir.
ok
gemeden bu drt
byk dev
arasmda
byk bir
rekabet
ortami dogmug, derken
aralarina Almanya
ve
Fransa'da
dahil
olmugtur.
ikinciendstri devrimi kimya, elektrik
ve
demiryollari
ag!
zerine olup 1850 yllinda
baglamigtir.
Ancak
bu
iki
bykdev-
rim
dnyanm
medenilegmesinin
yani sira
fikirlerin
degigmesine
de
neden
olmugtur.
KOMNZM
Komnizm doktrini
en
basit
ifadeyle
proletarya olarak adlan-
dirilan ii sinifinin smrlmesine kargi ikma
hareketi
olup
zgrlk
ve
haklarin
epitligi
uzerine
kuruludur. 184T ylimda
Frederick
Engels
(1820-1925)budogru]tuda
bir
program
hazir-
layarak bunu yandaylarindan olugan kongreye
sunmug,
bylece
Komnizm felsefesi
ve
doktrini topluma
yerlegmigtir.
Komnist Manifesto ilkin
1848 yibnda
Karl
Marx
(1818-83)
ve
Frederick
Engels tarafindan yazilmigtir. Manifestonun teme
ilkesi giderek byyen
fakirligin
nedeninin
sadece
kapitalist
olarak
dnyayagelememeganssizligmdan
kaynaklanmadigi,
al-
kis tutarak
krklenenkapitalistdzeninin
kainilmaz
sonucu
oldugu
ve
zenginin daha
zengin,
fakirinise
daha
fakirlegmesine
neden
olan
bu dzenin yok
edilmesine
dayanmaktadir.Mani-
festoya
gre
kapitalizmburjuva
smifi tarafindan
kendi ikar-
lari dogruitusunda desteklenmekte
ve.
kontrol
edilmektedir
ve
Marx'a
gre
proletarya sinifinin emegi
ve
alin
teriyfe
oturdugu
yerde
zenginlegen
burjuva
sinifi bu
davranigve
kurdugu adil
olmayan
dzenleii
sinifini smrmektedir.
Komnizmkonu-
sunda
ok
gemeden byk bir devrimin
ncs
olacak
olan
Komnist
Manifestoya
gre
retilen
bir
mal sadece zengin
is
adamlari
tarafmdan
degil egit
olarak
halktarafmdan
paylatilma-
262
hve
smif
farki
ortadan
kalkmahdir.
Kimse kimsenin tekelinde
degildir.
Dnyadaki
tm toplumlarin adil gekilde ynetilmeye
ve
digerieriyle
ayni
mallara
sahip olmaya
ihtiya
duyduklari
gibi bunlara kavugmayada haklari
vardir.
Marx bu
manifestoyu
okurken
milyonlar
din]emig
ve
szleri olduka
genig
bir kitle
tarafmdan benimsenmigtir.
ilk
Bolgevik
lider
Vladimir Ilyich
Lenin
(1870-1924)
olup
asil adi
Ulyanov
olan
liderinKomnizmve Marxizm dogrultu-
sundaki
fikirleri
1917 yilmda BolgevikDevrimini haziriamig,
bu
dogrultuda
arlik rejimi yrkilmig
ve
Rusyadnyanin ilk kom-
nist
devieti olmugtur. Ancak tipkl 2000 ylldir sregelen kapita-
lizmedayali demokrasilerde oldugu
gibi komnizmdebir sre
sonra
diktatr1gedngmgve bagta
in,
Kba
ve
Kuzey
Kore
olmak
zere
bu
doktrini halka
zorla
kabul
ettirmek adina tek
bir
diktatrn tekeline
girmigtir.
Sonuta Dogu Avrupa'nin
byk
bir blmbu
rejimi seerek Rusya'nm nderliginde
komnist
ynetimlerin
altina
girmig, bu
dogrultudagiderek
fakirlegmig,
buna karginSovyet imparatorlugu
geniglemigtir. zeliklegc-
nn zirvesine iktijl
1930'lu
ytllardan
1980'li
yillarin
sonuna
dek
egemenligini srdrmg
ve
busre
iinde
dnya
nfusunun
yarismdan ogu komnizmle ynetilerek
bymeyeynelik
po-
litikfikirler de komnizmle
ayni
parale1de
seyretmigtir.
1980'li
ylllarin ortasinda
ingilizve
Amerikan hkmetleri
ingiltereBag-
bakani
Margaret
Thatcher
(1935)
ve-Ame-
rikan Bagkarn
Ronald
Reigan
(1911-2004)
Sovyetlere kargi olarak zgrlk
ve
ekono-
minin geligmesi
dogrultusundasert bir kar-
gi
tutum
Sergilemigler
ve bagkan
Reagan
Sovyetleri hak
ve
zgrlkler iin
savagan
bir
imparatorluk
degil, ktlkler
saan
geytani
bir
imparatorluk olarak
ianetmig-
tir.
Beklentileri
gereklegmeyip Komnist
rejimde
aradigini
bulamayan
Avrupa'nin
263
onlara
destek
vermesly1e
sikipan Rusya, bu durumda ark ede-
rek
kendisine
yeni
bir yol izmek
zorunda
kalmig
ve
o
dnemin
Rusya bagkani
ayni
zamanda
son
bagkan
olan
Mikhail Gorba-
chev
(1931)
Sovyet
Sosyalist Cumhuriyet1er
Birligini
bozarak
Rusya'da kapitalizm
ve
demokrasinin yeni
formasyonunun ku-
rulmasma
nayak olarak isteyen devletin Sovyetier
Birligi
atis;
altmdan
ayrilabilecegini duyurmustur.
Bu
yeni
sre
1980'lerin
sonunda
baglayip
1990'lara kadar
devam
etmig, sonunda
ilkin
1991 yllmda topluluktan kopmalar baglamigtir.
Ayni
paraelde
dnyada
da
komnizm kargiti propagandalar
baglamly
ve
2006
yilinda
in,
Kuzey
Kore, Kba,
Laos
ve
Vietnam
gibi
komnist
rejimle idare edilen lkeler
divinda
komnizm
dnya
nfusu
zerinde
%
20
oraninda
etkisini kaybetmigtir.
Tketimcilik
"Tketiciye
moron
gzylebakmaym,
o
kisi
sizin
karmtz"
DAVID
OGiLVY
(1911-99)
(ReklamFirmasi sahibi)
Gen
Amerikali
bir
avukat
olan
Ralph
Nader
(1934)
tarafindan
yazilip 1965
yllinda yayinlanan
Unsafe
at
any
Speed
-
the De-
signed
in Dangers
of American Automobile
(nne
geilmeyen
Gvensiz Hiz
Ara\ari-
Tehlikeli
dizaynda
retilmig Amerikan
Otomobilleri)
adh
kitabi
byk
ses
getirmig
olup aleni sula-
malarla
doludur.
Nader kitabinda 1950
ve
60'li yillarda yzler-
ce
gencin yeni
retilen
agin
htz
motoruyla nl motosiklet
ve
arabalarla
yaptiklari kazalar
sonucu
hayatmi kaybettigini dile
getirmigve
sonu
lmle
biten
bugereksiz
merakin acilen
nne
geilmesini talep ederek
digi
renkli
ve
muhtegem
albeniye sahip
ii ise hizli
motoruyla
tamarnen
tuzak olan ara\ara
toplumun
bakig
aisinin
degigmesi
iin
ne
gereklyse
yaplimaSI
gerekgi-
ni
sylemigtir. Nader
ayrica
byk
araba reticilerinin
hakla-
264
in - ,i
rinda
ailan davalara dnya
apinda gvenli
ara
Grettiklerini
iddia ederek kargi koymalarini
abesle igtigal olarak yorumlamig
ve
gereksiz
yere
Amerikan
hkmetinin
zamanin:
alip
para
kazanmak ugruna
zorla
karyl lobi
olugturma abasi
iinde ol-
duklarini
syleyerek onlari agir bir dille
su\amistir.
Kitabindaki
bu
agir
szlerin
baskici
etkisiyle
araba retimi
ne
yazik ki dur-
durulmamig
ama en
azmdan Amerika
ve
Avrupa'da
agirl
hiza
kary:n
emnlyet kemeri takma
zorunlulugu
gelmigtik Daha
sonra
genig
tabanli
yola
yapigan
lastik
ve
hava yastigi
da gndeme
gelmig
ve
sonuta
Nader'in
su\amalari endstriyi olumlu yn-
de etkiledigi
gibi
tketicinin
de
g1
haklara sahip
olmasin:,
daha
akli
baginda dgnp
arabanin
motorunun
hizindan
ziya-
de
guvenligini dgnerek
bunu
saticidan
talep
etmesine
Onc
olmustur. Atlantik
okyanusunun
iki
yanindaki
hkmetler
ara-
banin
periyodik
bakimin
yapilip yapilmadigina dair
belgeleyen
etiketin
n
cama
yapigtirt1masini
zorunlu
kilmig,
sonu
olarak
Nader'in.kitablndan nce byk
markalarin sahibi
olan kurulug-
lara
gz.kapall
gven
duyulurken,
kitaptaki
elestirilerle itibari
dgen bu
kuruluglar
toplumun tekrar
gvenini
kazanmak
adma
hizaya gelmigtir.Ayni
paralelde
geligen
tketici
haklari kanun
maddesiyle
sabitleptirilmig
ve
tketici giderek bilin1enmigtir.
Budogrultuda
bilinlenen toplum
sadece
otomobil degil,
yiye-
cek,
iecek,
lkstketim
rnallari,
hava
kirliligi,
su
kirliligi,
evre
kirliligi,
ormanlarl
ve
evreyi
koru.mak konusunda da
harekete
gemigve
zmleyemedikleri durumlarda
avukatlara bagvura-
rak
dava
amiglardir. Nader
ayni
zamanda reklam sektrne de
kafa
tutup
tketici1eri tahrik etmek
adina halkin yanligynlen-
dirildigine dair
yazilar yazarak duygu
smrsy[e
toplumun
kandinldigina deginmigtir.
265
ULUSLARARASI
BiRLKLER
llerleyen teknoloji
ve
artik
sicak
savagin
yerini soguk
savaga
birakmastyla
sudan nedenlerle
ya
da belli
bir
ikar gdlerek
uluslar
birbirlerini tehdit eder olmuy
ve sonuta
nasyonalizm
bagli
bagma
birdoktrin
olarak
benimsenmeklebirlikte
ayni
ide-
olojiye
sahip
birka devletinbir
araya
gelerekgbirligi
olug-
turmasi
gndeme
gelmigve budogrultuda
bykbir
dev
adim
olarak adiandirilan
ulus]araras:
birliklerIgurulmugtur.
Uluslararasi Telgraf
Birligi
(ITU)
Uluslararasi Telgraf
Birligi 1865 yllinda 20 ye
lkenin
katili-
miyla uluslararasi
haberlegmede
telgraf
trafigini ynetmek
bu
sayede iletigim
konusundakontrol ellerinde tutmak amaciyla
kurulmugtur. ilkinFransiz hkmetinin
Convention
Telegrap-
hique
International
de Faris
adi
altinda
kurdugu haberlegme
nitesi ok gemeden 1865 yllinda diger
lkelerin
de katilimiy-
ja
byk bir birlik haline
gelmig
ve
aligma prensipleri
iinde
apagidaki
maddeler
yer
almigtir.

Radyo Frekans1armi
dzenlemek

Teknik
ve
operasyon
konularinda
yardimetmek

Telgrafm lkeler
arasi
haberlegmedenemini tanitarak
geligimini
saglamak
ingiltere
ilkin
ITU'yakatilmak
istememig
ama
sonunda
1871 ylhnda kabu] etmigtir. Aslmda ilk
telgraf mesaji 1844
yi-
linda
gnderilmig
olmasma ragmen
benimsenmemig
ve
ancak
ITU'nun 1865 yllmda
kuruldugu
tarihten itibaren
belli birstan-
darda
oturtoldugunda
resmen
kabul
grmgtr. Budogrultuda
her
lke
kendi farkli telgraf agini kurmakla birlikte
tm me-
sajlar
ye
lkelerin
dillerine
tercme
edilir
gekilde
ey
teknikle
266
donatilmigtir. Daha
sonra
birligin
adi yeniden adlandirtlarak
international Telecommunication Union
olmuytur.
Uluslararasi
Posta
Birligi
(UPU)
Uluslararasi Posta
Birligi 1874 ylhnda General
Postal
Union
adi
altinda kurulmuy
ama
1878 yllmda
Uluslarara5L
Posta Bir-
ligi
olarak adt
degigtiri1migtir.
Dnya apmda
bir
posta
rgt
olarak
kurulan birligin
en
nemli
amaa
birligin
ye
lkeleri
arasinda
ekonomik bir dayanigma
olmasi
ve
bir
lkeden
dige-
rine
gnderilen
postalarda
cret1erin sabit
tutularak ortak pul
kullanmalaridir. Birlik
ayrica
her
yil 9 Ekimi
Dnya
Posta Gn
ilan etmig ve UPU
uluslararasi
bir birlik
olarak
resmen
kabul
edilmigtir.
Kizil
Ha
(Red
Cross)
ve
Kizil
Ay
(Red
Crescent)
Gerek Kizil Ha gerek
Krzil
-Ayisvirell
igadami
ve
humanist
jean
Henry Dunant
(1828-1910)
tarafindan
gerekliligi
dgnl-
mg
ve
1859 yilmda Fransiz- Avusturya
savagi
sirasinda Solfe-
rino
Meydan
Savaginin
akabinde
yine
onun
tarafindan
mutlak
hayata geirilmesine
karar
verilerek
kurulmasi nerilmig
yar-
dimkuruluglaridir.Savag
alanina serili
yatan
kimi sng
kimi
mermiyle
yaralanmig
muhta askerlerin
iler
acisi
durumlarina
ahit olan Dunant
hemen
yaralilar
arasina
dahp gerek
Fransiz
gerekse Avusturya
cephesine ait
askerlere elinden
geldigince
yardim
etmeye
aligmigti,
ama
bu
tek
bir
kipininyardimlyla hal-
lolacakbir
gey
degildi, bir gunde
5000'den faz1a
asker lmg,
23.000'den
fazia asker ise
agir gekilde
yaralanmigti.
Bu
manza-
radan
ok
etkilenerek
adeta hasta
olan
Dunant, 1859 ylhnda
tm
lkelere
bu.aciyi yagamamalari
adina uluslar
arasi
bir sag-
hk
ve
yardim birligi kuru1masini talep etm
ve
ok
gemeden
fikri
kabu]
edilmigti. Sonuta bu
insancil
yaklagimiyla 1901
yi-
267
Unda
Nobel
Barigdl
ile dllendirilen
Dunant'in
ardmdan
1864 yllmda 1svire ister kendi askeri ister dgmani askeri
oisun
farkgzetmeksizin tm
lkeeri yarali1arayardim
etmek
amaayla
birlik kurmayadavet
etmig
ve
bufikrinhayatageirilmesine karar
verilmigti.
Ama 1906 yilinda
Habsburg 1mparatorlugu
bubirligin
ikiye aynlmasinda
ve
H:ristlyanlarin
Kizil Ha,
Mslman lkele-
rin
ise
Kizil
Ay
adi altinda toplanmasmda
LStaf
mig|.
BU
dogrul-
tuda
kuruluglarinbeyaz bayraklanzerine
kirmizi olarak Hiristi-
yan1arin
sembol olan Ha
ve
Mslmanlarin
sembol
olan Ay
konularak
iki
ayri
yardimkuruluguolarak hayatageirilmigti.
Avrupa insan
Haklari Mahkemesi
(Permanent Court
of
Arbitration)
1899 yllinda
Hollanda'nin Labey
gehrinineski adi olan
Hague'da
kurulan
ve
ilkin
Hague
Tribunal olarak
bilinen
mahkemenin
adi
daha
sonra
gnmzde
de devam
eden
tekilyle
Permanent
Court
of
Arbitration
olarak
degigtirilmistir.
Mahkemenin
kurulug
amaci
adindan anlagilacagi zere
uluslararasi
gvenligi sagla-
mak
ve
insan haklari konusunda
uyugmazliklari
zmek olup
kurulma karari ilk
Lahey Konferansinda
(First Hague Conferen-
ce)
alinmigtir.
Mahkemenin
kurulmasina nayak
olan
kipi ise
insan hak
ve
hrriyetleri konusunda duyarlilig:
ve
hassasligiyla
n] Rus
art
11'inci Nicholas'tir
(1868-1918)
Uluslararasi
resmi
bir kurulug olan
mahkemeye
pu
anda
104
lke
ye olup
onun
aldigi
kararlar
dogrultusunda
hareket
etmektedirler.
268
Milletler Birligi
Milletler Birliginin kuru]manerisi
ilkin
ingiltere
DigigleriGenel
Sekreteri
Edward
Grey'den
(1862-1933)
gelmittir, budogrultuda
1919 yllinda Paris'te dzenlenen Barig
Konferansinda Amerikan
Bagkani Woodrow Wilson
(1856-1924)
tarafindan yelere teklif
edilmig
ancak zellikle kurulug
amaci
birinci
dnya
savagindan
sonra
lkeler arasindaki srtgme
ve
anlagrnazliklari
nlemek
olan
birligin
kurulma nerisi
reddedilerek
Wilson'a tepki
gs-
terilmig
ve
Wilson'un
Paris'ten
1kesine
dnmesinin
ardindan
Amerikan
senatosu
Milletler
Birligi yeliginden istifa
etmigtir.
ikinci
Dnya
savaginda
Amerikanin
desteginin
olmayigi yenilen
Avrupa'nin paralelinde
Milletler
Birliginin
dagilmasina
neden
olmuy
ve
sonrasinda
savagi
bitiren
Amerikanin
bagkanliginda
Birlegmig Milletler adi altmda
yeniden yapilanmigtir.
Birlegmig Milletler
Birlegmig Milletler (UN)
zellikle iki
byk savastan
sonra
gide-
rek
byyen
ekonomik
sorun
basta olmak
uzere
sosyal, kltrel
ve
insan haklan konusunda
anlagmazilklan
zmek
amaclyla
24
Ekim
1945 yilinda
resmen
kurulmuytur. Bugn
halen
prensi-
bini
ayni
dogrultuda
koruyan
birlik
dnya zerinde bangi
sagla-
yan
mihenk
tagi
konumunda
olup
bagta
Amerika olmak
zere,
Sovyetier
Birligi,
ingiltere
ve in'den
olugan drt
byk
lke
tarafindan kurulmuy dah'a
sonra
bunlara
Fransa
dadahil
olmug
ve
Uluslararasi Gvenlik
Konseyini olusturmuglardir. Aslinda
bu
ilk

lke
1942 yllinda ikinciDnya Savagi'ni baglatan
Alman-
ya
ve
ona
yandag
olan
italya
ile japonya'ya
kargi
mttefik
bir
g
olusturmuglar
ve

byk
1kenin lideri
olan
Roosevelt,
Churchill
ve
Stalin'in
nderliginde
insan haklari
ve
barigin
sag-
lanmasi ynnde
byk
adimlar atarak
en
nemlisi
savagin son
bulmasini
saglamiglardir.
Savagin
ardindan
.resmen
kurulan
bir-
269
lik barigin
saglanmasi
ynnde etkin
rol
oynamigttr.
insan
Haklari Evrensel Bildirgesi
insan
Haklari Evrensel
Bildirgesi 1948 ylli Haziran ayinda
Birlegmig Milletler
Gvenlik Konseyi insanhaklari Komisyo-
nu
tarafindan tamamlanmig
ve
ayni
yllin
Arafik
ayinda Genel
Konsey
tarafmdan
dnya
lkelerine aiklanmigtir. Savagin he-
men
bitiminde
len Amerikan Bagkani
Franklin
D.
Roosevelt'in
(1882-1945)
dul egi ve konseyinbagkani
olan Eleanor Roosevelt
(1884-
1962) bildirgeyi kaleme
almasinin
yani
sira onu
oku-
mug ve
o
sirada
bunun
insanlik
adln3
OVrenSel
antamda
yeni
bir
Magna
Carta oldugunu
aiklamigtir.
Sonuta Sovyet
Blogu
lkeleri, Suudi Arabistan
ve
Gney
Afrika
tarafindan
reddedilen
bildirge ogun1ugn onaylyla
resmen
kabul
edilmigtir.
NATO
(North Atlantic
Treaty Organisation)
1949 yllinda
imzalanan
Kuzey Atlantik
Pakti
(North
Atlantic
TreatyOrganisation) bilinen
adlyla
Nato,
Amerika
ve
Kanada'nin
igbirligiy1eBeiika, Danimarka,
Fransa,
Trkiye,
zlanda,
Italya,
Lksemburg, Hollanda,
Norve,
Portekiz
ve
ingilterebagta
olmak
zere
diger Avrupa lkelerinin olugturdugu
en
nemli uluslarara-
si
askeri
birlik
olup Sovyetier Birliginekarti
kurulmustur.
Bu
dog-
rultuda
NATO
yaklagik40 yildan
beri
sadece Sovyetler Birliginin
saldirilarina kargi
degil
tm
Avrupa kitasinda bang
ve
gvenligi
saglayan
ve
ortaklagakarar
alan
ok nemli
birkurulugtur.
Metrik Sistem
Metrik
sistem,
yeni bir
besaplama
sistemi
olup
on
sekizinci
yzyilda Fransa tarafmdan
geligtirilmigve tm dnyada
tek tip
olarak
benimsenmigtir.Budogrultuda
agirl
k, hacim,
uzunluk,
270
blge lm, kapasite
ve
basm hesaplama konusunda
baz
afinan
sistem
dnyatarafindan
genig
lde anlagilarak
kabul
grmgtr. Tam
unvani
Charles
Maurice de
Talleyrand-Perigord,
Prens
Benevento, Autun
Piskoposu
(1754-1838)
olup kisaca
Talleyrandolarak
bilinenFransiz'la
ingilizSirJ ohnRiggs
Miller'in
(1798)
1790 yllinda
birliktekegfettikleri
metrik
sistem
1840
yi-
lindan
itibaren
Fransa'da
ve
1866
yllandan itibaren
Amerika'da
tamamen benimsenerekkullanilmaya
baglamigtir.T
875 yllinda
Fransa'da
bu
konuda yapilan konferans sonrasanda 1884 yilmda
17
lke
birlegerekMetre Anlagmasmi
(Treatyof
Metre) imzala-
miglar,
1969
yilmda
generalTony Benn
(1925)ingiftere'degenel
kurulu toplayarak
bunu
ilk
kez duyurmug
ve
1970 yilmda
sis-
temin ingiltere'dede kabul
edilmesini saglamigtir,
bir
yll
sonra
1971 yilmda
birokatlak
sese
ragmen
ayni
paraleide desimal
sistem
dekabul
edilmig
olup bu
yeni sistemde kraliyetl
birimi
mil
ve
yz
lm
birimi
de
ona gre
yeniden
uyarlanmigtir.
OPEC (Organisation
of Petroleum
Exporting Countries)
"ygun
fiyat
diyerekaldigtmtz
petroldenbagka
yzdeondanyzdeyirmiyekadar artz;
gsterebilen
fahip
bir
mal
yoktur"
ANNON
1960 yllinda kuruldugu
bilinenOPEC
(Petrol
hra
Eden
l-
keler Birligi)
iran,
Irak,
Kuveyt,Suudi Arabistan
ve
Venezuella'nin
yeoldugu
dnyanin
en
byk
petrol
organizasyonu olup
resmen
kurulmasi
1961 yill Ocak aymda
gereklegmigtir. ye
lkelerin
top-
raklarmdan
ikan petroln dnyaya
dagitimmi
gereklegtiren
ayni
zamanda
petrol fiyatlanni datekelinde
bulundurdugu
iin
ekono-
mideki
tmdengelerin zerine kuruluolduguOPECbugndnya-
nm
petrol
rezervierinin
yzde
yetmigini
elinde
bulundurmaktadir.
271
SOUK
SAVAS
Soguk
savat
ilkin 1947 yllinda tkmig
olup
bu
gekilde adlandi-
rilmasinm
nedeni, ordulann
savag
meydaninda
kargllk
|
gme-
yip
sicak
savaga
hazirhk
sreci yagamalari
ve
bu
sure
zarfinda
szle
veya
ambargo
gibi
protesto
mahiyetindeki
kargi
tavirla
ya
dasrtuimeyi
kizigtiracak tarzda bir gecede
iggal erle kargi
ta-
rafa
dolayli olarak
meydan okumasindan kaynaklanmaktadir.
Buna
en
bariz
rnek ikinci
dnya
savaginm
sonunda Sovyetler
Birligi'nin
bangin
saglanmasi konusunda
kugku
uyandiracak
i-
karci
ve
iki yzl tavirlarindan
dolayi
Amerika Birlegik
devlet-
lerinin
ona
kargi takindigi tutumdur.
Nitekim Amerika Birlegik
devletleri
mttefikleriyle
birlikte
Sovyetler
Birligi
ve
yandaylari-
na
kargi glu
bir
kargi
cephe olusturmug, bu
uzun
sren soguk
savag
srecinin
sonunda zellikle
Amerikan toplumunda yanki-
lari yillar boyu sren ve buyk
bir
travmaya
neden olanVietnam
savagi
olmugtur,
sonrasinda
ayni
rnek Angola'da
yaganmig.ve
bu
iki
savag
dogu
ile
bati kltrleri
arasinda
derin
bir
uurum
olugmasma
neden olmugtur. Sonuta
1989 yilmda
Amerika
ve
Sovyetier
Birligi
liderleri anlagmaya
vararak
soguk
savaga
res-
men
son
vermiglerdir.
Kirmtzt
Hat
1963
yllinda Soguk Savagm dorukta
yagandigi dnemde
Washington'daki Beyaz
Saray
ile Moskova'daki
Kremlin
Sara-
yi
arasinda
kirmizi bir
hat kuru]muytur, buna
gimdilerde bili-
nen
adlyla
kLrmlZI

OfOn
denmektedir
ama
cihaz
bildigimiz
anlamda telefon
degildir.
likin 1961 yilmda
Kba'da
yaganan
kriZ
Slra5\nda
kullanilan kirmizi hattin surekli abgmasi
sonu-
cunda neler oldugu
sir
gibi
saklanmig,
dnya
ancak iki byk
sper g
arasmdaki
nkleer
savagt
soluksuz birsiyasi
film
izler
.gibi
seyrederek
sonucu
beklemig
ve
sonunda Amerika
ve
Sovyet
272
i
liderleri
birbirleriyle
yz yze gelerek
anlagmaya
varmiglardir.
Kirmizi hat
o
gnden beri hl mevcut
olup
digerierinden
ay-
nlmlzel
bir hattir
ve gn
iinde
bu hattan bagkabir
grgme
yapilmadigi gibi bagka bir yerden
bu
hatta gelen bir haber de
sz konusu degildir.
Diger
bir deyiglebu hattin aligmasi demek
sadece
bu
iki
dev lider arasinda olugan
yeni
bir
anlagmazhk
ya
da yeni bir
kriz
ve
devaminda ikmasi kuvvetle
muhtemel
yeni bir
nukleer
savag
anlamma
gelmektedir. Bu
hat iin zel
bir aparat
kullanilmig olup
elektro mekanik
olarak aligan
ve
eski
tip daktilolara
benzer
gekildeyazili olarak
bilgi
ulagtiran
bir
tr
teleprinter olarak
adlandirliabilir. Bildigimiz aniamda
tele-
fon ise kirmizi
renkte seilerek 1970 yilinda
baglanmigve
aynt
zerklige
sahip
telefon
yine
aynt
ama\a
kullanilarak
bu
kez
iki
liderin kargilikh
konugmasmi saglamigtir. Kirmizi hat daha
sonra
bagka
uluslar
tarafindan da
aynt
ama1a
kullanilmigtir.
Vargova
Pakti (The Warsaw Treaty
of Friendship,
Co-ope-
ration and
Mutual Assistance)
Varova Pakti
anlagmasi 1955 ylli Mayis
ayinda Sovyetier Bir-
liginin
nclgnde
dogu blogu
olarak adlandinlan
lkeler
arasinda
imzalanmig olup
Amerika Birlegik
devletleri
ncl-
gnde
Avrupa
lkelerinin
kati]Imlyla
askeri
g
birligi
geklinde
olugturulan NATO'yakarti
kurulmugtur.
NATO'yakabul
edilen
son
lke
Bati
Almanya
olup 1952 yllinda
aralarina
katilmistir.
Neredeyse
tm
Avrupa lkelerinin iinde oldugu
bu birlige
kar-
gilik
Sovyetier Birligi nclgnde kurulanVarpova
Paktinda
ise
Arnavutluk,
Bulgaristan,
ekoslovakya,
Dogu Almanya,
Maca-
ristan, Polonya
ve
Romanya bulunmakta olup hemen hepsi ko-
mnist
rejimle
idare
edilen
lkelerdir. Ancak
1989 yihnda Var-
gova
Pakti
gereksiz bulunarak
1991 yllinda birligin
artik
geerli
olmadigi
resmen
aiklanmigtir.
273
a L
PARA
Parayerine
kullanilanhayvanlar,
Metal
Para, Kagit Para,
Plastik Para, Elektronik
ihra, Para Cinsleri, Bankalar,
Altm,
internet
Bankacihgr,
ipotek,
Kapitalizm,
Endstri,
vergiler,
Sirketier
Eski
devirlerdealigveriglerde
toplumda
para
yerine
takas sistemi
geerli
olup mal
egdegerde
bir
mal
kargiligindaalinmaktaydi.
PARA
YERiNE
KULLANILAN
HAYVANLAR
M..
9000
ile
6000 ylliari arasinda
henz
para
kavramtbilin-
medigi iin aligverigierde
para
yerine sigir gibi
bykbaghay-
vanlarin
veriimesi
sz konusuydu.
METAL PARA
Metal
para
ilkin
M..
2250 ile2150
tarihleri arasinda
bugnk
Trkiye
sinirlan iinde
bulunan
ve
lkenin
dogusunda
yer
alan
Kapadokya
krallantarafindan
kullanilmigtir. O devirdehenz
erit-
me
iglemi
bilinmedigiiinalinan malin
agirligina
ve
ebadma
gre
kargiuginda
irili ufakh
kle
geklindegmgler kullanilmigtir.
Bilinen
anlamda
ilk eritilerek retilmig metal
para
M..
687 y:Imda
bugnk
Trkiye
smirlari
iinde lkenin
batismda
yer
alip KkAsya (Anadolu)
olarak bilinen blgede yerlegmig
Lidya
kralligi tarafindan kullanilmigtir. Bu
dogrultda
gmg
klelerin
eritilmesiyle egitli
byklkte
ve
degerierinin
belir-
lenmesi
amacyla farkii agirliklarda
basilanparalara
M..640
275
yllmdan
itibaren
altin olanlari
da
eklenmigtir. Dzenli
olarak
basilip plyasaya
srlen
paralarin
zerlerinde
kabartma
geklin-
de
gebrin sembollerinden olutan
rnekler bulunmaktadir.
ilk
saf
altm
ve
gumg
para
M..
550 yilinda
Lidya
kral:
Croesus
(M..
561-546)
tarafindan
bastirilmigttr.
ingiltere'de
ilk
metal
para
bronz
ve
tenekeden yapilmig
olup M..birinci
yzylldan
itibaren kullani1mayabaglanmistir.
M.S.
395 yllinda
Romalilar eritilecek degerli
madenlerin
yok-
lugu
dolayislyla
sikmtiya
dgmgler
burnedenle piyasada
metal
para
sikmtisi
yaganmaya
baglamigve
sonunda zorunlu olarak
kagit
paraya
gei
yapilmigtir.
Nitekim
aynt
sikintiyi
yagayan
ingiltere'de
de M.S.
435 yllindan
itibaren
metal
para
kullanil-
mamis ve
kiymetli
madenlerden
nadiren
Uretilen
metal
paralar
daha ziyade ss
amaciyla
kullanilmigtir.
KAlT
PARA
Kagit
para
ilkin
inliler
tarafindan M.S.
700 yllinda ba$l
m1(\f.
Bunun
birinci.
nedeni metal
para
iin gerek1i
olan
uygun
ma-
denlerin yoklugu
ve
zorunlu olarak basilmig olmasi
diger
ne-
deni
ise plyasaya
madeni
para
olarak
srlen
bir ylgin
degersiz
metalin olugturdugu enflasyondur.
ek
ingiltere'deki
i
savag
sirasinda
(1642-51)
yatirimcilarin biri-
kimlerini
ve
klymetli
tag gibi
degerli kipisel
egyalarmi
koruyan
276
kuyumcular hem kendilerini hemde
yatirimciyi
korumak
ama-
ciyla alti imzali
ve
yazill bir talimat gsterilmesini Onerniistir.
Buna
gre
kuyumcu
yatirim
sahibinin
dipinda
nc bir ki-
glyle
muhatap olmasi
ve
ona
deme
yapmasi
durumunda bu
yaziyi
gstermek
zorunda
birakl migt\r.ok
gemeden
olduka
gvenli olan bu sistem benimsenmig
olup
bunun
gnmzdeki
Ornegi ek karneleridir.
Banknot
ilkbanknot
1660 yllindan
itibaren
ingiltereve
tu
anki adi
isve
Bankasi (Bank of Sweden) olan
Stockholm
Banco
tarafindan
i-
karilmigtir.Bubanknotlar
kuyumcular tarafindan dabenimsen-
mig
ve
yatirimlar
banknot
olarak
saklanarak
birtr
gvenlik eki
olarak kabul grmgtr. ingiltere'de
ilk
banknot
1964 yilinda
basilmigtir.
Polymer Para
ilkin1988 yllinda
Avustralya'da bas:Imigolan polymer
para
10
Dolar'a tekabl etmektedir. Ancak bu
dijerlerine benzeyentr-
den bir
kagit
para
cinsi
degildir.
Nitekim
zel
bir
gvenlik
sis-
temine
sahip
olan
para
bilinen
aniamda.gzenekli
bir
kagittan
yapilmigolmayip
islanmayan
trden
ve
geffaftir,
bu
zelligi
onu
sadece kendi. lkesinde
kullanilabilir
kilmig,sonuta dahakul-
laniligh
olan digerlerinin
basilmaslyla
tedavlden kalkmigtir.
Plastik Para
(Kredi Kartlari)
ilk
kredi karti 1920 yllmda Amerika'da kullanilmig olup
ilkin
benzin
istasyonlari
ve dnyada
belli bir
marka
haline gelmig
zincir
oteller tarafindan sadece kendi
mgterileri olanlara
ve-
rilmigtir. Buna
ilk rnek 1950 yilinda
basilanDiners
Club karti
277
olup sadece
kendi
yeleri
iin geerli olan kart, kulbn belir-
ledigi belli yerlerde
para
yerine gemektedir.
Onu 1958 yllmda
Amerikan
Express
takip
etrnigtir.
Elektronik
Para
Elektronik
aniamda
bankalar
arasi
ilk
para
transferi 1871 yllmda
Amerika'da
gereklestirilmigtir.
PARA
CiNSLER
Sterlin Pound
M.S. 928 yllinda
!ngiltere
krah Athelstan
(M.S.
895-939) enf-
lasyonu
nlemek amaclyla
ingiltere'nindrtbir
tarafmayayilmig
30
ayn
trde madent
paraninyerine
geecek tek bir
para
cinsi
basilmasi ynnde
israr
etmigtir.
Su
nedenle
ingiltere,
Romahla
dan
sonra
tek
tip
para
kullananilk
lke
almuytur. Bu dogrultuda
sterlin adi verilen
bir
pound 16
truvaonsuna
tekabl etmektedir
ve
saf
gmgten yapilmigtir.Sembol eksantrik
gekilde
birL harfi
ile
belirlenen
Sterlin
poundbu
igareti Latince
Libra
kelimesinin
bagharfindenalmigtir. Sterlin'in argoda adi
Londra'da
yankesici
anlamina
gelen
nicker,
Trkiye'de
iseKraliedir.
Amerikan Dolart
Amerikan doan
ngiltere'ninbagimsizbir
para
cinsi
basmasi-
nin
akabinde
basilmig
olup piyasadaki metal
para
sikmtismdan
dolayi ispanyol
pezosunun
da
dolar
olarak
kullanildigidnem-
de olugan
para
karmagasina
son
vermigtir.
Budogrultuda 1792
yllinda
ingiliz
Pounduna egdeger olarak
ayarlandiktan
sonra
ilk
Amerikan
dolari 1794 yllinda
Filadelflya'da
bastlmigtir.
Dolar
admr
ekparasi
olup
ilkin
1519 yllinda basilmigolan
thaler'dan
almig,
ancak Tarier
olarak
okunan
kelime
Amerikalilarm
bunu
278
yanhytelaffuz etmesiyle Dolara dngmgtr. Sembol
$
olarak
bilinen
Dolar
U
ile
Sharflerinin
ust
ste binmesiyle olu mugtur,
S
harfini
yatay
gekildedgndgnzde
iki birbirine bitigik
son-
suzluk
ifade
eden
U
harfinden olugtugu
grlmektedir.
Daha
sonra 5
harfi
zerine ]
harfi konarak
dikey
geklinde
bugnk
sembole dnmgtr
ama
bu
konuda bilinen
en az
alti
teori
vardir,
dolayisiyla hangisinin dogru
oldugu
henz tam
olarak
bilinmemektedir.
Dolar
argo
olarak Amerika'da
erkek
geyik,
Trkiye'de
ise
renginden
dolayi
ye
il olarak adlandirilmaktadir.
japon
Yeni
J apon
yeni
ilkin 1871 yllmda
Meiji
hkmeti
tarafindan.baglatr-
lanyeni
para
hareketiylegndemegelmigtir.Bu
dogrultuda
Edo
olarak
adlandinlan
kalkinma sisteminin hayata
geirilmesi
y-
nnde aligmalar yapildigi dnemde hkmet yabanci devlet-
lerleticareti
kolaylagtirmak
amaciyla modern
bir
para
biriminin
de.mutlaka
olmasi gerektigine karar
vermig
ve
Yen
adini alan
yeni
para
basilmigtir.
J aponca'da
dnen cisim
anlamina
gelen
ve
en
olarak okunan
Yen'in zellikle
Londra
borsasindaki
argo
adi
Bill and
Ben
olarak
gemektedir;
Euro
1995
yl
mda
AVrupa
Konseyi tarafindan
nerilen
ve
1 Ocak
2002
tarihinden
itibareri resmi
kararabagianarakAvrupa birli-
gine
ye 1kelerin ortak olarak
kullanmayakarar
verdigi
Euro,
bugn
12 ye
lkenin resmi
para
birimi
durumundadir. Eksan-
trik gekilde
bir
E harfiyle simgelenen
para
birimi bunu
orijinali
Europa
olan Avrupa'nin
bagharfinden almistir.
279
BANKALAR
ilkbanka kavram! M..3000
ve
2000 yillari arasinda
Mezopo-
tamya
Babil'de metal
paralarin kullanimiyla
birlikte
gndeme
gelmigtir.
O taribe dek byk tahil
depolarina
sahip
iftiler-
le
degerli
egyalarmi
tapinaklarda barindiran soylular
varlikla-
rinin
kargiligini kiymetli
tag
olarak
tefeci
ya
da kuyumcularda
tutmaktayd:1ar,
paranm
yrrlge
girmesiyle
bunlari
paraya
evirip bankalarda
gvence
altina
almalarinin
yani sira
vergi-
lerini de
bu
para
zerinden.demeye
baglamiglardi. Italyanca
banco kelimesinden
gelen banka
ilkin Lombardiya Yahudileri
tarafindan kegfedilmig,
bylece
para
gvenli
bir
ortamda koru-
ma
altina
alinmistir. Nitekim
tefeci olarak bilinen
ve gayri
resmi
para
alim
satim
igleri
yapan
banker1erin
iflas
etmesi
durumunda
yatirimcinin
parasinin
yok
oldugu
sistemi kerten
ve
resmi
bir
kurulug olan banka
Italyancabancarotta
(bankrupt)kelimesin-
den
tremig
olan
bankanin
iflas
etmesi
durumunda
yatirimcinin
hesabmin gvencede kaldigi
bir
sistemdir.
ingiltere'deilk banka Bank
of England
olup 1694 yllinda
iskoyali
William
Patterson
(1658-1719)
tarafindan
kurulmuy
ve
ok
gemedeningilizhkumeti tarafindan zel
banknot
bastiri-
lip
piyasaya
srlmesine
izin
verilen Merkez
Bankasi
konumun-
da
ilk
devlet
bankast
ilan edilmittir. Bu
dogrultudabankaher
gn
1.200.000
Poundluk
banknot
basmigtir.
Amerika'da
ilk
bankaBank
of North America'dir.
1781
yt-
Imda
kurulmasi
karara
baglanarak 1782 yllinda yatirimcilarina
resmen
kapilarint
aan
bankanin
Merkez
Bankasi konumunda
bir
banka olmasi 1791 yilinda gereklegmig
ve
1811 yi1mda
Kredi
Komitesi kurularak
reticlye kredi
vermeye
baglanmig-
tir.
Amerika'daki ik zel banka isebankacihgin babasi olarak
adlandirilan
ve
Amerika'daki ilk
Hazine Bakanligi
Mstepari
olarak
grev
yapan
Alexander Hamilton
(1757-1804)
tarafin-
280
dan gereklettirilmig
olup Bank of
America ve
onunla
ayni
d-
nemde
hizmete
girerek
vergi
toplamayi
ama\ayan
US Coast
Guard'dir.
ALTIN
Napolyon
dnemi
savaglarindan
sonra
ciddi bir
enflasyon krizi
yaganmaSInlO
afdlndan
181 6yllinda piyasadaki fiyatlari
sabitley-
tirmek
ynnde
byuk
deneyim kazanan
Ingiliz
hukmeti
bunu
tekrar yagamamak adma kle
altin gekllnde g\ bir
yatirim
aracini
devreye sokmu
ve
kisa
srede
bununtm dnyatara-
findan
benimsenmesine
nayak olmuytur. Nitekimok
geme-
den
uluslararasi
para
piyasasinda
denge
saglayan
ve
kuru dog-
rudan etkileyen
kle altm nce 1871 yllmda Alrnanya, 1878
yllinda Fransa, 1897 yilinda
J aponya
ve
1900 yilmda
Amerika
tarafindan
en
geerli
yatirimaraci
olmugtur. Ancak
kisa
srede
en
baa yerlegen
altin madeni
para
geklinde de
kullanilmaya
baglaymca
1933 yilinda Amerika bagkani
Franklin
D.
Roosevelt
(1822-1945)
taki olarak kullanimi
diginda
altinin sadece
yatinm
amah
olarak kle geklinde saklanmasini duyurarak
madeni
para
geklindekullanimint yasaklamig
ve
digerleri
debunu
kabul
etmigtir.
281
INTERNET
BANKACILIl
Gnmzde
yaygin
ekilde kullanilan internet
bankaciligi ilkin
on
dokuzuncu yzyilda
elektronik anlamda
bankalar
arasi para
transferiyle
gndeme gelmig
ve
devaminda 1900 yllinda
Wel-
IsFargo
Bank
tarafindan,
gnmzdeki gekliyle ise
ilkin
1997
yllinda ingiltere'deThe Nationwide Building
Society
tarafmdan
gereklestirilmigtir.
ipotek
Bilinen
en
eski
ticaret
gekli olan
ipotek,
ticaret
yapan
igadammm
gelecege ynelik
uzun
vadeli
borcunu
demek
amaclyla
bud-
nem
iin mal
varligma
banka
tarafindan el
konulmasidemektir.
Budogrultuda kigi bor
senetlerini imzalarken borcunu
deme-
mesi durumunda
mallarina el
konuacaginipeginen
kabul etmek-
tedir. Bunun
ilk rnegi
M..
1000
yllindin'de
yaganmrg
ve
onu
Roma veYunanistan takip
etmigtir.
Bugn modern
bankacilik
sisteminde de ipotek halen
geerliligini
srdrmektedir.
KAPITALiZM
Bir diger
adi serbest ekonomi olan
kapitalizmbilindigi
zere
kaynagmi kendi
retip
tasarrufunu
kendi
ynleridiren
zel
bir
ekonomi sistemidir.
Bir diger
deyigle
kapitalizm,
komnist
re-
jimle
ynetilen devletlerde
oldugu
gibi
paranin
devletin
kay-
naklari
elinde tutulup
yatirimclya
belirli
partlar
dahilinde
veril-
.
mesinin
tam
tersine igleyen bir
sistemdir.
Bu dogrultuda
yati-
nmcmin
parasini
serbest
piyasa
ekonomisinin
kendisine sagla-
digi
imkaniarla istedigi
gekilde ogaltarak piyasadaki
arz
taiep
dogrultusunda ynlendirdigi kapitalizmin tarihesine bakilacak
olursa,
olduka eski oldugu
ortaya
ikmaktadir. Nitekim ilkin
M..
1400 yllmda piyasada
ipotek
sisteminin hakimoldugu fi-
282
ravunlar
dneminde
ve
eski
Roma'da
baglayan
kapitalist
dzen,
batida Romalilarin,
orta
dogu
ve
doguda ise
Misirlilarin
deniz
agiri
ticaretle
zenginlegmelerine
neden olmuy
ve deniz ticare-
tiylegetirdikleri
mallari
fahipfiyatlarlabagka
lkelere
satarak bu
allyverig
strasinda tutturabildiklerine bir fiyat talep etmeleriyle
olugmustur.
Sonuta piyasa bu
arz
ve
talebe
gre
ayarlanmig
ve
zellikle
Roma imparatorlugu
g
temsilcisi
konumuna
ge-
lerek
gerek
toprak
gerekse
hazine
bakimindan
usuz
bucaksiz
bir
imparatorluk
halinegelmistir.
Bu
durumRoma'nm kgne
dek
devametmig
ama on
atmci
yzyilda feodal
sistemin yerini
alan
kapitalizmasia
kmemigtir.
Nitekim
bugn
hl
en
ge-
erli
sistemolan
Serbest
piyasa
ekonomisi
gnmzedek
hizi-
ni
kesmeden
devam
etmig, zellikle
on
altinci
ve
on
sekizinci
yzyillarda
rnegin ingilizkumagsanayi bu
sayede
endstriyel
bir kapitalizmin olugmasina
nayak olmustur.
Bu dogrultuda
her lkeelinde
genig
talep
uyandiracak
en
degerli hammaddeyi
kegfederek zerine
istedigi
oranda kr koyup
diger
lkelere
sat-
mig
ve
elde ettigi
gelirle
yeni
retimlere
geip
ekonomik aidan
byk
geligmegstermigtir. Sonuta bir
anda
iggibi
bydg
grlen sicak
para
her
lkenin
agzini. sulandirarak
ardi
ardma
gelenyeni
girigimleridogurmug
ve
Serbest
piyasa
ekonomisiyle
ayni
paralelde seyreden kapitalizmin temeleri kolay
vazgeile-
meyecek kadar
derin
atilmigtir.
ENDSTRI
"Heriaman
endstrinin
tarih, politika
ve
asker
gcnden
zi-
yade
zenginlegme
ynndeyeni ticaret
ve
ipkaynaklart
yara-
tan
liderlerle
olabilecegine inanmigzmdir
"
J .
PAUL GETTY
(1892-1976)
Bilinen
en
eski endstriyel kalkmma objesi zamanimizdan
yak-
lagik
iki milyon
yil ncesine ait
olup
bugnk Etiyopya'yada
283
ikarilmigolan
bazalt
trnde kk
yanmaz
taglardir.
zerleri
zel bir
teknikle
yontulup
degigik
biimler
verilen
bu
taglarin
ticaretiyle bagli baginabir endstri yaratilmig
ve
lkenin
ekono-
misinde
byk bir
geligmesaglanmittir.
Endstriyel anlamda
en
eski Gretim
Fransa'nin batisinda
yer
alan
Moustier
blgesinde
yagamig
olup
Moustarian
olarak
bilinen
toplumun blgede yaptiklari kazilar
sonucu
ikardik-
lari ok sayida
zel
tagtan
balta,
spatula, kazma
sap
nin
yani
sira
kalkan
ve
ok gibi aletler
yaprnast
ve
bunlari
endstriye1
bir
retim malzemesine dngtrmesiyle
ereklegmigtir.
Bu dog-
rultuda zamanimizdan
yaklagik
30.000
ile 200.000 yll
ncesin-
deki
ilk
endstriyel
retimin
sahipleri olup rettikleri
bu
al.etleri
Avrupa,
Yakin Dogu, Kuzey
Afrika'ya
satarak byk gelir
elde
etmiglerdir.
ilk
endstri
retim fabrikasi
2002 yilinda
10Deniz
olarak
adlandirilan
rdn'n
50 km. gneyinde
arkeologlarin
yaptik-
lari kazilar
sonucu ortaya
ikmigtir. Su dogrultuda M..
2700
yllinda
yaganan
byk deprem
sirasinda
kerek toprak
altina
gmlen
fabrikada binlerce eki, rs
ve
diger
metal aletlerin
yant sira
bakir
ve bronzdan
yapilmigobjelerin retiminin
desz
konusu oldugu
anlag:1maktadir.
VERGiLER
Vergi tarih
ncesi
devirlerde
vatandaylar tarafindan
milli eko-
nomiyi desteklemek amactyla yrrlge
sokulmug
en
nemli
kavramdi. Bu
dogrultuda
eski Roma
ve
Yunanistan'da
milli
ge-
lir olarak kabul edilmig
olan
vergi sistemi
zellikle ithal mal-
lar
zerinden
toplanmaktaydi. Bu dogrultuda
imparator
J ulius
Ceasar daha
nce yzde begolan
verginin
oranini
yzde bire
indirerek
vergi
sistemini kolaylagtiran
ve
tarihte
ilkin
Roma
top-
lumunun
vergi ile
tanigmasina ve
giderek
tm
dnya tarafindan
benimsenmesine
nc
olan
ilkslyasi kipiliktir.
284
Elekarlik vergisi ilk
n
1695 ylhnda
Amerikan
koloni]erinde
grlmg
olup
gen
ve
bekar
erkekleri evlenmeye
zorlamak
amacryla ikanimigtir.
Maliye Bakanligi anlamma
gelen
exchequer kelimesi
il-
kin
vergi
toplamak
amaciyla
M.S.
1110 tarihinde kurulmuy
ve
mazgal
yapimi
gibi dzgn gehirlegmenin
o]usumunu saglayan
giderlere
harcanmak zere
vatandaylardan
toplanmigtir.
Gelir vergisi
Gelir vergisi
i]kin
1799 yllinda
gen
lakablyla anilan
ingilte-
re
bagbakani
William Pitt
the
Younger
(1759-1806)
tarafindan
Napolyon Savaglan
sirastnda iyice ktlegen
ekonomiyi dzelt-
mek
zere
ek
bir fon
saglamak amaclyla
kurulmustur.
Geici
sreligine
kurulan fona yatirilacak gelir
vergisi
orani
ise 100
ile
240 pound
arasmda
geliri
olanlar iin yzde
iki
buuk
oraninda
bunun
alti
iin ise
alti
penny
geklinde
belirlenmigtir.
Kazandigm Kadar
de
(PAYE
=
PayAsYou Earn)
ikinci
Dnya
Savagi'nin yarattigi ekonomik
buhran
nedeniyle
1944 yllinda
ilk
kez
ingiltere'nin
tanLgmly
oldugu
bu
sistem
bir gnde
ilan edilip
yrr1ge
sokulmustur. Ancak
1940
ile
1941 yillari
arasinda Maliye Bakanligi
yapmig
olan Sir
Kings-
ley
Wood'un
ncs
oldugu
PAYE
sistemi,
onun
lmyle
lav
edilmigtir.
Katma Deger Vergisi (Value Added
Tax
=
VAT)
On sekizinci yzyilda
Alman ekonomistler
tarafindan
ortaya
atilan
Katma Deger Vergisi
aslinda
hemtketiclyi hem
de
reticiyi koru-
yan
ok saglikli bir
sistemdir.
B dogrultuda
malin cinsine baki!-
maksizin pazardaki
satig
fiyatminzerine belli bir
oranda
katmade-
285
ger
vergisi
ilaveedilmektedir. Fransa
busistemi
1954 yllindakabul
etmig,
onu
T967 yllindaDanimarka.ve1968 yilmdaAlmanya
takip
etmigtir.
Ingiltere
ise
bu
orani
1973 yllindayzde
sekiz oraninda
belirleyerekyrrlge sokmuttur.
Ancak
daha
sonra
tm
lkeler
iin yzde 17,5 geklindesabit
gekilde
belirienenoran
su
anda
tm
dnyatarafindanyzde
yirmi
geklindeuygulanmaktadir.
Oy
Vergisi
Her
lkenin nfusuna
gredegigim
gsteren
bu
nedenle
orani
her
lkenin kendi
inisfyatifine
birakilanbu
vergi
adindan
da
an-
lagilacagi zere sadece
seimdnemerindegeerlidir.
Oy
vergisinin mucidi
eski Romalilar olup
bu
vergi ilkin
M..birinci
yzyilda
uygulanmigttr.
Oy
vergisinin
ingiltere'deilkyrrfge konugu
M.S.
1380
yllindagereklegmigtir,daha
sonra
kral ll'inci
Richard zamaninda
oran
iyiceykselerek
J ohnGaunt
(1340-99)
kigi
bagma
bir
Silin
denecegini
duyurmug
ve
bu
durum1381 ylimda Kyl
Ayaklan-
masina
neden olmugtur.
1989
ve
1990 yillan
arasinda
bagbakan
Margaret
Thatcher
(1925)
tarafindanbagka
bir
adlatekrar gnde-
me
gelen
sistemtoplumvergisine dngmg
ama
vergi mkelief-
leri
aslinda
bunun
ne
vergisi
oldugunu anlamakta
gecikmernigtir.
Amerikan vergi konseyinin
de
yrrlge koydugu
bu.sistemher
ne
kadar
halk
tarafindan
kanunsuzyollavergi toplandigi
ynn-
deprotestolara
neden oisa
daseimdneminde
hi
istemedikleri
halde
bazi gehirlerden zorla vergi toplanmigtir.
iRKETLER
llk
kez eski Yunan
ve
Romalitarin
genigapli
organizasyon
ad!
altmda
olugturdugu
girketler
bukurulugaye
olan
kipininhakla-
rinin
garanti
altmda olmasi
gartlylakanun maddesiyle
sinirlan-
mig
resmi kurum
niteligi
tagimaktaydi.
286
Limited
girket
Ortaklaga kurulan pirkette her
ortagm yll
sonunda alacagi
kr
koydugu kapitalle smirli olmasma
ragmen
bir tr
yatirim
or-
takligt konumunda olmasi kipiye
her
haf
karda
para
kazandir-
masi
anlamina
gelmektedir. Aranan tek
part ise kurucu
ortak-
larin
gvenilir olmasinin
yani sira
borcunun
bulunmamasidir.
ingiltere'de
ilkin 1844 yllinda kurulan
limited
girketler 1862
yilmda
genigapta
yayginlagmig
ve
modern
ekonominin
en
nemli
ticari girigimleri
olarak
adlandirilmigtir.
1982 yllinda
bu
dogrultuda zel
girigimlerin
sayisinin
iyice
artmasiyla
kk
bir
miktar
koyarak
zenginlegen
ortaklann
sayisi
da
aym
paraleide
ogalm:
ve
paranin
durdugu yerde
para
kazandigi bu
sistem
borsa
olarak adlandirilan
kuruluglarindogmasma
ve
halkmbu
yeni
oluguma
agiri
talep
gstermesine
neden
olmustur.
Londra
Borsasi
Bilinen
en
eski
borsa belli bir fiyat listesi hazirlayarak her trl
hisse
senedi
ve
tahvili
satiga
sunan
ve bunuTakasyoluyla
veya
satig
yaparak
ya
dabagka
gekilde
paraniza para
kazandiran tek
yer
J onathan'in
kahvedkkanidir anlamina
gelen
TheCourseof
the Exchangeand other things
at
this
office
at
jonathan's Coffee
House geklinde
bir
reklamla
duyuranJ ohn
Castaing tarafindan
1698 yllinda kurulmustur.
Bu durumda caddeler, sokaklar
ve
tm kahve salonlari
tipki
J onathan
gibi
ayni
igi
yapmaya
kalkt-
gan
karaborsasi
seyyar
borsa
simsarianyla
dolunca piyasa
ye-
rinde
bir deyimle
allak
bullak
olmuy
ve sonuta
bunun
nn
kesmek
amaclyla
1565 yllinda
Sir
Thomas Gresham
(1519-79)
bagkanligmda
ve
Royal Exchange
adi
altinda
kraliyet
tarafindan
ilk
borsanm
kurulmasi ynnde ahimalara
baglanmigtir.
An-
cak kraliyete
ait
zel
bir kurulus
olarak 1571 yihnda l'inci Eli-
zabeth
(1533-1603)
tarafmdan
resmi ailisi
gerekiegtirilenbu
287
ilk
borsa 1939 yllmda ticarete
kapatilmig olup
gu
anda yerinde
bir
alipverig merkezi
bulunmaktadir.
ilk dzenli
borsa 3 Mart 1801 yllinda ailmig
ama
hisse
satiplari
gizli
tutuimugtur. Satiplarmhalkin
takip edebilecegi
ge-
kilde
aik
olarak
idare
edildigi
ilk
borsa ise 1986 yllinda kurul-
mug
olup
bugn
hl geerli olan
ve
dnya
para
piyasasinda
kisaca
ticaretin kalbinin attig:
yer
olarak
anilan iinde
nl
in-
gilizsaat kulesi
Big
Bang'in debulundugu
ticaret
meydaninda
yer
almaktadir.
Bu dogru1tuda her
gn
kulaklarl
Sagir
eden bir
ugultu
ve grltnnhakim-oldugu,
yksek
sesle hisse
senetle-
rinin durumunu
bildirmelerinin
yani
sira
indigini, iktigmi
ya
da
ne
durumda
oldugunu
birtakim
zel
igaretlerle halka duyuran
borsa
simsarlarinin alim
satim yaptigi
ve
bugn dnyanin
en
nde
gelen
borsasi olan
Londra
borsast mesai saatinin bitimi,
yazar
panolarin
ve
bilgisayarlarm
susmastyla
derin bir
sessizlige
gmlmekte,.ama
ertesi
gn yine
ayni
tempoda aligmaya
bag-
lamaktadir. ikinci
Dnya
Savaginin
baglamaslyla
alti
gn
kapalt
kalan borsa,
ilk
goku
atlatmasmin ardindan
ayni
hizla
allymaya
devam etmig
ve
sadece
V2
roketlerinden
birinin
binaya
arptigi
gn
kapall kalmigtir.
Alternatif
YatirrmPiyasast
(Alternative
Investment
Market
=AIM)
AIM
ilkin
2001 yllmda kuru1mugolup girketlerin blzl! byme-
sine ynelik bir
tr
kalkinma
programi
olarak adlandirilabilir.
Bu
sayede
kisasrede kazandiraniarla
srekli
degigen hisse
se-
netleri
ve uzun
vadede
gvenilir
olanlar
belirlenmigtir.
New
York
Borsasi
Dnyanm
en
byk
borsasi
olan New
York
Borsasi
ilkin
17
Mayis 1792 yllmda 24 broker
ile resmi
olarak aligmaya bag-
288
lamigtir.
Bugn
modern di]de
broker
olarak
adlandirilan
borsa
simsarlannm
inar
Agaci Anlagmasi
adlyla
bilinen
(Buttonwo-
od Agreement)
ve
bu
nedenle zerinde
inar
agact
resmi
olan
szlegme dokmanini
imzaladigi
anda kaderinizin degigecegi
borsa
klsaca
Wall
Street
olarak
anilmaktadir. Yaklagik
2800 gir-
ketin hisse senedinin
yer
aldigi New
York
Borsasi
bugn
Ameri-
kan ekonomisinin
nabzmlO
3l
I
yegane
yer
olup ekonominin
yaklagik yirmi
trilyon do]arlikdilimini
kapsamaktadir.
289
m r
.
TARTISMALI
GEREKLER
Amerikan Bagkam, Fosbury Flop, Modern
Olimpiyatlar,
YamciMo-
torlar,.
Sigirme
Lastikler, Ampul, Amerika'nin
kegfi,
Radyo,
DNA,
Konugma
ve
SesKayitMakinesi, LSD, Planr, Bond Kiziari.
Insanliktm dnyaca kabul
edilmesine ragmen
bazi
yerlerin
ve
icatlarin asil kim tarafindan
kegfedildigihl
kesin
olarak
aiklanamadigi
ve
tartigildigt iin
onlar
hakkinda
soru
sormaya
devametmektedir.
lytebunlardanbirkai.
AMERiKAN
BAKANI
IlkAmerikan Bagkani 1789
ile
1797
yillari arasinda bagkanlik
yapmig
George
Washington
(1732-99)
olarak
bilinmesine
rag-
men
aslinda ilk
bagkan,
Washington'un
1781 yllinda orduda
grev
yaptigi sirada
ngiltere'yekargi
savaga
nclk eden
ve
yksek
askeri
kurul tarafindan
seilerek
bagkanlik
grevine
ge-
tirilen
J ohn
Hanson'dir
(1715-83).
Dahasi George
Washington'a
kadar olan
sekiz
ylldanfazla
sre boyunca
alti
bagkandaha
grevyapmytir.
1776 yihndaAmerika'nm
ingiftere'denkoparak
bagimsizliginiilan
etmesini takiben
ayn!
yil
Amerikan
kongresi
Amerika sinirlari iinde
yer
alan
tm
eyaletlerin
herbirininken-
di iinde
bagimsizoldugunun yazili oldugu
bir
Konfederasyon
Anlagmasini eyalet
valilerinin
imzasina
sunmug, ama
bazilari-
nin
birbirleriyleuyugmazligi
sonucu
178T yllina kadar imzala-
namamigtir.
Maryland'in
J ohn
Hanson'un
dogdugu
yer
olmasi
sebebiy]e listeye eklenen
son
eyalet
oldugu
tm bueyaletlerin
291
tek bir
bagkanin
ynetiminde olacagi ise
anlagmamn
en
nem-
li
maddesini tegkil
etmektedir
ve
bu
bagkan her
yil
yapilacak
seimle
atanacaktir, seimi tekrar kazanmasi
durumunda
ayni
kipiye
en
fazla kere baskanlik
yapma
hakkl Vef mekedt.
Diger bir
deyigle
ayni
kivi
en
fazia yil bagkanlik
yapma
hak-
kina sahiptir. Budogrultuda
1781 yllinda
anlagma
imzalanmig
ve
Hanson
oylarin
ogunu
toplayarak Amerikanin
ilk
bagkam
olmugtur.
Grev
yaptigi
bir
yillik sre iinde
nemil
iglere
im-
zastni atan
Hanson
rnegin
Amerika'nin
ilk
resmi devlet
mh-
rn
olusturmakla
birlikte,
Savag
Dairesi
Genel
Sekreterligini,
Hazine
Bakanligini
ve
Digleri
Bakan!!gmi
kurarak Amerikan
topraklarina
ilk
piyadebirliklerini
yerleptirmigtir.Biryllbkgrev
sresinin bittigi yildan
itibaren
Amerika'da kendisinden
sonra
alti bagkan dahagrev
yaprnig
ve
Konfederasyon Anlagmasimn
yerini
Amerikan Yapilanma
Kurulu'na biraktigi 1789 yrli seim-
lerinde George
Washington
yeni
bagkan
olarak seilerek bu
yeni
kurulun aligma
programi
dahilinde bagkanlik
sresi de
degigtigi
iin 1797 yllina dek hizmet
vermigtir.
FOSBURY FLOP
ilk
yksek
atlama teknigi olarak
adlandmlan Fosbury
Flop likin
Dick Fosbury
(1947)
tarafindan denenmig
olup
onun
adini
alml
ve
o
gnlerde
sporda
devrim
olarak
nitelendirilmigtir. Bu
dog-
rultuda 1968
Olimplyattarinda
erkekler yksek atlamada
altin
madalyanin
sahibi
olmasi
hi de
srpriz olarak
kargilanmayan
292
Fosbury,
kendisine
ait
Fosbury Flop olarak
adlandirilan
bu
tek-
nigin kisa
Srede
yayilmastni
saglamig
ama
kimse tam
olarak
onun
atlaylgini
gereklestirememigtir.
Kendisini
yksek
atiama
barinin
zerinden agirtirken
sirtml
tamamen
yere
paralel ola-
rak
yatiran
ve yzn
gkyzne
dndren
Fosbury'nin takla
atarak
yere
uar
gibi dgtg
bu
mthig
bu
atlayisinin
en
gzel
rnegini
1963
yihnda
Amerika'da
BruceQuande'nin
ektigi fo-
tograflarda grebilirsiniz.
MODERN
OLiMPYATLAR
Modern olimplyatlarin
ilkin 1896
yllLnda
Atina'da
gereklesti-
rildigi
bilinmektedir,
ama
bu
tarihten
yaklasik
yarim
asir
nce
1850 yihnda Dr.
William
Penny
Brookes
(1809-95)
Much
Wenlock'ta kuk bir
kasaba olan
Shropshire'de ilk
olimplyat
oyunlarini
gerekleptirmig
ve
oyunlar
her yil
geleneksel
olarak
1865 yllina
dek
tekrarlanmistir.
Ancak 1865 yllinda
Avrupa'nin
her
yerinden gelen
seyirci
sayisi
10.000'e
u1agtigt
ve
Yunanistan
hkmetinin
ilglyle izledigi
oyunlari
her yll kendi
imkaniariyla
dzenleyen Dr. Penny
Brookes
bu
kez hkmetten
yardim iste-
digi
halde
ne
yazik ki bu
istegi
geri
evrildigi iindzenlemekte
bagarisiz
olmugtu. Bunun
zerine
Romanya'da
yagayan
zengin
igadami
Evangelis
Zappa
oyunlarin
sponsorlugunu
yapmaya
ta-
lipoldugu
gibi
her yil
bunun
Yunanistan'da dzenlenecegini de
taahht etmig,
sonuta
oyuniarm
onun
sponsorlugunda yapil-
masi
kabul edilip oyuntar gerekleptirilmigti. Dr.
Penny Brookes
da
dllerden
kazandigi
parayla bir
oyunun
sponsoru
oldugu
1865 ylli
olimplyattarinin ardmdan
Zappa 1870 yihnda n-
csn de duzenlemig
ancak
giderek
imkanlari daraldigindan
dolay!
bu ncs
sadece elit
tabakaya hitap etmigti.
Bunun
.zerine
Dr Penny
Brookes 1890 yihnda
Much
Wenlock'ta zel
oyunlar
adi
altinda bir
spor
musabakasi
dzenlemigve
modern
olimpiyat oyunlarinin kurucusu
olarak
bilinen Baron Pierre
de
293
Coubertin'i
(1863-1937)
davet
ederek
oyunlarm kendisi
onu-
runa-verilecegini
duyurmugtu.Sonata oyunlan ok
begenen
baron dndgnde La Revue Athletique adh
bir
Fransiz
spor
magazinine "Eger
olimpiyatlar tekrar
dzenlenmeye
devamedi-
yorsa,
Yunanistan
bunu sadece
Dr. W. P. Brookes'a
borludur"
geklinde zel
bir
yazi yazmig
ve
Brookes'un
bunun iin harca-
digi zel abadan sz
etmigti.
Modern olimpiyatlarm
geleneksellegmesi, Baron
de
Coubertin'in Much
Wenlock'ta iziedigi
ve
ok etkilendigi
oyun-
lardan alti yli
sonra
bunu dzenli bir takvime
baglamaya
karar
vermesiyle
olugmuy
o]up
budogrultuda
onun
bagkanhgmda
ilk
modern
olimpiyat
oyunlari 1896 yllinda Atina'da
gerekleptiril-
migtir. Ancak
ne
yazik ki oyunlardan
birka
ay
nce buna n
ayak
olan
William Penny Brooks lm.g
ama
oyunlar
onun
ani-
sma
Much
Wenlock'ta
dzenlenmeye
devam
ederek
yant sira
adma
bir mze de yaptirilmigtar.
Bu
arada ilgintir
ama
yaklagik
iki
yz ylldan fazia
zaman
nce
olimpiyatlarm
Robert
Dover
Olimpiyat
Oyunlan adi aitmda
Cotswold, Chipping
Campden
kasabasmdadzenlendigi
fleri srlmektedir.
Buna
gre
ilkin
T6T2 yllmda
dzenlenen
oyuniar
1852
yr]Ina
kadar belirli
pe-
riyotlara
devametmig
ve
1951 yllmda
Britanya festivali
adi
altinda
yeniden
gndeme
gelmigtir.
Ancak
bunun
gnmzdeki
olimpiyatlarla
ilgisi
yoktur, bi]indigi zere
drtyllda bir
dzen-
lenen-modern
olimplyatlar
kk
bir festival
degil,
sporun
her
dalinda uluslararasi
bazda
msabakalarm
tertip
edildigi
ve
dn-
yanin
drt bir yanindan
gelen sporcularm her trf ihtiyacma
cevap
verecek
lde
donatilmig
bir
olimpiyat ky
kurulma-
siyla
gereklestirilen ok
bykbir organizasyondur.
YANICI
MOTORLAR
ilkin1807
yllmda
Nicephore
Niepce'nin kmr
ve
reineyle
ya-
nici
bir
motor
icat edilebilecegini
kanitiamasindan
sonra
1826
294
yilmda
Amerika, Vermont'da
yagayan
ve
srekli
yeni bir
geyler
icat
etmekle
meggul
olup
Niepce'nin
bulugu
zerinde alisma-
lar
yapan
Samuel Morey
(1762-1843)
ilk
yanici
motoru
yarat-
migtir.
American journal
of Science
and
Art
(Amerikan Bilim
ve
Sanat
Haberleri) adli
gazetede
An
Account
of
a new
Explosive
Engine (Yanici
Motorlar
zerine
Yeni Bir
Bulug)
geklindemanget
olan Morey'in
bu bagarismdanLenoir'm 34
yil
nce kegfettigi
\ten yanmalt
motor
ve
38
yll
nce Otto'nun kegfettigi
gazla
aligan
motordan
sonra en
byk
bulug
olarak
sz
edilmittir.
$RME LASTiKLER
ilkgigirme
otomobil lastigi 1888
yllinda
john
Dunlop
(1840-
1921) tarafindan keyfedilmigtir.
Asimda
ilkgigirmelastigin 1845
yilmda henz 23 yagmdaki
Scot
Robert Thomson
(1822-73)ta-
rafindan
kegfedildigive kendisi
tarafindan
havaltlastik
adi veril-
digi bilinmesine
ragmen, Dunlop
bunun
otomobil
iin olanini
kegfettiginden
dolayi
onun
adlyla anilmaktadir. Nitekim
oglu-
nun
daha
rahat edebilmesi
iin
onun
istegi Uzerine
bir
hava
pompasiyla
bisiklet
lastigini iyice
gigiren
mucit
ayni
yolla araba
lastiginin
dekolaylikla
gigirilebilecegini
kanitlamigtir.
AMPUL
Byk Amerikan mucidi Thomas
Alva
Edison
(1847-1931)
en
nemli
bulugu
olan elektrigin
yani sira
binierceyeni
icada
imza
atmigtir.
Nitekim
bunlardan biri
1879 ytllnda icat
ettigi elek-
trik
ampuldr. Aslinda
dahance sz
ettigimiz gibi
ilk
ampul
1809 yllinda
ingilizSir
Humphry
Davy
(1778-1829)
tarafindan
kegfedilmig
ve
Davy bir bataryaya bagladigi
iki
elektrik kablo-
sunun
diger
u\arinin
arasina
kmrden.yapilmig bir gerit koya-
rak onlari
birlegtirmig
bylece
ilk
ampu!
yaratmigtir.
Ardmdan
1875 yilinda Henry
Woodward
.ve
Matthew
Evans
Toronto'da
295
bunun daha
yeni
bir
versiyonunu
icat
etmigler,
ama
her ikisinin
de rettigi ampul
uzun
sre
dayanmadigi
iin
patentini
Edison'a
satmiglardir. Nitekim Edison
bunun daha
gelismig
tasarimin:
keyfetmekle kalmayip
ayni
zamanda
dgk
elektrik akimi
kul-
.
lanarak daha
uzun
mr1sn
retmigtir.
Bu
dogru1tuda
1879
yllinda Amerika'da Edison,
ingi1tere'de
ise daha
sonra
SirJ oseph
olarak anilacak olan
J osephSwan (1828-1914)
ayni
anda
birbir-
lerinden habersiz
olarak
ticari
anlamda
srme
neden
olacak
lik
kullanigli
ve
uzun
mrl ampul
yaratmiglardir
ama
ashnda
ilk
akkor
ampuln
1854 yllinda Alman asilli
bir
Amerikali olan
Heinrich
Gobel
(1818-93)
tarafmdan Edison
ve
Swan'dan
tam
25 yll nce keyfedildigi
bilinmektedir.
Nitekim
yanmig
bambu
sapi
kullanarak kegfettigi
ampul
1859 yllinda daha dageligtiren
Gobel bunun
400
saat (yaklagik15
gn)
yanmasini
saglamigttr.
Aslinda
bu byk bir bagaridir
ve
nitekim
Gobel,
onun
icad!-
ni
aldl I
gerekSiyle
ampuln
yegane
mucidi olarak arnlan
Edison'u mahkemeye
vererek
ampuln ilk mucidinin
kendisi
oldugunu
savunmuytur. Amabirka
ay
sren
mahkeme
bir
trl
neticelenmemig
ve
bu
sre iinde Gobel
zatrreeden
1mstr.
AMERKA'NIN KESFi
Amerika'yi
kimin
keyfettigi
herkese
malum
gibi grnmekte-
dir.
Nitekim
tm dnya
onun
kagifinin
adini
bir
irptda
sy-
lemektedir
ama
bu
ne
derece dogrudur?
Acaba Amerika
kita-
si
gerekten 1492 ylhnda Christopher Colombus
(1451-1506)
tarafindan
mi
kegfedilmigtir?
Yoksa
yeni
diyarlar kegfetmekle
grevlendirilip
sponsoru
olan zengin
ingiliz
aristokrat
Richard
Amerike
taraftndan desteklenen
ve
1497 yllmda keyif
gezisine
ikan
Portekizli
gezgin
Vasco
daGama
(1469-1525)
tarafindan
mi
kegfedilmigtir?Ya
dabelki de
ikisi
de
olmaylp
M.S.
onuncu
yzyllda
Vikingler
tarafindan
mi
kegfedilmistir?
Su
anda bu
kafa karigtirici
soru
yetmiyormuy gibi dahasi
da
vardir.
rne-
296
gin
inliler
ilk
kez 1421 yilinda
Amiral Zheng'in Amerika'ya
gittigini
ileri
srmektedirler
ve
bir
diger
iddia 1492 yllinda
Colombus'un yeni
diyarlar
kegfetmek
zere
geziye
ikrriadigi
geklindedir.
Onun
geziye
ikig
amaci tamamen
dini bir grev
nedenlyledir. Nitekim
gezgin Hiristlyan
militani olarak Msl-
manlara saldirmanin bir yolunu
bulmak iin
denize
admigtir.
Bu
gezi
sirasinda
San
Salvador
adasma ilk
kez iktigi
sylen-
mektedir
ama
aslmda Karaib
denizindeki
adaya ilk
kez
ikan
Martin
Alonzo Pinzon'dur
ve
Colombus'un
adaya iktigi
tarihte
ondan
ok nce
oraya
gelmigtir.
Vasco
daGama'mn
sponsoru
olan
Richard
Amerike
dn-
dgnde
ona
yeni
keyfettigi diyara
ne
ad
verecegini
sormuy
ve
byk bir
olasihkla Amerika
kitasinmdogu
sahillerine
ayak
basan Gama'nm
ona
sponsorunun
soyadi
Amerike'den
yola
ikarak
Amerika
dedigi
ileri
srlmektedir.
inli
Amiral
He'nin askeri amah keyifolarak 1405 yilm-
da
iktigi geziden
in'e
dndgndebyk
olasdikla sadece
Amerika kitasini
degil,
Avustralya
ve
Afrika
kitasini da kegfettigi
ileri
srlmektedir.
Yaklagik
50.000
kilometrelik olduka
uzun
ve
yorucu
olan
bu
yolculuk sirasinda
kullandigi
antik araba
su
an
Tibet'te (Beijing)
sergilenmektedir.
Viking1(agif
Lief Ericsson'm
(M.S.
980-1025) M.S.
1000
ylh
civarinda iskandinavya'dan
batiya dogru iktigi
keylf
ge-
zisinde
Amerika'nLn
dagu
sahillerine
ayak
basan
ilk Avrupall
oldugu giddetle
savunulmaktadir.
nk
gezisi boyunca
seyir
defteri tutan
kagifin
bu deniz
serveninin belgelerle
anlatildigt
The
Saga
of
Eric
the Red (Kizil Eric'in
Destani)
adh
kitap
1387
yllinda
J on
Thordharson tarafindan yazilarak
yaylnandig
OUp
Eric olarak sz
edilen kigi
Lief'in
babasidir.
Su
anda
Kuzey
Amerika'da
oturan
yerli halkmkklerinin
zamanimizdan 20.000 yll
nce
Rusya
ile Alaska'yi birbirine
baglayan
topraklart
kpr olarak kullanip
Asya'dan Amerika'ya
297
g
eden
gmenlerden
geldigi
ortaya
ikmigtir. Nitekim
bu
dogrutudayapilan DNA testleri
ve
konugma dilleri
incelendi-
ginde
Amerikan
yerfileri
ile
Dogu Asyalilar arasmda
yapisal
bir
rtgme
oldugu kanitlanmigtfr.
RADYO
Tipkl Amerikanln
NagifDin COlombus
oldugu
iki
kere
iki drt
eder geklinde
bilindigi gibi
radyonun mcidinin
de
Guglielmo
Marconi
(1874-1937)
oldugu
ve
onu
1896 yllmda
keyfettigitm
dnyaca
malumdur.
Nitekim
uzun
dalgalar zerinden radyo
ya-
yinlanni
kegfederekbu
bulugunutmdnyayahediye ettigi ka-
bul
edilmittir
ama
maalesef radyoyu ilkin
Marconi bulmamigtir.
Radyonun
ilk
mucidi
Sirp kagif
Nikola Tesla
(1856-1943)
olup
1943 ylimda bulmugtur
ama
patentini
Marconi'ye verdigi
iin
onun
keyfettigi
sanilmaktadir.Tesla
bu
konuda atigi davay:
ilkin
kaybetmig
ama
ylimayarak
temyize gitmigtir.Ancak
hak]Iligmin
ispatlanmasindan
birka
ay
nce
ldg iin dava
dgmgtr.
DNA
ikili
helezon geklindeki DNA
molek\nn
ilkin28
Subat
1953
tarihinde
J ames
Watson
(1928)ve
Francis Crick
(1916-2004)
tarafindan kegfedildigi
bilinmektedir
ama
onlarla
birlikte
a-
hytigi sirada asil nemli
konu
olan DNA'nin
hcre
yapisi
ze-
rinde
allymalar yaparak
onu
tanimlayan
kigi1962 yllinda No-
bel
Psikoloji
ve Tip
dlne laylk
grlen
Maurice
Wilkins'tir
(1916-2004).te
yandan 1869
yilmda
Almanya Tbingen'deki
laboratuvarmda yogun alismalar
yapmasinin
ardindan isvireli
bilim
adami
J ohannFriedrichMiescher'in
(1844-95)
DNA'yl
za-
ten
tanim1adigi
ileri srlmektedir
ama
bilim
adamt
bunda
tam
olarak
baanh olamamistir. Bu
dogrultuda
Watson
ve
Crick'in
rakibi
olan
Wilkins, Londra'daki
King's
Kolejin
laboratuvarmda
298
rntgen filmi
konusundanck etmig olup ok parlak
bir
ge-
lecek vadeden
gen
bilim
adami bayan.Rosalind
Franklin
(1920-
58) ilebirlikte
ayni
ynde
aligmalar
yapmig,
ancak
iyi niyetieri
suiistimal edilerek bir
tr ihanete
ugramigiardir.
Nitekim
Wilkins
ve
Franklin molekln
hcre
yapisi
zerinde
allgmalar
yaptiklari
sirada
kewiflerini belgelemek
amaclyla
onun
rntgen
fotografini
foto 51
adi
altinda Watson
ve
Crick'e gndermigier
ama
Watson
ve
Crick bunu
bulugun
asil
kagifiolan
Franklin'e
sormaksizin
ve
ondan
tekkelimeSzetmeksizin kendi
gazetelerindeyaymlamig-
lardir.
Bu
yayin
herkesinyanlig algilayarak DNA'nin mucidinin
Watson
ve
Crick oldugunu
dgnmesine, dahasi
bykbir
hak-
sizlik
yapilarak yanligkipiyeNobel dlu verildigi
sylentisinin
bir
anda
ig gibi yayilmasina
neden
olmugtur.
Ancak
o
tarihten
ok
sonra
asimda
DNA'nin
ilk mucidinin Rosalind Franklin
oldu-
gu
anlagilmig
ama
gen
bilim
adamidln
asil
sahibinin
kendisi
oldugunu
ileri srerek
hem.uzun sre
bunun
mcadelesini
vermig
hem
debulugunun zerine
oturulmasinin
kederiniyagarken
so-
nunda
38 yagindayumurtalik kanserine yenik dgerek lmgtr.
Yakalandigi
kanserin
boyutunukendi keyfettigi rntgen filminde
olduka
net
olarak
bef
irleyen
Franklin
bylece
lmeden
nce tip
dnyasmda teghis
konusunayeni birkolaylikdahagetirmigtir.
KONUSMA
VESESKAYIT
MAKINESi
ilk
konugma
ne
ses
kayit-makinesinin
yaraticisi J ohann
Wolf-
gang
von
Kempelen
de
Pazmand
(1734-1804)
olup mucidin
1788 yllinda sesi yankiladigim
kegfettigi
saz
kamiglarsayesin-
degndemegelmigtir.
Nitekimkamigin
bir
ucundan
konugtugu
ya
da
bagardigisirada diger
ucundan
sesin dagildigmi
ve
egitli
sesler
ikarttigi halde hepsinin
ayni
gekilde yansidigmi
gren
Kempelen sesleri
buyolla retmeyi
bagarmig
ama
kayrtedeme-
migtir. Ancak
onun
bu
buluguyzyllla birlikte Edison'un
ilk
ses
kayit
makinesini
yaratmasinda byuk
bir koz teykil
etmigtir.
299
LSD
Genel
olarak
1960'larm
gen\igininuyugturucu
olarak bilinen
LSD, ilkin isvirellkimyaci
Dr
Albert Hofmann
(1906)
tarafin-
dantozun
ierigini ayrigtirmak
amaciyla 1938 yilmda bagladigt
ve
beg
yil
sonra
1943 yllinda parmagini
yanliglikla
yalamaslyla
kegfedilmigtir.
Bylece
onun
uyugturucu
zellik tagidigini
ortaya
ikartan
Hofmann
tozun
devam
eden etkilerini grmek
ama-
cly1a
kendisinde
denemekte
Israr
etnii.g
ama
dozunu
ne
kadar
almas]
gerektigini
bilmedigi
iin normal
dozubulana
kadar
tam

kez uyugturuca
komasina girdikten
sonra
bu ok tehlikeli
deneyden
artik
vazgemigtir.
Sonuta
1947 yllinda Sandoz la-
boratuvarlarinda yapilan yogun
aligmalar
sonrasi
tozun nor-
mal
dozu saptanmig ve
zellikle gizofreni hastalannin tedavi-
sinde kullan:1mak amaclyla
reetesiz
olarak
satiga
sunulmugtur.
LSD'nin patenti
alinip
zel
dozdave
kesin kez uyugturucu
ola-
rak
yeniden
retilmesi ise kendisi de
bir uyugturucu
mptelasi
olan Augustus Owsley Stanley
lll tarafmdan
1965 yilinda
ger-
eklestirilmig
ve
Urettigi
LSD'den yaklagik 100.000
olarak
be-
lirlenen olduka yksek dozda
almasi nedeniyle
komayagirip
yll hapse
mahkum
edi1migtir.
2006 yilinda
Hofmann'm
y-
zncu
yas
gun
nedeniyle uluslararasi
kapsamda uyugturucu
bagimliligi
zerine
birsempozyum
dzenlenmigtir.
PLANR
ilk planrn Orville
ve
Wilbur
Wright
kardegler tarafmdan
keyfedildigi
ve
Flyer
One
ad
ni
verdikleri
bu
uak1a
17
Arafik
1903'te Kuzey Carolina'daki Kitty
Hawk'ta ilk
uuu
bagarlyla
gereklestirdikleri
bilinmektedir.
Bylece ilk
motorlu
uak
ve
uugun
sahipleri olarak tarihe gemisler
ama
asimda
ayni
yll
31 Mart 190,3'te Yeni Zelanda'da
iftilik
yapan
Richard Pearse
Bamboo
Dick adini
verdigi
benzer bir
uakia
yerden yaklagik
300
l 50 metre havalanmig
ancak
ok
gemeden
iki
dag
arasina
inmek zorunda kalmca
yama-
ca arpan
uaginin motoru bo-
zulmustar. Wright kardeglerden
ok nce
ilk uagi
ve uuu
gereklegtirdigi
iin onlara dava
4
aarak-onlardan ok daha yuk-
sek
standartlara
sahip
olup
tarih
kitaplarmagemesi
gereken
ki-
ginin
asil kendisi oldugunu
savunan
Pearse ondan
bagarisiz
ola-
rak
sz
edilmesine
ise giddetli tepki
gstermigtir.
Ama
sonuta
Wright kardeglerinigi bagariyla
gereklestirdigi, Pearse isebunu
bagaramadigi
iin davayi
kaybetmigtir. Bu
karar tarih,kitaplan-
na
Wright
kardeplerin
gemesine
yaramig
ama
hl
ondan sz
edildigine
gre
Pearse'in
ilk
planrn
ve uuun
mucidi
oldugu
geregini
elbette ki degigtirememigtir.
BOND KIZLARI
lmsz.bir
seks
tanriasi
olarak
adi
hl hafizalardan
silin-
meyen
nl
sve\i
aktris Ursula
Andress
(1936)
bilinen
en
eski
Bond Kizt
olup
J ames
Bond serisinin
ilk
filmi olan Dr.
No'da
kumsalda
beyaz
bikinisiylegrndg
o
sahneden
beri
sinema-
nin
ikonasi
haline
gelmigtir.
Nitekim
ondan Sonra
sayisiz
Bond
kizl tretilmig
ama
filmyapimcilan hibirinde Miss
Andress'in
grdg ilgiyi yakalayarnadigini drste
itiraf
etmiglerdir.
r-
negin
Dr.
No'daki
o
nl sahnede Sylvia
Trench karakterini
oy-
nayan
Andress'in yerine
geen
Honey
Roder'in
yani sira
ingiliz
aktris Eunice
Gayson (1931)
hibir
zaman
asimin tadini
ver-
mediklerini kabul ettigini ve bunun
psikolojik
baskisini
sadece
kendisinin
degil partnerinin de
hissetmig
oldugunu
dile
getir-
migtir.
Nitekim Andress'le birlikte yillarca
J ames
Bond roln
oynayan
nl
aktr
Sean Connery'nin
bu yzden hata yaptigmi
301
bile
aiklayan
Gayson,
ona
rahatiamasi
iin
bir
iki
verdigi
bu
sahnede
"Benim adrm
Bond.
J ames
Bond"
demesi gereken
ak-
trn yanliglaasil
admi agzindan
kairdigmi sylemigtir.
"Eger
rolm
geregi
zerimdekileri
akartmamgerekiyorsa, ok
dogal
bir gekilde
elbiselerimi
akartirim"
URSULA
ANDRESS
302
D
i
N
,
Animizm,
GnegeTapmma, Aya
Tapmma,
Yahudilik,
Hinduizm,
Zerdgtlk, Konfyuslk,
Sihir
Dini, Hiristlyanlik,
Budizm,
islam,
ginto
Dini, Vodo
Dini,
Mormonizm, Bilimselcilik,
Moon
Tarikati, Ateizm.
"Eger fanrmm
mevcudiyeti hlbilinmiyorsa,
ozamanonun
kegfedilmesi
part
olmuytur"
VOLTAIRE
(1694-1778)
ANMiZM
Bilinen
en
eski
organize
din
olan
Animizm
adini
Latince nefes
ya
da
ruh
anlamina
gelen anima
kelimesinden
almig
ve
M..
40000
ve
10000
arasinda yukari
paleolitikdevirde
ortaya
ik-
migttr.
Temeli
tamamen
ruha
dayali
olup
bedeninfizikselligin-
den
sz
edilmeyen
dinde
esas
olan
sadece ruh
ve
nefestir
ve
ne-
fes
bittiginde
ruhun
boyut
degigtirerek
bagkabirdnyadabagka
bir cantida
hayatbulduguna inanilmaktadir.
Bucanh
bir insan
olabildigi
gibi, bitki
ya
da
hayvan
da
olabilir.
Bu
nedente
dinbi-
limcilergenellikle
primitif
toplumlarinsetigi budinde
yagamm
uyku,
rya
ve
lmden ibaret olup
tamamen basiteindirgendi-
gini
bu
nedenle
kalkinmays
reddettiklerini
ileri
surmektedirler.
GNESE
TAPINMA
M.O. 2500
yllinda
eski
Misir'da
grlengneye
tapinmaya
en
bariz rnek
gnes tanrist olarak adlandirdiklari Ra olup
lke-
yi
idare
eden firavunlar
Ra'nin
oglu olarak
onun
dnyadaki
303
temsilcisi
durumundadir. ilkin
Misir'da
dogandini benimseyen
diger
toplumlarda
ise gnege
farkli adlar
verilmigtir.
rnegin
Mezopotamya'da
Shamash
denirken,
eski
Yunanistan'da
Apol-
lo
ve
Helios
olarak iki
gneg
tanrlSI olduguna
inantlmaktadir.
Yani
sira
inkalar,
Aztekler,
Putperestler
ve
Zerdgler
de gnege
tapinmiglardir.
AYA
TAPINMA
ilkinM..
2500 yili
civarinda Smerigt
tarafindan
ortaya
i-
kan
dinde
ay tanri
olarak kabul edilmekte
ve
ylhn
son
gnnde
gneg
ona
sembolik olarak kurban
edilmektedir.
Bu
ynde du-
zenlenen
seremoniler
sirasinda
kurban
edilen
hayvanin
gnes
oldugu
dgunlerek
cinsel organlari
ikartihp kani
lilmekte
ve
testisleri
ig olarak
yenmektedir.
Bylece kralhgi
gnegin
elin-
den
alarak dnyadaki hakimlyetine
devam
ettigine
inanilan
aya
tapinaniarin dini Isa'nin
dogumundan
ok
nceye
ait olup
onu
Moon tarikatlyla
karigtirmamalidir, Moon tarikati
tamamen
yir-
minci yzyilda
fenomenleri tremig
ok yeni bir
tarikattir.
YAHUDiLiK
Bilinen
en
eski
tek tanrib din
Yahudilik ilkin
M..
1900 ylli ci-
varinda
kaba bir
tarifle bugnk israil
ile Lbnan civarindaki
blgede Ibrahim
peygamber
tarafindan yayilmig
olup
o
taribe
kadar
yaygin
olan ok
tanrili dine kargin
kainattaki
tm
varlik-
394
larmtek bir
tann
tarafindari yaratildigi
ve
hepsinin
onun
farkli
bir simasmi
tagidigi geklindeki bir inanci
tagimaktadir. Yahu-
dilere
gre
bu
tansmin
adi Yehova,
kutsa1kitaplarinin
adi
ise
evrat'tir.
Snnet,
Yahudilerin
diger
adi Yahudi
incili
olan kutsal kitap-
lari Tevrat'ta yazill farz
niteligi
taglyan
bir din buyrugudur.
Buna
gre bazi
tefsirlerde
M..
1280 yilmda Musa peygamberin de
uyguladigi
bu buyruktatanri
Yahova lbrahim
peygambere ken-
disini,
ogullarmi,
klelerini
ve
hizmetkarlanni
snnet ettirme-
sini
sylemektedir.
5nnet
olayinin ilkin
ne zaman
ve
nerede
gereklestirildigi
tam
olarak
bilinmemek1e
birlikte
M..
6000
ylh civarmda genellikle kuzey
dogu
Afrika
ve
ArapYarimadasin-
daki
kabileler tarafmdan ergenlik agma gelen
erkek ocuklara
uygulandigt
yani sira
M..3100
yllindan
itibaren
eski
Misir'da
alti
ile
on
iki
yas
arasi
erkek
ocuklarin
dinen
temizienme
ama-
clyla snnet edildigi bilinmektedir.
Mslmanlar
ise
M.S.
570
yllindan
itibaren
peygamberleri
Hz.
Muhammed'in
dogustan
snnetli oldugu inanciyla ergenlik agma
gelen erkek
ocuklari
snnet etmigier
ve bu
dini
gelenekgnmze
dekdevam
etmig-
tir.
Ancak Yahudi]er
debu
iglem
bebekdogar
dogmaz gerekleg-
tirilirken, Mslmanlar ocugun bilinli bir
yaga
gelmesini bek-
lemektedirler
ve
bu
operasyon
7-9-11
gibi
en
fazia 13 yagmda
olmak
kaydiyla
genellikle tekli yaglarda yapilmaktadir.
HINDUiZM
Eski din bilimcilere gre
Hinduizm Indus
Vadisinde baglaylp
M..4000 yilma dek etkinligini
srdrebilmig olan
dnyanm
en
eski organize
dinierinden
biridir
ama
gnmz
bilim
adam-
larl
Hinduizm'in
M..
1500 yili
civarma
dek grldgn
ile-
ri
srmektedirler. Buna
gre
ok tanrili dinin temsilcileri
olan
Hindular
Q
buyk din
olan
Hiristiyanlik, Mslmanhk
ve
Ya-
hudiligin
tam
tersine
tek bir
tanri
olmaylp
kainatta birok
tanri
305
olduguna inanmakta
ve
tek bir
tanri
yerine tek bir gerek ol-
dugu
grgnde
birlegmektedirler.
Bu dogrultuda evremizde
grdgmz her geyin
ve
her canlinin bu
geregin
trevleri
ol-
dugunu
ileri
sren
Hinduizmde
bu
gerek
dogurganlik gibi
ilahi
bir
g taglyan
bir digidir.
Bu
nedenle
tapinilan
en
byk
iki
tanrianin
adi
kainatin koruyucu annesi konumundaki
Durga
ile
dogurganhk,bereket,
siflik,
temizlik,
bagiglarna
ve
criirtlik
tanriasi
Lakshmi'dir.
Nitekim
Hinduizm'a
gre
llahi
retkenlik
taglyan digilere
saygi
duyulmayanbir din, din
olamaz. Kutsa1
kitaplarinin
Veda oldugu
dinde
Hindu4ar
ruhun lmszlg-
ne
inanmakta
ve hayatmdogmak, yagamak,
lmek
ve
yeniden
dogmakla
sonu
olmayan bir dngden ibaret oldugunu ileri
srmektedirler. Buna
gre kigi
ldgnde
sadece fiziken lmek-
te
ruhu
ise
bagkabir
canliya girerek
ona
hayatvermekte, dolayl-
siy1a
bagkabir bedende
yagamaya
devam
etmektedir.
ZERD$TLK
Bugnk irantopraklannda dogan Zerdgt dini
ya
da
Zerdgt-
lk
Perslerin
en
eski dini olup peygamberlerinin adinin Zerdgt
olmasmdan dolayi
bu
adi almaktadir.
Din akademisyenlerinin
bir krsmi M..600 ylli
civannda
dogandinin
on
birinci yzyi-
la, bir kismi ise
on
sekizinci yzyila kadar etkisini srdrdg-
n syledigi Zerdgtlk
kutsal
kitaplan
Avesta'da
yazili
oldugu
zere

temel
dsturlazetlenmektedir. lyi Dgnce,
lyi Sz
Syleme, lyi
Tohumlar
Ekme. Buna
gre
tanrilari
Ahura
Mazda
kainattaki tek
bilgekipidir
ve
kutsal kitapta
Zerdgt
peygamber
tarafmdan piirsel
dilde yazilmig
olup
kainatin g\erinin dile
getirildigi Gathas
adt verilen
beg garkmm
yani
sira
bu gler
yedi
grupta
toplanarak
canli
ya
da
olugumlarla zdeglegti.rilmig-
tir.
Bu dogrultuda hayvanlar iyi dgnceyi,
ateg
ve
enerji
adalet
ve
geregi,
metaller
egemenligi, toprak
sadakat
ve
huzuru,
su
btnfg,
bitkiler
lmszlg,
insaniar ise
yaratici
enerjiyi
306
temsil etmektedir.
Perslerin
ana
vatanlarinin
siraslyla Yunanlilar,
Mslmanlar
ve
Mogollarin istilasi
sirasinda yok
edilmek iste-
nen
Zerdgtier Hindistan'a
kaarak burada
etkinliklerini
srdr-
meye devam
etmigtir. Nitekim
bugn
hl
Hindistan'da mevcut
olan Zerdgtlerin
bu kaighikayesinde M.S.
sekizinci
yzyilda
bugnk
Hindistan'in
Gujarat
blgesinde hkmsren Sanjan
krah
J adav
Rana'ya bagvuran toplulugun liderinin
ondan
sigin-
ma
hakki istedigi
anlatilmaktadir. Ancak
kral lkesinin
zaten
ok
kalabalik oldugunu syleyerek
onlan
almaya
yanagmamigttr.
Ona
ne
kadar
kalabahk
olduklarini
kanithmak
iin
bir bardaga
lebalep st doldurmuy
ve
buna bir damla daha
ilave edecek
olursa tagacagini
gstererek
bu
istegini
yerine
getirmeyecegini
ifade etmigtir.
Bunun zerine
Zerdgt
lider ste bir
kagikgeker
ilave
edip karigtirmig
ve
kraladnup
"Biz
bu
stn iinde
geker
olmak
istiyoruz, bizi
gremeyeceksiniz, size
yk olmayacagiz,
tipki stn \indeki
bu
geker
gibi eriyip
gidecegiz,
ama
yaga-
minizi
tatlandirdigimizi hissedeceksiniz" demig. Bunun zerine
kral
onlari
sadece
kabul etmekle kalmaylp, yerel giysileriyle
do-
lagmalarina
ve
serbeste ibadet etmelerine izin vermig.
KONFYSLK
"nsan
yollabilgeligini kamtlayabilir.
Birincisi meditasyon
yoluyla
ki, bu
asil olanyoldur.
kincisi
taklitederek
ki, bu
en
kolayyoldur.
ncsisedeneyimyoluylaki, bu
en
zorudur"
KONFYS'N
SZLERINDEN
(M..479)
Asil adi
Kung
FuTzu
(M..
551-479)
01up
batidabilinen
adiyla
bilge
Konfys'On
nclgn yaptigi
Konfyslk,
M..
beginci yzyilda
in'de
grlmg
olup
in
hanedani tarafindan
resmi
din
ilan edilmigtir.
Si Shu
ve
Wu
J ing.olarak
iki
kutsal ki-
307
tabi
olan din, sadakat, lyi
kargilik
verme, saygi
ve
sevgi iin ki-
sisel aba
sarf
etmek zerine kurulmuy daha
ziyade psikolojiye
dayall bir
sistemdir.
Buna
gre
tm
bu
megakkat
i.steyen
vasiflar
tannnin
sahip
oldugu
vasiflar
oldugu iin
zordur
ama
kisi bunu
isterse bir gekilde
bagarabilir.
SiHIR DNi
(Druidler)
Dini kaynaklara
gre
M..
200
ylli
civarinda
grldg
ileri
srlen Druid
ya
da
Sihir
Dininden ilkin
M..
59
ile
51 yillari
arasmda
Roma imparatoru J uliusCeasar'm
(M..
100-44)
yaz-
digi
History
of
the Wars in Caul (Gal Savaglari
Tarihi) adli
kitapta
sz
edilmigtir. Budogrultuda
gerek
eskiYunan gerekse
Rorralilar
iggal ettikleri Gal topraklarinin sahipleri
olan Keltlerinbir
tr si-
hirbaz
sifatmi taktiklari Droid liderlerden etkilenerek onlann lyi
ya
da kt her
geyi
tanrilar,
ruhlar
ve
atalarinm
gcn
kullana-
rak
kendilerinderi
uzaklagtirdiklan gibi yakmlagttrabileceklerini
de
grenmislerdir.
Nitekim Vezv yanardaginm patladig: sirada
lerek Pompei'ye
gmlen
ve
tarihte
Byk Pliny adlyla
bilinen
Romali
yazar
ve
filozof
Pliny
the
Elder
(M.S.
23-79) bununla
il-
gili
yazdigi
bir
eserinde tm
Romall
erkek
ve
kadmlarin
bu
gc
kullanmayi grendiklerini
dilegetirmigtir.
Bugn
Gallerde hl
mevcut
olan Druid'ler her yll
Welsh Eisteddfod
denilenkutlama
gnnde bir
araya
gelmekte
ve
meditasyon
yoluyla
atalarmm
ruhuna
erigip
her geyi zmlediklerini
sylemektedirler.
HIRSTiYANLIK
Bugn dnyanin
yarismdan
ogunun
inandigi tek
tanrili
ikin-
ci byk din
Hiristiyanlik
M..
4'nc yzyilda
Bethlehem'de
dogan
dinin
peygamberi
Hazreti
Isa'ya
inananlarin
dini olup
inanilanna
gre Isa,tanrinin
ogludur. Kutsal kitaplari incil'de
de
onun
sayisiz
sylevleri
ve
gerege
dayali hikayeleri
anlatil-
308
dig!
uzere
isa
peygamber, orta doguda
Rift
vadisi
boyunca
aklp
Lut glne
dklen
Seriaya
da rdn
nehrindevaftizci
J ohnta-
rafindan
vaftiz
edildikten
sonra
30
yagina
geldigindetanri tara-
findan halkma
yaymasi
emredilen
Hiristiyanlik
dinini gretme-
ye
baglamit
ve
Omrnri
son
yillna dek dinin
temelini
teykil
eden
baglglaylC1|lk
Ve
tOlranSI
halkina kolay
anlagilir
bir dille
aktarmaya alismigtir. Tam
olarak
bilinmedigi iin M.S. 64
ya
da 69 ylbnda armiha gerilerek
ldrlmesinin ardindan
on
iki
havarisinden biri olarak kabul
edilen
Aziz Peter
onun
grevini
teslimalmig
ve
Katolik Kilisesi tarafindan ilk
papa
llan edilmig-
tir.
Bugn havari1erininadlyla anilan drt
ayriincil
bulunmakta-
dir
ama
bunlar
ancak
isa
peygamberin
lumnden
70
yll
sonra
yaklagik
M.S. 100 ylli civarinda yazilmaya baglanmittir.
Ilk
Hiristiyan Kilisesi, 1sa'nin havari1erinden
biri
olan
Aziz(St)
Mark'in
Kuds'teki
evi
olup,
ayni.zamanda
isa'nin
armiha
geri-
lerek
ldrlmeden
bir
gece
nce
havarileriylebirlikte
son
akyam
yemegi
yedigi yerdir. Su
nedenle Hiristlyanlar
her yll
onun
d-
g
gn
olan Paskalyada
oraya
indigine
inanmaktadirlar.
Aziz
Mark
M.S.
68 yllindabedeni
biratin
kuyruguna
baglanip
iskenderiye'deki
Bokalia
caddesinde iki
gn
yerdesrklenerek gehit
edilmigtir.
Hi-
ristlyan inanigina
gre
bu srklenig sirasinda
bedeni
paralara
aynlmasina
ragmen koruma
altina allnmigtir.
rnegin
bag: isken-
deriye
Kilisesinde,
geri kalan
paralannin
bir
kismi
Kahire'de,
diger
kismi ise
Venedik'teki
St
Mark
Katedralindedir.
ilkdin degigtirerek
Hiristiyan olan kigi M.S. 313
yllinda
dogu
Roma
imparatoru
Konstantin (M.S.
272-337) olup
onun
Hiristiyanlik
dinine
dng
Roma'nin ykselme
devrininbagla-
masina
neden olmakla kalmayip gehrin
Htristlyanligin merkezi
olmasma
da
nclk etmigtir. O
tarihten
itibaren
Roma kilisesi-
nin gc
Hiristlyanirk
dnyastni dogrudan
etkilemig
ve bu
etki
gnmze deksurmgtr.
309
Hz.
isa'nindogum
gn olarak kabul edilen ilk Noel kut-
lamasi
M.S. drdnc yzyllda 25
Arahk
gn
gereklegtiril-
migtir.
ingiltere'dekiilk
Hiristiyan
kilisesi
M.S. birinci yzyilda
Glastonbury'de inga
edilmig
ve
Hz.
Isa'nmannesi
olan
Bakire
Meryem'e (Virgin Mary) ithaf edilmigtir.
Il 11
ingiftere'dedin degigtirerek Hiristiyan
olan ilk
kral King
Ethelbert
of
Kent (Kent
Krall)
olup, M.S 597 yllinda
daha
son-
ra
Aziz
(St)
unvanini
alan
Augustine'in Kent gehrine gelmesi-
nin ardindan olrnugtur.
Kral Ethelbert'i
Hiristlyan dinine dn-
drmekiin Papa Gregory tarafindan
greviendirilenAugustine,
krallndinini degigtirmesiyle
birlikte
Hiristiyanlik
dininin
lkeye
yayilmasinada n
ayak
olmustur.
Bu dogrultudakansi
kralie
Bertha'nin
zaten Hiristiyanoldugu
kral
Ethelbert
M.S. 597 yllinda
Hiristiyan olmakla kalmayip,
Augustine
ve
yandaglarinin ikamet
etmesi iin Canterbury'deki eski kiliseyi tahsis
etmigtir. Bylece
Canterbury'nin ilk
rahibi
olan
Augustine, kral Ethelbert
ile
birlikte
aligarak
i.lk
Anglo-Sakson kanunlarini hazirlamiglardir.
Hiristiyanlik
dini tarihinde
Byk Hiziplegme
olarak
bili-
nen
dini
blnme
ilkin
M.S. 1054 yllinda gerekleymig olup
batt kanadi Katolikligi,
dogu kanadi ise
Ortodokslugu semigtir.
310
Budogrultudabati kanadinm
dini
lideri
Papa,
dogu
kanadinm
Patrik olup,
batinin
merkezi
Roma, dogunun
merkezi
ise
o
de-
virde
Konstantinople olarak bilinen bugnk
istanbul'dur.
Her
iki
lider de kendi ynetimiyle
sinirli blgede
olduka
gl
ve
saygindir
ve
aradaki srtgmeleri
yok etme grevi
stlenmigler-
dir
ama
bu
hiziplegme hibir
zaman
bitmemigtir.
ilk
Kipti
kilisesi
M.S.
yedinci yzyilda
bugn
tamamina
yakmi
Mslman
olarak bilinen
Misir'da
inga edilmittir. Bugn
halen
Misir'da etkin
bir ogunluk olan
Kiptilerin
kkeni
ise
Arapa
ingene
anlamina
geldigi iin
ingenelere
dayanmakta
ve
Misirh olarak
kabul
edilmelerine
ragmen Misir'i
bozduklari
\in
pek
sevilmemektedirler.
ilk
Noel
karti 1840 yllinda retilmig
olup
kartinzeri-
ne
Noel
gn
anlamina gelen
christmas
yerine
kisaca Xmas
yazilmigtLr.
Latince Isa anlamlna
g
80
CETiSt
Ve
EUSal
ayin
aniamina
gelenMas'm
birlegtirilmesiyle
olugan christmas
keli-
mesindeki
christ
yerine
bugn ok
nadiren
kisaltilarak X harfi
yazilmasina ragmen genellikle
kullanilmamaktadir.
Nitekim
bu ilk
Noe]
kartmda
da
Yunanca'daki chi eki kisaca X harfiyle
gsterilmigtir.
Yunanca'da
christ demek
olan
christos kutsanmig
kisi anlamina
gelmektedir.
Katolikler
Katolik
dininin Ilderi
olan
Papa
ayni
zamanda
merkezi Roma
olan
bag
Hiristlyanliginin
da
tektemsilcisi
olup
Latincebaba
an-
lamina gelmektedir.
Onuncu
yzyildan itibaren
ayni
zamanda
Romanm
bagpiskoposu
olan Papa'nm
tam unvam
ise
gyledir:
Roma'nin Bagpiskoposu, Hazreti
Isa'nin
Vaftizcisi, Havarilerin
Prensi, Driya Hiristlyan
Kiliselerinin Ekmenik Lideri,
Batinin
Patrigi,
italya'ninEn
Byk
Lideri,
Roma
Eyaletleri
Metropol
ve
Bagpiskoposu,
Bagimsiz
Vatikan
Sehri
Bagkani
ve
Tannnin
Hizmetkari.
311
ilk
Papa Hazreti
Sa'nin
on
iki havarisinin lideri konumun-
daki Aziz
(St)
Peter
olup M.S64
ya
da 69
olarak
bilinen
lm-
ne
dek
Hiristiyan aleminin liderligini
yapmigtir.
ilkingiliz
kkenli Papa
Nicholas
Breakspear
(M.S.
1100-
1159) olup Papa IV'nc Adrian adi altinda
4
Aralik 1154'den
1 Kasim
1159'a
kadar
grev
yapmigtir.
Ancak ilkin
acemi bir
keyigolarak
bilinen
Breakspear
ingiliz
manastirlarma alinmaylp
reddedilmig,
bu
nedenle Fransa'da Arles yakinlarinda
St Rufus
adi verilen
bir manastira kabul
edi1incpye
dek
uzun
bir yolcu-
luk
yapmistir.
Burada
nce manastir
rahipligine
daha
sonra
da
kardinallige ykselerek
grevi
sresince etkin
rol
oynayan
Bre-
akspearrnegin
Norve'te
ilk
Katolikkilisesinin
kurulmasinan
ayak olmug
ve
btn
bubagarill
allgm3RFIDLD
SODUnda
papa-
likla
dllendirilmigtir.
Breakspear T Kasim 1159 tarihinde
su
ierken
bogazinrndgmlenmesi
sonucu
bogularak
lmgtr.
Onun lmyle yeni Papa olarak atanan
ve
T274 yllinda
greve
baglayan Conclave
ile
birlikte papaliga
yeni
bir seim
sistemi
gelmigve
o
tarihten
itibaren
eskisinin
lmnn
ardin-
dan 15
gn
iinde
yeni
papanin
seimle
greve
gelecegi karara
baglanmigtir. Bu 15 gn1ksre, dnyadaki
tm
Katolik
kilisesi.
kardinallerinin
Roma'ya gelerek onunla tanigtirilma sresidir.
312
Cizvitler (isaalar)
Cizvit
Toplulugu ilkin
bir ispanyol
askeri
ve
soylusu
olup
daha
sonra
Aziz
(St)
unvanini
alacak
olan Ignatius
Lyola
(1491-
1556)
tarafindan 1533 yibAgustos
aymda
Paris'te kurulmugtur.
Paris'teki
niversitede
tanigan
1gnatius
ve
alti
arkadagindan
olu-
gan
ilk Cizvitler
ayni
zamanda
toplulugun
kanunlarmi
belirleye-
rek
bagig
toplama
ve
fakirleri kalkindirmak
amactyla
Kuds'e
gi-
den
ilk
haci kafilesidir. 27 Agustos 1540 tarihinde Papa Ill'nc
Paul
tarafmdan onaylanan
toplulugun 1556 yilmda
ignatius'un
lmnden
sonra
daha
da
sayilari
artarak 1000'e
ulagmistir.
Protestanlar
On
altinci yzylldagereklegendin reformuylabirlikteRoma'nm
koyu
Katolik
ynetimineve
mutlak
gcne kargibir
hareketinbag-
Iamasi dogru[tusundakurulan
Protestanilk, adindan
da
anlagilacagi
zere bir aniamda Hiristlyan dininin kati kurallanni kanunlagttran
Roma
Katolik Kilisesi
ynetimini
protesto
etmek anlamina
gelmek-
teydi. NitekimKatolikdininden
olmayanlara
kargi Roma'nin
uy-
guladigi
vah
i
ve
insanlikdigi yntemleri
protesto
etmek
amaclyla
Protestan
kanadin kurucusu olan
nl Alman
din
adamt
ve
teolo-
gu
Martin
Luther
(1d83-1546)kendi
yazdigi 95
maddeden olugan
insan
Haklan
BildirgesiniWittenberg kilisesinin
ana
kapismaivi-
lemig
ve
bu
cesur
girigirni
olduka
ses
getirmigti.
BirAugustine
rahibi olan Luther
bu
bildirgeden
sonra
byk
bir Protestanlik
hareketinin olugmasinm
yani sira
Lutherian
adi
altinda
yeni bir
Protestan
mezhebinin
dedogmasina
n
ayak
olmak1akalmayip
1525 yilmda evlenerek bylece
rahiplerin
ve
din
adamlannin
evlenemeyecegi geklinde
Katolik
dinine
zorla
yerlestirilmig bir
tabuyu da yikmigtir.
Dindeki
bu
reform
hareketi ok gemeden
Protestanligm
Roma
Katolik Kilisesinden
ayrl
Ip
bagli bagma bir
mezbep
olarak kabul edilmesine
neden olmugtur.
313
ingiltere'de
Kilise
ingiltere'de
Hiristiyanlik ilk
kez
Roma
Katolik Kilisesinden
ay-
nlarak
bagli
baginabir
mezhep
olan
Protestanligin
doguuyla
paralel seyretmigtir.
Ancak
dini kayitlar ok daha ncesinde
ingiltere'de
Hiristlyanligin
bagladigina igaret etrnektedir.
Nite-
kim
ilk
kez M.S 314
yllinda
Papa Gregory'nin ingiliz
halkini
Hiristiyan
dininedndrmek iin grevlendirdigi St
Augustine
sayesinde
M.S. 597
yllinda Hiristiyanhkla tanistiklari
bilinmesi-
ne
ragmen, asimda
StAugustine'nin
lkeye
geliginden yaklagik
200 yll
nce
gney
Fransa'daki Arles
Din
Konseyi tarafmdan
ingiltere'ye
rahip atandigi ileri
srlmektedir. Bu
dogrultuda
ingiltere'deki
ilk
kilise
Anglikan Birligi
tarafindan
on
altinci
yz-
yllda kral Vill'inci Henry
dneminde kurulmuy
ve
ilk Katolik
din kuralmi kral Henry yikmigtir. NitekimPapa V]I'inci Clement
onaylamadigi
halde
onun onayini
beklemeksizin
Aragon'lu
Cat-
herine
ileevlenen
kral,
bylecePapayi dinlemediginigstererek
ona
kargi
gelmigtir.Bunu takiben
geligenbagtmsiz
parlamento
harekatlyla 1534 yilmda kral Henry Ingiltere
kilisesinin
bagma
getirilmig
ve
bylece
Papanm
gc
reddedilmigtir.
Ayni parla-
mento
1534 ylimda bagkabir
ilke
imza atarak kralinAragon'lu
Catherine
ile
evliligini feshedip
Anne
Boleyn
ile evlenmesini
onaylamigtir.
Yunan Ortodokslar
Yunan
Ortodoks dini daha
ziyade
Hiristiyanligm
dogu
kanadi-
nin
tercihi olup
ayni
zamanda
dine
sonradan
katilan
bir
mez-
heptir
ve
gu
anda
dnyada
yaklagik 10.000.000
kisi Ortodoks
olarak anilmaktadir. 1821
ile
1832 yillari arasinda yapilan Yu-
nan
Bagimsizik
Savaglarmdan
sonra
bagimsiz bir Yunan
Kili-
sesi
kurulmasi ynnde
Dogu
Ortodoks Komnyono
Patrikligi
ile
grgmeler
ba latilmig
ve
buriunsonucunda Rus imparatoru
314
Peter the Great'in
(Byk
Pedro)
tirafindan
1850 yillnda
ilk
Rus
Ortodoks
Kilisesi kurularak tm dnyaca
bagimsizllgi
resmen
taninmigtir.
BUDIZM
Bir felsefedini
olan
Budizm, takipilerinin Siddhartha
Guatama
olarak adlandirdigi
M..
566 ile 486 yillan arasinda
yagamig
Buda'nin
grgve
dgncelerinin
benimsendigi
din
olup
M..
490
il
410 yillan
arasinda yenidezyapilandirilmigtir.
llkin
Asya'rno
bykbir blmnu
ynetimi
altinda
tutan
Mauryan
Imparatorlugu
yneticisi
Ashoka
(M..
273-232) tarafindanbe-
nimsenerek
Budizm
altinda
kurulandin
kisasrede
tmAsya'ya
yayllmigtir.
Yazidan ziyade
sze dayall
Budizm'de
400'den
fazia
yanligdavranigin
dzeltilmesi ynnde hayat
grg
sz konu-
sudur
ama
Budistlerin kutsal kitabi olan
Tripitaka Buda'nin
l-
mnden
sonra
geen
400 ylldan fazia
sre
iinde
yazilamadigi
iin
Budist
kepiglerden olugan
grenciler Buda'nin grglerini
bir
kitaptan takip
etmek
yerine
gretmenleri Budist rahipleri
dinleyerek
grenmiglerdir. Bu dogrultuda manastir
sistemine
dayali
olarak
bir
grup
konslden olugan
rahiplere
sorular
soran
grenciler onlardan bu dini dinleyerek
dnme gretisine
sa-
hip
olurlarken ilkin M.S. birinci
yzyrlda Therevadian kegigleri
tarafindan yazilan
Tripitaka'da
grencilerin szl olarak
bilgi
edindigi
ve
4
ana
grup
altinda
toplanarak SoyluGerekler
adly-
labilinen
su
felsefi grgler sz konusudur.
L Hayat hayal
kirikligidemektir
2. Srekli
zevk,
gve
sreklilik
arzusu
kigiye
igkence
ektirir
3.
kence
ekmek istemiyorsan, arzulanndan vazgemeIisin
4.
Agagidaki
sekiz yolu
izleyerek arzularmi
bastirabilir
ve
dogru
bir insan
olabilirsin
315
Dogru
grg
Kararlilik
ve
iyi niyet
iyi konugma
Dogru
davrang
Yagama enerjisi
aba
sarf etmek
Bilinli olmak
Konsantrasyon
iSLAM
Mslmanlarin dini olan
slambilinen nc byk ve
son
tek tanrih
din
olup kainatin kurucusu
ve
tek
mutlak
gc
olan
Allah'a inananlarm
ve
ona
iman
edenlerin
dinidir. Dinin lide-
ri
ve
Mslmanlarin
peygamberi
olan
Hazreti
Muhamrned'ten
nce putlara
tapan
toplu]uk
onun
nclgnde islamdinini
se-
erek kainatta
Allah'tan
baska
tanri
olmadigina pahadet ederek
inanmiglardir. Mslumanlarm
inampina
gre
M.S.
610 yllmda
bir
magarada
yalnizken Hazreti
Muhammed'e
(M.S. 570-632)
Allah tarafmdan gnderilen
vahiy
sirasinda kargisinaikan Ceb-
rail
(Gabriel)
ona
Allah
sznu
ezberlemesini
ve
topiumunabu
sz gretmesini emretmigtir. Yagammin
geri
kalankisminda
s-
rekli vahiy
yoluyla
ayetier alan
Hazreti
Muhammed,
bunlari
ya-
zih
birkitap
haline
dngtrmg,bylece
Mslmanlarin
kutsal
kitabi olan Kuran-i Kerim
o1ugmugtur.
Hazreti
Muhammed'in
hadislerinden olugan
birdiger
kutsal kitap ise
Hadis-i
Serif
olup
iinde dzgn yagamak, dzgn
ve
ahlakh insan olmak
adina
peygamberin
nasihat niteligindeki szleri
yaZLildir.
ilk
Amerikall Mslman
toplulugu
1913 yllindaNewark'ta
asil
adi Tirnothy
Drew
(1886-1929)
oupSoylu
Ali
Drew
olarak
bilinen
ve
kendisini peygamber
ilan eden
kisi tarafmdankurulmugtur.
316
NTO
DiNi
Sinto
dini de tipki Budizm gibi
J aponlarm
tercih
ettigi ikinci
felsefe
agirbkli
dindir.
Sinto
kelimesi
ince
tanrilarin yolu
an-
lamina.gelen Shin
Tao kelimelerinin birlegimiyle olugmug
olup
M.S.
500 yi]i
civarinda
baglamistir
ama
kurucusu olmadigi
gibi,
kutsal
kitaplari,
kanunlari
ve dinealt
hibir yaztil
belge
de sz
konusudegildir.
Budogrultuda
Sinto
dini
szl
gretiye
daya-
li olup
aile sevgisi
ve
ruhsal
temizlik
zerine kuruludur.ikinci
Dnya Savagi
sonrasina
kadar
tann
olarak
kabul
edilen
J apon
imparatoru
ayni
zamanda
J aponya'nin
efsanevi kurucu lideri
ve gnet tannsi
konumunda
olup,
savagm
bitimindeimparator
Hirohito
(1901-89)
Amerikalilar
tarafindan ilahi
vasfmin
iptal
edildigini
halka
duyurmasi
ynnde baski
grmgtr.
VODO
DiNi
Haiti'nin
tercih ettigi yresel
bir din
olan Vodo
bugn
taraftar-
larinin
sayisi
kmsenmeyecek oranda
olup nfusun
yaklagik
yzde
sekseninin tercih ettigi bir dindir.
Haiti dilinde
tanreve
ruh
anlamina gelen
vodun
kelimesinden tremig
olan
din, Ka-
tolik
dini
ayinieriyle Afrikali
bycu
ayinlerinin
kangimi
olup
Fransiz
kolonilerdevrinde
adayaAfrikali
kleler
tarafmdan geti-
rilmigtir. Yagamla
lum arasinda nc
bir boyut
olduguna
ve
zombi
olarak bilinen
kipilerin
varligindan
yola ikarak aslinda
insanlarin
lmszlgrie inanilmaktadir.
317
MORMONIZM
Mormonizm kkeni
Hiristiyanligi
baz
alan bir tarikat dini
o10p
isa'dan
ziyade
kiyamet
gnnden nce dnyaya gelecek
son
Mesih'e
ve bu sre
iinde
dine
nclk edecek modern
Mesih'lere
inananiarin
dinidir.
Budogrultuda 1827 yillnda 22
yagmdayken
yazmaya
baglayan
ve
iinde 250.000'den
faziadar-
bi
mesel.niteligi
tagiyan
hikayenin
mevcut
oldugu
birtr roman
zelligi
taglyan
Mormon'larrn Kitabini (The
Book
of
Mormon)
1830 yilinda tamamlayan
J oseph
Smith
(1805-1844)
tarafmdan
kurulmuy olan
dinintaraftarlari Smith'i bu dinin
ilk
peygamberi
olarak kabul etmektedir.
Bugn
zellikle Amerika'da
binierce
taraftari olan
dinin
kendisine zg bir Mormon
Kilisesi
de
olup
kiyamet gnnden
nce dnyayagelecek
olan peygamberin.en
az
Musa kadar nemli biri olduguna inanilmaktadir.
1833
yi-
Imda Smith'e katilan BrighamYoung
(1801-1877)
ondan
kilise
liderligi
grevini
devraldiktan
sonra o
zamanlar Meksika
smir-
lari
iinde
bulunan
Amerika'nm
Utah
eyaletine
bagli Salt
Lake
City'de
halkinbu dini benimsemesine nclk etmig
ve
ilk
kez
318
1840 yllrnda ziyaret
ettigi ingiltere'deMormon dininin kabul
edilmesini saglamasinin
yani
sira
ok gemeden
tm
Avrupa'nm
bu
dini tanimasinda
misyonerlik
grevirfi stenmigtir. Temeli
gya
Hiristiyanliga
dayal
olan Mormonizm'de
J oseph
Smith
ve
BrighamYoung
gibi
kipilerin modern
peygamberler olduguna
ve tanrinm
vasiflarini
tagidiklarina inanilmaktadir
ama
onlara
gre
Katoliklerin
inandigi
gibi
baba, ogul
ve kutsal
ruhtan
ibaret
olan
Kutsal
\birbirine
bagli
olmayip,

ayri
kipilikteken-
disini
gstermektedir.
Bugn
Katolik
Hiristiyan aleminin temel
inanci
olan
kutsal
ly reddetmeleri,
bu
ok nemli
noktada
onlardan
tamamen
ayrildiklarini gstermekle
birliktebu dine
tamamen
aykirl
bagkaca
inanlari nedeniyle
aslinda Hiristiyan
gibi grnmelerine ragmen pek
de
ilgileri
olmadigi
aika
or-
taya
ikmaktadir. Nitekim Mormonlar
ay,
kahve, sigara gibi
tiryakilik
yapan
iecekleri kullanmamalarina ragrnen
tm
tek
tanrili
dinierde
yasak
ve
gnah oldugu halde
iki
ve uyugturu-
cu
kullanmayi serbest
birakmiglardir.
Belki
de bu derece kati
kurallari
olmaylgi nedeniyle
bugn ok sayida taraftar toplayan
Mormonizm,
bu dogrultuda
Roma
Katolik Kilisesinden
tama-
men
ayrilmig
ve
ogunlugun ikamet
ettigi Salt
Lake
City dinin
merkezi
olmustur.
BLiMSELCLK
Bilimselcilik
ilkinAmerikanbilimkurgu
yazan
L Ron
Hubbard'in
(1911-86)
1950 ylli
Maisinda
yayinlanan
Dianetics:
The
Mo-
dern Science of
Mental Health
(Dini.Tabular
ve
Modern Bilim-
de
Akil Saghgi) adli
kitablylagndeme
gelmi
tir. Bu
dogrultuda
kitabindadin
tabularini pozitif bilimle yikmak
Uzerine bir
fel-
sefeyi
konu
alan Hubbard
bilimselciligin
babas! ilan edi1mig-
tir. Nitekim ilkin
1951 sonbahannda
Arizona, Phoenix'te ilk
mesajini
veren
Hubbard'in
1952 yili
ilkbahannda
15.000'den
fazla
taraftar
kazandig: grlmgtr.
Kitabinda
bilginingc-
319
ne
deginen
Hubbard, pozitif bilim
sayesinde
o
gne dek
tabu
olarak kabul
edilen din kanunlarinin
yikilabilecegi gibi dinin
kipinin
ruhen rahatlamasi anlamina geldigini
ve
bunu
mantikli
dgnerek kimsenin
ynlendirmesi
olmaksizin kendi kendine
zebilecegini,
hastallklarmi
tedavi
edebilecegini
anlatmakta-
dir. 34 yillik
yagaminmson
yillarinda her gn bu
ynde
taze
fi-
kirler
reten
Hubbard sonunda 1954 ytimda bilimselcige
dayali
ilk kiliseyi Los Angeles'ta kurmustur.
Ancak ilk
gnler
onunla
birliktekilisenin
liderleri
byk
saldinlann
yani
sira
vergi ka\r-
mak, yelerden zorla
para
toplamak,
shte
evrak
dzenleyerek
hukmeti
ve
insanlari
dolandirmakgibi
agir
sulamalara
da
ma-
ruz
kalmiglar
ama
yine de
allgmalarini
srdrmeye
ve
taraftar
toplama
devam
etmiglerdir.
MOON
TAIKATI
Asil adi Yung Myung Moon
(1920)
olup topluluk iinde
Saygi-
degerSun
Moon olarak anilan kisi
tarafindan
ilkin 1954 yllinda
Gney
Kore'dekurulan Moon
Tarikati
aslinda Katolik
ve
Protes-
tan
olarak
ikiye
aynlan Hiristlyanlik
dinini
tek bir kilise atisi
altinda
toplamak gibi iyi
niyetli
bir grge
sahip
gibi
grnse
de
bu
yaklatimiyla ok
saylda
taraftar toplamasina
ragmen
ken-
disine
ait
belli bir
felsefesi olmayan gstermelik bir
tarikatti.
Nitekim
1945 yllinda Tarikatm
Prensipleri adi
altmda yazdigi
kitaba bakildiginda, ogunun
Hiristiyan
dini
gretisine
dayali
alinti
bilgilerden
olugtugu hatta bazilarinin
uydurulmuy
oldu-
gu
anlagilmaktadir. Tarikatin
inanigina
gre
Moon 16 yaginda
Kuzey Kore'deki daglara
iktiginda isa
ona
grrimg ve
onu
dnyaya
bu
dini
yaymakla greviendirmigti.
Bir diger
inanig ise
isa'nin
Hiristiyanlik
dinini
yaymasi
iin yeryzne
gnderilmig
tek peygamber
olmadigi
klyamet gn geytanin
huy degistire-
rek
iyi bir
melek olacagi idi. Dahasi
saygideger
Sun
Moon
ahir
zamanda
gelmesi bek1enen
son
Mesih'ti.
Her
ne
kadar bunlara
320
inanmak
g
de olsa Moon'un
bu
fikirleri agilamayi bagardigi
ve
Gney
Kore'de
yepyeni bir
tarikat kurarak
ok sayida taraftar
topladigt kesindi
ama
sonunda gney Kore'deki
askeri
ynetim
sirasmda
baa gelen
general
Park
Chung-hee
(1917-79)
onu
sahtekarlikla
su\ayarak hapse attirmigti.
Ancak
bir
sre
hapis
yatan
Moon
1971 yilinda,
serbest
kaldiginda Amerika'ya
kaa-
rak orada
Moon
Tarikatini
kurmuyve
ok
sayida
taraftar topla-
migti.
Nitekim
Washington
Times'a
gre devletin
en
st
kademe
memurundan
sayili lyadam1armakadar
taraftan
vardi.
ATEZM
(TanritanimazIrk)
Ateizm kipinin
dini bilgi
eksikliginden
ya
da inanlarinin
za-
ylfligmdan
dolayr
tann ve
tannlara inanmayisi,
dolayisiylaAte-
ist
(tanntanimaz)
olarak adlandirrimasi anlamma gelmektedir.
Tarihte
bilinen
en
nl Ateist
Yunanli
filozof Sokrates'tir
(M..
470-399)
ve bu
nedenle,
savag,
g, sanat,
endstri,
adalet
ve
yetenek
tanriasi
Athena tarafindan lanetlendigi
ileri srlerek
halk tarafmdan
su\anmig, sonunda
baldiran
ya
da agi
otu
de-
nilen
ok zehirli
bir
bitki
yemegine kangtirrlarak
zehirienip
l-
drlmgtr.
321
SEKS
Antik
agda
SeksTanrilari,
Kama Sutra, Gebelikten
Korunma,
Fabigelik,
Sanatta Seks, Sinemada Seks,
Homoseksellik.
"Sekshakkmdahibir
pey
bilmiyorum,
nkkendimi bildimbileli
evliyim"
ZSA
ZSA
GABOR (T919)
ANTiK ADA
SEKSTANRILARI
Antik
agda
tanri ve
tanrialar
yagamm
her
agamasmda
insan-
far zerinde
etkili olmaktaydi. Bu
nedenle modern
dnyada
da
.
kisininsagliklr
yagamasi
iin
en
nemli
olgu
olarak adlandirilan
agk
ve
seks tanrilari
haliyle
en
st konuma
tagihmigtl.
Minan
mitolojisinde
Priapus reme
ve
erkeklik
organini
temsil
etmesinin
yani sira
bolluk
ve bereket
tanrisi
konumun-
daydi. Bu
neden1e
ekinlerin
bol
mahsul
vermesi
iintarla
ve
baheleredikilenheykelindezellikle erkeklik
organi
olduka
iri gsterilmigti.Priapus
ile
birliktePriapizmadr altmda
yeni
bir
ideoloji
dogmug
ve
ogu.kisi erkeklik
organmin
srekli
sert
kallp
gevgememesi
iin olduka
aci
verici
operasyonar
geir-
meye razi
olmugtu.
Yunanmitolojisinde
en az
Priapus kadar
sevilen
bir
diger
tann
iseagk
tanrisi
Eros olup, erotik kelimesi
onun
adindan
tretilmigtir.
Afrodit
Yunan
mitolojisinde
agk
tanriasi
olarak
bilinmek-
tedir. Rivayetegre
Kibris'ta
dogdugu, olduka bagtan ikarici
birgzellige
sahip oldugu
ve
dinen yasak olmasina
ragmen
323
ona
tapinir gibi
seven
bir
rahibi
bagtan
ikartip cinsel
iligkiye
girdigi
ileri srlmektedir.
Aykin
engel tanimadigim
vurgula-
rnak iin
olsa
gerek bu nedenle adma
agk
tanriasi
denmigtir.
Roma
mitolojisindeki ask
ve
gzellik
tanriasi
ise
Vens'tr.
Ancak sadece olaganst gzelligi degil,
akh,
gc
ve
koruyuculugu
da
temsil eder.
ok
sayida versiyonu yapil-
masina
ragmen orijinal
Vens heykeli
iplaktir,
bu
neden1e
zellikle
vcudu
onun
kadar
gzel
olan
sinema
artistlerineVe-
ns
gzelligine
sahip
benzetmesi
yapiltnakta
ve bu
iltifata
nail
olabilmek iin ogunun
ona
benzemeye
abytigi grlmekte-
dir.
Ask
tannsi
ise
en az
Eros
kadar pop1er olan Cupid'tir. Ask
ve
cinselligi temsil eden
ve
aslinda gerekEros
olarak bilinen
Cupid, ogu
sanati
tarafmdan kalplere ask tohumlari
ekmek
iin
elindeki
gerilmigyaydan
firlatilmak zere ok ekerken
temsil
edi1migtir.
KAMA
SUTRA
Eski
Hindistan'da
agk,
zevk
ve
gehvet
tanrisi
olarak
bilinen
Kama, hemen hemen Cupid'e
egdegerde
bir
gzellige
ve
vasfa
sahiptir. Sutraise
ask
ve
cinsellik
zerine
yazilmigbir
kitaptir.
BudogrultudaKamaSutra
ilkin
M.S. birinci
yzyilla altmci
yzyil acasinda Mallanaga
Vatsyayana tarafindan yazilmig olup
kitapta
seksten zevk alma, seksel davraniglar,sevigme pozis-
yonlari,
n sevigme,
orgazm,
tahrik,
evlilik
ve
evlilik digi
iligki-
ler
konusunda egitli blmler mevcuttur. Sevigme
teknikleri-
nin
yant sira,
pgme, flrt
dnemi,
partnerini
mutlu
etmek
gibi
ince konularm
da
yer
aldigi
Kama Sutra'daki
en
dikkat
edici
konu
ise, gnmzde
de ok tartigilan
bir
cinsellik
sorunu
olan
iftlerin kargihkIl tatmini konusunda deneyim
kazanmalanni
saglayacak faydali bilgilerlebirlikte
partnerinden
.utanmak
ve
zevk
almadigini
saklamak
gibi gvensiz
seks
yapmanin
kipinin
ruh sagligi
zerindeki sakmcali etkilerine deginilmig
olmasidir.
324
DOUM
KONTROL
Bilinen
en
eski gebelikten korunma yntemi M..
2300 ylli
civarinda Smerler
tarafindan uygulanmigttr.
Bu
dogrultuda
uyugturucu
ve
zc
zellik
tagiyan
afyon
tanelerinden olugan
bir
hamur
topunun
kadmin
rahmine yerlestirilmesiyle gebelik
nlenmig,
ayni
zamanda iftlerin seviime sirasinda egit
oranda
zevk alarak
ayni
anda
bogalmasi
saglanmigtir.
Eski
Misir'da cinsellik konusunda yazilmigok sayida
kayda
gre dogum
kontrol ynnde birok yntem
uygulanmigttr.
Bunlardan biri sevisme
sonunda erkegin
gerl
ikip digari
bogal-
masidir.
M..
1850
yili
civarmda
ise
timsah digkisi kullanildigi
ileii
srlmektedir
ama
bunu
tam
olarak nas:I
uyguladiklari
bi-
linmemektedir.
Eski Roma'da
M.S. birinci
ve
ikinci yzyillarda Efesli Sora-
nus
olarak bilinen
Yunanll
birJ inekologdogum
kontro] zeri-
ne
olduka etkin alismalar
yapmig
ve
sonunda
zamanimizdan
yzlerce yll nce dogum
kontrol, dogum
uzmanligi zerine
yazdigi Gynaecology
(J inekoloji)
adli kitap gnmze
de
igik
tutmugtur.
Bugnk Meksika'nin asil sahipleri oldugu
bilinen
Aztekle-
rin,
M.S.
on
ikinci yzyila kadar
diger bir
ifadeyle
ispanyol
fe-
tihleri gndeme
gelenekadar burada
olduka etkin
bir
medeni-
yete
sahip
olduklari
bilinmektedir. Her konuda oldugu gibi
do-
gum
kontrol
zerinde
de
egitli yntemler
geligtiren
Azteklerin
bu
dogrultuda
uyguladiklari -ila\arin
iinde
en
bilineni kartal
digkisi
ile
digi
yegi1
ve
przsz,
ii
beyaz
etli
bir
grnme
sahip
olan
su
kabagi meyvesinin
suyunu
karigtinp
elde
ettikleri
koyu karigimdir.
ilk
prezervatif
on
yedinci yzyilda kullanilmig
olup, balik
zarl
ya
da
hayvan bagirsagindan yapilmigtir.
325
Giacomo Casanova
(1725-98)
olarak
bilinen
en
nl
apki-
nin
srekli
iligkiye
girdigi
agiklarindan biri
olup soy1u
bir
sinifa
mensup
olan
Marguis de Sade
(1740-1814)
onunla iligkiye
gir-
meden
nce kendi kendine bir
yntem geligtirmigve
Markizin
bir pamugun
zerine
limon
sikip rahmine
yerlegtirerek
uygula-
digt bu
yntem ogu kisi
tarafindan
benimsenmigtir.
Mary
Wollstonecraft
(1759-97)
degum kontrol konusun-
da
kitap
yazan
ilk
yazar
olup
feministgrgleriyle
nl
yazar
ilkin
on
sekizinci
yzyrlda ingiltere'degellikle dogum kontrol
ve
istenmeyen
gebelikler
sonucu
ortada kalmigocuk
sorunu-
nu
ele almigtir.
Budogrultuda
sosyal
bir
reforma
nclk eden
alismalarryla gndeme
gelmig
olduka egitimli bir
gen
kadin
olan Wollstonecraft
1792 yllinda
bu
konuda yazdigi
Vindica-
tion
of the Rights of
Women (Kadin
Haklarinin Kanitlanmasi)
adh
kitabmda kadinlarin
erkeklere
tanri
tarafmdan gnderilmig
en
degerli hediyeler oldugunu
vurgulamig,
ama
buna
ragmen
erkekler
keyif atarken kadinlarin
igkenee
ekip acilar iinde
kivrandik]arina
deginmitir.
Kitabinda
srekli kadinlarla
erkek-
leri
mukayese
eden Wollstonecraft, evlilikte
partnerierin kargi-
likli hak
ve
zgrlge
sahip oldugunu
ve
evliligin
bir
tarafin
diger
tarafa stnlk saglamak iin
gereklestirilemeyecegini
savunmugtur.
Erkekler
kadar kadinlarin da cinsel zgrlge
ve
seksten zevk almaya
haklari oldugunu
syleyen
yazar
1789
yllmda
asil admi
kullanmayip
Gzel
konugma
Ogretmeni Bay
Cresswick adlyla yazdigi
The Female Reader (Kadin
Okuyucu-
lar)
adh
kitabinda
bu
ynde kisahikayelere
yer
vermigtir. Mary
Wollstonecraft'm
kizi Mary Shelley annesinin izinden
yuruyen
bir bagkafeminist
yazar
olup
daha 21 yagindayken yayinlanan
Frankenstein
adh kitablyla nldr. Shelley,
gair
Percy
Bysshe
5helley'nin
ikinci epidir.
Dogum kontrol konusunda ilk sistematik girigim1882
yi-
linda
Hollanda'da
gerekleptirilrnig
olup
bu
konudaki
ilk
giritim
326
Flaman bir kadin doktor olan Dr.
Aletta
J acobs'un(1854-1929)
dzenleyip nclk
ettigi bir programla gndeme gelmigtir. O
dnemde
niversitede
hocalik
yapan
ilk
kadm doktor
olan
ja-
cobs kendi
imkanlanyla byk bir dogum klinigi inga ettirmig
ve
burada ok
sayida kadini tedavi
etmesinin
yani sira
gebelik-
ten
kesin
zmle
korunma
yntemleri konusunda
onlara egi-
tim de
vermigtir.
Ancak
onun
bu
yndeki girigimve
alismalari
zellikle
kiliseadamlari
tarafindan ocuksuz
birdnyanin
Avru-
pa
nfusunu
tehdit ettigini
ileri srp elestirilmesine
ve dogum
kontrolnn gnah oldugunu
savunarak
J acobs'u
su\amalari-
na
neden
olmustur.
ilk
kez
agiz yoluyla
dogum
kontrol konusunda
kesin-
zm reten
nemli isim sz
konusudur.
Buniardan
ilki sek-
senli
yaglarindayken gebeligi
nleyici hap ynnde yaklagik
150.000 Dolarlik bir projeye imzastni atan
Margaret Sanger
(1879-1966),
ikincisi
bu
dogrultuda
Enovid adh
ilk
dogum kon-
trol hapini reten
Frank Colton
(1923-2003)
ve ncsu
ise
ilk
spirali gelittiren Carl
Djerassi'dir
(1923).
Irlanda
asilli bir Ame-
rikall olan Margaret Sanger,
New
York'ta
yagayan
o]duka fakir
bir
igi
ailesinin
kiz: olup, yagadigi
ekonomik gartlar yznden
olsa
gerek,
fakirligin ok
ocuklulukla dogru
orantih olugun-
dan
yola ikmig
ve
Amerika'da
ilk
dogum
kontrol hareketinin
baglamasina
Onc
olmuytur.
1916 ylhnda New
York'ta What
Every
Girl Should Know (Her Kadimn Bilmesi
Gerekenler) adli
bir
kitap da
yaymlayarySanger,
kitabinda regl, seksel istekler
ve
duygular,
sevigmek
ve gebeligi
nlemek
gibi
o
devirde
tam
bir bilinmezlik
iindeki
nem1] konulara
deginmig
ama
onun
be
faydah aligmalari ok gemeden
bir
devrimve
yok etkisi
yaratarak polisin
alarma
gemesine
ve
kliniginin
kapatilmasma
neden olmustur. Bu yzden hasta ve
okurlanna
posta
yoluyla
ulagmaya alipan
Sanger,
onlara
zarf iinde haplar
ve
dogum
kontrol
materya1|eri gndermeye devam ettigi iin tutuklanip
hapse
atilmigtir.
Son
anda
lm
cezasindan dnen Sanger,
ha-
327
i
pisten ikinca
Amerika'yi
terk
edip
Avrupa'ya
yerlegmig
ama
T9T7
yl
Inda
tekrar
dnp bu kez
What
Every
Mother Should
Know (Her
Annenin Bilmesi Gerekenler)
ad! altinda ikinci
bir
kitap yayinlamigtar.
Bunun zerine tekrar
apar
topar tutuklanan
Sanger
ancak
bu
kez hapse
atilmayip
ceza
olarak bebeklerin
beslenmesi zerine abgan
bir
kuruiuga
yaratici
buluglar
ret-
mesi iin
gnderilmigtir.
Annelerin kaderini degitirmek,onlgrm
ve
bebeklerinin
zavallt
yaratzklar
olarak
gkyznde
kaybolup
gitmelerini
nlemek
amactylayapf2gim altymalar,
ne
yazikki hep
peytanla
igbirligi
olarak algtlandt"
MARGARETSANGER
(1931)
ilkspiral,
dogumkontrol haplarinin
genig
lde
benimsen-
mesinin
devaminda daha etkin
ve
kolay bir yol
buimak
amaciy-
lasrekli
yapilan
aligmalar
sonunda
ilk
kez 1961 ylhnda
halka
tanitilmigtir. Nitekim
tam
bir kiylminyagandigrzellikle 1940'll
ve
50'li
yillarda korunmaktan kaan erkeklerin
bu
konudaki
g-
venilmezligi
esas
alinip
kadinlara hep kolay hemde
daha
etkili
bir korunma
yntemi
olarak
sunulan
spirai,
prezervatif takma-
mak
adina onlarin cinsel istegini nemsemeyen erkeklere
kargi
kadinlarin cinsel devrim ilan etmesine
neden.olmugtur.
ilkmodern spiral
ya
da sarmal
rahim
aygiti
1909 yihnda
Almanya'da
Richard
Richter
tarafindan
retilmigtir.
Kk plas-
tik
ya
da
yumugak metalden
yapilmig
aygitin
1960 yllindan
iti.-
baren daha farkli
versiyonlari
da
retilmig olup
en
bilinenleri
Lippes
Loop
ve Margulies Spiral'dir.
Polletilen
ve baryum
slfat
.
karigimdan yapilmigolan
spiral rntgende
kolayhkla farkedildi-
gi
gibi bakirdan yapilmig
olanlari
da
retimigtir.Yumurtlama
ka-
nallanna
gidenspermin
yumurtayi
dlleyerek
bebek
olugumunu
328
nlemek amaclyla
kanal
agzina
yerlegtirilen
aygit
bunu
taktiran
kipinin drt yll gibi
olduka
uzun
bir sre hamile kalmasini
kesin
olarak n]emektedir. Ancak
gnmzde de
en
fazla
ter-
cih edilen
bir
yntem
olan spirali
her bnyenin kabul etmeyip
,
digan
attigi
gibi dogum kontrolnn
Saglikli
yryebilmesi iin
drt
yilda
bir degistirilmesigerekmektedir.te
yandan
yeni bir
dogumkontrol yntemi
olarak
bilinmesine ragmen, ilk
spirali
eski
Misirlilarin
kegfettigive
yari
degerli
taglardan yapilmig
ben-
zer
bir aygiti
kullandtklari
ileri
srlmektedir.
FAHi)ELK
"Parayla
yapilan
seksle, zevk
iinyapilan
seksarasmda
en
byk
fark,
zevk
iinyapilanm
daha
ucuz
olmastdir."
BRENDANFRANClS
ilk
peygamber
olarak
kabul
edilen
Musa
Peygambere indi-
rilen
Eski Ahit'te
yazdigi
veYahudi
din
kanunlarlyla
beliriendigi
zere
Yahudi
Halkinhastalik kapmasin!
nlemek amaclyla
farkil
329
kipilerleseks yapmak yasaklanmig,
ama
bu dini
sonradan
se-
mig yabanci kadinlara serbest
birakilmigtir.
Budogrultuda
bili-
nen en
eski
meslek olan fabigelik
zellikle zevk
ve
sefaya
agiri
dgkn
eski
Yunanve
Roma'da
enstitulegmi.g
bir
kurum haline
dngmgtr.
Nitekim toplum
iinde
bir
bakigta
belirlenmeleri
iin fahipelik
meslegini
icra
edenierin giysilerinin
farkli
olmasi
saglanmig
ama
dijerleri gibi
normal
yagantilarina devam
etme-
sine izin
verilerek
normal
vatandaglar
gibi
vergilerini vermeleri
istenmistir.
Ancak
bu
meslegin
giderek
geligmesiyle
toplum ii-
ne
kaflglp
gitmelerinin
yani
Slra
bagli
bagina bir
sektre dng-
mg,
dahasi
birtakim
imtiyazlar
bile
elde
etmiglerdir. Nitekim
gnmz
Almanya'SLnda
fahigeler
vergiden
muaf tutulmugtur.
Avrupa'ya ilk
fahigelik meslegi
1700'l yillarm
basinda
New
York
ve
Boston'a gelip yerlegen parali askerler tarafmdan
Amerika'dan
gelmig
ve
ok gemeden kitanin her yerinde hiz-
layayilarak zellikle
1810 yl1mdafahigelerin
sayisi
yerinde bir
tabirle
tavan yapmigtir.
Amerika'da ise 1910 yili sonlarina ka-
dar
kanunen
ve
dini telkin yolu kullanilmasina
ragmen hibir
gekilde nne geilemeyen fahipelik
ancak
Hiristiyan
Kadin
Haklari Birligi
ya
datamamen
para
kazanmak amaclyla
sintri
geip
erkeklerle
dgp kalkan hastalikli kadin1arlacinsel
iligkiyi
yasaklayan
bazi
sivil
toplum
rgtlerinin
gl kargi durmasi
sayesinde gerileyebilmigtir.
Fahigelik
konusunda ilk
tibbi
konferans
ise bu igin
kalici
bulagici
hastaliklara
neden oldugu
ynnde ilk
kez
1875 ylim-
da
Buenos
Aires'te
yapilmigtir.
SANATTA SEKS
Bilindigi
zere
bugn seksi
oldugu
ne
srlen
ok
sayida
ar-
tistin fotograflari, posterleri
evlerin
ya
da
igyerlerinin
duvarla-
rini
ssledigi
gibi onlarin bez
ya
da
kagit zerine
egitli yagli
boya
tablolarl
da sanat galerilerinin
bag kgesinde
yer
almak-
330
tadir.
Budogrultuda
ilkin eski
Yunan
ve
Roma
medenlyetinde
grlen seks
ve
cinsellik
objeleri insanligin
eski aglardan
beri
cinsellige
ne
kadar
merakli
oldugunu
yansitirken, bu objelerin
ok sayida
olmasi onlara bakarak bir tr
rahatlama
hissettikle-
rini de ortaya
ikarmaktadir.
Nitekim
bu
konuda
en az
onlar
kadar
etkin
bir bagka
medeniyet
olan
eski
Misir'da
zamanimiz-
dan yaklagik
4000
yll
nce
yapilmig olan Sagra
mezannin
du-
van
zerindeki Niankhkhnum
ve
Khnumhotep adt
verilen iki
kigininpgp
sarmag
dolag
birbirine
sarildigi
kabartma
resim
onlann
bu
ige
ne
kadar
nem
verdiklerini gstermektedir.
zel-
likle eski
Misir'da
seks
sanatin
her
konusunda
insanlan motive
eden
bir
unsur
olarak
kabul edilmigolup bunlara
birdiger
rnek
debugn
Turin'deki
Misir Mzesinde bulunan papiruslar zerine
yapilmig erotik
resimlerdir. Ramsesler
dneminde
(M..
1292-
1075)
yapilmigolan bu papirus.resimler
olduka
artistik
bir
tarzi
yansitmakla birlikte birbirini
takip
eden
12 pozdan
olugmakta
olup
ayni
iftin egitli pozisyonlari grlmektedir.
rnegin
tah-
rik
olmuy bir
erkegin hemen hemen tamamen
lplak grnml
gen
bir kadinia byk bir haz
ve
gehvet
icinde sevigtigi
grlen
b1rresmi,
bir
savat
arabasirlin
iinde
durduklari
sirada
aldiklan
birbagka
seksi
pozisyonu ieren
resimtakipetmektedir. Btnbu
resimler
insanligin
sapik
ynnn
ok eski tarihlere
dayandiglll
kanitlarken,
birbagka
rnek
ise
tahminen M.S.
79 yllinda
vezv
yanardaginin
patlamaslylatamamen
tahrip olup
gnmze
ok
az
kalmtisi kalmigolan -Pompeii
gehrinin
duvarlarindaki
gehvet
ieren
kabartma
resimlerdir. Ancak iinden ikilmayacak durum-
da
olan kalintilardan
anlagildigi
kadanylabu
resimlerin
duvarlari
olugturan
stunlar zerinde
sergilendigi tahmin edilmektedir.
Pornografi
Pornografi konusunda ilk
bilinen
yazar
Ovid (M.O. 43-M.S.
17) olup bu konudaki ilk nl eseri Latince Ak Sanati
anla-
mina
gelen
Ars Amatoira'dir.
Kitabinda sadece seks
tekniklerin-
331
den sz etmeyen
Ovid
ayni
zamanda okuyucularina
ne
kadar
siklikla
seks
yapmak gerektigini ve
seksten maksimum lde
zevk
almanin yollarini de
gretmektedir.
Birdiger
isim ise
mo-
dern
pornografinin
babasi
kabul
edilen
italyan
Pietro Aretino
(1492-1556)
lup 1524 ylhnda
bu
konuda Aretino's Postures
(Aretino'nun
Pozlari)
adli
iinde 16
sonenin
yani sira
nl
res-
sam
Rafael'in
grencisi
olan Giuliano..Romano tarafindani-
zilmig seksel
pozisyonlarinda
yer
aldigi
bir
kitap
yazmigtir.
Sonelerinde zellikle
pervasiz
gekilde aik saik bir dil
kullan-
mig
olan
Aretino,
ayrica
her pozisyonu detaylica
anlatmigtir.
Bu
nedenle
olduka
tepki gren
yazar
son
anda
tutuklanip
hapse
konmaktan
kurtu1dugu iin
gansli
saylimaktadir.
SINEMADA
SEKS
Sinemada
sekse ilk rnek.1896
yilinda Louise
Willy'nin ilk
kez
iriliplak
grundg.Fransiz
filmi (LeBain)
Banyo'dur.
Aynt
yll
daha
sonra
Willy
bu kez LeCoucher
de
laMarie
adli
filmde bir
striptizciyi canlandirmig, yine
ayni
yil
The Widow]ones (Du!
J o-
nes)
adli
filmde 20
saniye
sren birpugme
sahnesi
ise bardagi
tagiran
son
damla
01arak
nitelendirilip Katolik Kilisesi tarafin-
dan pornografik filmlerin gsteriminin
yasaklanmasma
neden
olmuytur.
Beyazperdede
ilk seks
tanriasi
olarak ilan
edilen
aktris
Theda
Bara
(1885-1955)
olup ilkin 1915 yllinda
A
Fool There
Was (Orada Bir
Budala
Var)
adit
filmesinemaya
adim
atmigtir.
ilksevigmesahnesinin
yer
aldigt filmT933 ylh
yapimi
Ecs-
tasy
(Haz)
olup
ilkkez beyazperdedebir
erkekle bir kadinin
se-
vigme
sirasmdaki
orgazmina
yer
verilmigtir. Bagro1nde nl ak-
tris
Hedy
Lamarr'in
(1914-2000)
oynadigi film
ekoslovakya'da
retilmig
ama o
stralarda
ikan gmrk kanunu
nedeniyle lke-
ye
girigine
el
konulan
ilk
film
olmugtur.
Ayni dnemde
ikarti-
lan sansr
yasasi
nedeniyle
beyaz
perdede
seks ierik1i
filmle-
332
re
sansr
gelmig,
budogrultuda
iplakhk, cinsel tahrike neden
olan
erotik danslar, dinle
alay
edilmesi, uyugturucu
kullanimi
ve
ahlaki zedeleyici
fikirler reten filmler yasaklanmigtir.
Nitekim
sevigme
sahneleri
es
geilerek
seyircinin bunu
sadece
tahayyl
etmesi
digmda
gzler nne alenen
sergilenmesi yasaklanmig,
yani
sira
yatak odasmin gsterildigi
sahnelerde aktr
ve
aktrisle-
rin
yatakta
yatmak
yerine
ayakta
olmalart
parti
getirilmigtir.
B-
tn
b yasaklar henz
sanatinm
baharinda olan Mae
West'in
(1893-1980)
rol
yetenegini
rahata sergilemesine engel
tegkil
ettigi
gibi
onun
kisitli bir sanat
iinde
sikipip kalmasina neden
olrnugtur. Onun gibi daha
ok
sayida aktristin
sanat
yagamina
etki
eden
sansr
yasasi
bu
nedenle 1967 yllinda kaldirilmigtir.
Sansr
yasasinin
kaldirilmasindan
sonra
evrilen ilk erotik
film
ingiltere'de
Mstehcen FilmlerYayin
Kuruluna
takildigi iin
ancak
1974 ylhnda gsterime
girebilen, bayrollerini
Marlon
Brando
(1924-2004)
ve
Maria
Schneider'in
(1952)
paylagtigi
The
Last
Tango in Paris, Paris'te
Son
Tango olmugtur.
ilk
erotik konulu
dizi
filmSeks
ve
Sehir
(Sex
and the
City)
olup ilk
kez 1998 yllinda gsterilmistir. Drt bekar
kadinin ha-
yatinin
anlati1digi filmde New
York'ta
yagayan
bu
kadinlarm
a-
ligma.hayatlan
anlatilirken zel yagamlarmda olduka serbest
ve pervasiz
hareket etmeleri, dnyada
ayni
yag
gurubundan
olup
ayni
sorunlari
yagayan.
kadinlarin
onlarin
yagammi
byk
lde
benimseyip
taklit
etmesine.neden olmugtur.
HOMOSEKSELLK
Genellikle
iki erkek arasindaki cinsel
iligki olarak bilinen ho-
moseksellik, ilk
kez gndeme geldiginde
normal
kadm
erkek
iligkisinin
bile kolay dile getiriimedigi
yillarda
neredeyse
tu-
tukluluk gerektirecek
kadar yasak kelime
i]an
edilmigtir. Keza
iki
kadm
arasindaki iligkinin adi olan
lezbiyenlikde
ayni
dere-
cede
yankt
uyandirmasina ragmen
iki erkek
arasmdaki
iligkiyi
333
kabul
etmek
hemen hemen
imkansiz
olmustur. Yunanca erkek
aniamina
gelen homo, Latincekadin kilikli erkek anlamina
gel-
mektedir. Hal
byle olunca
ilk
kez gndeme ge]diginde agza
dahi
almmayip
agiri
tepki alan
homoseksel kelimesi ilkin1869
yilinda insan
hablari
savunucusu
Karl Maria
Kertbeny
(1824-
82)
tarafindan kullanilmigtir.
Erkek stn]gnn
hakim
oldu-
gu
eski
Yunan'da Yunanli
erkeklerin ogunun
birbiriyle
cinsel
iligkiye
girip
kadinlari
hie
saydiklan
gereginden
yola ikil-
diginda homosekselligin
kaynaginm
Yunanlilar
oldugu
zaten
anlagilmaktadir.
Budogrultuda
eski Yunnmitolojisinde Zephy-
rus ve
Hyakinthus adli tanrilarm
birbirlerine
agik olduklari
ve
homoseksel
bir
iligkiye
girdiklerintarihi
Homer'in
altinci
ya
da
yedinci yzyillarda yazdigi yazilarla
sabit
oldugu
gibi bl-
genin bu
aidan
homosekselligin
begigi
oldugunu
danl
ta-
rihi aika
yazmaktadir. Nitekim
nl Yunanh
filozof
ve oyun
yazari
Platon
(M..
427-347)
ile
politikaci
ve
filozof Sofokles
(M..
495-406)zellikle
M..
drdnc
ve
beginci yzyillarda
homoseksellik zerine ok
sayida
eser
yazip
sahnelemiglerdir.
Bir bagka
rnek
ise M..
yedinci yzyilda Yunan adalarindan
biri
olan Lesbos'ta
(Midilli Adast)
yagayan
ve
hemcinslerinden
kurulubir
grup
hayrani olup agikoldugu kadmlara yazdigi
sa-
pika piirlerinden
dolayi
Latince sapik anlamina
gelen
Sappho
adlyla anilan
lezbiyen gairdir.
334
UZAY
lk
Astronomi,
Yirminci Yzyilda Astronomi, Roket
Bilimi, Ay,
Komplo Teorileri
ve
Rivayetier, Uydular
ve
Uzay
Mekikleri,
Uzayda
Uug, Sonsuzluktaki ller
ve
Uzay
Egitim
Program-
lari,
Uzay zerine
egitli
Bilgiler.
"Uzay
samidgt gibi dmdz bir bopluk
olmaytp hafifekavislidir"
ALBERTEINSTElN(1879-1955)
ILK
ASTRONOMI
Gney
Gzetleme
Aleti
ilkgneg.gzetleme
aleti M..3200 yillndairlandaNewgran-
ge,
Meath
Kontlugunda
tag
devri insani
tarafmdan yapilmigolup
yaklagik 600 yillik
bir
taribe
sahiptir. Bu
nedenle
piramitlerin
ingasindan
da
eskidir. Bunun
iin yaklagik 18
metre
uzunlukta
etrafi
beyaz
renkte
yksek kire duvarlarla
evrili
bir
geit
me-
zar
gzlemevi
olarak
kullarnlmigve
odanin iine
yerlegtirilen
olduka
genig zeri kf
tutmuy
bir kaya
parasmlD
Zrile
\-
kilarak
gnegin hareketieri gzlenmigtir.Bu dogrultuda
gne-
gin
ilk
igiklarmin
geidia
iindeki
mezara
yansiyarak etrafinda
kaldigi yaklagik
bir buuk
saatlik
zamandan
sonra
isegiderek
iginlannm
gcnn
azaldigindan
yola ikilarak kigin
gnegin
iginlarmm
yetersiz
oldugu
ve
21
Arallkta
en
kisagn ve
uzun
gecenin
yagandigina dair
ilk astronomik tespitler yapilarak
g-
neg
sisteminin
igleyigi konusunda
ilk verilere ulagilmigtir.
335
Gezegenler
dnyanmdegil
gnegin yrngesi iinde
yer
almaktadir
Kiliseninbir
dogma
haline getirdigi
gney
ve
gney
sistemi
hakkindaki grgler,
on
beginci
yzyildan
itibaren
degismeye
baglamig
ve
bu
dogrultudadnyanin
arzm
merkezi
oldugu, dola-
yisly1a
gney,
gezegenler
ve
ylldizlarin
onun
etrafinda
dndg
konusundaki tabu kargitezler retilerek rtlmeye aligtimigtir.
Ancak
bu konuda
yorum yapmanin
bilebyuk
su
sayildigi
o
yillarda
Roma
KatolikKilisesi
bununtersi
ynnde
tez
retenleri
kaziga baglaylpdiri
diri yaktigt iin kanitlanamamigtir.
Polonya
dogumiu
Nicolaus
Copernicus (M.S.
1473-1543)
Prusya'da
bir
matematiki, ekonomist
ve
kilise yneticisi
ola-
rak
grevyaptl
i
Slrada
1497 yllinda
gkyzn
inceleme
ko-
nusunda
aligmalara da baglamigtir.
aligmalarindan
edindigi
sonular dogrultusunda kilisede kendi grencilerini egitmeye
baglayan
Kopernik aslinda
gney,
ylldlZ
2T
VB
geZegenlerin
dn-
yanin
degil,dunya
da
dahil
olmak zere hepsinin
gneginetra-
finda
dndgn
kanitlamigtir. Bylece
bu
konuda
bilinen
tam
aksine
bir teori
olugturmuy olan
bilim
adami ancak
bu teorisini
1543 yllinda lene dek yayinlamaya
cesaret
edememigtir.
Kopernik
gnesve gneg
sistemiyle
ilgili
teorisini
aiklaya-
mamig
olmasina
ragmen
aslinda ondan yaklagik 1800 yll
nce
bir bagka
kigi olan
Philolaus'un
(M..
480-405) onunla
ayni
fikirde
oldugu
ortaya
ikmigtir. NitekimM..drdnc yzyil-
da
yagamig
olup
ayni
zamanda Sokrates'in
de
agdaylarindan
olanYunanh
filozof
ve
maternatiki
Philolaus,
nceleri
gnegin
camdan yapilmig
dev
bir diskgibi olup
dnyaya
igin1arini
bu
cam
sayesinde yansittigmi dgnmesine
ragmen,
aslinda
dnya-
nin
gnegin etrafinda dndgn
kanitladigini
ileri
srmgtr.
Philolaus
ayni
zamanda
dnyanin
kzn
boynuzlari
zerinde
dnmedigini de kanitlayan
ve
bu
grg rtmeye
ahyan bi-
limadamidir.
336
Yddiz Haritasi
Yildiz
haritast
ilkin eski Babilliler
tarafmdan
keyfedilmig
olup
bu
dogrultuda
ilkin
M..
3000 ylli civarinda
iplak
gzle grlebi-
len yildiz1arabakilarak
bir
harita
izilmistir.
ilkylldiz haritasi ikartan kigi
Danimarkall astrolog Tycho
Brahe
(1546-1601)
olup
bunu
1577 yllinda Hven
Adasmda
bu
tarihteri dokuz yll
nce
kegfdilmigoan teleskopu kullanarak
yaptig:
gzlem
sonucu
eld
etmigtir.
1577
yllindagetigi
ileri
srlen
kuyruklu ylldizin hareketlerini
de bu
sayede
gzlem-
leyen
Tycho,
bylece
o
gne
dek kilisenin
cennet
hakkindaki
gretilerinin
de
yanlig oldugunu
anlamigtir.
Bu dogrultuda
ay
ve
diger btn
gezegenlerin
dnyanin
etrafinda
olugmuy
olan
belli bir
yrngenin
iinde
dnp durduklarini syleyen
kilise-
nin
grgn rten
Tycho,
nk
gzlemi
sirasinda
kuyruklu
ylldizin
belli
bir
yrngenin
iinde
olmadigmi
ve nne
engel
ikmakstzin kayip gittigini
grmgtr,
kuyruklu olarak
adlandi-
riimasina
ragmen
sonuta onun
da bir yrldiz oldugundan yola
ikan bilim
adamt,
ayni
zamanda
onlann
dnyanin
etrafmda
degil,
grzegsistemi iinde hareket ettiklerini de bir kez
daha
kanitlamistir.
Gezegenierin yrngeleri konusunda ilk
denklemaligma-
smayapan
kigi
Alman
J ohannes
Kepler
(1571-1630)
glup
Kep-
ler
ayni
zamanda
gezegenlerin sanildigi gibi kusursuz gekillere
sahip
olmadigini,
tam
teiine elips geklinde
veyassi
o1duklarini
da kanttlamistir. Kepler bu konudaki kesif
ve grglerini
1609
yllinda
yayinlanan
Astronomia Nova
adli
kitabmda
yazmigtir.
Yer ekimi kanununu ilk
bulan
kigi Isaac Newton
(1643-
1727) oup
Kepler'in
kitabmdan yola ikarak gezegenierin ha-
reketinin
yani
sira
onlarin
yer
ekim gleri zerine
yaptigL
a-
ligmalar sonucunda
bu bilglye
ulagmig
ve
bu bulugunu
1687
yllinda
yayinlamistir.
337.
Vens'e
Yolculuk
Vens'e
yolculuk
yapmak konusunda
gzlern
ve
aligmalar
yapan
ilk
kisi
Liverpool, Toxteth'll astrolog jeremiah
Horrocks
(1617-41)
olup Vens gezegeninin
gnegle dnya
arasindaki
yakinligindan yola ikarak
bu
konudaki ilk amatr
hesaplama-
sini
1639 yihnda
yapmigtir.
Vens'n
gneyeen
yakin
uzakhk-
ta
bulundugunu
dahance
hesaplamig olan J ohannes
Kepler'e
gre
ok daha
etkin
ve
dogru bir
besaplama
yapan
Horrocks,
bylece
onun
dnyaya
olan
uzakligi konusunda
daha
yakin
bir
tahminde bulunmugtur.
Bu dogrultuda
teleskopunun
zerine
bir
kart
yerlettirerek
onu
30
dakikaboyuncagzlemleyen
Hor-
rocks,
sonuta
Vens'n kartin zerine ince siyah bir nokta
ola-
rak
yansidigmi
ve
gnegin
nnden
getigini grmgtr.
Buna
gre
bir hesaplama yaparak
onun
gnege ve
dnyaya
en
yakin
gezegen
oldugunu
tespit
etmig
ve
bu tezini
kiliseye
sunmuytur.
Horroks'un 30 dakika
gibi
olduka
uzun
sren
gzlemi
insanlik
tarihinde
hemen hemen bir
imkansizin gerekleptirilmigolmasi-
nin
yani sira
onun
hesabinin dogru oldugunu
gstermigtir.
Nite-
kim
ok
gemeden
Horroks'un
dogrulanan hesabi Newton'un
daha
sonraki aligmalarina da
baz
teykil
etmigtir.
338
Teleskop
ilkin1609 yilinda Galileo Galilei tarafmdan icat edildigi
bilin-
mesine
ragmen
aslinda
teleskopun ilkin
ingiliz
matematiki
ve
astrolog
olan Thomas
Digges tarafindan 1578 yllinda arkadan
gelen dgman
gemilerini tespit
etmek amaclyla
bir
reflektrun
nne yerleptirdigi konveks
mercekler
sayesinde gepekleptir-
digi
ve
bunu kullanarak
pratik yaptigt
ileri
srlmektedir.
Onu
ilk kez keyfettiginde
gkyznve
ylldizlari gzlemlemeye
ya-
rayan
teleskopu ilkin
kendisinin
buldugunu.dgnmgtr
ama
bu bulugunuyeterince
duyuramadigi iin teleskopun
ilk
mu-
cidi Galilei olarak kabul
edilmi
tir.
Bu
dogrultuda
1661 yilin-
da
J ames
Gregory
(1638-1675)
mercek
yerine
ayna
kullanarak
teleskopun
ileri versiyonunu
geligtirmeyi
denemig
ama
bunu
tam
olarak
gereklegtirememistir.
Bei yll
sonra
1saac
Newton
olduka kullaniligli olup
kk bir
mode1
geligtirmig,
ardindan
Almanya
Hanover dogumiu olup
bir sre
Hanoverli
dahi ocuk
olarak gehir bandosunda
grev
yaptiktan
sonra
1757 yllinda
ingiltere'yegmen
olarak
gelen
William Herschel
(1738-1822)
Gregory'nin dgnp deyapamadigt
aynali teleskopu
gerekley-
tirmigtir.
Bu
sayede
ok daha
genig
kapsamli
bir
yansima
olugtu-
ran
Herschel
ayni
zamanda
dahanet
grerek
gz bozulmasinin
danne
gemigtir.
Dahasi cisimlerin olduka
iri
ve
detayli
g-
rnmesini de
saglayarak,
astrologlarm ok
uzakta
olduk1ari iin
grmekte
zorlandiklan
cjsimleri
burunlannmdibine
getirmigtir.
Herschel'in
icat
ettigi bu yeni teleskopla
uzaktaki
gezegenler
yakma
gelmekle
kalmaylp
bulutlan
da
inceleyerek
zellikle
Ne-
bula
olarak
bilinen bulutlari kegfetmigtir.Su dogrultuda
hava
tahmini
yapan
ilk astrologlardan
biri
olarak
da kabul edilmig
olan
Herschel
ayni
zamanda
yildiziarin evrimi
zerine bir
teori
de
Gretmittir. Nitekim
teorisinde
tipki
diger
cantilar
gibi
onlarm
da
yagam
ve
lmle sinirh olduklarini
ve gnes
sistemi
iinde
yer
alan
tm
hareket halindeki
cisimlerin
uzaym
sonsuzlugun-
339
da
yer
degigtirdigini
ileri
surmgtr.
1781 yilinda bilinen
en
eski
gezegen
olan
Uranus gezegenini
de kegfeden
Herschel,
krallyet
astrologu olarak
grev
yaptigi yillarda
Kral lil'nc Ceorge'a
bir
yildiz atfederek
onu
Kral
George'un
ylldlZl Olarak
isimlendirmi
ama
bu
kabul
edilmemigtir.
Ayni
zamanda
Saturn
gezegeninin
yant
sira
kizil
tesi
igin]an
ve en
nemlisi
o
yillarda
ilkin
gk
cismi
anlamina gelen
astoid sznn de
mucidi
olan
Herschel
ancak
bunca
teori
ve
buluguna
ragmen yamlgiya
dgtg
ileri
srlmgtr.
ilk
Astroid
1 Ocak
1801 tarihinde italyan
astrolog, profesr
ve
teolog Giu-
seppe
Piazzi
(1746-1826)
tarafindan keyfedilmigtir. Bu dogrul-
tuda Piazzi
ilk
astroidin Mars
ve
J piter
arasinda kemer
olugtu-
ran
paradan
dgtgnu
kanitlamigtir.
YiRMINC
YZYILDA
ASTRONOMi
Evrenin
Genigligi
1920 yihnda
Amerikab bilimadami
Edwin
Hubble
(1889-1953)
evrenin
genigligi
zerine
ilk
aligmasini
yapmig
olup
bu
dogrul-
tuda 1929
yllinda
yazdig: Hubble's Constant
(Hubble'in
Son-
suzlugu) adh kitapta
gezegenlerin dnme
hizi
ve
dnyadan
ayri
olarak bagh
bagina
bir yerlegimyeri
olup olmayacaklan ynn-
de
grglerine
yer
vermigtir.
Buna
gre
gezegenler
on
ile
yirmi
milyon
yll arasinda bir sredir
yerlerinde durmakta
ve
hibir
degigim
gstermemektedirler. Bu
durum
evrende
byuk bir
yagam
alani
oldugunu, evrenin genigligini
ve
gezegenlerde bir
yagamin
mmkn oldugunu
gstermektedir.
340
Radyo
ve
Radar Astronomisi
Radyo ile baglantill olarak
ilk
radar
astronomisi
1932 yllinda
27 yagindaki
Amerikah
bir
radyo
mhendisi olan Karl
J ansky
(1905-1950)
tarafindan tespit
edilmig olup
bu
konuda
aragttr-
malar yapmak zere
Bell
Telefon Laboratuvarlari tarafindan
g-
revlendirildiginde,
transatlantik
zerinde telefon kablolarinin
parazitli iktigini farketmigtir. Su
dogrultuda
uzaydaki
lyon ve
elektronlarla
dnyanin
arasinda
bir baglantisikurulabilecegini
ve
gneysistemi
iindehaber alma
kayriak]I
olarak
bagli
bagina
Milky
Way
(Saman
Yolu) adinda
bir
uzay
radar
istasyonukurulabilecegi-
ni
ileri
srmgtr.te
yandan
1940'll
yillarin
ortasinda
astrologlar
genigbiranten kullanarak
uzaydan
radyo
sinyalleri alabilmek
ko-
nusunda
aligmalaryaparken
ayni
yolla
gezegenierdeki hareketleri
detakip
etmenin
mumkn
olabilecegini
sylemiglerdir.
Yine
1946
yilinda
Macaristan'da
ve
Amerika'da
radyo
sinyalleriyoluylaAy'dan
haber
almanin mmkn olup
olmadigi ynndealigmalaryapildi-
gi
sirada ilk
kezVens'ten
ses
dalgalariduyulmugtur.
Radyo
sinyali gnderen
ilk
gk
cismi,
1960 ylhnda
radyo
sinyalleri yoluyla
Allan
Sandage
(1926) ve
Thomas Matthews
tarafindan
ke
fedilmig
olup uzayda
ok uzaktaki sesleri yery-
zne gnderen parlakbir cisim
olarak bilinmektedir.
-
ilkmuntazam
araliklarla sinyal
gnderengk
cismi 1967
yllinda
J ocelyn
Bell
(1943)
tarafindan
radarli teleskopla alig-
malar yaptigi sirada keyfedilmigtir.Henz kkbir
kiz grenci
olan
Bell,
bubulugu
sayesinde
'1974
yllinda Nobel Fizik
d-
lne
layik
grlmgve
dl onunla birlikte Cambrige'tekifizik
hocasi
Antony Hewish'e
(1924)
de
verilmigtir.
Kara
delik
agimizin
en
bylk
soruno
olup
giderekgenigle-
yen
deligin bir
sre
sonra
ylldizlann snmesine ve
gkyznn
giderek
karanliga brnmesine
neden olmaktadir.
Ancak insan-
bgin henz
keyfettigi
ve
zerinde
hayal teorileri rettigi kara
341
deligin
aslinda iki
yzyildir
var
oldugu
ve
ilk kez 1968 yllmda
Amerikali
fiziki john
Wheeler
(1906)
tarafindan
tespit
edildigi
ileri srlmektedir.
Nitekim kara
delik
konusundaki
ilk alisma
1972 yilinda
Nasa'nin
uzaya
gnderdigi
Uhuru
X-Ray
uydusu
tarafindan tespit edilmigtir.
Mars'tan ilkfotograf 20 Temmuz 1976 yllinda
alinmig
olup
Amerikan
Hava
Kuvvetleri tarafmdari
Viking
i
adli uyduyla
elde edilmigtir.
ilk
kuyrukluylldiz
fotografi
Avrupa
Ugay
Ajansi'nin
Giotto
adli
uzay
gemisiyle1986 yilindaeideedilmig
ve
uzay
gemisinin
Halley
kuyrukluyildizininok yakinina
kadargittigi
bilinmektedir.
ilk
Vens gezegeni haritasi 1994 ylli Eyllnde
Amerikan
uzay
mekigi
Magellanile
radar
teknigi kullanilarakgerekleptirilmig
ve beg
yrllik
grevi
bitenMagellan'ingeri dndrlrneyip
Vens'un
atmosferi iinde
buharlagip
yokolmasma izin
verilmigtir.
ROKET
BLM
Roket ilkin
havai figeklerden esinlenip
retilen
bir
aygst
olup
savaglarda kullanilmasina
ragmen
daha
sonra uzaya
gitmek
iin
insanlari
taglyan
bir
ulagim
aracina
dngtrlmgtr.
ilk
roket eski
inliler
tarafindan retilmig
olmastna
ragmen
ilkin
ne zaman ve ne
ama\a
kullanildigibilinmemektedir.
Bu
dogrultuda
uzun
birborunun
iine
barutdolduran
inliler
bunu
bir
ucundan ategleyerek
seri gekilde
yanan
barutun hiziylabo-
runun
figekgibi
havayafirlayip
infilak
ettigini grmglerdir.
Roketin
aligmasi zerine ilk hesaplama Rus Konstantin
Tsiolkovsky
(1857-1935)
tarafindan
1903 yilinda tamamlanmig-
tir.
Bu
dogrultuda sanlyede sekiz kilometre hizla hareket
eden
roketin
uzaydaki
yrngesine girip
tekrar
yer
ekimine
gre
geri
dng
detaylarl zerine
uzun
hesaplamalar
yapan
Tsiolkovsky,
roketin
yer
ekimi
kanununa gre
kisa
srede
geri
dngn
342
engellemek
amactyla likitoksijen
ve
likit bidrojen
kullanilmaSI
gerektigini de tespit
etmigtir.
Sonuta
bu konudaki etkin
alig-
malarl Ve buluglarindan dolayi
Tsiolkovsky Rocket Hesaplama-
si
adi
verilen
bir teknigin
yani
sira uzay
zerine yazilmig 500
alismasi
nedeniyle roketin
babasi
unvani
verilen Tsiolkovsky
aslinda
lisede siradan bir
matematik
gretmenidir.
ilk
likit gazla
abgan roket 1926 yilinda
Amerika'nin Mas-
sachusetts eyaletinde
Robet
Goddard
(1882-1945)
tarafindan
reti]mig olup
12,5
metre
apinda
ve
56
metre
uzunlugundaki
roketin
J inegaz
ve
likit
oksijen
karigimt
bir yakit koyan God-
dard
yani sira
zel
bir
ategleme
odasi
dayapmytir.
Bu
dogrul-
tuda
yagadigi
kasaba
olan Roswell'de yeni
rettigi roketle ardi
ardina
denemeler yaparken byk
bir
grltyle iktga
geen
roket
yznden her
seferinde feci gekilde
rahatsiz
olan kasaba
halki
onu
oradan gitmeye
zorlamig
ve
sonuta
Goddard
New
Mexico'ya giderek
orada
abgmalarina
devam etmittir. Ote
yandan
Amerikan Hava Kuvvetleri
savaglarda
kullanmak Uzere
rettigi
roketlerde
baansiz
olurken
bu konuda bagarill rnekler
veren
Almanlardan yardim
almigtir. Nitekim
roket
imal
etme
ko-
nusuna
zel bir
program
geligtiren
Alman Wernher
von
Braun
(1912-77)
ikinciDnya Savagi
sonunda Amerikahlarin eline
ge-
ince
Amerikan hava
ssnde
hizmet
vermeye
baglamtytir.Bu
dogrultuda 1950
ve
1960'll
yillarda
Amerikan
Hava ssnde
baanh
bir
programa
nclk eden
von
Braun
Atlas adini
verdi-
gi
roketle
aya
insan gnderebilecegini
de kegfetmigtir.
ilk
aya
gnderilen
roket 1965 yihnda Sovyetler Birligi
tara-
findan gerekleptirilmig
olup
roketin iine yakit olarak
olduka
piddetli patlamalara neden
olacak
gazlar olan
Hydrazine
ve
Nit-
rojen
Tetraclorid
konmugtur. Dgmeye
basildigi
anda
birbirini
tetikleyerek dogal
bir
ateglemeye neden olan
bu
iki
gazin
kon-
dugu
roketin agirligi
da daha
abuk firiamasi
iin azaltilmigtir.
343
AY
Ay
yzeyinin haritasi
ilkin
1647 yllinda
J ohannes
Hevelius
ta-
rafindan
ikarilmistir. 1611
yllLnda
Polonya'da
dogan
ve
asil adt
J an
Heweliusz olan
Hevelius
bu
cesur
aligmasi nedenlyle
ol-
duka
varlikh
bir
adam haline
gelip
Almanya'da
Dantzig
gehri-
nin
konsl
olmug
ve
1697 yllinda Danzig'de lmgtr.
Aya
Yolculuk
insanoglunun
en
bykbulu1anndanbiri
olan
bir
roket
iinde
aya
yolculuk,
hibirgeyin
imkanstz olmayip
mmkn
olabilece-
gini
kanitlamaklabirliktebunun bir
rekabete
dngebilecegini
de
gstermigtir.
Nitekimzellikle Amerika
ve
Rusya arasindaki
soguk
savag
sirasinda
ggsterisine
girigen bu
iki byk dev-
let bu konudaki
bilimsel
aragtirmalar
iin olaganst denilecek
oranda
para
harcamiglardir.
Sovyetierin Ay'a
gnderdigi
ilk insansiz
roketin adi
Luna 1
olup
2 Ocak 1959 tarihinde gerekleptirilen ilk
yolculukta iste-
nilen
sonucun
almamamasinin
ardindan 14
Eyll
1959
tarihin-
de gnderilen Luna 2 bukez
aym
yzeyine degmeyi bagarmig
ve
bylece
ayin
yzeyine
arpan
ilk roket
olmugtur,
bundan
yaklagik
bir
ay
sonra
Ekim 1959'da
Luna 3
adh
nc
roket
ise
ayin
karanlik
yznn
resmini ekmeyi bagarmigtir.
Bunun
zerinden
yaklagik

yll
sonra
26
Temmuz 1962 tarihinde bu
kez
Amerika
aya
ilk
roketi
gndermigtir.
Aya ilk yumugak inigi gereklegtireninsansiz
uzay
meki-
gi
Sovyetler Birligine ait Luna
9
olup 3
Subat
1966 tarihinde
gnderilmigtir. Sovyetler
Birligi
bundan
nce
8
Haziran 1965'te
Luna
6
ile
aya
ilk
yumugak inigi
gerekleptirmeyi
planlamig
ama
uzay
mekigi
yrngesinden
ikarak
uzayin
boglugundayok ol-
mustur.
344
L
Amerika'nin Ay'a
gnderdigi ilk insansiz
uzay
mekigi ise
Surveyor 1 olup
ilkin
2 Haziran 1966 tarihinde
aya
ilk
yumu-
gak
inigi gereklegtirmigtir. Bu bagarili inig Amerikan Havacilik
ss
Nasa'yi heyecanlandirarak
ilk insanji
uzay
mekiginin
Ay'a
gnderilebilecegini kanitlamaya yneltmigtir.
Ayin karanIrk
yzne
yolculuk
yapan
ilk
astronotlar Frank
Borman,
J ames
Lovell
ve
William
Anders
olup
1968
Noel'inde
Apollo 8
adli
uzay
aracly1a
bu yolculugu gerekleptirmiglerdir.
Apollo
8
ayin
karanlik
yzeyi
zerinde
grnmez
oluncaya
dek
Houston'daki havacilik
ssnde
tanslyon olduka ykselmigti.
Bu gimdlye
dek hi kimseningereklestiremedigi bir
olaydi.
Uzay
mekiginin iindeki
astronotlar
yerlerini
almig
ve
mekik
ateglenmeden
nce
herhangi
bir
patlamaya rneydan
vermemek
iin
radyo
sinyalleri kontrol
altma alinmigti.
Derken
geriye
sa-
yim
bay1amig
ve
herkes lyice
gerimigti,
ok gemeden mekik
ateglenmig
ve
Apollo 8
tam
tahmin edilen
sre iinde yerinde
bir
zamanlamayla
uzaya
firlatilmigti. MekikAy'a inmeyi
bagara-
masa
da
Apollo
8
aya
ilk insani!
ylculugun
Amerika
tarafindan
gereklestirildigini
kanitlamigti.
345
Aya ilk
ayak
basan
astronot
Neil
Armstrong
(1930)
olup
bunu
ilkin
15 Temmuz 1969 tarihinde gereklettirmigtir. te
yandan Armstrong 1968
Araliginda
uzay
mekigiyle
Ay'a
inigde-
nemesi yaparken
mekigin
aya
piddetle
arpmasi
sonucu
lmle
burun buruna gelmig
ve
sadece bir saniye
farkla lmden kur-
tulmustur.
Aydan
dnyaya
yapilan ilk konugmada duyulan ilk kelime
"Houston"
olmuttur. Nitekim astronot Armstrong
inigi gerek-
1egtirdikten
sonra
"Houston,
Houstort Uzay
Merkezi.
Kartal
Indi"
dedikten
sonra
mekigin
merdivenlerine ynelmig
ve
ok
gemeden
son
basamaktan
ayin
yzeyine ayagint basar bas-
maz
herkesin ok
net
hatirladigi
gu
szleri
sarf
etmigtir. "Bu bir
adamin attigi
ufak
bir
adim
ama
insanlik
adina
atilmigdev bir
adimdir."
Ay'da astronotlarin
aralarmda
yaptigi
ilkkonugmada
duyu-
Ian ilk kelime ise "Baglanti"
olmugtur.
Nitekim Aralik 1972'de
gerekleptirilen inig
sirasinda apagidan
takip edilen konugmada
"Buzz" lakablyla anilan astronot
Edwin
Aldrin
(1930)
"Baglanti
temiz" dedikten
sonra
astronot Gene Gernan
"
Tamam.
Burada
her
gey
yolunda. O
halde haydi gimdi bu
anneden
digari ika-
lim" demigtir.
KOMPLO
TEORLERi
VE
RiVAYETLER
Yarasa adamlar
1835 yllmda New
York
Sun gazetesi glubir
teleskop
sayesinde ayda
yagayan
yaratiklar
ve
aym
zerinde
tespitedilen kk cisimler hakkinda
bir hikayeyayinlamigolan
yarasa
adamlar
bu dogrultuda geligtirilmighayali yaratiklardir.
Nitekim hikayede astronotlarin
Ay'a iner inmez
yarl
OSan
y3rl
yarasadan olu
an
yarasa
adamlara rastladiklari
anlatilmaktadir.
Tm dnya
tarafindan
bu uydurma rivayet komik
kargilanmasi-
na
ragmen, New
York
Sun olduka buyk bir tiraj
elde
etmigtir.
346
Ay'myzeyine hi kimse inmedi. Bu ise 1995 yllinda Time
magazinin
verdigi
haber
olup
baghgi bu
gekilde atilmig
haberin
altinda Amerikan
halklnin
yZde
6'Sin1n
aya
kimSnin
indi
ine
inanmadigi
yazilidir. Nitekim onunla
ayni
fikirde olan Fox TV,
23
Subat
2001 yllinda yayinladigi bir programda bugne dek
Ay'a kimsenin ayak
basmayi bagaramadigive
herkesin kandiril-
digi yolundadir.
Halka
aya
inig
olarak
gsterilen
sahnelerin
bep-
si
stdyoda
ileri
teknikle hazirlanmig
bir
filmden
ibarettir.
Bu
komplo
teorisinin
olugturulmasina
neden
iseAy'a inighakkinda
yayinlanan haberde
arka
planda birtakim glgelerin
olugmasi
ve
Amerikan
bayraginin
rzgarda
dalgalanmasidir. isin
ilgin
tarafi
bukomploteorisi ve
su\amalara NASA'nin hibir gekilde
cevap
vermemig olmasidar. NASA'nin
bu
davranigi
srpriz
ola-
rak
kabul
edi1mig
ve
sessiz
kaligikomploteorisini hakli duruma
geirmigtir.
Kirsal
kesimde ikarilan bir bagka
rivayet
ise
ayin
yze-
yine
ilk
kez
ayak
basan
astronot
Neil
Armstrong'un
ilkin
sarf
ettigi szlerdir. Ancak
bu
szler sanildigt
gibi
olmaylp dogrusu
nyi
ganslar
Bay Gorski" geklindedir. Kaynagi olduka
amiyane
olan rivayet Armstrong'un ocukluguyla baglantilidir.
Nitekim
ocuklugunda
kapi
kompulart Gorski'lerin srekli birbirlerlyle
seks konusunda
tartistiklanna
kulak
misafiri
olan Armstrong,
bir
keresinde Bayan Gorski'nin kocasma "Oral
seks mi istiyorsun?
Eger bitigikteki ocuk Ay'a
giderse
sen1e
o zaman
ora] seks
ya-
pariz" geklinde bagirdigini
duymug, igtebu
szleri
hatirladigi
iin
aya
ayak
basar basmaz Bay
Corski'ye iyi ganslar
dilemig.
Astronotlarm
aralartnda konugtuklari
szler zerine
bir
bagka
rivayet
ise
Michael
Collins
(1930)
ile
ilgilidir. Nitekim
rivayete
gre
Columbia adli
uzay
mekiginin
birinci pilotu
olan
Collins,
arkadaylari
Armstrong
ve
Aldrin
Ay'in
yzeyine
ayak
basmak zere
merdivenlere
yneldiginde
mekikte
kalip digari
ikmak bile istememigtir. Ay'a gitmek zere yolculuk yaptiklari
347
sirada ise
Armstrong'a
ayin
yzeyine
ayak
basar
basmaz
ne
sy-
lemesi
gerektigini dgnmesini
isteyip
ona
bir
de
akil vermig.
Collins'in
syledigi ileri srlen
szler
"Testislerinden
sz edip,
oh
tanrim
bunlar da ne? dedikten
sonra
iglik
atip
yakandaki
mikrofonu
kapatirsin"
geklindeymig.
UYDULAR
VE UZAY
MEKKLER
Uzaya gnderilen
ilk uydu Sovyetier Birligi'ne
alt
Sputnik 1
olup
ilk
.kez
4
Ekim
1957 tarihinde firl'atilmigtir.Amerika
buna
hemen
cevap
vermek iin
Vanguard adli uyduyu
gndermig
ama
uydu
dahafirlatildigi
anda infilak
etmigtir.
Bunun zerine
Rusya
ona
olduka kaba bir
gekilde
cevap
vererek Kaputnik
adli
ikinci uyduyu gndermigtir.
lk
haberlegme
amaII
gnderilen
uydunun Telstar oldu-
gu
sanilmaktadir
ama
aslinda
ilk haberlegme
uydusu
SCORE
olup
Amerikan hava kuvvetleri tarafindan gnderilmigtir. An-
cak 18 Aralik 1958
tarihinde NASA tarafmdan gnderilen
uydu
roketinin
iindeki
batarya 12 gnlk oldugu iin bagarisizliga
ugramigtir. Bunun ardmdan
1962 yllinda gnderilen
Telstar
Amerika'nin ingiltereve
Fransa ile
baglanti
kurmasmi saglamig-
tir.
te
yandan
1945 yllinda
yazar
Arthur C. Clarke'in
(1917)
bir dergiye
yazdigi 2001: A
Space
Odyssey
(
2001: Bir Uzay
Seyahati) bagligi
altmda
yazdigt
makalede
gelecekte
geligtirile-
cek
haberlegme
uydularmdan
sz
etmig
bu
uydular sayesinde.
televizyon programlarinin tm
dnya tarafindan izlenebilecegi-
ni
sylemigtir. Nitekim ok gemeden Clarke'in
grg
Telstar
sayesinde dogrulanmigtir.
ilkticari
amaII
uydunun
adaise
ayni
zamanda
Early
Bird
(Erken Kup) olarak bilinen
Intelsat
1 olup
ilkin
1965
yi]Inda
uluslararasi
konsorsiyuma
nclk etmek amaciyla Amerika
tarafindan firlatilmigtfr.
te
yandan 1962 yllinda NASAilk kez
ok ama\t
kullanilabi1ecek
uzay aracmi
olugturmays
ve
X20
348
L
Dyna Soar
adin:
verdigi
araci
Titan 3 olarak firiatmayi planla-
migtir.
Aracin
piotlarindan
biri
Neil
Armstrong
olacaktir
ama
proje gerekleptirilmeden
iptal edilmittir.
ilk
ok
amah
uzay
mekigi Columbia olup
ilk
kez 12 Nisan
1981 tarihinde gnderilmigtir.
2003 yilmda
tam
yirmi

ayri
grev
iin
gnderilen
Columbia
ise
atmosferde
yok
olup
amaci-
na
ulagamamig
ve tm
abalara ragmen
bulanamamistir.
UZAYDA
UUS
Uzayda
uuu
gereklestiren
ilk
kisi Sovyet
kozmonot Yuri Ga-
garin(1934-68)
olup ilk
kez
12 Nisan 1961 tarihinde
Vostok
1
adll
uzay
araclyla
dnyanin yrngesi
etrafmda
tam
bir saat
kirk
begdakika
sren
ilk
uuu
bagarlyla
tamamlamigtir.
te
yandan bir uakia deneme
uuu
yaptigt
sirada
34 yaginda
len
Gagarin'in
lmnn
kaza
olmadigi
ynnde ciddi
boyutta
gpheler sz konusudur.
Halkin ogunlugunun
grg
ok
sa-
yida
Sovyet
devlet
adaminin politik grgne
kar
i
geldigi iin
kasti bir
lum
oldugu ynndedir.
Uzayda ilkkez
uan
Amerikah
kozmonot
ise
Alan
Shepard
(1923-98)
olup
ilk
kez 5 Mayis
1961
tarihinde Redstone'dan
firlatilan Mercury 3 adli
uzay
mekigiyle
yerden 186 kilometre
yukseklikteki
uuu
gereklestirmigtir. Shepard'in 15
dakikada
tamamladigi 483 kilometrelik
uuu
dnyanin
evresinde
tam
bir
devri iermese
de ing
yaptigi
noktaya
bakildiginda olduka
hatiri sayilir
bir
mesafeyi
kisa Sredekat etmi
oldugu
grl-
mektedir..Shepard
ayni
zamanda
Subat
1971'de 47 yagindayken
ayda
yryen
en
yaghastronot
unvanina
da
sahiptir.
Dnyanm yrngesi
etrafmda
tam
bir
uuu
gereklegti-
ren
ilk
Amerikah
kozmonot J ohn
Glenn
(1921)
olup
ilk
kez 20
Subat
1962 tarihinde
Friendship
7
adh
uzay
mekigiyle
4
saat
55
dakika
23 saniye sren uuunu
tamamlamigtir. Glenn
otuz
alti
349
yll
sonra
gerekleptirdigi
bu
uugla
77 yagmda
uzaya
giden
en
yagli
kozmonot
unvanina
da
erigmig,
ancak apagiya
indiginde
titredigi
ve
biraz
rahatsizlandigt grlmtr.
Uzaya giden ilk kadm kozmonot Vaentina
Tereshkova'dir
(1937).
ilkkez 16 Haziran 1963
tarihinde
uuunu
gerekleg-
tiren ve Sovyet
uzay
ssnde
grev
almadan
nce
bir tekstil
fabrikasinda
igi
olarak
aligan
Tereshkova, Vostok
5
adli
uzay
mekigiyle
71 saat
iinde
yrnge
etrafinda 48 deneme
uuu
yapmig
ve
sonunda
uuunu
tamamlarmytir.
Uzaya giden ilk Amerikali kadm kozmonot ise Dr
Sally
Ride
(1951)
olup
ilk
kez18
Haziran 1983
tarihinde Challenger
adli
uzay
mekigiyle
uuunu
gerekleptirmittir.
Uzaya giden ilk
Afrika
kkenli
Amerikah
kozmonot Guion
Bluford
(1942)
olup bunu
ilk
kez 30 Agustos 1983
tarihinde
Challenger
adli
uzay
mekigiyle
gereklegtirmigtir.
Uzaya giden ilk
ingiliz
Helen
Sharman
(1963)
olup bonu
ilk
kez 19 Mayis 1991
tarihinde
gerekleptirmig olmasmin
yant
sira
Sovyet
uzay
araci
Soyuz
TM-12 ile
uzaya
giden ilk ingiliz
kadin
astronot
unvanina
da
sahip
olmugtur.
Uzayda ilk
yryg
Voskhod
2
adli mekikle
20 Mart 1965
tarihinde
uzaya
giden Alexei Arkhipovich Leonov
(1934)
ad1]
kozmonot tarafindan
gereklestirilmigtir.
Uzayda
yryen
ilk
Amerikali
kozmonot
Edward White
(1930-67)
olup
bunu ilk
kez 6
Haziran 1965
tarihinde
gerek-
leptirmistir.Ancak
daha
sonra
Apollo
1
adli
uzay araci
faciasin-
da hayatini kaybetmigtir.
Uzayda
yryen
ilk
ingiliz
aslen
ingilizolup
Amerikan
va-
tandagi olan
Dr.*Michael Foale'dir
(1957)
Foale bu yryg
Subat
1995'te Sovyet
uzay istasyonu
Mir'de
yaptigi bir
grgme
sonrasi
ingilizkimligi
atinda
gerek]egtirmigtir.
350
Uzayda
gbek kordonu
takilmaksizin
ilk yryg
7
Subat
1984 tarihinde Bruce McCandless
(1937)
tarafmdan
gerekley-
tirilmigtir.
Astronotlarin
bellerine baglanan kordonu
takmadan
sadece MMU
adi
verilen
bir tr
can
yelegiyle gereklestirdigi
bu
ilk
yrygu
bagarly1agereklestiren
ve
SS-41-B
grevi
ile
gnderilen Challenger adli
uzay aracma
salimen
geri
dnen
McCandless bylece emnlyet
kordonu olmaksizm uzayda
y-
ryen
ilk
kozmonot
unvanina
sahip olmugtur.
Uzaya gnderilen ilk kpegin
adi Laika
olup
Moskova cad-
delerinde
bagibogbir halde gezerken yakalanip
bir
kafesekona-
rak
3 Kasim
1957
tarihinde
Sputnik 2
adli
uzay
araciyla
uzaya
gnderilmistir.
Ancak
ne
yazik
kl
Laika
bir daha
geri
dneme-
mig
ve
uzayda
lmgtr.
Uzaya
gnderilen
ilk
maymunun
adi
ise Gordo
olup
sincap
tr
maymun
ilk kez 13 Aralik 1958 tarihinde NASA tarafindan
bir
roketle
uzaya
gnderilmigtir.
Ancak uzayda
lmeyen
may-
munun
dng
yolunda kazara okyanusa dgmesi
ve
zerindeki
can
yelegi
bozuk
oldugu iin bogularak
lmesi medyada uzun
sre
tartigma
konusu
olmugtur.
Uzaydan sag salim
dnen ilk hayvanlar
Belka
ve
Strelka
adh iki Rus
kurdu
olup
20 Agustos 1960'ta 40 fare
ile
birlikte
gnderildikleri
uzayda
geirdikleri bir gunlk
maceradan
sonra
salimen
dnyaya
geri
dnmglerdir.
351
Uzayda sylenen
ilk
garki "Happy
Birthday" olup 1968
yi-
Imda
Apollo
9
adli
uzay aracmm
iinde sylenmigtir.
Uzayda evlenen
ilk
ift
Mark Lee
ve J an
Davis olup
bunu
1992 yilmda
gerekleptirmiglerdir.
ilk
zel
uray araca
23
Haziran 2004 tarihinde
sabah
saat
11:08'de
uzaya
gidenSpace
5hip
One olup Burt
Rutan
(1943)
ve
Mike Melvill
(1941)
adh pilotlar
tarafmdan tasarlamp
kulla-
nilmigtir.
Budogrultudadeniz
seviyesinden 100.12 kilometrelik
ykseklikte yaptiklan bu
uug
sirasindg
kontrol pilotu
grevini
stlenen Melvill ancak
atmosfer
smirmin
124
metre
zerine
i-
kabilmig
ama
yaptigi bu zel deneme onlann
rekor kitaplarina
girmesi
\in
yeterli
olmugtur.
Mars'a
giden
ilk
erkek
ya
dakadm....yok henz degil,
henz
degil!
Ama...kadin
ya
da
erkek
her kimse
yakinda
gidecegi
kesin.
nk
NASA'nm
web sitesine
gre
iinde drt
astronotia
en son
olarak Ay'a gnderilen
Apollo
adi zay
araci
en son
teknolojiyle
yeniden
yapilandirilarak bu kez alti kipilik
bir
ekiple birlikte
ge-
igin
kolay olmasi
iin
nce
Ay'a oradan da
Mars'a gidecekmig.
Bunun
zamanlamasi
ise 2018 yrlma
gre
ayarlanmig.
SONSUZLUKTA
KAYBOLAN
LLER
VE
UZAY
ElTiM
PROGRAMLARI
Bilinen
uzay
facialarinin
yarn
sira
Amerika'nin
ve
Sovyetler
Birliginin
bu
konuda dzenledikleri
egitimler
ve deneme
uuglarl
bugne
dek yzlerce kipinin
yagamina
mal
olmuytur. Igi
llgin
taraft
hemen hepsi birbirine benzeyen bu kazalardan hibir
ders
ahnamamig olmasi
ve
israrla
ayni
hatalarin tekrarlanmasidir.
ilk
egitim
roketi faciasi 24
Ekim 1960 tarihinde
Rusya'da
yasanan
Nedelin Faciasi
olup resmi rakamlara
gre
92 olarak
ilan
edi1mesine
ragrnen aslinda
l
sayisi
150'den
faziadir. Ta-
352
rihteki
en
buyk
uzay
faciasi
olarak
bilinen
kazada
uzay
araci-
nin
ategleme
blmnn kontrolnden
sorumlu olan Mitrofan
Nedelin'in
kpelerdeki, hava
akimini iyice
izole
etmemig
ol-
masindan
dolayi
mekik ateglendigi sirada ieri
dolan
oksijen]e
bir
anda infilak
etmig ve
Bolshevik
Devriminin ylldnmne
rastlayan
o
gn Sovyet
Hava
Kuvvetleri
Genel Sekreteri
Nikita
Kruschev'in
(1894-1971)
amsina
dzenlenen
egitim
byk
bir
faciayla
sonulanmigtfr. Roket
infilak
ettigi anda evresinde
bu-
lunan Nedelin
ve
ekibindeki mhendislerin
yanmaya
bagladigi-
ni
gren
izleyiciler
onlari kurtarmak iin kogmuy
ama
birsaniye
iinde zerleri alevlerle
sarilan
ekibin
erlyip
asfalta
yapigmasi-
na
gahit
olmuglardir.
Egitim strasmda len ilk kozmonot Sovyet
Valentin
Bonda-
renko
(1937-61)
olup
23 Mart
1961'de roketin
ategleme
deneme-
si
yaptldigt
sirada yanarak
lmgtr.
Onun
anisma
Ay'm
en
uzak
ucundaki
krater tabakasma
Bondarenko
Krateri
adl
Vfi
migif.
lik
uzay
kabini faciasi 27 Ocak
1967 tarihinde Apollo 1adli
uzay
aracinda
yaganmig
olup
Amerikall Ed White
(1930-67),
Gus
olarak
anilan
Virgil
Grissom (1926-67) ve
Roger Chaffee
(1935-67)
adli
astronotlar kapsl
henz 48 kilometrelik yolu
tamamladigi
strada
ategleme blmnde olugan bir havakaagi
nedeniyle kabinin iine
agiri
miktarda
oksijen dolmasi
ve
ikan
yanginin
kisa
srede
bymesi
sonucu
kabinin iin
SLklglp
ka-
amayarak hayatlarmi
kaybetmiglerdir.
ilkkapsl paragt
faciasi 24 Nisan 1967
tarihindeSovyet-
lere
ait
Soyuz
1
adh
uzay
aracmm
grevini
baanyla
tamamla-
yip
dnge
getigi sirada kapsul
paragtnn
bozulup ailma-
masi
nedeniyle
yerden yaklagik7010
metre
ykseklikteki
aracm
saatte
322
kilometre hizia
dnyayadogru
dgge geip
hizla
yere
akilmasi
sonucu
gereklegmigtir.
Pilot Vladimir
Komarov
(1927-67)
daha havadayken
lmg,
bylece
uzay
boglugunda
len
ilk
kozmonot
olmugtur.
353
Sovyetiere
ait ilk dng yolu faciasi 29 Haziran 1971
ta-
rihinde
Soyuz
11 adli
uzay aracmin
Salyut 1 adli Sovyetlere
ait dnyanin
ilk
uzay
istasyonunu bagariyla
ziyaret
edip
dn-
ge
getigi
sirada
yaganmigtir.
Nitekim'
uzay
araci
dnyaya
inig
yapmak zere
son agamaya
geldiginde hava
valflerinden
birinin
kapagi sadece
bir
milimetre ailmig
ve
bu
nedenle ieri
sratie
hava dolmaya baglamigtir. Uug
ekibinden
kisi
valf:
kapat-
maya
ugragmiglar
ama
bagaramayincakabindeki basm
sratie
dgmeyebaglamigtir, basin
iki
dakika
iinde sifira
dgtg
sira-
dauzay
araci yere
inmig
ama
iindeki
Gleorgi
Dobrovsky, Victor
Patseyev
ve
Vladislav Volkov
adli

astronot
bogularak
lmg,
bylecedng
yolunda
len
ilkastronotlar
olmuglardir.
ilk
roket
infilaki
1980 yllinda Sovyetlere
bagli
Plesetsk
Uzay
Merkezinde
yaganmig
olup
roket
uzaya
fir1atilmak zere
ateglendigi
sisada,
bobininin
infilak etmesi
sonucu
evresindeki
50 kigi lmgtr.
ilkategleme faciasi 28 Ocak 1986 tarihinde
yaganmig
olup
Amerikan Challenger STS-51L
adli
uzay aracinin
ateglerimesin-
den 74 saniye
sonra
infilak
etmesi
sonucu
iinde
grevli
olan
yedi kigi
aninda lmgtr.
ilk kadm
kurbaniar
J udith
Resnick
(1949-86) ve
Christa
McAuliffe
(1948-86)
olup Challenger
uzay
gemisindeki
infilak
sonucu
lenlerdir.
Christa McAuliffe, Challenger
ile
uzaya
yapilacak
uug sr-
rasinda mekigin iinde seyahat
etmeye hak kazanml
ilk
SVl
uug
talih1isidir. Nitekim aslinda
bir gretmen
olan
McAuliffe
bu
zel
uug
iin
Amerikan
uzay
ss
tarafindan
dzenlenen
kampanyada 11.000 kigi
linden seilmigtir.
Amerika'ya
ait ilk dng yolu faciasi ise 1
Subat
2003
ta-
rihinde
Columbia adli
uzay
mekigi
dnge
getigi
sirada
ya-
ganmigttr.
Columbia Hava
ssu
Kaza
Sorupturma Kurulu
tara-
findan yapilan
aragtirmada
ategleme
blmnde
bulunan
ufak
354
bir kpktenyolaikilmis
ve sonuta bukpgn
aracin
kana-
dmi
tahrip
ettigi
anlag:1migtir. Nitekim
dnge gemeden
nce
temizienmesi unutulan
kpgn
iindeki oksijenin ategleme
bfmnde
giderek yayllip sicakligi
artirmasi
sonucu
kabinin
kanad!
yavagyavag
erimeye
baglamig
ve sonuta
kopup bogluga
firlaymca
uzay araci
bir anda havada molekllere ayrilmigttr.
Kazada
yedi grevli hayatini kaybetmigtir.
ilk
Ay'da
yryen kigininlm ise
farkhdir.Nitekimayda
yryen
ilk Amerikali
olup 47 yagindayken
bunu
gereklegtiren
A]an Shepard 21
Temmuz
1998
tarihinde 74 yagmdayken kan
kanserinden
lmgtr.
UZAY
ZERINE
EgiiTLi
BILGiLER
Gk Cisimleri
(Astroidler)
ve
Kuyruklu
Yildiziar
12
ay
boyuncadnyanin yrngesinde
dolagipduran Eros adh
ilk astroidle
randevu
20
Subat
2001 yriloda NEAR
(Near
Earth
Astroid Rendezvous) adli
uzay
araclyla
zerine yumusak inig
yaparak gereklestiri1migtir.
ilkkuyrukla ylldiza
arpma
harekati NASA'nm
Deep
/m-
pact
(BykVurug) adir
uzay
aracinm
yerden 83.000.000 mil
uzakliktaki uzayda
Tempel T
adir
kuyruklu ylldiza
saatte 23.000
mil
hizla4Temmuz 2005 yilmda
arpmasiyla
gereklegtirilmig-
tir.
Budogrultuda
ilk
kez-kuyruklu yildizm
yzeyinin
yani sira
onun gney
sistemi
iindeki
ekli de
incelenmig
olup ylldizin
zerinin buzla kapir
oldugu,
ierisinin
organik
materyallerden
olugtugu,
yerinin ise
Uranus
ile
Neptn'n
yer
aldigi
blgede
oldugu
saptanmigtir.
Uzay Istasyonu
lik
uzay
istasyonu Sovyetlere
ait Salyut T olup T9
Nisan 1971
tarihinde
uzaya firlatilmig
ama
ne
yazik ki uzayda
kaybolup
par-
355
alari
dnyaya
geri
dnmgtr.
Nitekim
ufak
paralartnm bir
kismi
Pasifik okyanusuna
dgmgtr.
Uzay
Kanunlari
ilk
uzay
kanunlan Uluslararas:
J eofizikYili (IGY)
adt
altinda
200
uluslararasi bilim
adaminin nclgnde
kurulmuy
dnya
a-
pLndaki
kurulugun
1957Temmuzunda
baglaylp
1958
Araliginda
tamamladigi
kanunlar
olup
uzayda yapilacak her trl bilimsel
aragtirma ve
harekatin
sinirlanmasi arilamina
gelmektedir,
Bu
kanunlarin
ikanlmasiyla Sovyetler Birligi Sputnik, Amerika ise
Telstar adli ilk
aragtirma
roketierini
uzaya
firlatmigtir.
IGY'nin
aligma kapsamina giren
konular
uzaydaki
jeofiziksel
hareket-
ler,
volkanlar,
kozmik
iginlar,
yerekimi,
roket
ve
gney siste-
mine ynelik faaliyetler
olup ilk suni
aragtirma
uydusu teknik
anlamda
verilen
bir
panel
sonrasi uzaya
firlatilmistir.Ancak
Amerika
ve
Rusya'nin
srekli rekabet
ortami
yaratarak
birbiriyle
g gsterisinegirmesive
tuhaf
deneylere
girigmesi
sonucu
ICY
bir
anlagma yaparak
uzaydaki faallyetieri
sinirlamak
zorunda
kalmigtir.
ilk
uzay
kanunu
anlagmasi
1967 yllinda basta
Amerika,
Sovyetler Birligi
ve Ingiltere
olmak
zere 63 lke
tarafindan
imzalanmig
ve gu
maddeler
esas
almmigttr.

Hibir lke
uzaydaki
canlilarin
zerinde egemenlik ku-
ramaz ve
kurulmasina
izin
veremez.

Hibir lke
uzayda nkleer
deneme
yapamaz
ve
buna
ncluk
edemez.

Hibir
ulke
uzaydan
dnyaya
askeri
bir hareket gerek-
legtiremez.
Uzay
Asansr
ilk
roket
denemesini
yapan
Konstantin
Tsiolkovsky 1895 yllinda
Paris'teki Eyfel Kulesini ilk
kez ziyaret ettikten
sonra
byle
bir
356
kulenin
uzayda
da
yapilabilecegini
ve
uzaydan
dnyaya
ekilen
kilometre[erce
uzun
kabloyla
oraya
iklabilecegini sylemig-
tir. Onun bu
teorisi
uzay
asansr fikrini
akillara
getirmigve
1970 yllinda
J erome
Pearson
Ohio'daki
Amerikan Hava ssn-
deki
Laboratuvarda
aragtirma
grevlisi olarak alisma
yaparken
"cennete
merdiven"
ve
"kozmik
demiryolu".gibi
ilgin fikirier
ortaya atmig
ve
bu fikirleri
Acta
Astromica adli teknik
maga-
zinde yayinlanmigtir. te
yandan 2001: A Space
Odyssey
adh
makalesinde
tipki
Pearson gibi
bir
uzay
asansrnden sz
eden
Arthur C.
Clarke (T917) bunun hi
de imkansiz
olmadigini
ve
rnmkn olabilecegini
syleyerek "Herkes
gimdi
bunaglyor
ama
eili
yll
sonra
glmeyi
kesecekler" demigtir.
357
SPOR
Atletizm, Golf,
Tenis, Kriket, Boks, Binicifik, Futbol, Ragbi,
Yuzme,
Bisiklet,
Motor
Yariglan, Basketbol, Beysbol,
Dart,
Okuluk,
Snooker,
amura
Dalma.
ilkinM..
3000 ylh civarinda eski Misirlilar
ve
Smerlerle
g-
rlen
ve
yagamin
bir
parasi
olan
spor yapma
kavrami
nceleri
topluca yapilan organize bir faaliyetken daha
sonra
baglibagma
dallara ayrilmigtir. Eski
mezar
taglari
ve
tapinak
duvarlari ze-
rindeki okuluk,
grey,
boks, akrobasi, cirit,
at binme
ve
egitli
top
oyun1arina ait kabartma figrlerden
bu
aika
grldg
gibi
spora
verilen
nem
de
anlagilmaktadir.
Budogrultuda
eski
Misirlilarin
vcutlarini
glendirmeyi
ama
edinmelerinin
yarn
sira
spor
yapmaktan
zevk aldiklan
zellikle BykZoser
adlyla
bilinen
firavun
Zoser the Great
(M..
2667-2648)
dneminde
iyice.ortaya
ikmaktadir.
Nitekim ilkin
M..
2650 yllinda
d-
zenledigi Heb
Sed festivali sirasinda dzenlenen firavunun da.
bizzat katildigi
ve bugne gre
ok
daha
vahgi standartlarda
gereklegtirilenkogu
yariglari sirasinda
en uzun
mesafede
ba-
garll!
Omak
ODUn
kadar tm
firavun1ar iin denem
tagimigtlf.
te
yandan Misirlilarir
spora
verdikleri
nem
Sagra'daki kral
mezarinin
duvarlari
zerinde ocuklarin
spor
faaliyetierine
ka-
tildigini
gsteren
kabartmalardan da
anlagilmaktadir.
ATLETlZM
Atletizm
dalmda gereklegtirilen ilk
msabaka
M..3000
yi-
linda Misir
ve
Mezopotamya'nm gneyinde yer]egik Smerler
tarafindan gereklestirilmig
olup, katilimcilarin olduka elit
ta-
359
bakadan
ve
zellikle firavunun egitiminde olan kipilerdenkuru-
lu
oldugu
bilinmektedir.
Yunanistan'da
ilk
spor
msabakalart
M.. 1500 yill
civa-
rinda
ve
altmci
yzyilin sonunda
baglamig
olup
baglica
gehir-
lerde gerekleptirilmittir. Bu dogrutuda Olimpia'da Olimpiyat
Oyunlari, Delphi'de
Pythian
Oyun1an,
Nemea'da
Nemean
Oyunlari,
Korint'de isthmian
Oyunlart geklinde
msabakalar
dzenlenmigtir.
lik
olimpiyat oyunlari M..776 yllmda dzenlenmig olup
drt
ana
msabakadan olugrnaktaydi
O tarihten
itibaren
drt
yll-
da
bir
tekrarianan
bu
oyun1ar
yaklagik1000 yildan fazia
zaman-
dir
aynen
devam
etmektedir. Yunanlilarmyagaminda ok nem
taglyanve drt
yillik bir periyodu
igaret
eden
olympiad kelime-
sinden
tretilmigolimplyat oyunlarinda
budrt yilliksre
iinde
katillmci
ve
konugmacilar kaylt yaptirmaktaydilar. Tm katihmci
sporcularin erkek oldugu oyunlarda iplak
olarak
yarigilmaktay-
di.
Kadinlar
bu
oyunlara
katilmadiklari
gibi
50.000 kigi kapasiteli
stadyuma
iz]eyici olarak
katilma hakkina da
sahip
degildiler.ilk
olimpiyat
gampiyonu
Coroebus'lu
Elis
olup aillkyapmaktaydi.
190
metrelik
tm
stadyumun
evresini kogtugu
stadion adi
veri-
1en
yangtabirinci
olan Coroebus'tan
sonra
stadyum
kelimesinin
dogdugu
ileri srlmektedir.
ilk
Modern
Olimpiyatlarda
Sampiyon
Olan Sporcular
Erkekler
Kogu
Zaman
Yll
100
metre
T.Burke (Amerika)
12.2
saniye 1896
200
metre
J .
Tewkesbury
22.2 saniye 1900
(Amerika)
360
400
metre
T Burke
(Amerika)
54.2 saniye 1896
800
metre
E.
Flack (Avustralya) 2dk.11.0
saniye 1896
1500
metre
E.
Flack (Avustralya
4 dk. 33.2
sn
1896
5000
metre
H.
Kolehmainen
14 dk. 36.6
sn
1912
(Finlandiya)
10000
metre
H.
Kolehmainen
31 dk.
20.8
sn
1912
(Finlandiya)
Maraton Sipiridon
Louis
2
saat,
58 dk.
1896
(Almanya)
50.0
sn
il0
m
engell
T.Curtis (Amerika) 17.6
saniye 1896
400
m
engell
J .
Tewkesbury (Amerika)
57.6
sanlye 1900
3000
m
engelli
T.
Hodge
(ingiltere) 10 dk. 00.4 sanlye 1920
4 x100
m
ingiltere 42.4
sanlye
19.12
bayrak
yarigi
4
400
m
Amerika
3
dk. l
6.6
Saniye1912
bayrak
yarigi
Erkekler
Saha Sporlan
Yksek
Atlama
E. Clark
(Amerika)
1,81
metre
1896
SiriklaYksek W. Hoyt (Amerika) 3.30 metre l 896
Atlama
Uzun
Atlama
E. Clark (Amerika)
.
6.35 metre
1896

Adim Atlama
).
Connolly
(Amerika)
13.70
metre
1896
Glle R.Garrett
(Amerika)
11.22
metre
1896
Disk R.Garrett
(Amerika)
29.15
metre
1896
361
eki
Atma
J .
Flanagan
(Amerika) 49.73
metre
1900
Cirit E. Lemming
(lsve)
.54.83
metre 1908
Dekatlon
J .
Thorpe
(Amerika)
1912
1928 yllinda yapilao olimpiyatlarda ilk kez bayan
sporcularin
katilimina
izin
verilmigti.
Bayan
ampiyonlar
Kogu
100
metre
E.
Robinson (Amerika)
12.20 saniye 1928
200
metre
Fanny Blankers-Koen(Hol.) 24.40 saniye 1948
400
metre
Betty
Cuthbert (Avustralya) 52.00 saniye 1960
*
800
metre
L Radke-Batschauer (Alm.) 2 dak. 16.80 saniye1928*
1500
metre
L. Bragina (Rusya) 41.40 saniye 1972*
4
x
100
m
bayrak
Kanada- 48.40
Saniye
1928
4 400
m
bayrak Dogu Almanya
3 dak 23.00
sn
1972*
6
m
engelli
M. Didrikson (Amerika) 11.70
1932
Saha Sporlari
Yksek Atlama
E.Catherwood
(Kanada)
1.59
metre 1928
Uzun Atlama V. Gyarmati (Macaristan)
5.69
metre 1948
Glle
.
M. Ostermeyer
(Fransa) 13.75
metre 1948
Disk H. Konopacka (Polonya)
39.62 metre
-,
1928
Cirit
M
Didrikson
(Amerika)
43.68
metre 1932
Pentatlon L. Press (Rusya) 1964
362
-- -
*
LJ IuslararasiOlimpiyat
Komitesi
yarigin
yarisinda fenalagmalari zerine 1928
yllindaki olimplyatlarda
bayan sporcularin
en
fazia400 metrede
yarigmalarr-
na
izin
verip
800
metre
yarigina
girmelerini yasaklamigti. ilkkez 1960
yilin-
da Roma'da
yapilan olimpiyatlarda 800
metre yarigiarina katilmalarr tekrar
gndeme
gelmis
ama
1500
metre izni
ancak
1972 yihnda
Mnih'te
yapilan
olimptyattardaikmigti.
ilk modern olimplyatlar
bayan gampiyonu 1999 yilinda
len Amerikall
Betty Robinson'dur.
Uluslararasi Atletizm Federasyonu
(IAAF) ilkin
1912
yl-
linda
isve'inba
kenti Stockholm'de
yeniden yapilandirilarak
kuruimuy olup
daha
nceki
adi
Uluslararasi Amatr Atletizm
Federasyonudur.
Amatr Atletizm
Dernegi
(AAA)
ilk
kez 1880
yllindakurul-
muy
olup ilk
gampiyona
ayn!
yll
gereklettiritmittir.
GOLF
Genel kani
golfuniskoya'danlktigi geklindedir
ama
asil kay-
nagi
tam
olarak bilinmemektedir.
Ancak
kaynagi belirsiz
ol-
masma
ragmen
en
eski golf tekniklerinin
ve
golf kulplerinin
iskoya'dabulunmasinin
yani sira
Amerika
ile Meksika
dipin-
da dnya
apinda
kontrolnnyine bu
lkenin
elinde olmasi
nedenlyle
genellikle
iskoyaSt Andrews merkezii
Golf
sporu-
nun
buradan
iktigi sanilhiaktadir. Nitekim
oyunun
kurallarinin
yani
sira
oyunda giyilecek
giysi
ve
kullanilacak aksesuvarlar
St
Andrews'taki
kraliyet
unvanli
en
eski golf kufplerinin
genellik-
le soyfulardan olugan
zel
yeleri
tarafindan
belirlenmigolup
ayni
zamanda Aak
Sampiyona
ve Amatr
gamplyona
olmak
zere amatr
ve
profesyonel sporcular geklinde
yine
on]ar
tara-
findan
sinifiandirilmigtir.
teyandan Golf'un kkeni
hakkinda
ok
sayida
gry
sz
konudur.
363
Paganica eski
Romalilarin
deri
ya
da
tahtadan yapilmig bir
topu
kavisli bir
topla
arazi
zerinde ailmig
bir delikten jeri
gndermesine dayanan
bir
oyun
olup
ilk
bakigta golflatipa tip
uyugmasi
bu
sporun
kaynaginin
paganica'dan
gelmekte
oldugu
ihtimalini
g\
kilmaktadir.
Bu dogrultuda
golfun paganica'nin
modern versiyonu oldugunu
ileri
sren
Romahlar M.S.
birinci
yzyildan
itibaren
Avrupa
kitasi
boyLinca
fethettikleri
ulkelere
bu
sporu
da
befaberlerinde
gtrdklerinive
Ingiltere'nin
yz-
lerceyll boyunca
kriketi yaydiklari gibi
kendilerinindebusporu
yaydiklarini
iddia
etmektedirler.
Kolven
ya
da kolf
1297 yllinda
Hollanda'da
oynanan
bir
oyun
olup golfun
en
eski
versiyonu oldugu
ileri
srlmektedir.
Nitekim
Kolvenkavislibir
sopa ve
topla buz
zerinde
oynanan
bir
oyun
olup eskiye alt
resimlerde
grlmesine
ve
ogu
insan
tarafmdan
sevilerek
oynandigina dair
kayttlar mevcut
olmasina
ragmen,
oyunun
kurallari bakkinda
bir
bilgi
mevcut
degildir.
Chole golfun bu
oyundan
kaynaklandigma dair bir
bagka
iddia olup
M.S.
on
nc yzyllda genelliklekuzey
Fransave
Belika'da oynandigi
bilinmektedir. ilkbakigta
golfun bir
bagka
versiyonu olarak grlen
oyun
birbirine
rakip iki
grup
tarafm-
dan
oynanmakta
ve
ortada bulunan
topa
her
iki
grup
oyuncu-
larinin farkli
ynlerden
vurup
arazi
zerinde
ailmig
delige
d-
grmesine
dayanmaktadir. Her grubuntopa

kez
vurma
hakki
vardir
ve
hangi
ynden olursa olsun
tek vurusta
topu
delige
so-
kan
oyunu
kazanmaktadir. Budogrultuda
golften
ziyade
hokeye
daha
yakin grnmektedir.
Profesr
Ling
Hongling
in'deki
Lanzhou
niversitesinde
nemli
bir
akademisyen olup golfun
ilkin
inliler
tarafmdan
icat edildigini
ve
ilkin M.S.
945 yilinda
oynandigini ileri
sr-
mektedir.
Nitekim
bunun
Dongxuan
kayitiarinda
yazili
oldu-
gunu
syleyen
profesrn
verdigi referansa
gre
ok eskiden
in'de
oynanan
chuwan-chi
admda sopayla
topa vurma
anla-
364
mina
gelen
oyunda
golfsopasma
benzer
kavisli bir
sopayla
topa
vuruldugu
ortaya
ikmigtir.
Golf
sporuna
ait iskoya'daki
ilk
kayitlar 1457
yilina
da-
yanmaktadir. Ancak golf iskoya
krali
II'inci
J ames
(1430-60)ta-
rafindan
yasaklanmigtir.
Nitekim
"bu
spor
kesinlikle
yasaklanma-
li"diyen kral,
askerlerinin arazide
okuluk
talimi
yaptiklan
sirada
talimi
biraksp
yerdeki deliklere
top
sokmaya
abytigini bu
neden-
le
golfun
onlann
konsantrasyordanni bozdugunu
ileri
srmgtr.
Buna
kargingolfun
1552 yllinda iskoyaSt
Andrews'te
oynan-
digina
dair
kayitlar
mevcut
olup
qu
anda
da
kabul edilmig
olan
dnyanin
en
eski
golf
tekniginin
buradan
iktigi anlatilmaktadir.
ilkgolf kulb
kraliyet
unvanlyla
bilinen
tarihi St
Andrews
Golf
Kulbdr.
Diger
adi R &A
olan kulp
ilkin 1754
yllInda
yeniden
yapilandirilarak
Yirmi Soylu
ve
Centilmen
adi altinda
yeniden
ailmigtir. Bir diger
eski
kulp
olan
Society
of
St
And-
rews
Golfers (St
Andrews'l
Golfular) ise 1834
yllinda
Royal
(Krallyet)
unvanini
alarak
Pert'den
sonra
ikinci kraliyete
ait ku-
lp olmugtur.
Yaklagik
on
adetoldugu
bilinen golf
kufplerinin
iinde
en
eski olan
R&A
bugniskoya'da
hl
eri
eski teknik-
legolf
oynanan
tek kulptr. Sadece eski teknikle sinirh olma-
yan
kulpte St
Andrews
Links Trust adi
altinda modern
teknikle
oynanan
bagka bir
ekol
de sz
konusudur. Bu
ekole
gre
golf
sahasi deniziebaglaritisi
olan bir yerde
olmalldir
link szcg
baglanti
anlamma
geldigi
iin zell.iklei kesimlerde
oynanma-
yacagi
belirtilmektedir.
Edinburg'lu SoyIu
Golfular
Dernegi
aynt
zamanda Muirfi-
eld
olarak
da
bilinmekte olup 1744 yilmda
kurulmugtur.
Ancak
1831
ile 1836 ylilan
arasinda etkin bir
gekilde
var
olan kulup
maddi
imkansizhklar
nedeniyle
faallyetine
devam
edememigtir.
Edinburg'lu Soylu Golfu
Burjuvalar
Dernegi
ilkin
.1735
yllinda
kurulmuy
olup
onun
kkl
bir
kulp
oidugunu vurgula-
mak
amaciyla 1929
yllindan
itibaren kral
V'inci
George
tarafin-
365
dan
basinaSoyfu
unvani
ilave edilmigtir.
Nitekim
kulp
bugn
Edinburg'ta
hl mevcudiyetini
korumaktadir.
Ingiltere'dekiilk golf kulb Royal Blackheath
Colf Club
olup
ayni
zamanda
dnyanin
en
eski
golf kulb.oldugu ile-
ri
srlmektedir. 1745 ylimda yeniden yapilandirilan kufbe
ait
kayltlar, burada 1608 yllindan beri golf oynandigmi
gs-
termektedir. 1766 yllmda
tekrar yapilanan
Royal
Blackheath'i
ingiltere'nin
en
eski
ve
soylu kulplerinden biri
yapan
olay.ise
iskoyakraliVl'inci
J ames'ten
kaynaklanmaktadir.Nitekimgolf
oynamaya
ok
merakli
olan
kral 1603. yllinda
ta
giyip
J ames
I
olarak ingi1terekralt oldugunda,
iskoya'daki
Blackheath
Golf
Club'l ingiltere'ye
tagimistir.
ilkgolf
gampiyonasi
ingiltereAik
Golf
Samplyonasi
olup
ilkin
1860
yllindaPrestwick'te
gerekleptirilmigtir. O ylldan iti-
oaren
tekrarlanan
gampiyona kisaca
"aik"
olarak
adlandinl-
migtir.
ilkingilizark
golf gampiyonu
iskoya'nmDogu Lothian
b]gesindeki Musselburg gehrinden
gampiyonaya katilan
Willie
Park
Snr
(T
834-1903) dir.
Sampiyona

blmdenolugup 12
hedef delik
baz
almmig
ve
toplam 174 kez
top
delige
isabet
ettirilerek
sayi
elde
edilmigtir.
366
|
TENIS
Fransizca tutmak anlamma
gelen tenez
kelimesinden
tremig
olup elinde
bir geyi
sikica tutmaktan yola ikilarak olusturulan
tenisin
ilk
ikigi Franstzlarin
on
ikinci yzyllda oynadiklarl
ve
avu
ii
oyunu
anlamma gelen
jeu
de
paume
oldugu ileri
s-
rlmektedir. Nitekim
bugn
hl
Paris'te
oynanan
oyun
ortada
gerili
olan
agm zerinden
iplak elle
top agirtmayave
kargidaki
rakibin
onu yere
dgrmeksizineliyle
tutmasina
dayanmaktadir.
Bugn
bildigimiz
anlamdaki
tenisten
farkli olarak
raketsiz
oyna-
nan
oyunda
daha
sonra
beyaz bez
eldiven
giyilmig,
raket
ise
ok daba
sonra, on
altinci
yzyi1da
gndemegelmigtir.Oyunda
kullanilan
top
ise
zeri
tylerie
ssl
ve genellikleyumugak
de-
riden
yapilmigolup yerde
sekmemektedir.
ilkimsahada
tenis
1870 yllinda
ingiliz
ordusunda grevli
binbagi
Walter
C. Wingfield
(1833-1912)
tarafindan kegfedilmig
olup
bir tr hava
topu
olarak adlandirtlan
ve
havalanan
topa
raketle
vurup
ortada
gerili
agin zerinden agirtarak
kargidaki
ra-
kibe
gndermeye
dayali
eski
bir Yunan
oyunu
Sphairistike'den
esinlenmigtir.
Wingfield
zel
bir im
kortta
kum
saati egliginde
oynanan
Sphairistike'nin
patentini
almaya aligmig
ama
patent
dairesi,tenise
ok
benzeyenbu
oyunu
Fransizlarinyaklagik 700
ylldanberi
oynadiklarmi
ve
halen
oynamaya
devam
ettikleri-
ni syleyerek
onun
bu istegini
geri
evirmittir. Bunun
zerine
Wingfield
bukez
yagammin
bykbir
blmn
tenisi dnya-
ya
tanitarak
geirmigtir.
Tenis
ve
kriketin
bir
arada oynandigi ilk
ingilizKriket ku-
lb 1868 yilinda kurulrnug
ve
1875 yllinda
Worple
Road,
Wimbledon'daki
kulbe tenis
oynanmasi
iin
kk bir
saha
ayrilmasi
ynnde
ricada
bulunulmugtur,sonuta yapilan
agin
Israrlar
kargismda
Kriket
kulbnn
adi
ingiliz
im
SahaTenis
ve
Kriket Kulpb
olarak
degigtirilmigtir.
367
ilk
im
Saha
Tenis
Dernegi
1888 yilinda kurulmugtur.
ilk
Wimbledon
tenis
gampiyonu W. Spencer Gore
(1850-
1906) olup bunu
1877 yllinda elde
etkigtir.
Ancak final
mai
yagmur
nedeniyle 16Temmuzdan
ertesi
Pergembe
gnneerte-
1enmig,
sonunda yaklagik
iki
yz
izleyicinin
sahay! evreleyen

sira
tahta banka
oturarak seyrettigi
mai
kazanan Gore,
ayni
zamanda Ingiltere'nin
sayih
kriket
oyuncularindandir.
ilkbayan tenis
gampiyonu
efsanevi Fransiz
sporcu
Suzanne
Lenglen
(1899-1938)
olup T919 yllindan
1926 yilma kadar her
yil gamplyon olmustur.
Lenglen
1926 yllinda
Wimbledon
tekli
turnuvasmda
n
sirada
kraliyet locasinda
oturan
kralieMaryta-
rafindan
yanligikigyaptijl
nedeniyle uyanlmasi
sonucu oyun-
dan ekildigi iin
o
yll ki gampiyonay;
kazanamamigtir.
ilk
Amerikah
tenis
gamplyonu
Bill Tilden
(1893-1953)
olup
bu
gampiyoniugu 1920 yihnda elde
etmigtir.
ilk
Afrika
kkenli
Amerikah
bayantenis
gampiyonu
Althea
Gibson
(1927-2003)
olup 1957
ve
1958 yillarindaki turnuvalari
kazanmigtir.
ilk
Davis Kupast
mai
Amerika ile
ingiltere
arasinda 1900
yllinda oynanmigtir.
1899 ylhnda
Harvard
niversitesi
Tenista-
kimi
yeleri Amerika ile
ingiltere
arasinda
bir
ma
yapma
fik-
ri
ortaya
atmiglar
ve ingiltere'nin
kazandigt matan sorira
her
yll
bubir turnuva
geklinde yapilmaya devam
etmigtir. Bu fikrin
ilk
kez
Harvard
takimi
yelerinden
Dwight
Davis'ten ikmasi
ve
ilk
mai
neredeyse tek basina kazanmasi
nedeniyle asil
adt
368
Uluslararasi Tenis
Turnuvasi
olan
turnuvanin
adi 1945 yllinda
Uluslararasi Davis
Kupasi Turnuvasi
olarak
degistirilmig
ve
bu
ad
altinda ilk
ma
Boston
Massachusettes'te 1900 yilinda
d-
zenlenmigtir.Turnuvay! 3-0
Amerika kazandiginin matan
sonra
1905 yllinda Fransa,
Avustralya
ve
Yeni
Zellanda'nin kangimiy-
laolugan
Avustralasya,
Be]ika
ve
Avusturya da
turnuvaya
ekip
gndermeyedavet
edilmigtir.
KRiKET
Kriket tarihin derinliklerine gmlmg
bir
spor
olarak
kabul
edildigi iin
hakkinda pek
bir
gey
bilinmemesine
ragmen, 1300
yllinda ingiltere krali I1'inci
Edward'in
(1284-1327)
krikete ok
benzer bir
oyunu
arkadagi
Piers Gaveston
(1284-1312)
ilesika
oynadigi bilinmektedir.te
yandan kriketin
ilk
kez ingiltere'nin
gney
dogu blgesindeki koyun obanlari
tarafLndan
kegfedil-
digi
ve
koyunlarl itin gerisine
ekmek iin ynden yapilmigbir
top
kullanan
obanlann ellerindeki oban degnegiyle bu
topa
vurup onu
itin kapisi
zerinden agirtarak onlarin ilgisini
bu
yne
ektikleri
ileri srlmektedir. On
yedinci yz yll boyun-
ca
poplerligini srdren kriketin kurallari ise
ilkin Hambledon
Kulbtarafindan 1760 yllinda belirlenmigtir. En
basit gekilyle
topu
atma
ve
sopayla
vurmaya
dayali
oyunun
detaylari
ise ilk
kez 1787
Marylebone Criket Club (MMC)
tarafindan
saptanmi-
tir.
1835 yllinda
son
geklini
alan
kurallar bugnhlgeerlidir.
ilk
kontluklar
arasi
kriket
mai
1709 yilinda Surrey
lleKent
kontlugu
arasinda
oynanmigtir.
ilk
amatr
centilmenler
ve
profesyonel
oyuncular
arasm-
daki
kriket
mai
1806 yilinda oynanmigtir.
ilk
Lordlar
arasi
kriket
maa
Londra
Kriket
Sahasinda 1814
yllinda
yapilmigtir.
ilk
Kriket Almanagi 1864 yllinda yayinlanmig olup her iki
369
dnya
savagt
sirasinda
bile
her yll yenilenerek yayinlanmaya de-
vam
etmigtir.
ilkin
on
dokuzuncu
yzyilin ortalarinda Loridra'da
kriket
ekipmanlari
ve
puro
bayiligi
yapan
J ohn
Wisden
(1826-
1884)
tarafindan
yazilan
almanagin ieriginde
krikete ait her
gey
mevcut
olup
Wisden
daha
sonra
Londra'nin
kuzey
ve
g-
neyindeki
Lordluklarda
on
bin kriket sahasi
kurmuy
ve burada
birinci
sinif ma\ar
dadzenlemigtir.
BOKS
Eski
aglarda
Boks
Tarihte
bilinen
ilkboks
mainm
Kuzey Afrika
ve
Etiopya'da
M..
4000 yill
civarinda
oynanmig
oldugu ileri
srlmesine ragmen
gvenilir
kaynaklar
aslmda boksun
ilk
kez
M..
1500 yllmda
Cirit adasmda oynandigini gstermektedir. Giritlilerin oynadigi
bu
en
eski boksun kurallarina dair
J ;iibiryazih kaylt
mevcut
olmamasma karginM..
on
altmci
yzyllda Hagia
Triada'daki
duvar
resimlerinde
boksa ait ok sayidaki resimlerden anlagil-
maktadir.
Nitekim
Thera'da rastlanan
M..
1550
yllinda ait
bir
kabartma.resimde
iki
gen
adamin sadece
sagellerine
geirmig
olduklari
eldivenle boks
mai
yaptiklari grlmektedir.
Yunar
lilarise
boksu
ilk
kezM..688 yllinda olimpik bir
spor
olarak
benimsemigler
ve
adma
pygme ya
dapygmahia
demiglerdir.
Modern
agda
Boks
Modern
boksun
kurallan
ilkin London
Prize
Ring
Rules
adi
altin-
da 1743 yllinda
J ack
Broughton
(1703-89)
tarafindan
yazilmig
bir
kitabmyaymlanmaslyla
belirlenmig
olup
yaklagik 100 ylldan
fazla sre geerli olmuttur.
1865
ylhnda
bu kurallar ingiltere
J ohn
Graham Boks
Dernegi tarafindan geligtirijmig
ve
bu
dogrul-
tuda dernek 9'uncu
Queensberry
Markisi
J ohnSholto
Douglas'a
370
(1844-1900)
boksunyeni
kurallarmt
duyuracaK
gr
kitap
yayin-
lanmasi
ynnde
sponsorluk
teklif
etmigtir. QueiBBerry'rn
teklifi kabul etmesi
sonucunda 1867 yilinda boksun yerij ku-
rallari
yaymlanmig
ve o
tarihten
itibarn
Quensberry
Kurallan
adiyla marki
dnya
apmda bir ne
sahip olurken, bu ige
n-
yak olan
dernegin
adindan
isehi sz edilmemistir. te
yandan
boks 1892 ylhna
dek
iplak
elle
eldivensiz olarak oynanmigtir.
O
tarihlerde bagkakategori
olmadigi iin sadece agir siklet-
te
yaprian ilk
mam
gampiyonu ingiliz
J ames
Figg(1695-1734)
olup
boks
kariyeri boyunca
hepgalip
olan Figg
sadece bir
round
hasta
oldugu iin yenilmigtir.
Eldivenle
yapilmaya baglanan
ma\arda
ilk dnyaagir
sik-
let boks
gamplyonu
centilmen
J im
lakablylabilinen
J
Corbett
(1866-1933)
olup T892 yilinda New
Orleans'ta
21
round
ze-
rinden
yapilan
msabakada
son
iplak
el
boks gampiyonu
olan
J ohn
L.
Sullivan'i
(1858-1918)yenmigtir.
ilkingiliz
dnya
agir stklet boks gampiyonu Galli
Bob Fitz-
simmons
(1863-1917)
olup 17 Mart
1897 tarihinde yaptigi mata
J ames
Corbett'i yenmistir.
Aslinda
orta
siklettebir
sporcu
olmasi-
na
ragmen Fitzsimmons'un byk
bagari
saglamasi
bu matan
sonra
onu
olduka
g\bir
sporcu
konumunatagimigtir.
ilk
Afrika kkenli
Amerikall
dnya
agir siklet
boks
gampi-
yonu
J ack
johnson olup
1908
yill
Ara
Ik
Rylnda
Sidney'de
yapi-
lan
mata
Tommy Burns'u
nakavt ederek yenmittir.
Boks
tekniginde
"up
to
scratch"
sporcunun yere
dgtkten
ya
da
agir
yara
aldiktan
sonra
ayaga
kalkmasi
halindekisa
sreli
olarak
ringdigina
almip kontrol edi1mesi
ve
kendisine sorulma-
smin
ardmdan
devam
etmek istedigi
takdirde hakemtarafmdan
"iyi
durumda"
geklinde
duyurulmasidir.
Bunun sonucunda tek-
rar
ringin
ortasina
getirilen
sporcu
rakibiyle
yz yze gelerek
maa
devam
etmekte, eger
devam
edemeyecek durumda
ise
hkmen
mai
kaybetmektedir. Budogrultuda
genellikle yzne
371
aldigi
darbeler
sonrasi
kap
ailmast
ya
da buna
benzer bir
yara
almasi
ynnde kullanilan
"scratch"
szcug,
boksr
iin
bir
handikap teykil
etmekte
ve
kisaca
"up
to
scratch"
yara
almasina
ragmen
devam
edebilir
"iyi
durumda" anlamina
gelmektedir.
BiNClLiK
i
Binicifik
insanlik
varoldugundan
beri devam
eden
bir
spordur.
Nitekim
spor
amah kullanilmasinm digmda
atlar
yk
tagima
ya
da onlarin ektigi arabalaria
gezintiye
ikmak egitli
gibi
ama\arla ok eski
aglardan bu
yana
insanlarin
gnlk
yaga-
mmin
bir
parasi
olmugtur. Onlarin yarigtirmak ise ilkin
M..
638
yllinda dzenlenen olimpiyat oyunlarinda gndeme
gelmig
ve
on
ikinci yzyilda hali seferleri sirasinda gvalyelerin cins
at beslemeye nem vermesiyle
giderek
yaygmlagmigtir.
Nite-
kimhergittikleri seferden ellerj
bogdnmeyenhali gvalyeleri
yanlarinda
ganimet
olarak
getirdikleri
ok sayida
Arap katir
ve
kisragini
ingiliz
saf kan
atlarla
iftlegtirerek
onlardan
ok
daha
gl
ve
hizli kogan
melez
atlar retmigierdir.
Her
ne
kadar
Romaillar,
ingiliz]erdenok
nce, ngiltere
topraklarmt fethettikleri strada ilkin
Romall
askerierin
Ingiliz
at-
larmi
Yorkshire'da
yangtirdiklarini
ileri
surse
de,
resmi
anlamda
ilk
at
yarigi
1174 yllinda Londra,
Smithfield'de
dzenlenmigtir.
372
Nitekim
tam
drt
yzylldir
ingiltere'de
iki
atin
birbiriyle
yang-
tirilmasi ok
eski
bir
soy1u
gelenegi
olup
zengin
asilzadelerin
ve
kraliyet
ailesi mensuplarinin
en
gzde
sporu
olarak giderek
geligmegstermigtir.
Buna
en
bariz
rnek 1702'den
1714 yllina
kadar
lkeyi
ynetmig
olan
kralie
Anne'nin
(1665-1714)
ok
nem
verdigi atlar
ve
binicilik
sporu
ynnde kurdugu Royal
Ascot, Kraliyet Binicilik
Okuludur.
ilk
Binicilik Kulb 1750
yllinda
kurulmug
ve
1793 yllm-
dakulbn
idaresini
ustlenen
Weatherby
ailesinin At
Bakimi
ve
Cins
Atlar adi
altinda
ingiltere'de
yayinladigt
egitici kitap
saye-
sinde safkan ingiliz
atlarinin
degeri
gndeme gelmekle
birlikte
binicilikku]bde
geligme
gstermigtir.
Bugn hl
ayni
gele-
neksel
tarzi
koruyan
alle,
bagta
safkan
ingiliz
atlari olmak zere
1679 yllinda kurulan
Byerley
Turk, 1700 yllmda kurulan Arap
Darley
ve
1724 yilmda kurulan Arap
Godolphin olmak zere

ayri
cins at
ahirina sabiptir.
Epsom
Oaks'ta
1779 yilinda yapilan
kutlama
sirasmda
Earl
of Derby
ve
Sir
Charles
Bunbury adli
jokeylerden
hangis
adt-
na yarigm
dzenlenecegi
konusunda
yazi
tura
atilmig
ve
Derby
kazanmigtir
ama
Edward
Smith Stanley,
12'inci
Earl
of Derby
(1752-1834)
adina 1780 yllmda
dzenlenen
ilk
Derbi
kogusu-
nu
Bunbury
kazanmig
ve
1.000
Sterlindln sahibi
olmuttur.
Derby kendi
adina
dzenlenen koguyu
ilk kez 1787
yllinda
ka-
zanmigtir.
ilk
ulusal Grand
kogusu
ilk
kez
1836 yllinda Ulusal Av
gn
kutlamalan sirasmda tertip
edilmig
ve
yarigt
kazanan at konu-
sunda
tarihiler
birbirleriyle
uzun
sre srtgmeye
girmelerine
ragmen
sonunda
Duke
adh atm
kazandigi kabul
edilmigtir.
At yariglari
hakkmda ilk resmi
yasa
Ingiliz
Parlamentosu
tarafindan 1928 yllinda yayinlanmig olup bu tarihten
itibaren
hkmet atlarin kumar anlaminda
yaristirilmasini
kontrol
altina
almistir.
1929
yllmda resmi
olarak
yrrlge
girmig
olan
yasa
373
bugrr de ggHi olup ayim zamanda
bu
yasanm
paralelinde
Engiltere'deki
tfrt
bl
yyin
kurulugu saf kan
atlarin
korun-
masi,
soylarmiri
tkenmemesinin
yani
sira at
yariglari hakkinda
genig
aiklamalarin
yet
aldigi
kitaplar
ikartmigardir.
Amerika'da
ilk
at
yarigt
1664 yllmda,Long Island'ta
dzen-
lenmigtir.
FUTBOL
Bugn
futbol olarak
bilinen
ayak
topu
ya'da soccer'in ilk
kez
za-
manimizdan
2.500 yd
nce
in'de
oynandigi bilinmektedir.
Bu
dogrultuda eski
inlilerin
Cuju olarak adlandirdiklan
ve M..
770
ile476
yillart
arasinda popler olan
oyun
ShandongYanma-
dasindaki Linzi eyaletine
bagli
Zibo gehrinden ikmigtir.
Domuz
igkembesinin
gigirilmesiyleelde
edilen
topa
ayakla vurularak
oy-
nanan
oyunda
gol
olabilmesi
iin kargi takimin
topu
yere
dgt-
g
anda
kendi takimi adina avantaja
dndrmek
iin siki takip
etmesi gerekmektedir. Oyunun egitli
versiyonlari
tretilmig
ama
gol kavrami bugnk
gibi
olup
degigime
ugramamigtir.
ilkfutbol
kurallari 1848 yilinda Cambridge, Trinity Kolej'de
hazirlanmig olup, bu
dogrultada
uyluk
kemigine
vurmak,
kargi
takimm
oyuncusuna
yapigmak
ve
elme taktp kasti olarak d-
grmek oyundan atilma
geregi olarak
belirlenmigtir,
ilk
rutbol
Dernegi (FA)1862 yllinda
kuruimugolupdaha
nce
kurulmuyolanSheffield
Dernegi
ya
da
Nottingham
Dernegi gibi fe-
dere
kuruluglannbir
araya
getirilip
tekbirresmi isimaltinda
toplan-
masiy]a olugmugtur.Yani
sira
futbolun kurallari daresmi kayltaltina
alinmigtir.
Futbol
oyunu
anlamina
gelen
"soccer"
kelimesi
dernek
anlamina
gelen
"association"
kelimesininkisaltilmi
idir.
Amerika'daki
ilk futbol
takimi
Oneida
Futbol Kulb olup
ilkkez 1862 yllinda 17 yagindaki
Gerritt Smith
Miller
tarafindan
olugturuimuy olup
kulp ilk
malni
7
Kasim1863
tarihinde
oy-
374
namigtir.
1863-65
sezonunda Oneida
tek
bir
ma
bile kaybet-
medigi
gibi
tek gol bile
yememigtir.
Ilkisko
futbol takimi
Queen's
Park olup 1867 yilinda ku-
rulmugtur.
Dnyadaki
en
eski
ve
ilk futbol
turnuvasmin
ad: FA Cup
(Futbol Dernegi Kupast)
olup 1871 yilfnda
turnuvanin
yapilrna-
si
fikri.niveren
kigiC. W.
Alcock'tur.
Bir
yll
sonra
1872 yllmda
Oval'de gerekleptirilen.ilk
turnuvada
Wanderers.Eutbol
Kul-
b,
Royal Engineers
FC'yi 1-0
yenmig
ve
Wanderers
1873 yilm-
dadzenlenen
turnuvada da
galip gelerek yenilmezlik
unvanini
korumuytur.
ilk
futbol
hakemleri
profesyonei
malarda
kurallara aykirl
oynanmasini
nlemek
amaciyla
ilk
kez
1871 yllinda
atanmig-
tir.
ilk
ta
atigi
iki elle
topun
atilmasi kaydiyla
1882 yllinda
tanitilmigtir.
ilk
futbol ligi
1888 yllinda
12 kullbn
Fleet
Sweet
Hotel'de
bir
araya
gelip
bir toplanti
yapmaSL
yapmSI SOnucU kurulmug-
tur.
Uluslararasi
Futbol Federasyonu (FIFA) ilkin 1904 yllinda
kurulrnugtur.
Wembley
.
Stadyumunda
dzenlenen ilk
Futbol
Turnuvast
ilkin 1923
y:Imda
oynanmig
olup
200.000'den
fazla
izieyici
ta-
rafindan
seyredilmigtir.
-
ilkDnya
Kupasi
maini
Uruguay
kazanmig
olup
dnya
futbol gampiyond unyanini
1930 yllinda
Arjantin'i
4-2 yenerek
elde
etmigtir. Aynt paraleldednya
kupasinm
her
zamankinden
farkli
tipte ve
byklkte
bir
topla
oynanmasi
talep
edilmig,
bu
dogrultuda ilk
yari
bagkatopla,
ikinci
yari
bagkatopla
oynanma-
si
konusunda
grt
birligine
vanimistir.
te
yandan
ilk kez
22
Nisan
1909 tarihinde Italya'da
Turin'de
dzenlenen
dnya
gam-
375
piyon kulpler
turnuvasinda
Sir
Thomas
Lipton tarafindan
kuru-
lanamatr futbol takimaWest Auckland
FC, ingiftere'yi
temsilen
gampiyonaya katilmig
ve
West Auckland,
isviretemsilcisi
FC
Winterthur takimint finalde
yenerek ilk
dnya
gampiyon
kufp-
ler gampiyonu olmugtur.
Lipton'un uluslararasi
alanda
kazandi-
gi
bu bagari takimmi dnyanin
en
iyi
takimi
yapma
konusunda
alittirarak
daha-da bykturnuvalara.gtrmeye
hazarlanmig
ama
Ingilizfutbol federasyonu
takimm
buturnuvalara katilma-
sina
izin vermemigtir.
Bunun zerine Liptonkmr
madencile-
rinden
kurdugu
takimini 1911 ylhnda
apilan
turnuvaya
kendi
imkanlarlyla
gtrmg,sonuta
West Auckland
final mainda
italyatemsilcisi
J uventus'u
6-T
yenmig
ve
elde
ettigi bu zaferden
sonra
bir daha
ulustararasi
turnuvalara katilmamtytir.
La
Stampa Sportivaadli
nl
italyan
spor
dergisi 1908
ylln-
dabenzer bir organizasyon
dzenlemig
ve
final
mainda isvi-
re
ekibi Servette, Italya'am
Torino
kenti takimi olan Turin'i
3-1
yenmittir.
Ancak
bu
turnuva gampiyon kufpler
gampiyonasi
ya
da dnya kupast kadar byk bir
organizasyon
olmadigi
iin
Sir
Thomas
Lipton'un
takiminin elde ettigi
baanyi daha
nce
yakalamig oldugu
kabul edilmemistir.
RUGBY
llkili
l823 yilinda dogan
rugby
sporu
futbolda
bireyselligindaha
n plana ikmigversiyonu
olarak tanimanabilir.
Budogrultuda
ilk
Rugby Okulu, William Webb Ellis
(1806-1872)
tarafindan
kurulmuy
olup
okuldaki
grencilerine
topun
havada kapilip gol
izgisine koguimasi
geklinde zetlenen rugby
sporunu
bizzat
gretmigtfr.
Sonuta bu
romantik
hikayeyehibir
kalbin
kayitsiz
kalmasi sz konusu olmadigi
Rugby
Dnya Kupasi Birliginin
uzlagmaya
vararak
her yll dzenlenen
turnuvaya Webb
Ellis
Ku-
pasi
adini vermesinden
anlatilmaktadtr.
376
lik
rugby
kurallart 1845 yllinda
Rugby
Okulunda belirlen-
mig olup
o
tarihe kadar takimlar
sahaya ikmadan
nce kendi
kurallarini kendileri
koyduklart
iin bir otorite
eksikiigi
sz ko-
nusu
olmuy
ve
ma
sirasmda takimlar
arasinda anlagmazliklar
meydana
gelmigti.
Nitekim baglangita
topu tam
saha etrafina
izilen izgi zerinde
yakalayan
oiyuncunun
bu avantajr go1e
evirerek takimina
sayi
kazandirmasi sz konusu
oldugu
iin
topun gizgi
dipindayken
alindigi
ynndetartigmalar olugmuytu.
Sonuta bu kesin
olarak
hakem kurallarlyla
belir1enirken,
ayni
zamanda
skor sistemine
dedegigiklik
getirilmigti. Budogrultuda
topu
izgi
zerinden
evirip gole eviren
takim
nceden
bir
puan
allrken, yapilan
degigiklikle
puana
ikartilmigtl.
ilk
Rugby Futbol Birligi
(RFU)
1871 ylhnda kurulmugtu.
ilk
Uluslararast
Rugby Ynetim
.Kurulu(IRB)1886 yllinda
kuruimustu.
ilkinKuzey
Futbolu
Birligi adi altmda
1920 yllinda kurulan
Rugby Futbol
Liginin yeni
versiyonu
olan
birlik 1895 ylhnda
kurumuy
olup RFLJ 'nun
yerini
almig
ve
Rugby Futbol
Ligi
adi
altinda
faaliyet
gsterdigi
sre
iinde
13 futbolcuyla
oynanir-
ken,
Rugby Birliglyle
bu
sayr
15'e okmigti.1895 yllinda kurulan
birlik
ayni
zamanda
futbolculara
denen cretler
konusunda
o
zamana
dek sren
anlagmazligt
da dzene koymuy
olmasmm
yani sira
rugbinin
bir
tr
kuzey futbolu olmasmdan yola ika-
rak
o
tarihe
dek
sadece kuzey lkeleri arasmda
amatr bazda
oynanan sporun
kuralmi
degistirip
26 Agustos 1995 tarihinden
itibaren profesyonel
bir lig
oldugunu
ve
gerekamatr gerekse
profesyonel oyuncularin oynayabilecegini duyrmugtu.
Bugn
Amerikan
futbolu
olarak
bilinen
rugby,
Kanadafut-
boluve
Avustralya
futbolunun kurallarmdan esinienilerek
oyna-
nan
bir
oyun
olup her
ikisi
de
rugblye
benzemektedir.
377
YZME
Yzme
sporuna
ait
ilk
kabartma
resimlerin
Mistr,
Wadi
Sora'daki
"yzcler
magarasinm"
duvarlarLnda
grlmg
olmasi,,bu
sporun
zamanimizdan
yaklagik
14.000 yll nce
var
oldugunu
kanitlamaktadir. Nitekim eski Misirlilann M..9000
ve
4000
yillarma
ait
kil tabletlere
yaprmy
oldugu
resimlerde
drt yz-
cnn kurbagalama,
kula
ya
da
serbest
dalda
yzdkleri
ser-
gilenmektedir.
Yzmeye
dair
ilk yazih
referansar
M..
2000 yilinda
yazilmig
Gilgamig, ilyadave
Beowulf destan1ar,irim
yan sira
incil'deki
Ezekiel
47:5
no.lu
blmde
de
yer
almaktadir.
Yzme zerine ilk kitap Colymbetes olup
ilkin
1538 yllin-
da
Alman
dili profesr
Nicholas
Wynman tarafmdari bogulma
tehlikesine kargi
uyari
raahiyetinde
yazilmittir.
ilkyzme
yarigla 1837
yilmdaingi1tere'dedzenienmig
olup
bu
dogrultuda alti adet
yzme
havuzu
inga edilmigtir.
Trudgen olarak bilinen kurbagalama stili
ilkin
1873 yilmda
ingiliz
J ohn
Trudgen
tarafmdan geligtiri1migolup
her
ne
kadar
ilkin
1844
yl
Inda
Londra'Bagrldg
ama
Amerikan
yerlileri-
nin
de
kullandigi ileri srlse de
asimdaTrudgen'in ileri
srd-
g
gibi bu
stili, 1873 yllindyCney Amerika'ya yaptigi yolculuk
strasinda Kizilderili olarak bilinen Amerikan yerli1erinden
gr-
dg dogrudur,
nk bacaklari kurbaga gibi
ileri atarak
daha
hizhgitmeyi
saglayan
bu
teknik
bugnkkurbagalama
sitilin-
den
ok farkli olup ingilizierin
tarzma
pek
benzememektedir.
Kilometre Taglari
ilkkapall
yzme
havuzu
1862 yllinda
ingiltere'de
ingaedilmigtir.
ilk
Amatr Yzme federasyonu 1880 yllinda kurulmogtur.
378
Mang denizini
geen
ilky-
zc
ingiliz
Yzbagi Matthew
Webb
(1848-83)
olup
1875
yi-
linda 21
saat
15 dakikada ingil-
tere
Dover'den
Fransa
Calais'e
yzmgtr.
Ancak Yzbagi
Webb
bu
rekordan
az
bir sre
sonra
Niagara
Selalesi
etekle-
rindeki
girdapta bogularak
l-
dgnden
dolayi bu intiharla
egdegerdeki
yangtan
kazanaca-
gi
12.000 Sterlin'e
ne
yazik ki
kavugamarmg
ama
Mang
denizi
1911 yllinda
ingilizT. W. Bur-
gess
tarafindan
geilene
dek
uzun
sre
rekorunu
elinde
tut-
mugtur.
Mang'r
geen
ilk bayan yzcu
olimpiyatlarda altin madal-
ya
sahibi
Amerikalt Gertrude
Ederle
(1906-2003)
olup
bu baga-
riyr
1926 yllinda
elde etmigtir.
Olimpiyat
Oyunlarmda
Yzme
Sporu
1896 yilinda ilk modern olimpiyatlar dzenleninceye
kadarYu-
nanlilar
eski olimpiyat oyunlarmda
yzme
sporuna yer
verme-
miglerdir. Ancak 1896 yilinda
dzenlenen
oyunlarda 100
met-
re,
500
metre
ve
1200
metre
serbest
digmdabir de
kaptanlar
arasi
100
metre
yzme
serbest
kategorisi
eklenmigtir.
Yzmede
ilk olimplyat
gampiyonu asil adi
Arnold
Gutt-
mann
(1878-1955)
olan Macar
sporcu
Alfred
Hajos'tur. 1896
olirnpiyatlarinda 100 metre
serbestte
birinci
olan Hojas,
ayni
zamanda Macaristan
milli takimmda
futbolcu olmasinin
yani
sira
400
metre
engelli
atletizm yariginda Macaristan'a birincifik
379
BISIKLET
'
Bisiklet
isvire
kaynakli
bir
spor
olup ilk Uluslararasi Bisiklet
Dernegi yine isvire'de
1900 ytllnda kurulmugtur.
ilk

tekerlekli
(Velespit)
yarigi
1867 ylhnda
Fransa'da
dzenlenmig
olup, bu dogrultuda
iki arka
tekeri kk ndeki
tekeri
isediger
ikisine oranla olduka
byk
olan
tekerlekli
velespit,
bisikletin
ilk
gekli olarak bilinmektedir.
ingiltere'deilkbisiklet
yarigi
1869
ylhnda
Islington'da
ya-
pilmigtir.
Tour de France
(Fransa
Turu)
olarak
bilinenbyk
bisiklet
yarigi
ilkin 1903 yilmda Henri Desgtange'in
(1865-1940)
ikar-
digi
L'Auto
adli
gazetede
aligan Geo
Lefevreadli
gazetecinin
gazetenin
adlyla
byk
bir bisiklet turu
dzenleme fikrinden
yola ikilarak gereklegtiri1mig
ve
yarigi
Fransiz Maurice
Ga-
rin
(1871-1957)
2
saat
49 dakikada
kazanarak
adinin Tour.de
France'in tarihiyle birlikte anilmasini
saglamigtir.
Bundan esin-
lenilerek 1994 yllinda
mang
tnell atlarak
entente
cordiale
adi altinda Tour de
France'a
ngiltereayagt ekjenmig
ve bylece
mesafe
daha
da
uzatilmigttr.
Motor
SporIari
1887 yllmda
Paris'te ikan Le
Velocipede adli
spor
gazetesinin
ilk
motor
yarigini
ilan
etmesiyle
ayni
yll ilk motorfu
ara yarigi
dzenlenmig
ama
sadece tek
bir
yarigmin
katilmasi
nedeniyle
yarig
iptal
edilmistir. Uzunca bir
aradan
sonra
1894 yilinda
Paris
ile Rouen arasmda bir
yarig
daha
dzenlenmig
ve
bu
kez
21
yariinin
katildigi
yangi
buharli traktryle
yariga
katilan Kont
Albert
de Dion kazanmigtir. Dion
saatteki hizi 11,5 kilometre
olan traktryle
gleyemegi
molasi
da
vermesine
ragmen
yarigi
kazanmigtir.
380
Amerika'daki ilk araba
yarry:
Chicago'da 1895 yilinda
d-
zenlenmig
olup birinciligi
saatte
86 kilometrenin
zerinde hizla
yarigan
Frank Duryea
(1870-1967)
kazanmigtir.
ilk
Grand Prix
yarig!
Fransiz Grand Prix'i
olup
1906 yllin-
da dzenlenmig
ve
ara\ar
toplam
1.100 kilometrelik
yarigin
100 kilometresini
virajli olarak
geerek Le
Mans gehrinde
yangi
bitirmiglerdir.
B.u
yarigin
galibi ise Macar src Ferenc
Szisz
(1873-1944)
olup
Renault
AK90
CV ile
yarigmistir.
Ilk
uluslararasi
anlamda
ralli
pisti
Weybridge, Surrey'deki
Brookland
olup 1907 yllinda
yapimi
tamamlanmistir.
ilk
Monte Carlo
Rallisi
1911 yilmda
yapilmig
olup
yarigi
H.
Rougier, Turgat-Mery ile
kazanmigtir.
BASKETBOL
-
Her
ne
kadar basketbol bir
takim
oyunu
olarak bilinse de
ilk
basketbol
tek bir
kivi tarafmdan dgunlp
oynanmigtir.
Bu
dogrultuda 1891
kigmda.Massachusett'deki YMCA
Spor
Okulu-
na
atletizm
direktr
olarak
atanan
Dr.
J ames
Naismith
(186T-
1939)
soguk
kig aylarmda
grencilerin
kreidigini
dgnerek
ierde yapilabilecek bir
spor ya
da
oyun
dgnmeye
ynelmig,
sonunda buldugu
sporu
nce kendi
performansmi gl
kilmasi
gerektigini
dgnerek
ilkin
kendisi
denemigtir.
14
gn
boyunca
kuk bir
sahada oynanacak
bu
oyunun
kurallarini
da
belirle-
yen
Naismith, sonunda basketbol
adini verdigi
bu
oyunun
du-
yurulmasini saglamigtir.
ilk
basketbol.oyunu Naismith'in nclgnde 1891 yllmda
oynanmig
olup okulun kapicismdankendisine
bir
geftali uvali
bulmasmi isteyen
Naismith,
bunun
diger
ucunu
da keserek
bir
pota
oluturmug,
bylece
elindeki
topu
bu fileden her geirdi-
ginde
sayi
olarak kabul etmigtir.
Fileden
geen
topu
yere
dgr-
meden
tutup tekrar
potaya
sokmaya ahtan Naismith
uzun
sre
381
tek bagina oynadtktan
sonra
bunun bir takim
oyunu
olabilece-
gine
karar
verip
bu
sporu
grencileriyle
paylagmig.
YMCA'nin
Ylllik Faallyetlerine
eklenen basketbol ok gemeden
tm
dn-
yada hizla yayllip 1936 yllinda
olimpiyat
oyunlari kapsamina
da dahil edilmistir.
Ulusal Basketbol Federasyonu
(NBA) ilkin 1946 yllinda kurul-
muy
olup ondan nce kurulan Amerika Basketbol
Dernegi'nin
(BAA)yerini
almigttr. Nitekim1949 yilinda adt
degigen
dernek,
U1usal Basketbol Ligininde katilmasiy1.a
NBA
adini
almigtir.
BEYSBOL
lkkez
1744 yllinda
Ingiliz
yazar
J ohn
Newbery
(17T3-67)
ta-
rafmdan
yayinlanan A
Pretty
LittlePocket
Book
(
Kk
Sahane
Cep
Kitabi) adli
kitapta
szn ettigi beysbol, bugn
bilinen
gekliyle
bir
top
atici
ve
kargi tarafta
ona
elindeki zel
kalmtahta
sopayla
vurmaya
hazir]anan
topa vurucu
ilezetlenen
bir
takim
oyunu
olarak gemektedir. Ancak
topa
sopayla
vurup
isabet
et-
tiren
oyuncu
havalanan
topu
koparak tuttugu
ve
oyun
sahasini
dnp tekrar
yerine geldigi
takdirde
sayi
olarak kaydedilmekte-
dir.
Beysbolun
detaylarlyla anlatildigi kitap
Amerika'da
ilk
kez
1762 yllinda yaymlanmigtir.
Beysbol ilkin 1839 yilinda ikan i
savag
sirasinda
Gene-
ral Abner
Doubleday
(1819-93)
tarafindan keyfedilmigbir
oyun
olup
kurallarini kendisinin
belirledigi
bu
oyunu
ilkin
New
York,
Cooperstown'da
"town
ball"
olarak adlandirrmy
oldugu
sylen-
se
de
aslinda ilk
etapta genelliklebuhikaye kabul edilmig gibi
grnmekle birliktegerekle ilgisi
olmadigi
ve beysbolun
aslin-
da ingilizier
tarafindan ok eskiden
beri
oynanan
"stool
ball"
gibi bir
oyun
oldugu
ve
giderek onlar tarafindan geligtirijdigi
ileri
srlmektedir.
teyandan soyadindan dotayr
Amerikan
ordusunda lakabi
"forty-eight
hours"
(kirksekizsaat)
olan
gene-
ral Doubleday'in
i
savag
strasinda Fort
Sumter kalesine yapilan
382
saldirida
can
siperane bir gekildekaleyi korudugu
ve
iyi bir
as-
ker oldugu kayttlarda gemektedir. Savag
sonrasi
bir girket
satin
alan
general San
Francisco'da uzaktan
kumandali
arabalarla il-
gilenmektedir.
Amerikan
i
savagi
sirasmda
(1861-65)
poplerligini koru-
yan
beysbol
zellikle
askerler arasinda
ok
sevilerek
oynanan
bir
oyun
olup
on
yll iinde dgmanligin
bertaraf
edilmesini sag-
lamakfa
kalmaylpbugn beysbol
tarihinde profesyonel olarak
bilinenogu
oyuncunun
askerlerin arasindan
iktigi
budogru!-
tuda gnmzde
taninmig
ok sayida
oyuncunun
da
asker k-
ken1i
oldugu
ileri srlmektedir. Bu
spora
gnl
verenlerin ok
olmasi
dolayislyla
1871 yllinda ilk Ulusal Profesyonel Beysbol
Oyuncular:
Federasyonu
kuru1mugtur.
Ulusal
Profesyonel Beysbol
Oyunculari
Federasyonunun
ilk
Beg Kurucu yesi1935 yllmda seilmig
olup
bu kipiler
Wal-
ter
J ohnson,
Christy
Matthewson Babe
Ruth,
Honus Wagner
ve
Ty Cobb adli
uniu
beysbolc]erden olugmaktadir.
DART
Genellikle
ingiltere'debarlarda
ve
eglence yerlerinde
oynanan
bu
sportif
oyunun
kaynagi
tam
olarak
bilinmemektedir.
Bir
var-
sayima
gre
askerlerin ikardigt
bir
oyun
olup tahta
garap
va-
rillerini
ters
evirip zerine
kk
oklari
isabet ettirmeye ally-
malanyla
gndeme
gelmittir. Ama genel sylenti
bununingiliz
okularininatig
talimi
yaptiklari
ciddi
bir
spor
oldugu
zerine-
dir.
Nitekimdart, ortaag
boyuncave daha
sonra
da
kral
VIII'nci
Henry (1491-T 547) tarafindan
oynanmig
olup
bunun 1896
yi-
Irnda
daha
geligmigini
retip zel tahtalar
zerinde
oynanmasi-
ni
saglayan kisi ise Brian Gamlin'dir. Budogrultuda
Ulusal
Dart
federasyonu
ilkin
1953 yllmda kurulmugtur.
383
OKULUK
Okulugun
ilkin eski Misirlilar tarafindan
gndeme
geldigi bi-
linmektedir
ama
bu konuda yapilan bir
yarigin
kaydi bulunma-
maktadtr. Ayni gekildeeski
Yunanhlar
tarafmdan
da
ok revata
olan
okuluk
sporu
sonradan yeniden gekillendiri1migtir.
Okuluga ait ilk
kitap
Taophilus: TheSchole
of
Shooting
(Atig
Okulu
)
olup
1545
ylhnda Roger Aschamtarafindan
yazi-
lip
yaymlanmlglT.
Okuluja ait
bilinen
en
eski
yang
1583
yibndaingiltere'de
dzenlenmig
olup ilkin 1900 ylhnda bir
olimplyat
sporu
olarak
kabul
edilmigtir. Gnmzde giderek
geligtirilip
bagli
bagina
bir
spor
dalina
dngtrlen okulugun kkeni aslinda
tama-
men
askeri amah yapilan bir
atig
talimine dayanmaktadir.
SNOOKER
ilkin
1875 yilmda ingilizsubaylar
tarafindan
keyfedildigi
ileri
srlen
snooker, bu dogrultuda
ilkin Hindistan
jubbulpore'da
s kuran ingiliz
ordusu
generallerindenSir
Neville
Chamberlain
tarafindan
geligtirildigi
ve
bir tr
bilardoya
benzedigi
bilinmek-
384
tedir. Ancak bilardodan tek farki kirmizi
ve beyaz yerine ok
renkli
toplarla
oynanmasidir.
ilkprofesyonel
snooker
dnyagampiyonu
J oe
Davis
(190
T
-
78)
olup
1927 yilinda dzenlenen
gampiyonada
610
Sterlin
dl
kazanmigtir. Davis'in
tam
15 kez
gampiyon
oldugu
ve
bu
gekilde
blyk
bir
servet
kazandigi snooker, televizyon gnde-
me
gelene
dek
herkesin
mptelast
oldugu
bir
oyun
olmustur.
AMURA DALMA
ilk
amura
dalmaampiyonasi 1985 yilindaGallerdeki Llanwrtyd
Wells'te
yapilmig olup,
yariga
katilanlar60 metre
uzunlugunda
bir amurlu
suyun
iinde
yzp tekrar
geri
dnmektedirler.Pa-
let
ve
gnorkelin
zorunlu
oldugu
yangta mayo
yerine bagkabir
giysi giymek
yarigmacmin
tercihine birakilmigtir.
385
ULASIM
VETASIMACILIK
Su
Tagimaciligt,
Hava
YoluTagimaciligt, Demiryolu Tagsmaciligt,
Eski Kara
Yolu
Tagimaciligt,
Yeni
KaraYolu
Tagimaciligi, Ulagim
ve
Tagimacilik
zerine
egitli
Bilgiler.
SU
TAglMACILIl
Gemiler
ve
Kk
Deniz
AraIarl
M..
6000 yllinda
kayalar
zefine izilmig
resimlerden anla-
ildig!
zere
ilk deniz yolu ulagim
ara\ari eski
M'isirlilara
aittir.
Bunlarin
ogu kreklerle ekildigi iin
tamamen
insan gcne
dayali
Sal
ve
kanolardir.
ilkyelken, tarihilerin
ileri srdg
zere hayvanderilerin-
den yapilmly
olup
salin rzgara
kargi
gcn artirip daha hizli
yol almasini
saglamaktaydr.
Bezden
yapiimig ilkyelken
iseyine
eski
Misir
resimlerinden
anlagildigt zere
M..3300 yllindan
itibaren
kullanilmaya
ba lamigtl.
ilkdmen, M.S. birinci
yzyilda
inde
grlmg
olup
d-
menin
en
hurda
modeli
olarak
bugnhalenKuangchow Ulusal
Mzesinde sergilenmektedir.
M.S. 1T80 yllindan itibaren kilise
duvarlarindaki
resimlerden
anlagildigi
zere
sonraki
yzyillarda
ileri
teknolojiyle
batidabunun
en
geligmig
modelleri retilmigtir.
Nitekim 1252 yllinda
Flandra'da
yayinlanan Port
Book
of
Dam-
me
adli denizcilik
ve
limanlarla
ilgili
kilavuz
kitaptadmenii
gemilerden
sz edilmekte
ve
dmenin
bugunkgibi
tek
ve
en
uta degil
geminin
iki
yaninda birer
adet
oldugu
yazilidir.
387
ilk
buharli istimbot 1787 yllinda
Amerikan
saat
yapimeisi
J ohn
Fitch
(1743-98)
tarafindan
retilmigtir.
Mississipi nehri zerinde aligan ilkyandan
arkli
istimbot
1811 yllinda kullanilmigtir.
ilkyolcu gemisi
El
Horria
olup 3.762
ton
agirliginda,
146
metre
uzunlugunda
ve
13
metre genigligindeki
gemi
ilkin
1865
yllinda sefere
ikmigtLr.
Misir'a ait
bu ilk yolcu
gemisi
bugn
halen iskenderiye
limaninda
demirlemig
olup
gu
anda
askeri
amalt
aragtirmave
egitim
gemisi
olarak
kullamlangeminin
adi
adi SS
Mahroussa
olarak degistiri1migtir.
ilkyakit
tankeri
Zoroastra
olup isveasil]i Nobel
kardeg-
lerden
biri
o]an
Robert Nobel'a
(1829-1926)
aittir.
Zoroastra
ilk
kez 170
yill
SOnlarinda
sekiz
mil
uzunlugunda
petrol hattina
sahip olan
Bak
limaninda yolaikip Hazar Denizine ailmigttr.
Yaklagik
90 metre
uzunlugunda olan
birdiger
tanker ise
Alman
Gluckhauf olup 1886 yllmda
ilk
kez
sefere
ikmig
ve tamamen
yakit tagimak
zere
retilmistir.
Gluckhauf 1893 yllmda New
Yorklimanindaki
dokta
sergilenmek amaciyla
ktzaga ekilmig
olup halengrmek
mmkndr.
Kanallar
Bilinen
en
eski
kanal
indeki
Byk
Kanali
(Great
Canal of Chi-
na) olup M..beginci
yzyilda ingasina baglanmig
ama
M.S.
1290 yllina
dek
bitirilememigtir. Bugn halen kullantlmak-
tadir.
ikinci
kanal ise
M..
600
yllinda Misir
Firavunu II'inci
Necho'nun emriyle Nil nehrini Kizil Denizle birlegtirmeyi
amaIayan Sveg
Kanalinin
ingasina baglanmig
ama
kanal
an-
cak
M..549
ve
486 yillari arasmda Pers krall
Darius
tarafin-
danbitirilmigtir.
Eski Roma'ya ait ilk kanal
ve
su
kemeri Aqua Appia
olup
M..
312 yllmd inga
edilmigtir. Byk
bir
kismi
yer
altinda
388
olan kanal
Roma'll
senato
yesi
ve yargi
Appius
Claudius
Caecus'a
(M..
340-273)
atfen inga edi1migolup
Roma'yi
bati
ynnde Napoli'ye,
dogo
ynunde ise
Brindisi'ye bagleyan Ap-
pia
Yolu (Appian Way) olarak bilinmektedir.
Kanal
teknolojisinde
ilk nemli
geligmelok
olarak bilinen
su
ykseltme
havuzlari
olup
ilk
kez 1373 ylli
civarmda Hollan-
dalilar
tarafmdan yap:Imigtir.
ingiftere'deinga
edilen
ilk kanal
yaklagik 16
kilometre
uzunlugundaki
Bridgewater
Canal olup
yapimina
1759
yllin-
da baglanmigtir.
\kkez
1761 yllinda
ulagima ailip
Manches-
ter
ile Worsley'i
birbirine
baglayan kanal
3'ncu
Earl
of
Bri-
dgwater
olarak
bilinen
Francis
Egerton (1736-1803)
tarafmdan
Worsley'de
kendisine
ait
kmr
madenlerindeki
kmr
tagi-
mak
aniaclyla yaptinlniig
ve
ingasini
J ames
Brindley
(17T 6-72)
gereklegtirmigtir.
Km'ttagimaciligini
kolaylagtiran
bugiritimi
sayesinde Manchester'daki
kmr fiyatlari
yariya
inmigtir.
Ote
yandan Mersey
nehrini
St
Helens'e baglanan Sankey
Brook
ka-
nalinin Bridgewater'dan ok nce
1757 yllmda yapildigi ileri
srlmektedir
ama
kanalin byk
bir
blm
nehre
ait
oldugu
iin
dogal
kanal olarak
kabul
edilrnektedir.
Amerika'daki
ilk kanal
22 metre
uzunlugundaki
Santee
Kanali olup 1800
yllinda Santee'yi Cooper
Nehrine baglamak
amaclyla
Gney
Carolina'da inga
edilmigtir.
1817
ve
1819 yil-
larmda
yaganan
byk
kuarklikta
kanalm
suyu
ekildigi iin
ekine
elverigli
topragindan
istifadeedilerek
misir
yetigtirilmigtir.
1846 yllinda kullanima kapanmasinm
ardmdan
ise
zerinde
demiryolu
inga edilmigtir.
Venedik'teki
Byk
Kanal
kazilarak zel
01arak
inga edil-
medigi
ve
belli
bir yerde kesilmedigi
iin
bu
siniflamaya sok-
mak
ne
derece dogrudurbilinmez
ama
bugn
gehirlezdegleg-
mig olup
zerinden birok adaya
ulagim yapilan kanal
aslinda
suyu
denizden geldigi
iin
kk
bir
ara
deniz grnmnde-
389
dir. Ancak
suyun
genellikle durgun olmasi
nedeniyle
evresin-
de hemen hemen
yarisi
suyun
iinde
kalan binalar inga edilmig
ve
bu manzara
gehre
dnyada tek
olan
ok
zel
bir
grnm
kazandirmigtir.
HAVA
TASIMACILIl
Balonlar
Bilinen
en
eski
hava
tagimaciligina
ait
ara
olan
ba]onunbu-
gn
halenhatirlanmakta tek tipi, hepimizin
bildigi
zere altinda
zel
bir
ategleme
tertibatt olup
gazlaaliganidir.
1930'lu
yillara
kadar olduka
revata
olan
ve
ondan
esinienerek
gnmz
mo-
dern dnyasinda
cepitli
havatagimacilik aralari
retilen
balon-
larin
butarihten
itibaren sadece
yakit cinsi degismig olup
gaz
yerine hidrojen
ya
da
ashnda
ok tehlikeli olan helyum
gazi
kullanilmigtir.
Ancak
bu yakitlar tehlikeli olmalarrnin
yant sira
olduka pahali
ve kullanissizdirlar.
ilk
uug
denemesi
yapan
insan Yunan
mitolojine
gre
ef-
sanevi kahraman Icarus'tur.
Nitekim
mitolojik resimlerde
gs-
terildigi
ve
masallarda
anlatildig!
zere kendisine
suni kanatlar
takarak
umayi
denemigtir.teyandan 1709 yllinda
Brezilya'h
rahip Bartolomeu
Lourenco
de Gusmao
(1685-1779)
ilkin
ba-
lonia birka
uug
denemesi
yapmigve
nc
giri
iminde
bunu
bagarmigtir.
Ancak Gusmao'nun
geri
dndgn
kimse
grme-
migtir.
ilkinbalonia seyahat edip
yere
inmeyi
bagaran
kipiler
jo-
seph
(1740-1810)ve
Etienne
(1745-99)
adli Fransiz Montgo]fier
kardeglerdir. Geleneksel olarak ategleme sistemiyle
aligan ba-
lonabirsepet baglayarak
iine binen
ve havalanan
kardepler bir
sre
soara
yere
inmeyi
bagarmigtir.
ilk
uzun
sreli
balonia
uug
20 Kasim 1783
tarihinde
Montgolfier
kardeglerin denemesinin
bagarlylasonuIanmasi-
390
nin
ardindan Arlendes Dk
olan Fiziki
J ean
Francois
Pilatre
de
Rozier
(1754-85)
tarafindan gerekleptirilmigtir.
Markinin Pa-
ris eteklerinde
tam
23 dakika sren ugu Fransa kraliesi
Marie
Antoinette
{1755-1793)
tarafmdan
da
izienmigtir. Ancak
onun
bu
denemesinden nce, bir canimin
tek
basina
uzun
sreli havada
seyahat edebilmesini kesinolarak kanitlamak
amaciyla Montgol-
fier karde lerinkaz,
koyun,
tavuk gibi
ok
sayidahayvandan birer
tane
sepete koyup
deneme
yaptigi dabilinmektedir.
I
Uaklar
Yunan mitolojisine
gre-M..
1400 ylh civarinda yagadigi
ileri
sr]en Icarus
babasmin
balmumu
ve
kuptylerinden yaptigi
kanatlari takip
uma
girigiminde bulunmug,
ama gnege
ok
yakin utugu iin kanatlari erimig
ve bugnk
Trkiye ile
Yu-
nanistan
arasmdaki
Ege
DenizindeYunan adalannin
bulundugu
mevkiye
dgp
bogulmast
sonucu
bu
i denize
onun
anisina
Icarus Denizi denmigtir.
Ancak
hikayeye
gre
aslinda
]carus
bu
uma
denemesini babast
efsanevi
Girit
krah
Minos'la
birlikte
hapisten kamak iin
gerekleptirmig,
ama
babasi
Daedalus sag
391
olarak
kurtulmayi bagarmigtir. Sonuta Icarus'un bu denemesin-
den ok
etkilenmig olmall
ki,
Wiltshire'daki Malmesbury
Ma-
nastirinda
yagayan
keyig.
Elmer
bu
konuda
gansini
denemek is-
temig
ve
M.S.
1010
tarihinde
kendisinesgt
agact
dallarindan
bir kanat
iskeleti
hazirlayip
zerini pargmen
kagidly]agererek
kaplamigtir.
Malmesbury'li
tarihi
William'a
gre
kendisini 18
metre
ykseklikte
bir kilisenin
tepesinden
apagi
birakan
Elmer,
ok
gemeden
200
metre yksekligeerigince,.birden paniklemig
ve
kontroln kaybedip
yere
dgerekbacaklanni kirmigtir.
So-
nuta lmeden kortulan Elmer, iyilegince
bunutekrardenemek
ve
bu
kez kendisine
bir planr
yapmak
istemig
ama
manastir
tarafindan
umasi
yasaklanmigtir. Ancak
her
ne
kadar
uugunu
gereklegirememig
olsa da, tarihe
ilk
uakla
uma
denemesine
girigeninsan olarak
gemigtir.
ilkbilimsel
anlamda uak
yapma
fikri
on
dokuzuncu
yzyil
baglarinda
avukat
ve
matematiki
SirGeorge Cayley'den
(1821-
95)
ikmigttr.
ilk
motorlu uak
yapma
girigiminde
bulunan kigi havanin
kaldarma
gcndenyola ikarak kanatli
bir
motor
inga
eden Al-
man
mucit
Otto
Lilienthal
(1848-96)
olup
bunugereklegtirme-
sinin
ardindan
umaya
baglamigtir.
Bu gekilde
bazen iine bag-
kayolcular
da
alarak egitli
denemeler
yapan
ve
toplamda 2000
saatten
fazla
uan
Lilienthal
sonunda 1896
yllinda.Berlin
yakm-
laanda dgerek hayatirn kaybetmigtir. lmedennce bu
aracm
egitli modellerini olusturup denemeler
yapan
mucit by1ece
ilk motorlo
uakla
uma girigimini
gerekleptirenkigi olmugtur.
Bu
dogrultuda
ondan esinlenerek
1896 yllinda Samuel
Langley
(1834-1906)
buharli bir
makine
inga
etmig
ve
Aerodrome
5 adi-
ni
verdigi
motorlo uaga
binerek denemeler
yapmigtfr.
Yerden
yaklaglk914
metre
(3000
fit)ykselerek Potomac
Nehri zerin-
de 90 saniye
uan
mucit sonunda
Amerika'nin Virginia eyaleti-
ne
bagli
Quantico
kasabasina
salimen
inmigtir.
Langley
sonraki
392
beg yll bdyunca
uuglarina
devam etmig
ama
gerek
parasizlik
gerekse
rahatsizligi nedeniyle
8
Aralik
1903 tarihinde, diger
bir
deyigle
ilk motorlu uagin
dnyaya duyurulmasina
dokuz
gn
kala
umayi
birakmigtir.
Motorlu uakla
ilk kayitlara
geen
uug
Orville
(1871-
1948)
ve
Wilbur
(1867-1912)
adli
Wright
kardepler
tarafindan
.
17
Aralik 1903 tarihinde Kuzey Caroline Kitty Hawk'ta
gerek-
leptirilmigtir.
Wright
kardeglerhavanin
kaldirma
gcndenisti-
fade
ederek yaptiklart
uakla
hangisinin ilk
kez
uacagi
ynn-
de
yazi
tura
atmiglar
ve
sonunda bahsi kaybeden
Orville yerine
Wilbur
tarihegemigtir.
NitekimWilbur
bu
ilk kez yapildigi
sa-
nilan
uugunu
12 saniyede tamamlamig
ama
Wright
kardegler
1903 yllinda
ilk
uuu
gerekleptirip
1905
yilmdaisednyanm
ilk
geligmigtipte
motorlu
uagini inga eden kipiler olarak tarihe
gemig]erdir.
Nitekim
Flyer 1
adini
verdikleri
buyeni
tip motor-
lu
uagm adi ailigtreninde
adi
Kitty
Hawk olarak
degigtirilen
Wright Kardepler bu projeye
ilk
kez 1899 yllmda yllinda
bagla-
dtklarmi
ve
1901,
1902 ve
1903 yillarinda uagin motorunu ve
kanatlarmi takarak tamamladiklarini sylemiglerdir.
J etler
lik
jet
uag! Heinkel
He178
motorlu olup ilk
jetuugu
27 Agus-
tos
1939 tarihinde Almanya'da
Yzbagi Erich
Warsitz
(1983)
tarafindan
gereklegtiri]migtir.
Daha
sonra
bu
dogrultuda
Hans
von
Ohain
(1911-98)
farafmdan
tasarlamp 1934 yilmda
reti-
len
ve
saatte
400
mil
hizla
uan
ilk
He S3B
motorlu
jet
uag!
yapilmig
ve
Warsitz 20 Haziran 1939 tarihinde
yine
Ohain
ta-
rafindan retilen
He176
motorlu ilk roket
uagmin
pilotlugunu
da
yapmigtir.
ilk ingiliz
jet
uagi
Closter
E29/39 olup Tegmen
P.E.G.
Sayer'in
pilotlugunu yaptigi
uak ilk
kez 15 Mayis 1941 tari-
hindeumuytur. Power
J ets
Limited tarafindan
retilen
Whittle
393
marka motoria
glendirilmig
jetin
motorunun adi daha
sonra
Sir
Frank
olarak
anilacak olan Frank Whittle
(1907-96)
tarafin-
dan
patenti
1930 yllinda
almip tasarlandigt
iin
bu
adi almig-
tir.
Sonuta Whittle
ve
Ohain
tarihteki ilk
jet
uagmm mucitleri
olup
1978 yllinda
ilk
kez
kargilagmiglardir.
ilkAmerikan
jet
uag! Bell
XP-59A Airacometolup
ilk kez
1
Ekirn
1942 tarihinde
umugtur.
Ama ancak
saatte 380
mil
hiz-
lagidebildigi iin hayal kirikligi
yaratan
jetin
motoru
ise
Gene-
ral Electric
-
Amerika tarafindan retilm,ig
olup
tasarimcisi
olan
Lawrence Bell'in
(1894-1956)
adini
almigtir.
ilkgemiden
havalanan
jet
ua
ingilizDe
Havilland Vam-
pire
TT1
olup ilk
kez 1949 yllinda havalanip
Atlantigi
geen
jet
uagidir.
Helikopterler
Helikopterin ilkin Leonardo
daVinci
(1452-1519)
tarafindan d-
gnlp tasarlandigi
bilinmektedir.Buna
gre Leonardo,
bugn
halen Paris'te
Bibliothque
de
l'Institut'da
sergilenmekte olan
bir
uak
pervanesinin bir motor
zerine
monte
edilmesine
dair
ilk
helikopter taslagmi 1483 yllinda
izmigtir. teyandan
bu-
gn
halen oyuncak olarak
yapmaya
devamettikleri zere
ilk
he-
likopter maketini
M..400 yilmda
eski
inlilerin
yaptigi
bilin-
mektedir.
Buna gre
inlilerin
Leonardo'dan yaklagik 2000 yil
nce helikopteri sadece
dgnmeklekalmayip
ilk modelini
de
olugturmuy olduk1art
ortaya
ikmaktadir. Yani
sira
1907 yilinda
Fransez
bisiklet
yapimcisi
Paul
Cornu'nun
(1881-1944)
ilk ikiz
rotorlu
helikopter motorunu inga etmig oldugu
ve
bundan sade-
ce
drt yll
sonra
Wright Kardegler'in
bundan
esinienip ilk uak
motoruno yaptiklarl
ileri
srlmektedir. Sonuta Cornu'nun he-
likoptermotoru
ilkin
13
Kasim
1907
tarihinde
yerden
30
san-
timetre
ykseklikte yaklagik 20 sanlye sren
bir
uug
denemesi
egliginde
trenle tanitilmig
ama
daha fazia ykselemedigi iin
394
bulugu kayda deger bulunmamig, bylece
bunu daha da.ge-
ligtirmeyi planlayan mucit projesinden
vazgemigtir.1923
yilm-
da
ispanyol
mhendis
J uan
de la Cierva
(1895-1936)
bir
rotor
tarafindan g\endirilen helikoptere
ok
benzer
autogyro
adi-'
ni
verdigi
bir
ara
retmig
ve
motora iki kisa kanat
ekleyerek
olusturdugu
autogyro
bugnk
.helikoperin
dogmasina nclk
etmigtir.
Cierva'nm
autogyro'su
ingiftere'de
ilk
kez
Parnall
Com-
pany
tarafindan retilmigtir.
ilk
tamtim
amali
ve
etkin ykseklikte yaprian helikopter
uugu
1924 yllinda Fransiz Etienne Oehmichen
(1884-1955)
tarafindan gereklegtirilmigolup
tam
bir daireizen
Oehmi-
chen yaklagik i kilometre ykseklikteki
uuunu
7 dakika 40
saniyede tamamlamigtir.
ilk
pratik
yapma
amah
helikopter
uuu
1936 ylhnda
Alman Focke-Wulf
FW61
motorlu
helikopterle gereklegtiril-
migtir.
ilk
modern aniamda
helikopter VS300 motorunu gelig-
tiren
Igor Sikorsky
(1889-1972)
taraftndan
yapilmly
olup ilk
uuunu
1939 yllinda
Arnerika'da
gerek1egtirmigtir.
Sikorsky
Ukrayna'da
Kiev
yakinlarinda
dogmuy
olup 1919 yihnda
Amerika'ya
g
etmigtfr.
Hoverkraft
ilkkez icat
edildiginde
bugn
ne
her
defasinda
hizina hiz ka-
tilarak
yenisi
retilen
kaa
yolu ara\ari,
ne gemi,
hatta
ne
de
uaklar
biledenizin
dalgalari
zerinden
uar
gibi havalanarak
jet
gibi giden
alti
havayastikli
motorlarla
donatilmig
hoverk-
raftlar
kadar
insanoglunun
hayretine
bu
derece mucip
olmayi
bagaramamistir.
Nitekim
suyun
yzeyine degmesine
ragmen
batmayan, dalgalar
arasina girse
bile bir
irpida havalanarak
tekrar
suyun
zerine ikan
ilk
hoverkraft,
patenti
kendisine ait
o]an
Ingiliz
Sir
J ohn
Thorneycroft
tarafindan 1877 yilinda retil-
395
mig
ama
Sir
ilk
denemesinde baansiz olmustur. Bugn
modern
anlamdaki ilk hovercraft ise bu dogrultuda geligtirilmig olup
Sir
Christopher
olarak
bilinen
Christopher Cockerell
(1910-99)
tarafindan 1956 yllinda icat
edilmig
ve Sir
Christopher
1959
yilmda SRN I
admi
verdigi
ilk hoverkraft
motorunu
retmigtir.
Altinda
hava
fanli bir yastik
bulunan
ve
deniz
aracinin
kahn
lastikle
evrilmigdaire
geklindeki evresine komple
yerleptirilen
bumotor
sayesinde
havalanarak
giden
hoverkraft'l
|C3
Gderken
bog
birgofretkutusunu
en
buykboy
yapilmig
tenekebir kahve
kutusunun
iine
yerlegtirerek ilk
denemesini
yapan
Cockerell
sonra sa
kurutma makinesini
bu
kutularin
iine
fletmigtir.
Ornitkopter
Tipki
havada
genig
kanatlarint
savurarak
uan
kocaman bir
ku
un
ayaklarma baglanmig
bir
helikopteri
andiran
grnme
sahip ornitkopterin ilkin 26 Haziran 1942 tarihinde Mnih'te
koyunlarin otlatildigi daghk blgede
Adalbert
Schmid
(1880-?)
tarafindan
denenmig
oldugu
ve
bu
ilk
uuu
bagarlyla gerek-
legtirdigi bilinmektedir. Ama
aslinda ondan
daha nce
1929
yihnda
Alman
Dr.
Alexander Lippisch
(1894-1976)
tarafindan
denenmig oldugu
ileri srlen
ornitkopterin
mucidinin
ise kim
oldugu kesin olarak
bilinmemesine
ragmen
1780'll
yillra
da-
yandigi
ve
Fransa'da ilk
kez
1870 yllinda grlen
aracin
kanat-
larini g\endirmek amaclyla
birmotor
baglandigi
ve bu
sayede
havada kanatlanmig bir kusgibi
salinarak
uan
arala
ilk
uuu
1781 yllmda Alman Karl
Friedrich Meirwein'in
gereklegtirdigi
sylenmektedir.
DEMiR
YOLU
TAglMACILIl
Trenler
ve
Demiryollarr
ilkbuharh
lokomotif 1803 yllinda Galli
mhendis Richard
Tre-
396
I
vithick
(1771-1883)
tarafindan yapi1migtir.
Sasi
zerine Galler-
deki
Pen-y-Darren
Iron
Works tarafindan retilmig buharli
bir
motor
monte
ederek
ekig
gcn artiran
Trevithick, bylece
/ew
Castle
adirn verdigi ilk
buharli
lokomotifi icat etmigtir. An-
cak
ne
yazik ki motor
agin
agir
ve
kalitesi olduka
dgk
oldugu
iin srekIl
bozulmus
ve
sik
sik
degigtirme
geregi duyulmuttur.
ilk
kullamgh
buharh lokomotif
1812
yllinda arkasma
egya
vagonu
dabaglanandemiryolu
aracmi
daha
etkin ekig
g-
cne
sahip
kLlmak
amaclyla Leeds'Il
maden mhendisi
J ohn
Blenkinsop
(1783-1831)
tarafindan
retilmig
olup
mucit bunun
iin lokomotifin
raylarm Dzerinden hizia
kaymasmi
saglayacak
zel
bir digliden
yararlanmistir.
ilk
yolcu
treni
George
Stephenson
(1781-1848)
tarafindan
1825 yllinda
retilmigtir.
ilkin
Stockton
ile Darlington
arasinda
seyahat eden
ve
Locomotion
adi
verilen
tren
yaklagik40 kilo-
metrelik
bir yol kat
etmigtir.
Ancak
1828 yllmda buhar kazani-
nin
patlamasi
sonucu
makinisti
lmgtr.
Ray
Arkhg;
George
Stephenson'un
kendi
kafasmdan
belirledigi
4
fit8,
5 in-
likl
esas
alinarak Stockton&
Darlington DemiryoluKurulugu
tarafmdan
ray
araligi
bu
lde
bellrienmigtir.
Nitekim
Standart
bir
lolarak kabul
edilmig
olan bu
l
dnyadaki
demir yollannm
yzde
64'
tarafindan halen
bu
gekildekullanalmaktadir.
397
Elektrikli Trenler
Motoru elektrik
bataryasiylag]endirilmig
olan ilk
lokomotif 1835
yllindadenenmig
ama
yeterince
kullanigliolmadi anlagilmigtir.
ilk
elektrikli
lokomotif,
motoru bir
elektrik kablosuyla
g-
lendirilmig olup
ilkin
1879 yllinda
Berlin'de
denenmigtir.
beygirgcnden
olugan
bir
elektrik motoruyla
aligan
ve
yolcu-
larini
300 metre
uzaga
gtrebilmeyi bagaran
tren
Alman
Wer-
ner von
Siemens
(T816-92) tarafindan retilmig,
bylece
Alman
endstrisi elektrikli
ara\arin
ncs
olinugtur.
ilktroleybssistemi 1882
yllmdaSiemens tarafindan
gelig-
tirilmig
olup
ilkin
Berlin'le Kurfurstendamm
arast
aiigmigolan
bu
elektrikli
tehir
ii trenine
Electromote adt verilmigtir.
ilk
elektrikle ahjan
rayh
araIar girketi 1895
yllinda
Balti-
more
ve
Ohio'da
kuruimugtur.
ilkelektrikli
tren
tagimacihgidnyada
ilk
kezitalya
tarafin-
dan
1902
yilmda gereklegtirilmigtir.
Dizel Trenlr
Yeterince byk bir digli
retilemedigi
iin
i]kin imkansiz
gibi
grnen dizel trenter motorun gcn artinci
bir
jeneratr
sa-
yesinde mmkn olabileceginin
kanitlanmasinin
akabinde ilkin-
1932 yllinda Almanlar tarafindan retilerek tanitilmigtir.
Amerika'daki ilk
elektrikIl
dizel yolcu
trenleri
ilkin
1935
yllinda
kullanilmayabaglamig
ama
ilkin 1939 yllmda cretlen-
dirilmigtir.
ingiftere'dekiilk elektrikli
dizel yolcu
trenieri
ilkin
1955
yllinda denenmigtir.
Hava Basmcryla
alspan
Trenler
ilkin1844 yllinda
Isambard
Kingdom
Brunel
(1806-1859) ta-
rafindan
icat edilen
ve
hava
baSLOClyla
aligan
tren
ilkin South
398
r
-
Railway
Company
tarafindan
retilmistir.
Bu dogrultuda motor
blmnde
bir
havatp
taglyan
tren
butpe pistonlar sayesin-
de gnderilen hava
basinclyla
silindirlerin
dnmesi
saglanarak
hareket etmektedir. Kisa
srede
hayata geirdigi projesinde
so-
guk
kiggnlerindeki buzlanmayi
da hesaba katan
Brunel,
bu-
nun
iin hava
tpnn
agzina
balina
yaglylayagladigi
bir kee
geirmigtir.
Ancak
bu
kez
de
lezzeti farelere ok
tat1i
gelmig
ve
keenin fareler tarafindan kemirilmesi sonucunda tpte hava
kaaklari
bag
gstermigve
pistonlara
gidenhavabasmci dgt-
g
iin
sirf
bu
nedenle
sistembagartsizliga
ugramigtir.
Manyetik
GIe
ahyan
Trenler (MAGLEV)
Kisaca MAGLEV olarak
bilinen
ve
elektrikli zel
bir
ray
sistemi
zerinde
aligan trenlerin
hareketini
saglayan raylann zerinde
yaklagik 10
milimetre
apinda bir
manyetik
eki
gc
bulun-
maktadir.
Bu
g
aynca
bir direksiyon
hakimiyetini gerektirme-
digi
gibi trenin
rzgar
gibi
olduka hizli
gitmesine de
neden
olmaktadir. Ilkin
1900 yllinda
ayni
zamanda
roketin
babasi ka-
bul
edilen Amerikali
bilim
adami
Robert Goddard
(1882-1945)
ile
birijkte
Fransiz asilli
Amerika]i
bilim
adami
Emile
Bachelet
(1863-1946)
tarafindan
kegfedilen
manyetik
tren
dnyadaMAG-
LEVadiyla
ilkin
1983 yllinda
ingiltere'de
Birmingham Havaala-
niyla
BirminghamTren Gari
arasinda hizli
tren
tagimaciliginda
kullanilmak
amaciyla retilmigtir.
Bu
sayede
uak
seferleriyle
baglantill
seferler dzenlenmig
ve
yolcularin hi
vakit
kaybet-
meksizin
havaalanindan gehir merkezine ulagmalari saglanmig-
tir.
Birka yil
sonra
isetm dnyada
kullanilmaya
baglanarak,
ileri modellerinin retilmesinin
yani
sira
tek
hat.zerinden
tagi-
macillk
gibi olduka
elverigli
bir demir
yolu
sisteminin dekurul-
masina
nc
olmugtur.
399
Kitalararasi Demir YoluTagsmact/sgr
ilk
kez 1869 ylli
Mayisinda Amerika, Montana'daki Gold
Creek'te
inga edilen dnyanin ilk byuk
kitalararasi demiryolu
Omaha'dan Sakremento'ya yaklagik2.825 kilometrelik bir
me-
safeyi iermekte
olup
yapimi
alti yllda tamamlanmigtir.
Ancak
adi
"kitalararasi"
olmasina
ragmen sadece Amerika'yi
bir utan
diger
uca
geen
demiryolunun
kontroln de hibirdemiryolu
girketi stlenmemig
oldugu
iin Midwest'ten Pasifikokyanusuna
kadar
kendi bagina
buyruk gekilde
giden
yol,
adinin
grkemli
gekilde
"kitalararas!"
olarak anilmasi diginda
pek itibara
gayan
trden ynetime
sahip olamamigtir. teyandan
Amerika
kita-
sinin en
dar
noktasi olan Panama'ya
ait
Isthmus'taki
Panama
Demiryolu isekitanin
ikinci
byk demir
yolu olup, begyillik
bir
alt
yapi
aligmasinm ardindan 1855 yllinda tamamlanabil-
migtir. Digeri kadar
uzun
olmaylp
sadece
77
kilometre
uzunlu-
gundaki
demiryolu
Atlantik
okyanusundan Pasifikokyanusuna
ulagmaktadir.
Tek
Hat zerinden
Demiryolu
Tagimaciligi
ilktek
hat zerinde aligan
demiryolu
1957 yllinda Tokyo'daki
UENO Hayvanat Bahesinin iinde ulagima ailmigtir.
Yaklagik
3kilometrelik
uzunluga sahip
demiryolununbiri birbasta
digeri
br
bagta
olmak
zere
sadece
iki istasyonu
mevcuttur ama
bu-
gn
gehir ii taptmaciligirda ok revata
olup
rayin
zerindeki
kabn lastik geritboyunca
kayarak iki istasyon
arasmda
gidip
ge-
lenbu
ilktek hatli
tren,
ilk yll
tam
bir
milyon yolcu
tagimigtir.
KARAYOLU
TASIMAClLIl
Eski
Kara
YoluTagrmaciligt
ilk
aglarda ilkel
insanlardan
biri tarafmdan
sadece
hayvan
av-
lanmak
amaclyla
olusturulan
yol, digerinin
de
ayni
yolu izleme-
400
sine yardimci olmug,
bylece
kendiliginden
bir
yol olugmugtur.
Buna ilk rnek
M..6000 yllinda
bugnkIsrail
smirari iinde
yer
alan
J ericho
gehri
yakinlarinda bulunmug olan yoldur.
ilk
ta;
yol
M..
4000
yllinda
bugnk
Irak'ta
Ur gehri
ya-
kinlarinda yapilmigttr.
Bilinen
en
eski ahgap yol,
M..2000
ylh civarinda inga
edildigi tahmin edilen
ingiltereGlastonbury yakinlarindaki
yo]
olup
bugnbatakliklakaplidir.
Bildigimiz
ilk
modem
yol eski
Romalilar tarafindan inga
edilmig olup ViaAppia (Appian
Way) Appia
Yolu
olarak
bilinen
yol
M..312 ylimda
senato
yesi
ve
yargi
Appius Claudius
Claecus
(M..
340-273)
tarafindan yaptirilmigtir,
italya'ylbastan
baga
geen
ve
Roma'yi bat!ynnde Napoli'ye dogu ynnde
ise Birindisi'ye
baglayanyolun uzunlugu
600 kilometreden faz-
ladir.
M.S.
43 yllinda
ingiltere'yifethetmelerinden
sonra
bugn
ingiftere'deki ogu yolun mimari
o1arakda
bilinen
Romah
m-
hendislerin imar
bilgisi halen
l
olarak kabul
edilmektedir.
ingiltere'dekiilk parali yol 1267 yllinda normal
bir
yol
olarak inga edilmig olup
1663 yllinda
ilave
edilen
para
giveleri
1893
yi]Inda
kaldirilarakyol tekrar
parasiz
geige
ailmigtir.
Londra'daki
ilk
tek
ynl
trafige
aik
cadde,
kaba
ve
sarhop
atii
araba
srclerinin
geliggidig
trafigini ihlal
etmesi
sonucun-
dadzene
sokmak amaclyla
ilk
kez
T
617
yllmda yapilmig,
yani
sira
Thames
ve
Pudding. Caddeleri civarmda
mevcut
olan
on
yedi
ara
sokak
datek ynf trafigeolarak yeniden dzenienmig-
tir. 1800 yllinda
yapilan
Albemarle
Caddesine
kadar
Londra'da
bagka
tek yn! cadde
ingaedilmemigtir.
Londra
digmdaki ilk
tek
ynl cadde 1923
yllinda
Birmingham'da
dzenlenen
araba
yarigi
iin gehrin
dLginda
tek
ynl
bir
cadde
yapilma
geregi duyuluncaya kadar dgnlme-
mig
ve
bu
yeni yolun
yapimi
sadece iki
hafta
gibi
olduka
kisa
surede
tamamlanmigtir.
1924 yllinda
yeniden yapilandirilarak
401
Londra'yl
Nottingham'a.baglayan
cadde Londra
diginda
yapihp
sonradan degistirilmeyen
tek kahci cadde
olmugtur.
ilk
asfalt yol M..
625
yllinda
eski Babilliler
tarafmdan
inga
edilmigtir.
ilk
modern
tarzda
inga
edilmig asfalt yol 1824 yllinda
ya-
pilan
Paris'teki
Champs-Elysee'dir.
ikincisi
1870 yllinda Beli-
kab
mhendis
Edward
de
Smedt'in New
York'ta aligtigi yillar-
da
inga edilen
ve
bugn
halen
kullanilmakta olan New
J ersey,
Newark'taki
William
Street'tir.
Ama
NeW York'a ok sayida kati-
kida
bulunan
Smedt'in 1872 yllinda inga
ettigi
Battery
Park'taki
asfalt yol ile Beginci
Cadde
(Fifth Avenue)
bunlarin
iinde
en
muhtegem olanlaridir.
Atla
Tagimacilik
M..
4000 yllindan beri var
olan
ve M..
1500 yllindaise
yk
arabalarini
ekmek iin kullanilan
atla tagimacilik M..
1000
yilinda
erkeklerin tm
hnerlerini gsterdikleribagli bagma
bir
sanat
dah haline dngmgtr.
Daha sonraki
yzylllarda gehir
ii
ulagirnmda
yolcu tagimak iin
olduka moda haline gelen
atla
tagimacilik yirminci yzyilakadar
gehir digi
ulatimda
da
kullanlimigtlf.
ilk
zengi M.S.
375 yllinda
in'in
batisinda
kegfedilmigtir.
Tekerlek
Arabanin
en
nemli
parasi
olan tekerlek
ilkin
M.O. 3500
yl-
Imda
Smerler tarafindan bulundugu
duvarlardaki kabartma
resimlerden anlagilmaktadir. Nitekim
tahtadan yapilmig
daire
seklindeki disklerin iklin M.
2000 yllinda
atli
savag
arabalari-
na
monte
edildigi
ileri
srlmektedir.
402
At Arabalari
ilkin
M..3500
yilmda kullanilan
ve
insanfarin
ektigi ek ek
arabalart tekerlegin icat
edilmesiyle
nceleri nne
bir
ya
da
iki
inek
daha
sonra
ise
at baglanarakM..1500
yllindan
itibaren
at arabasina dngtrlmgtr.
AthSavag
Arabalar:
lkin
M..
3000
yllinda
Mezopotamya'da
yerlegik
Smerier
ta-
rafindan
icat edilen atii
savag
araba]an
nceleri
cenaze
trenieri
strasinda
daha
sonra
ise
av
ve
yarigiarda
kullaniimigttr.Bunlarm
ilk rnekleri
kzler
tarafindanekilenleriydi
ama
hayvanjarm
agir
ve
hantal olmasi onlarin ok
yavag
gitmesine neden olmak-
ta ve
arabaiari
kullanigsizkalmaktaydi.
Sonraki modellerinde
dahahizli
gitmesini
saglamak
amaclyla atlarm ektigi arabalar,
bu hizdan istifade
ederek
savagiarda kullanilmasini
gndeme
getirmig
ve
bylece
ulagtm
aract
olmasinin
yant
Stra dvg
ara-
ci
olarak
dakullanilmaya
baglanmigti.Nitekimhizin ok
nem
ta
idigi
savaglarda
kullanilan
bir
atli
savat
arabasinda
ndeki
srcnn
yaninda
rakibinin
yanina
hizla yaklagip
bir hizaya
geldikleri strada
onu
okunu ekerek
yere
indirmekle
grevii bir
de oku bulunmaktaydi. ilkin
M..1435 yllmda
Misirillar
ta-
rafmdan
kullanilmaya baglamigllan
atli
savag
arabalari
sonraki
100 yll
boyunca
Avrupa'nm
gneyi
ve
Girit'te hizia yayginlag-
403
migti. te
yandan
Romalliardan
nce,
Kelt'ler tarafmdan
nce
sabit daha
sonra
bunun
geligmig
modeli
olan
dner dingilli
ben-
zer
bir
ara
yapildigt bir
sre
sonra
ise bunara
atlan kogarak
savaglarda iglerini
kolaylagtirdiklari bilinmektedir.
On dokuzun-
cu
yzyilda isegerekingiltere
gerekse
Amerika'da
iki tekerlekli
olarak kullanilan
at
arabalarinin
bir
sure
sonra
drt
tekerleklileri
yapilarak fayton dedigimiz
atli
arabalar
ortaya
ikmigtir.
Fayton
Fayton kisaca
tammlamak gerekirse,
iki
ya
da
nde
iki
arkada
iki olmak zere
drt atm
ektigi zeri
tenteli
ve
iinde
birden
faz1a
kipinin
oturabilmesi iin
tahtadan siralann
bulundugu
on
dokuzuncu
yzyila
ait bir
atli
ulagim
aracidir.Yirminci yzyllda
daha
geligmig
modelleri
retilen
araca
at yerine motor
baglana-
rak
bir src
derliginde
kullamlmig,
bylece
ilk toplu
tagima
araci
olarak
kabul
edilmigtir.
Yeni Karayolu
Tagimaaligi
Araba
Lastikleri
lik araba
lastigil 839
yllinda ipsizbir
Amerikah kimya
mhendi-
si
olan
Charles
Goodyear'in (1800-1860)
kauugu
yksek
isida
slfrle karigttrmasi sonucu
icat
edilmigtir. Nitekimyaptrgi
igle-
min sonunda
kauugun byk
lde gerginlikkazanmasinin
yani sira
esneklik kazanip
gigirilebildigine
ve
en
nemlisi
bu
sirada
incelmesine
ragmen
aginmaya
kargi
dayanikIllik gsterdi-
gine
tanik
olan mucit bylece
ilk
araba lastigini
kegfetmig,
son-
rasinda
ise giderek
geligtirilip
bugn
kullandigimiz
trde
uzun
yola dayanikli
olanlari
retilmeye
baglanmigtir.
ilk
gigirme
araba
lastigi
1845
ylimda
Robert Thomson
(1822-73)
tarafmdaniskoya'da
retilmig olup deriden
yapiimig-
404
tir.
Thomson
ayni
zarnanda
"havali
lastik" olarak
adlandirdigi
bu lastigin
o
siralar atlarin
ektigi
iki tekerlekli
ve
srcsnn
bagi
zerinde
tente
bulunmayan
Lord Brougham'in rettigi,
bu
nedenle
onun
adindan
tretilerek kisaca broom
olarak adlandi-
rilan arabalara
da
uydugunu
kegfetmigtir. Dahasi
Thomson'un
lastigi
1.6T 0
kilometreden fazl yol
almasina
ragmen
sorun ya-
ratmamigtir,
ama
ondan
sonra
retilen
sert
kauuktan yapilma
lastik
ok
dahatutulmuytur.
Nitekim 1886 yill
Subatayma
dek
41 yll kullanildiktan
sonra,
Belfast'll
bir
veteriner
olanJ ohn
Boyd
Dunlop'un
(1840-1921)
geli tirdigi
bu
yeni
tip
kauuk
lastik
Thomson'un lastiginin yerini
olduka abuk almigtir. Bu
dogrul-
tuda sirf ogluna
agm
dgknlg
nedeniyle
bunureten
Dunlop,
onunla
birlikte
kullandigi her geyingvenilir
olmasmin
yant sira
kullanigli
ve
rahat
olmasina zen
gsteren
ok
titiz
ve
pirpirikli
biridir
ve
zellikle
ara
lastiginin
uzun ve
zoriu yollarda patla-
yarak onlan
yari
yolda
birakacak
olmasmdan
ok korkmaktadir.
Sonuta
oglunu
steril
bir ortamda
muhafaza ederek
yaptigi
seri
denemeler
sonrasi
ilk
gigirme
sert
kauuktan lastigi retmigtir.
Dunlop patentli ilkbisiklet
lastigi 1888 yllmda
Thomson'la
girigtigi
patent
savagi
sonras!
retilmittir. Budogrultuda
Dunlop
Rubber Company
(Dunlop Kauuk
Lastikleri
Sirketi)
adi altinda
bir
kurulugun
sabibi olarak kisa
srede
dnya
apinda
bagari
gsterenve
ok bagarili
bir
igadami
olan Dunlop,
bugn
araba-
nin
kalbini keyfeden kisi olarak anilmaktadir.
Motorlu
ara
tipi
ilkgigirmelastik
1896
yllirida Fransiz
Mi-
Ghelin
& Cie
tarafindan
retilmig,
bu lastiklerin
takildigt
ilk
ara-
ba isePeugeot
marka
olup
L'clair adi
verilmigtir.
OTOMOBILLER
Bilinen
en
eski
otomobil.Fransizca buharli
ara
anlamma gelen
fardier
a vapeur
olup
ilk
kez 1769 yilmda Paris'te Nicolas-J o-
seph Cugnot
(1725-1804)
tarafindan retilmigtir. Cugnot
ayni
405
zamanda
ok kisabir sre
sonra
tanitacak Idugu kendi rettigi
modelle
1771 yilinda deneme
srg
yaptigi
sirada
duvara tos-
laylp
araba
kazasinda
len ilk
otomobil
reticisidir.
Araba Motorlari
ve
iten
Yanmah Motorlar
Otomobil
ilk
icat
edildigi
gnden beri
hem heyecan verici
hem
kullanigli
hemde
rahatlik
saglayan
bir
ara
olmasindan
dolayi
her
zaman
kiginin
tercihlerinin
basindagelmig,
aynca
kipiselbir
ara
olmasi
nedeniyle
o
gne
dek
toplu olarak
atla
ya
da
demir
yoluy-
layolculuk edenler iin
bu
tercibi
daha
da cazip
hale
getirmigtir.
Yzyilin
bitimiyle
araba reticilerinin
birbirleriyle
yang
edercesine
yaptiklarl buyeni
girigim
dnya
ekonomisindeki
dengeleri
bir
anda
altst ederek hayal edilemez lude
genig
bir arkin dnmesine
neden olmuy
ve budogrultudabaglibasinabir
sektr olugmuytur.
Nitekim
her
geen
gn bir yenisi
eklenen otomobiller
sayesinde,
beraberinde elik,
kauuk,
plastik, kimya
ve
cam
sanayii de
ata-
ga
gemig,
yani stra
benzin, mazot ve
yaglama
madde]eri
de bu
sektr
dogrudan destekleyen ek bir finans kaynagi olusturup
pi-
yasadaki
arz
talep dengeleri bir
anda
tavana
vurmugtur.
Sehir1erin
her
geen
gn artan
nfusuy1a
giderek
geniglemesi
ve
beraberinde
gelen
ulagim
sorunu
da
zerine eklenince zellikle
yirminci
yzyil
ikametyerleriyleisyerleri
birbirinden
olduka
uzak
olan
insanlann
doga]tercihi
sonucu
kipisel ulagimi
gndeme
getirmigve
sonuta
otomobil retiminin hizia geligmegstermesiyle birlikteyollar
ti-
kanip
gnmzn
en
byk
sorunlarindan
biri
olan trafik
ve
hava
kirlenmesi
insanligm
tepesinekabusgibi kmgtr. Bu
dogrultuda
ilkin
icat
edilen
iten yanmali motorlutagitlareski
inli
yazarlara
gre
on
dokuzuncu yzyilinsonlannda kullanilmayabaglanmigtir.
ilk
iten yanmali motor denemesi 1860 yllinda
Hollandall
fiziki
ve
astrolog
Ghristian Huygens
(1629-93)
taraftndan
ger-
ekleptirilmig
olup
Huygens
ayni
zamanda
Satrn'e bagli
olan
Titan
gezegenini
de
kegfetmigtir.
406
ilk
iten yanmali iftli motor l 824 yllinda
Fransiz
matema-
tiki
Sadi Carnot (1796-1832)
tarafmdan gereklegtirilmig
ama
Carnot
o
sirada baggsteren kolera
salgininda hastahga yaka-
landigi iin icat ettigi
motoria
deneme yapamadan
lmgtr.
ilk
bagarili iten
yanmah motor 1860 yllinda Fransiz
J ean-
J oseph
Etienne Lenoir
(1822-1900)
tarafindan icat
edilmigtir.
Motorun
yanmasi
iin
yakit
olarak kok kmr
ve
gaz
kullanan
Lenoir
ayn:
zamanda
kegfettigi
bu motoru
ilk
kez ingaettigi
ge-
mide
de
kullanmistir.
ilkgazla
aligan
motor
fabrikasi 1864 yllinda zengin
ge-
ker
reticileri olan
Nicolaus August Otto
(1832-91)
ve
Eugene
Langen
(1833-95)
tarafmdan kurulmustur.
1867 yllinda
ilk
kez
Paris Dnya
Fuarinda fabrikalarinda rettikleri motorlan
Sergi-
leyen ikili
fuarda
altm madalya
kazanmiglar
ve
sonrasmda 1876
yllinda
ilk
kez iten
yanmali
drt1motoru
retmislerdir. Daha
nce motor
endstrisiyle
hi
ilgilenmemig olup fazla araba kul-
lanmayi
sevmeyen
Otto,
nitekim
bu motorun mevcut
oldugu
kendisine
ait
araci
sadece fabrikaya gidip gelirken
kullanmig
ama
motor
endstrisinin geligmesi ynunde srekli girigimlerde
bulunmayadevam
etmigtir.
ilk
iten yanmall
benzinli motor
1878 yllinda Sir
Dugald
Clerk
(1854-1932)
tarafmdan geligtirilmig
olup
ilkin 1881 yilin-
da retilmigtir.

silindirli motora sahip ilk otomobil 1885 yilmda

Karl
Benz
(1844-1929)
taraftndan
icat
edilmig olup ilk
kez
1887
yi-
lindaFransiz bir
tekstilclye
satilmigtir.
ilk
motosiklet 1885 yilinda
Gottlieb
Daimler
(1834-1900)
tarafmdan
uretilmigtir.
Drt
silindirli
motora
sahip
ilk otomobil 1886 yllinda
Da-
imler ile
birlikte
onun tasarimcisi
olan
Wilhelm Maybach
(1846-
1929) tarafindan otomobilin mevcut
olan motoru drt
silindirle
g\endirilerek
retilmigtir.
407
ilk
arkli motor 1924 yilinda
Felix Wankel
(1902-1988)
tarafindan geligtirilmig olup
Wankel'in
bu yeni
motoruyla ilk
otomobi1 1929 yllinda
retilmigtir.
Ondan nceki
motorlarin
hepsinde
rotor yerine piston
kullantimig
olup Wankel'in
motoru
bugn zellikle
japon
arabaSL
olan
Mazda'da
kullanilmaktadir.
Ancak
Wankel
bu motoru Uretmesine
ragmen src ehliyeti
olmadigi iin denemeyapamamigtir.
Dizel
ve
Dizel Motorlar
ilkin
Rudolf Diesel
(1858-1913)
tarafindan 1893 yllmda icat
edilen
dizel
motorla ilk
otomobil 1898
yllinda
retilmitir.
Di-
zel
motor,
yakitin
silindire
gnderilenbasin\i
hava
ya
da
oksi-
jen
ieren bagkabir
maddenin
sayesinde sikigtirilipateglenme-
siyle
abgmakta,
digerlerinde
oldugu
gibi
ateglemek iin
buji
ya
dakarbratregereksinim
duyulmamasi zelligini tagimaktadir.
Budogrultuda
ilkin
retilen
dizel motor 3 metre
uzunlugunda
bir
silindire sahip
olup basinIl
su
kullanilmistir. Yaptigi bu
mo-
torla
insanliga
byk bir hizmet
verdigine
inanan
Diesel
by-
1ecebenzinin diger
motorlara
nazaran
ok
daha
ekonomik
sarf
edilmesine
neden
olmuy
ve
her
daimticari
kr peginde kogarak
toplumu smrenlere
savag
verdigi
zere
halktan biri
oldugunu
kanitlamigti. Sonuta bu yeni tip
dizel
motorlar
halk
arasmda
bir anda pop1er
olmuy
ve
byk bir
rekabet
ortami yaratmigti.
408
Otomatik Vites
Otomatik
vites ilkin Lazlo
Biro
(1899-1985)
tarafindan
icat
edilmig olup
1924 ylimda Biro bu dogrultuda drt yll
boyunca
ayda 200
Dolarin
yani sira
her otomatik vites
retiminden
ken-
disine
bisse
denmesi partlyla
satig
haklarini General Motors'a
satmigtir.
Ancak szlegmesi General Motors
ynetiminin
en
alt
ekmecesine
atildigt
iin kendisine hibir
deme
yapilmamly,
bunun
uzerine
harekete
geen
Biro'nun
szlegmesi
bulunup
ye-
nileninceye
kadar tek
kurugkazanamamigtir.
Bazi
Byk
Otomobil
Markalar:
ngiltere
Rolls-Royce,
ilkin 1904 ylhnda
Lord
Charles Stewart
Rolls
(1877-1910)ve
Henry Royce
(1863-1933)
tarafindan kurulan
girketin
retigi
otomobil olup
ilk Rolls-Royce
1906 yllmda
re-
tilmig
ve
efsanevi
bir otomobil olarak
nitelendirilerek
Silver
Ghost
(Gmg
Hayalet)
denmigtir.
Motorlu
aralar tarihinde bu
gne
dek retilmig Dnyanm En
yi.Otomobili
unvanini
hl
koruyan
Rolls-Royce,
ingilizlerin
iftihar
kaynagi
olmasmin
yani
sira
onlarm
mtevaZLilgini
da yansittigi ileri srlmektedir. Bu-
gne
dekdzinelercedegigik
model otomobil retilmesine
rag-
men,
ilk
gnk
izgisinden dn
vermeyen
Rolls-Royce
hl
daha
stnlgn korumaktadir.
te
yandan ikinci sinif
uug
ehliyeti
de
olan
Lord
Charles
Rolls,
1910 yllinda hii;durmaksi-
zm
yaptigi
uugla
ingiliz
Mang'ini
geen
ilkkigi olmuy
ama
ayni
yllin
ortalarinda uagi
bezuldugu
iin 20 fit yukseklikten
yere
akilip 1mgtr.Onun
lmyle
Henry
Royce, Rolls-Royce'un
"RR"
geklindeki
armasinda
yer
alan kirmizi harfleri
siyah olarak
degigtrmigtir.
Bentley,
1919 yilinda W. O
ve
H. M.
Bentley kardegler
tarafindan
retilmig
olup benzin deposu
litre
benzinle
a-
409
ligmaktadir.
Ancak
on
iki zafer
ylli
boyunca
yirminci
yzyilin
ortasinda
yaganan
byk
ekonomik
krize
ragmen finans
zor-
lugu
ekmeden retime devam etmig ve ingilteregen\iginin
tam
kalbine yerlegmigtir.
1927 yllinda La
Mans'taki
24
saatlik
Grand
Prix'de
Bentley
yarismig
ve
araba
yarigi
tarihinde ilk
kez
garip
bir gekilde ikisi
ayni
anda
hasar grdgu iin
yari-
gi
bitirememiglerdir, ncs
ise olduka kt.lde hasar
grmg
olmastna
ragmen kazanmay: bagarmigtir.Bu
olaganst
zaferi kutlamak
iin
Londra
Savoy
Hotel'de
dzenlenen
akgam
yemeginde hasarb
ama
galip
araba
ye/riek salonunun
ortasma
peref
konugu
olarak getirilip sergilentnigtir.
1931 yilmda ise
en
byk
rakibi
olarak grdg Rolls-Royce'un
zeri
aihr
kapanir
tenteli
ilk
spor
versiyonda model
uretmesi
zerine
Bentley
de
spor
model
ikarmigtir.
Aston Martin, Galli
Lionel Martin
(1878-1945) ve
Robert
Bamford
tarafindan
retilmig olup
Bamford
& Martin Limi-
ted olarak kurduklan otomobil girketini 1913 yllmda Singer
Cars'tan
satm
almiglardir. Dagcilik
uzmani
olan
Lionel Martin,
her yll Buckinghamshire,
Aston Clinton'da
dzenlenen dagcilik
yangmda birinci gelince
bu bagarinm kalici
olmasi
adina 1915
yllinda
ilk
Aston Martin
marka otomobili ikartarak
ona
Coal
Scuttle
admi vermiglerdir.
ikinci
otomobil 1920 yilina
dek
re-
tilmemig, 1925 yilmdan itibaren ekilen ekonomik
g\k
ne-
deniyle
girketok
sayida
sahip degigtirmig
ve
1994 yllinda Ford
Motor Company
tarafindan
satm
alinmigtir.
jaguar,
ilkin 1921 yllinda
William Walmsley
(1891)
tarafin-
dan Swallow Sidecar Company
adi
altmda motosiklet
retmek
iin otomobil
yan
sanayisine
ait
kk bir
girket
olarak
kurul-
mug,
1922 yllinda ise daha
sonra
Sir
unvaniyla ani1acak
olan
William
Lyons'un
(1901-85)
katilimiyla
bymgtr.
1928 yllin-
daWalsley'in emekliye ayrilmasi
zerine Lyons araba sektrne
girmeye
karar vermig
ve
bu dogrultuda
Swallow girketi 1932
yi-
4'10
linda
ilk
arabasini
reterek
ona
SS
adini vermig
ve
hemen
ardin-
dan girketin
adini
da SSCars
olarak
degigtirmigir.
Ancak
ikinci
Dnya Savagl'nda
insanlik
digi davranislarlyla Avrupa
toplumla-
rina
gok
geirten
Nazi
SS
subaylarini
hatirlattigi iin
adi tekrar
deigtirilerek
J aguar
adint almig
ve
bu isim
a]tinda
o.gne dek
retilen
otomobillerle kargilagttrilamayacak kadar
gzel
olan ilk
E-Type
J aguar
otomobil 1961 yilinda retilmigtir.
J aguar
1989-
90
yilarLnda
Ford
firmasi tarafindan
satin
alinmigtir.
Lotus
Cars girketi
ilkin
1952 yllinda Dogu Anglia
blge-
sindeki Hornsea'da
Colin Chapman
(1928-82)
tarafindan kurul-
mug
olup girket
yarig
arabasi tipinde rettigi Lotusotomobillerie
ilkin
1958 yllinda
Formula
1
yarigina
katilmig
ve hemburada
hem
de
1963 yi]mda Dnya Otomobil
ve
Otomobil
Yedek
Par-
a
reticileri
Sampiyonasinda J im
Clark'in
(1936-68)tasarimi-
ni
yaptigi yeni tip
spor
araba
lastigiyle
birinci olmuytur
Ancak
Clark
sert bir
viraji
alirken
lastiginin ikmasi
nedeniyle
hayatini
kaybetmigtir.
Morgan,
ilkin
1910 yllinda H. F. S. Morgan
adr altinda
kurulan Morgan Otomobil
Sirketi
ve
Morgan
ailesi yelerinin
bizzat retmig oldugu
otomobil tarihinin
en
eski
ve
nl
te-
kerlekli otomobilidir. Yarig
arabasi
tipinde
zeri aik, nde iki
byk,
arkada
isebir
adet
kk lastigi
olan
ve
tek
kipilikre-
tilen otomobil, girket
kuruldugu
sitada
tekerlekli
aralar adi
altinda
retim belgesi
almdigi iin daha
sonra
drt
tekerlekli
modellerini
retmesine
r,agmen fazia vergi dememek
adma
bi-
siklet smiflamasma
giren
bu
belgeyi
zellikle
degittirmemi tir.
Morgan
ayni
smiflamaya
giren
markalar arasinda
tamamen
el
yapimi
olarak
gerekten
ok
stn
bir konuma
sahiptir.
Vauxhan, ilkin1857
yllindaVauxhall
Iron
Works adi altinda
pompa
reten bir
girket
olarak adim
attigi sektrde
beg
beygir
gcne
sahip ilk
Vauxhall
marka otomobili 1903 yllmda ret-
mig
ve
bu dogrultuda i907 yllinda girketin
adi
vauxhall
Motors
411
olarak degigtirilmigtir. 1925 yllinda ise girket
Amerikan General
Motors
tarafindan
satm
alinmigtir.
Land
Rover,
ilkin 1948 yllindaRoverCar Company
tarafindan
1948 yllinda
Amsterdam'da
dzenlenen
Motor Show
Fuan iin
zel
olarak retilmigolup
Amerikan
J ip
modelinin
ingiliz
versiyo-
nudur.TasanmintMauriceWilks'in
yaptigi
Land
Rover,
jip
kasasiyla
ve
sadece tek
tipte
retilmig ilk
jiptar2t
otomobildir.
Austin
Seven,
Herbert
Austin'in
tamamen
kendi
tasarirni
ve
emegi
olan dnyanin
en
nl
otomobillerden biri
olup il-
kin 1922 yilmda retilmig
ve
1939 yllina
dek
retimine devam
edilrnigtir. 1905 yllinda
kurulan
Austin
Motor Company bu
otomobili retmek iin
gerekli finansal destegi
vermek
isteme-
yince
girketin
ynetim
kurulu
bagkani
olan
Lord Herbert Austin
(T866-1941)
tm
retim masrafini kuruguna kadar kendi
cebin-
den
kargilamigtir.
Morris Motors
ilkin 1912 yllinda Earl of
Macclesfield'in
finansal destegiyle daha
sonra
Nuffield
Lordu olarak anilacak
olan
bisiklet
yapimcisi
William
Morris (1877-1963)
tarafindan
Oxford'ta kurulmug bir
girket
olup,
bu dogrultuda
ilk Morris
marka otomobil
Bulinose
adi
altmda 1913 yllinda
aynt
yll
d-
zentenen
Motor Show fuari iin
retilmigtir. Ancak
ne
yazik ki
yetistirelemedigi iin daha
fuarda sergilenmeden alinan
400
adet siparige ragmen
hem
fuardan hemde
sektrden ekilmek
zorunda
kalmigtir.
1946
ve
1947 yillarinda Morris
Otomobil
Sir-
ketinin izole edilmig bir kgesinde
sahibi
Lord Nuffield'in
bilgi-
si
olmaksizin
Morris
Minor_adi
altmda sessizce retime
devam
eden girket
1948
yilinda Londra'da
dzenlenen
Motor
Showfu-
arinda srpriz bir gekilde yeni
otomobillyle
ortaya
ikmig
ama
Lord Nuffield
ona
bakip
ok
sert
bir tepki gstermigtir.
Ancak
otomobil
iin
"beceriksizce
pigirilmig
yumurtaya
benziyor" ta-
birini kullanan lorda
ragmen tvorrisMinor 1971 yllina dek re-
time devam
etmig
ve
1.000.000'dan
fazia
satigyapmigtir.
412
Mini
Cooper,
ilkin
1959 yllinda
BritishMotor Corporation
tarafindan
retilmig
olup
motoru
enine
olarak
sagve
sol
tekerlekle-
re
degin
yekpare
olarak
yerlegtirilmig
ilknden
ekigli mini tipte bi-
nek otomobildir.1964,
1965
ve
1967 ylliannda
dzenlenen
Mon-
te
Carlo
Rallilerini kazanmigve
2000 yllina
dek
retimine devam
edilmigtir.
zgntasaami
aslen
Yunanli olup bugn
Rum
olarak
adlandirilan
ve
dogdugu
yll Smyrna
olan
adi bugnk Trkiye
si-
nirlan
iinde
izmir
olarak bilinen
ve
sonradan
yerlettigi
ingiltere'de
bu
buluguylaSir unvanina
laylkgrleningiliz
vatandag:
Sir
Alec
Issigonis
(1906-88)
tarafindan
yaplimigolan
otomobil, ilk
yapildigi
yll
minicik
grntsne
ragmen,
belki
agirl
fks degildir
ama
bir
arata
gerekli
olan her
trl donanlmave
rahat koituklara
sahip
olup
radyosu
bile
mevcuttur.
Italya
Ferrari, ilkin
1920
yrlinda
Enzo
Ferrari
(1898-1988)
tarafindan
yarig
otomobili
olarak
retilen Alpha
Romo'nun 1929 yllinda
baglayan
ekonomik kriz
nedeniyle
yarig
otomobiNerinin
fazia
revata
olmayip ticari bagarismin
giderek dgmesi
zerine
yarig
otomobili
ile
binek
tip
arasi
yeni
bir.modele
dngturlp adi-
nin
Ferrari olarak
degigtirilmesiyle
olugmustur. Bu
dogrultuda
ilkin 1947
yllinda
retilmig olan Ferrari stn motor
gc
ve
donanimi
nedeniyle
zerinde aha
kalkmigbir at
sembol
tap-
yan
bir
armaya
sahiptir
ve
retildigi
gndenberi
gerek
modeli
gerekse
srg
ile
dnyanm
en
heyecan
verici otomobili
olmug-
tur
ve
reticisi
Enzo
tarafmdan ilkin Kohtes
Paolina
Biancoll'ye
hedlye
edilmigtir.
Maserati,
ilkin 1907 yllinda
yedi
kardesten
olugan
ve yari-
ga
ok
merakIl olan Maserati
kardepler
tarafmdan
tasarlanmaya
baglamig
olup
ilkin
1922 yllmda
retilmigtir.
Fiat,
ilkin
Societa
Anonima
Fabbrica
Italiana
di
Automobi-
li
Torino
(Torino
Otomobil
retim
Sirketi)
olarak 1899 yilanda
413
Giovanni.Agnelli
(1866-1945)
tarafmdan
kurulmu olup
ailenin
yeni
nesil yeleri
bugn halen girketin
ynetim kurulunu
olug-
turmaktadir.
ilkin1900 ylhnda otomobil retimine
baglayangir-
ket bu dogrultuda
ilk

buuk
beygir
gcndeki
Fiat
otomobili
T902 ylimda
retmigtir. 1979 yilinda ise
ilkin Ferrari
ile
birlikte
Lancia'yi bnyesine katan
virket
bunu
takiben 1985
yllindaAlfa
Romeo
ve
son
olarak 1993
yllinda Maserati'yi
de
alarak hepsi-
nin
yeni
versiyonlanni
retmigtir.
Bugatti
T
899 yilmda Ettore
Bugatti
(1882-1947)
tarafindan
tasarlanmig olup ilkinT907 yllinda Strazburg'taki kendi fabrika-
sinda
uretilmigtir.
Bu
dogrultudailk 1300 cc.lik
"Typel3"
adlll
verdigi modeli
takiben 1920 yihnda Bugatti Bebe adi verilen
yeni
modeli
Bugatti'nin
tasanmiyla Fransa'da
Peugeot
tarafin-
dan retilmigtir.Yarig
arabasi
olarak retilen
Bugatti'nin
bagarist
T930.ylima
kadar zirvede
kalarak kisa
srede
dnyaya yayilmig
ama
Ikinci
Dnya
Savagi'yla
birlikte
satiplari
dgmgtr. Bunun
OzerineAlmanlar otomo6ilin
patentini
satm
aarak yeniden
ya-
pilandirmiglar
ve
saatte
253 kilometre
htza
sahip
yeni otomo-
bileveyron 16.4 adini vermiglerdir.Veyron
o
gne
dek
retilen
dnyanm
en
hizh otomobili
olmayip
ayn!
zamanda
1.200.000
Dolarla
satia
ikan
en
pahall otomobili
deolmugtur,
sve
SAAB, ilkin
1937
yllinda Svenska Aeroplan
Aktibolaget irke-
ti tarafmdan yksek
gce
sahip
bir
uak
olarak
uretilmesinin
ardindan
1949
yiInda
SAAB
92
adi
altinda ift silindirli
ve
25
beygir gcndeki
ilk
SAAB marka
otomobil retilmigtir.
Otomo-
bil
tam
16
mhendis
tarafindan
retilmig olup
sadece
birinin
src ehilyeti
mevcuttur.
Volvo, ilkin
SKF adi altinda
bilye fabrikasi olarak
motor-
lu
ara
sektrne
girmig
olan kuru]ugun
daha
sonra
otomobil
retimine
gemesi dogrultusunda ilkin
1927
yllinda retilmig
414
olup Latince "Dnyorum"
anlamma
gelen
Volvo 1998-1999
dneminde
Ford tarafmdan
satin
almmigttr.
Amerika
Ford, ilkin
1893
Noel'inde 30 yagindaki Henry
Ford
(1863-
1947) tarafindan
retilmigtir.
Nitekim
Detroit'teki
mutfagLnda
otururken
karist Clara'mn yardimiyla bunu
reten
Ford,
olog-
turdug motor
silindirine
mutfaktaki
gazdan
alig
bunu
elektrik
kablosu yardimiyla
ategleyerek ikinci
denemesindebagardiktan
sonra
Ford
Motor Company'nin
ilk
tohumlarmi atmig
ve
1920'll
yillardan
1970'll
yillara kadar dunyanin
ikinci byk otomobil
reticisi
unvanina
sahip olmustur. Haziran
1896'da ilk
drt si-
lindirli
ve
kornali
aracin
imalatini
tamamlayan
Henry bunu
ilk
kez 1898 yllmda
satiasunmugtur.
"Halkahizmet
eden
bir
otomobil
yapacagim.
Fiyatmi
okd
k
tutup
sadeceiyi
maag
alan
kipilerehizmet
etmeyecegim.
Onu herkesin
alabilmesini
saglayacagzm, nk budnyada
doganm
keyfini srp
zevkli
saatler
yagama
zevkini fatmayz sadecebir grubun degil,
fm
insanligtn hakettigine
inantyorum"
HENRY FORD
415
.
1908 ylhnda
Ford
Motor
Company
en
nl modeli
olan
Model T'yi ikarmasindan
iki
yll
sonra
yllda 18.000
adet
ret-
meye
baglamig
ve
1911 yllinda
bu
rakam
78.000'e ykselmistir.
Mayis 1927 y:Imda
tam
16.000.000
adet retilen
yeni
tip
Mo-
del
Ts
dnya apmda
bykbir satig grafigi yakalamig
ve
1972
yllinda
ayni
derecede tutulan
Volkswagen
Beetle retilene dek
dnyanin
en
ok satilan tek otomobil.markast
unvanini
koru-
mugtur.
"General Motor iiniyi
olan,
Amerikaiiniyi
olandtr"
CHARLESWILSON
(General
Motors
Genel Mdr)
General Motors,
ilkin
1908 ydinda kisaca Billyolarak
ani-
lan
ve
nceleri
at arabasi
imalatiligi
yapan
kumar
mptelas!
William
C.
Durant
(1861-1947)
tarafindan kuruimustur. Bu
iki-
sinden srekli
kazandigi parayla kurdugu
girkette
Oldsmobile
ve
Buick'in
yant
sira
Kadillac
da reten Durant,
sonunda
bun-
lardan dzinelerce
satarak
dunyanm
en zengm
igadamlarindan
biri olmustur.
Ancak
kumar aliskanligindan
vazgeemeyen Du-
rant, birka kez
ok
byk
miktarda
para
kaybedip, tekrar ka-
zanmig ve
bu
inigli
ikipli
grafik
sirasmda 1929 yllmda
borsada
olduka
byk
miktarda
para
kaybetmesi
onun
1936 yllinda
iflas
etmesine
zemin
hazirlamigtir.Durant 1940 yllinda
Michi-
gan,
Flint'te
bir bowling
sahas:
amigtir.
Oldsmobile,
ilkin
1899 yllmda Ransom
E.
Olds
(1864-
1950)
tarafindan
retilmig Amerika'nin
ilk
otomobit
retim fab-
rikasidir.
ilkin
1897 yllmda
tamamen
el
yapimi
olarak retilen
otomobilin, Dodge Bros tarafmdan yapilan
motoru
onu
kendi
sinifmda tek kilmig
ve
yogun
talep
kargismda seri
imalata
ge-
ilen
otomobilin
1940 yllmda ilk otomotik
ganzimanl
tipi re-
tilmi.ptir.Oldsmobile 2004 yllina
dek
yaklagik 100 yll
boyunca
35.000.000'nun zerindeki retimiyle
ayni
isimle
uzun
sre
416
retilen
tarihteki
ilk otomobil
unvanina
sahiptir.
Buick, ilkin
T900
ve
1901 yrllarinda David Buick
(1854-
1929)
tarafindan retilmig olup
aslinda otomobilin
tasanmi-
na
1899
yilmda gazolinli motor tipiyle baglanmigtir. IIerleyen
yillarda egitli
tipte retienotomobilin 1908 yllmda
Kadillac
tipi retilmig
ve
sonunda Ford
tarafmdan
satin
alinincaya
dek
Amerika'nin
en
byk
otomobil reticilerinden
biri konumuna
gelmittir.
Louis Chevrolet,
Buick'in ekibine
src olarak aldigi
nemli katkilari olan kigi oldugu iin
otomobil
onun
adlyla
da
anilmaktadir.
The
Cadillac
Car Company, Henry
Ford'un
aile yeleri
ta-
rafmdan
Henry Ford
Company'nin
yan
kuruluguolarak 1902
yllinda kuru1muy
ve
girketin adi
on
sekizinci
yzyilda
Fransiz
mucidi
tarafmdan
geligtirilenDetroit
marka
aratan
esinlenil-
migtir.
Su dogrultuda retilen
ilk Kadillac 1902 yllinda
New
York
Auto Show Fuarinda
T902 yllmda
sergilenmig
ve
bu
ilk
ikriinda 2.000 siparig almigtir.
Chrysler, ilkin
Buick'te
mdr
olarak aligan Walter
P. Ch-
rysler
(1875-1940)
tarafindan Maxwell
Motor Company'nin
1923 ylimda
satin
alinip
adimn Chrysler
Corporation olarak
degistirilmesinin
ardindan
1925 ydinda retilmigtir.
Saatte 70
kilometrehiz
yapan
ve
1.645
Dolar fiyatia
piyasaya ikan
oto-
mobil 1925
yllinda toplam 43.000 adet
satmigtir.
Chrysler
aym
zamanda aksesuvarlari
da fiyata dahil olan ilk
otomobil olup
rnegin farlari bu fiyatadahij
edilmigtir.
Yani
sira
1939 yllin-
da
vites kutusu
degigtirilebilen
ilk
otomobil
unvanmi
da
tagiyan
Chrysler 195T
yllinda
yanma
ileaiga ikan
tsi
enerjisini
meka-
nik
enerjiye eviren ilk
gaz
tribnl
otomobili
de
retmig
ama
bunun
sayisi
50 ile sinirli kalmigtir. 1998 yilinda Daimler ile
birjegen Chrysler
dnyamn
ikinci
byk
otomobil
tasarimcisi
unvanina
sabiptir.
417
Almanya
Volkswagen,
ilkin 1934 ythnda Auto
Union
ve
Daimlerle ali-
gan
Dr
Ferdinand Porsche (1875-1951)
tarafmdan
Avrupalinin
otomobil
konsepti. gereginden
yola
ikarak olusturulmugtur.
Bu dogrultuda
1932
yllLnda
Adolf
Hitler'in (1889-1945)
yazdigi
iki yetigkinin
ocuguyla
birlikte
saatte 62
mil
hizla
giden
bir
otomobilde seyahatini konu
alan
sketen
yola ikan
mu-
cit, 1934
yllinda
bu
tipte
bir
otomobil retmig
ve
Nazi
parti
yelerinin
Volkswagen
adinL Verdikleri
otomobilin
imalatinda
allgan
tm
iilere
Almanya'nin kalkirEmasina
hizmet
verdikie-
ri takdirde sahip
olabiIecekleri sz
verilmigtir.
1980'li
ylllarin
sonuna
dek
retime
ayni
hizla
tek tip
olarak
devam
edilen
ve
tm
Avrupa'da ok sevilen
otomobilin
en
ok kullanilanbu
tipi
aslinda orijinal adi Type
1 olmasina
ragmen
dnyada
VW
Be-
etle olarak
bilinmektedir.1972
yllinda
Ford'un
ona
ok
benzer
bir
model olarak rettigi
Ford
Model
T'yi
geride birakan
Volk-
swagen, o
gne
dek
toplam 15.007.034
adet retilip
satilmigtir.
Nitekimikinci
Dnya Savagi
strasinda ingiliz
Binbagi Ivan Hirst
(1916-2000),
Almanya
bombardimana
tutuldugu
strada
ingiliz
askerlerinni
onlara
verilmek
zere
20.000 Volkswagen siparig
edildigi
ynnde ikna edip Volkswagen
fabrikasini bombardi-
man
digi tutmaya
ikna
etmigtir. Bu
dogrultuda
savagtan sonra
1946 yllmda
ayda 1000'er adet
olarak
imal
edilen
aralar
Sa-
hiplerine hemen
teslimedilmigtir.
Porsche,
ilkin 1949 yllinda
Porsche
markasi
altinda
satilan
otornobil sadece 356
adet retilmig
olup
tasarim
kurulu tarafin-
dan
356'mcidan
sonra
imalati durdurulmuttur.
Mercedes,
dnyanm
ilk
motor
beygir
gc agin
yksek
otomobilinin
retilmesi iin girigimde
bulunma cesaretini gs-
teren
Benz Patent Motor Car
tarafmdan
retilmigtir.
Bu
dogrul-
tuda ilkin 1899 yllmda
Benz'in daimi
mgterilerinden olan Emil
J ellinek'in
(1853-1918)
Nice'te
dzenlenecek
Benz
Phoenix
ya-
418
rigina yeni retilecek zel
bir otomobille onlar adina
girmek
istedigini
sylemesinin
ardindan
retilen
buyeni otomobile
J el-
linek kizinin
adi
olan Mercedes
adml
vermigtir.
Sonuta 190T
yilinda
ilk
kez retilen Mercedes
35 beygir
gcne
sahip olup
yenilmezligini
kanitlamig
ve
1902
yllinda bagh
batinabir
marka
olrnuttur. 1903 ylli Haziran
ayinda kendi adirn
da
J ellinek-Mer-
cedes olarak
degigtiren
J ellinek, bylece tarihte
krzinin
admr
alan ilk
baba
olmugtur.
Audi, ilkin
19TOyllinda
August
Horch
(1868-1951)
tara-
findan kurulan Audi Automobilwerke
CmbH tarafmdan retil-
migtir. Bu
dogrultuda
ilk
retilen Audinin
modeli
2612 cc'dir.
Ancak 1899
yllinda
buotomobillerden
bir
sert
retmesi
ve
girketten ziyade
kendi admi
ticari bir
markaya
dngtrmesi
kargisinda ortaklariyla
surtgmeye giren
Horch
1909
yllinda
ayritmig
ve
daha
sonra
1932
yihnda DKW Wanderer
ile
bir-
legerek
Auto Union
ad!
altinda Audi'nin
yeni
tipte
olanfarin!
retmeye
baglamrtir.
BMW
(Bayerische Motoren Werke
AG)
ilkin
1913 yllinda
Karl Friedrich
Rapp tarafmdan uak
motorlan
reten bir girket
olan.Bayerische
Flugzeug
Werke
olarak kuruimugtur.
Ancak
Birinci Dnya Savagi'ndan
sonra
Alman
girketlerinin
uak
mo-
tor
ve
yedek
paralannin retilmesinin
yasaklanmaslyla
girket
tren
motorlari
retmeye baglamig
ve
sonunda 1923 ylinda
R32
adi
altmda ilk motosikleti
retmigtir.
|kotomobil
retirnini
ise
T928 yilinda gereklestir'en
virket
ilkin British
Austin 7
lisanst
altinda
Dixi adini
verdigi
otomobilin ardindan
BMW315'i
retmigtir.
BMW,
gu
anda_
Rolls-Royce
daretmektedir.
Fransa
Citroen,
ilkin
1905 ylknda
henz
27
yagindayken Andr
Gusta-
ve Citroen
(1878-1935)
tarafmdan kurulan
ve
kendi admi
tagi-
yan
Andr
Citroen & Cie'da retilmig
olup Birinci Dnya
Sava
419
sonuna
dek Paris
eteklerindeki fabrikada
uretime
devam
edil-
mistir. Bu dogrultuda
ilkin 1919 yllmda
ikan otomobilden
ayni
ylln
SOD
atl
aymda
toplam
2.500
adet retilmig, 1920 yllmda
isebu
rakam 20.000'e
ulagmigtir. 1948 yllmda
Citroen
2CV ola-
rak
Paris Motor Show fuannda
sergilenen
otomobil, Fransizca
iki
beygir gc
anlamina gelen
deux
chevaux
marka Fransiz
otomobilinden
esinienilerek retilmig
olup
2CV bu deyimin
Fransizca
kisaltilmigidir.
Renault, 1898
yllinda
henz
21 yagipda
olan
Louis Renault
(1877-1944)
tarafindan
ilk
kez
De Dion Bouton
adi
verilen
drt
tekerlege
gre
ayarlanmig
ekig
gcne
sahip
motorla
teker-
lekli olarak
Gretilmigtir.Bu ilktip
Renault, TypeA
Voiturette
ola-
rak piyasada satiga
sunuldugunda
Montmartre'daki Rue
Lepic'te
byk
skse
yaratmig
ve
sonuta
ilk
saatte
12
adet siparile
satig
patlamasma
neden olmustur.
Ayni
yil
digli
arktan
olu
an
mo-
torla yeni
tipi
retilmig
ve
bu yeni
model
ise
yerinde
bir
tabirle
Renault'nun byk
bir servet
elde etmesi
anlamina
gelmigtir.
Ancak bylece dnyanm
en
byuk
otomobil girketleri
arasin-
da
yer
alan
Renault, Ikinci
Dnya
Savagi
sirasinda
Almahlarla
igbirligi iine girdigi iin 1944 yllinda
tutuklanmig
ve
ayni
yil
Ekim
ayinda hapiste
lmgtr. Renault'nun
ldrldg
ynn-
de
ok
sayida sylenti demevcuttur.
Peugeot,
Paris'teki fabrikalarmda
nceleri
bitiklet
imal
eden Peugeot ailesinin
ilkin 1889 yllinda
tekerlekli buharli
otomobil
retimine baglamasmin
ardmdan 1891 yllinda ilk kez
benzinle aligan
ve
Daimler
motoria
g\endirilmig
otomobil
imal
etmeye
karar vermeeri
dogrultusundagndemegelmigve
giderek
ok tutulan bir
otomobil olmugtur. Nitekim
1974
yi-
linda Citroen
tarafmdan
satin
alinincaya dek
ilk yil
sadece
5
olan
satig
rakami,1892 yllmda 29'a, 1895 ylhnda 72'ye,
1899
yllinda ise 300'e
ikmig
ve
[ngiltere'de Chrysler'm
elde
ettigi
bagarlyi
Fransa
PSA
Peugeot
Citroen
ile yakalamigttr.
420
ULASIM VETAglMACILlK
ZERINE EgiTLi BILGiLER
Trafik Kazalari
Tarih
kitaplartnagirmig
ilk
kaza 1' Agustos
1896
tarihinde
ya-
ganmig
olup Bridget
Driscoll
adli
44 yaginda
iki
ocuk
annesi bir
kadin otomobil
kazasinda
len
ilk
kipi
olmugtur. Bridget
Crys-
tal Palas'taki
balodadans
eden insanlari
seyretmek
iin
aceley-
le
kargidankarplya
geerken
Arthur
Edsell
adinda bir srcnn
ku1andigi otomobilin hizla
kendisine
arpmasi sonucu
lmgtr.
Hizinin
saatte
4
kilometreoldugu sanilan
aracm
srcsnun
alti
saat
sren
sorupturmasml
yapan
ad
i memUr "Bu asia tek-
rar
o]mayacak"
demigtir.
1898 yllmda trafik kazasinda len ilk
src ise
Henry
Lindfiled
olup,
Sussex,
Purley'deki
bir agaca
otomobiliyle
arpan
Lindfieldagir gekildeyaralanmig
ama
acilen
Croydon Hastanesine
kaldirilmasina
ragmen kurtaniamamigtir.
Buharh Motorlar
ilkbuharli
motor bilindigi zere
ne
J ames
Watt,
ne
de
Thomas
Newcomen tarafindan
icat edilmig
olup ilkin
M.S birinci yz-
yllda
iskenderiye'liHero tarafmdan icat edilmigtir. Buriun iin
Pneumatica adli
kendi
kitabmdayazdigt zere tahtadan
yap-
tigi
bir
sehpanin
zerine
daire
geklinde ukur
ve
ii
su
dolu
bir kap koyupiine kavisli
bir botu
ve
borunun
ucuna
da bir
ark
yerleptiren
mucit alttan
yaktigi
ateg
sonrasi
kaynayan
suy-
la
borudan buhar
iktigini
ve
tazyikli buharinetkisiyle arkm
hizla dnmeye
bagladigmr
grmgtr.
Hero'nun kendisi
de
da-
hij olmak
zere herkes
bunun
oyun
oynamaktan
bagkabir ige
yaramayacagmi
ve
eglenceli
bir
oyuncak
olacagini dgnmg
ama
kimse 1600 yll
nce kegfedilenbu sistemin
endstriyel
bir devrimyaratacak olan
buharli
motoriarin
abgmasina
temel
teykil
edecek
bir dzenek
oldugunu
aklma
getirmemigtir. Hero
421
farkinda
olmadan
aynt
basit
yntemle otomatik kapilarin aihp
kapanmasina
yarayan
hidrolik
sistemini
de
bulmustur.
Trafik Igiklari
ilk
trafik
igiklart
otomobil
icat
edilmeden ok nce
kegfedik
migtir. Nitekim
1868
yilmda
Londra'daki George Street
ile
Bri-
dge
Street'in
kesigtigi
noktadaki Parlamento
Binasina
girecek
ath
arabalarm
geigini
kontrol etmek amaclyla elle idare edi-
len bir lambave grevli konmug,
bu dogrultuda
binaya
gire-
cek
araba iin
onu
yakarak
digerlerinin
durmasini, getikten
sonra
ise
indirip
digerleriningeigi
saglanmigtir. Dnyanin ilk

igikli
otomatik
trafik
1ambasi
ise
1927 Kastminda yine
Lond-
ra,
Wolverhampton'daki
Princess Square'e
(Prenses Meydani)
konmustur.
Ancak 1970 yllina dek
Wolverhampton digmda
Londra'nin
geri
kalani bu

renkli
trafiklambasina sahip
olama-
migtir.
Sadece
yegil
ve
kirmizi olarak
yanan
diger trafik lamba-
larina
nc
ikaz rengi olan
ve
kipininhazirlanmasina
neden
olan
sari
igigin
uzun
sre yoklugunun ardindan sonunda Wover-
hampton
konseyi
ulusal
gvenligi
saglamak amaciyla toplana-
yk
bunuri
lkenin
her yerinde
uygulanmasina
karar
vermig,
bu
dogrultudasistemtmdnyaya
yayilarak
benimsenmigtir,
Ara Park Etme
l
Standardi
ilkpark etme
l standardi
1932 yilmda Carlton Cole Ma-
gee
Sirketi
tarafmdan belirlenmig
ve
ilk
kez 1935 yllinda
Oklahoma'daki
Magee
Hale Park
O
Meter
Company
tarafindan
duyurularak
uygulanmaya
baglanmigtir.
Taksi
\k
atlarin ektigi
taksi
on
yedinci yzyilda
Londra
ve
Paris'te
kullanilmigttr.
422
ilk
gnmzde bilinen gekliyle
taksi, taksimetresiz
ola-
rak ilkin 189T
yllinda
mhendis Wilhelm Bruhn
tarafindan
Almanya'da
kegfedilmig,
bu
dogrultuda
mucit srcyle
yolcu
arasinda
cret aismdan olugabilecek
herhangi bir mnakayaya
mahal vermemek
ve
pazarlik etmemek iin
kat
ettigi mesafenin
not
edilmesi
gerektigini
ileri
srmgtr.
ilktaksimetreyine Bruhntarafindan
Daimler
girketinezel
bir taksimetreimal ettirmesiyle
gndemegelmig
ve
ilkin
1897
yllinda
Stutgart'ta kullanilmigtir. Ancak Bruhn'un
cretin
adil
of-
masi
nedeniyle
gndemegetirdigi
taksimetrenin ok
benzerinin
ashnda ilkineski Romalilartarafmdan kullanildigi
bilinmektedir.
Her
ne
kadar
modern aniamda
bir
taksimetreye
benzemesede
atli arabalarin ekseni
zerine
sabit
gekildeyerlettirilen
tahtadan
yapiimigkk toplarm arabanin hareketiyle hareket ederek kat
edilen mesafeyi
gsterdigi ileri srlmektedir.
ilk
London
tipi taksi.1897 yilmda kullanilmaya baglanan
Bersey'dir.
Batarya
ile
allgan
ve
ikardigi vizilti
gibi sesten do-
lay!
Hummingbird
(sinek
kupu) adi
verilen
bu
ilk taksi, 1899
yllinda
Paris
ve
Stutgart'in ardmdan 1903 yllinda
Londra,
1907
yllmda da
Amerika'da
kullantimigtir.
ingilizcetaksi
anlamma
gelen
"cab"
szcg, zeri tenteli
ara
demekolup
"cabriole"
nin
kisaltilmigidir.
423
Otobs
ilk
buharli
toplu
tagimaaraci
1826 yllmda
Fransa,
Nantes'te
grlmg
olup 1829 yllindan
itibaren Londra
ve
NewYork'ta
da
kullanilmaya
baglamigtir.
1895 yilinda
Almanya Netphenor
Company
tarafindan
re-
tilen benz
marka
bir
kamyonet isednyanm
ilkbenzinle
igleyen
otobs olup, sekiz kipiliktir.
Adi
Londra ile zdeglegmig nl
-iki
katli
otobster
ilkin
1954 yilinda
Commercial Motor Show'da
sergilenmek
amacly-
la
retilmig olup ilkin
8
Subat
1956
tarihindeservisebaglamigtir.
Bu dogultudadar
caddelerden
de
kolaylikla geebilmesi
zel
olarak
retilmig
olup agin
en
yeni
toplu
tagima
aracl
olarak
bilinen
bu
otobsler 5
Aralik 2005 tarihinde
kaldirildiginda,
halkin ogu
tarafindan
1ngiltere'ye ait ok kkl bir
miras da
beraberinde yok
edilmig olarak kabul
edilmigtfr.
Petrol
lioru Hatlari
Petrol
ve
petrol rnleri
otomobillerin retiminin ogalmasi
ile
birlikte gndeme glmig
en
nemli
tketim
maddesi
olarak
bi-
linmektedir.
ikarilmasinin
ve
elde
edilmesinin olduka
zor
ol-
masi ayni
paralelde bunlarm
maliyetini
de
ok yksek kilmig
ve
sonuta petrol boru
hatlari dgenerek
olugturulan
bir gebeke
sa-
yesinde
hem
temini
kolaylagtirilmighemde
maliyeti apagiya
e-
kilmeye aligilmistir. Budogrultudabilinen
en
eski petrol
boru
hatti 1859 yi1mdapetroln
hemok
pahah
hemde
aragtirmasi-
nin
yasak
oldugu dnemde bir
demiryolu
makinisti olan
Albay
Edwin
Drake
(1819-80)
tarafindan Pennsylvania,
Titusville'de
kegfedilmigtir.
Akabinde
blge.de aragtirma
yapmaya
baglayan
Amerikan
hkmeti,
elde
edilen petroln
az
miktarda olmasi
nedenlyle
kipisel
aragtirmalara
ceza
getirmekle kalmayip, ol-
duka yksek fiyattan
satmig,
sonuta
sikmti
giderek
byyerek
424
hkmeti
ek petrol kaynaklari
bulmaya
yneltmigtir.
ilk
petrol boru hatti
Pennsylvania Pithole'deki
petrol kay-
naklari zerinde 1865 yilinda inga
edilmig
olup dokuz
kilomet-
re
uzunlugundadir.
ilk
uzun
petrol
boruhatti
1879 yilmda
Tidewater
Corpora-
tion
ile
J ohn
D.
Rockefeller'm
(1839-1937)
Standart Oil girketi
ile
birlikteinga
edilmigtir.
Bilinen
en
nl petrol boru
hatti 12Agustos 1944 tarihinde
ingilterebagbakani
Winston Churchill'in nclgnde acilmig
olan PLUTO'dur
(Pipeline
Under
the
Ocean)
Admdan da anla-
gilacagi
Wight
burnundaki
Shanklin'den
baglayipingiliz
Mang
denizi
altindan
deam
ederek
Fransa'ya
ve tm
mttefiklerine
petrol
temin
etmigtir.
Trans
Alaska Petrol
Boru Hatti
(TAPS)
ilkin
1977 yllinda
ailmig
olup Prudhoe
Krfezinden Valdez'e
uzanan
yaklagik
1.300 kilometrelik
boru
hatti gnde
2.000.000
varil
kapasite
petrol tagimaktadir.
425
SAVASLAR
Zehirli
gaz
ve
pis kokulu
gaz
bombalari,
eski devirlerde kul-
Iamlan
silah
ve
mancmrklar,
roketier,
barut
ve
ategli silahlar,
deniz savaglari, tanklar,
radar,
havasaldirilari,
nkleer silahlar,
savag
suIarl, dl
ve
madalyalar,
tarihteki
bazi savaglar, ispi-
yon,
savaglar zerine egitli bilgiler.
"Dir dtr
etmek,
savag
yapmaktan
iyidir"
W1NSTON
CHURCHILL
Zehirli Gaz
ve
Pis Kokulu
Gaz
Bombalart
Lahey
insan
Haklan Komisyonundan
ok dahance
1899 yllin-
da
ayni
ama\a
kurulan
Brksel Deklarasyonu
zehirli
oldugu be-
lirlenmemigolsa da
gaz
ieren
her trl
silahi
yasaklamigti.
Zehirli Gaz
ilkinBirinci Dnya Sava
L'nda
Almanya tarafindan kullanilan
hardal
ya
da biber
gazi,
zehirli
gaz
ieren
silahlann
kullammi-
nin
bagladigina
dair
ilk sinyaller
olmuytu. te
yandan
tarihteki
bazi kayitlar bu tip gazli
si1ah]ann
400 ylldan fazla sredir kul-
lanildigini
gstermektedir.
Nitekim Leonardo
da
Vinci
(1452-
1519)
Milan Dk Ludovico
Sforza'nin
(1452-1508)
kugatma
altindaki
gehrini korumasi amaclyla
arsenik
ve
slfr
kangimi
bir tr
gaz
bombasi
hazirlamig
ve
bu
kangimdan olugan
gaz
427
yere
dgtg
anda
kesif bir
gaz
bulutu
ve
sis
olusturmustur. Bir
bagka
rnek ise
zamanimizdan
2400 yi1
nce
Peloponnes
Sa-
vaglari
sirasinda
Spartalilarin M..
429 yllmda
Platea
ve M..
424 yllinda
Delium
kugatmalan
sirasinda
arsenik ieren bir
tr
gaz
kullanmig olmalaridir.
Modern agda ise klorin
gazi
olarak
bilinen
bir
tr
zehirli
gazm
ilkin
Almanlar tarafmdan 15 Nisan
1915 tarihinde
ikinci
Pers
Savagi
sirasinda
kullanilmasinin
yani
sira
Fransiziann
da
sinirli
miktarda
gz
yagartici
gaz
kullandik-
lari
bilinmektedir.
Porton Down
ingiliz
Bakteriyel
Silahlar
Bilimsel
Aragttrma
Kurulugu
ilkin
1915 yllinda Porton Down'da bilim
adamlarinin
aragtirmasma
ailmig
ve
ilkin
kraliyet mhendiseri tarafindan deney istasyo-
nu
olarak kullanilmigtir. Bu dogrultuda ilkin harda]
gazi,
fosjen
ve
klorin
gazinm
etkilerinin
yarn
sira
b tip
saldirilarda asker
ve
sivilleri koruyacak trde
gaz
maskeleri
retmek
amaclyla
arag-
tirmalar yapilmittir. ilkin
iki
kk kulbe
olarak baglayan istas-
yon,
Birinci Dnya Savagi'ntn
sonundan itibaren
1918 yllinda
bytlerek 1.200 personelin
aligabilecegi
boyuta
ulagmigtir.
Pis
KokuluBombalar
likinM..
80 ylbnda
Romalilar tarafindan
kullanilan
ve
toksik
duman
ieren
gaz
bombalari, rk
yumurta ve
biranin
karig-
tirilmasiyla
retilmig
olup
ilkin
ispanya'da
Charakitanes'e kargi
kullanilmistir. Pis kokusunun
yani
sira
nefes
alma
sorunu ve
gei-
ci
kr1ge
neden
olan
gaz
sayesinde
ispanyollar
Charakitanes'e
iki
gn
sreyle direnebilmilerdir. Yirminci yzyilda ise sadece
paka ama\i
kulanilmigtir.
428
ESK
DEViRLERDE
KUIANILAN
SLAH
VE
MANCINIKLAR
Ok
ve
Yay
Tarih ncesi devirden beri
kallanilan
ve
en
eski silah olarak
bi-
linen
ok
ve
yay,
Avustralya digmda dnyanm hemen her
yerinde
yzyillar boyu kullanilmigtlf.
ilk
ok
ve
yay
zamanimizdan
yaklagik
50.000
yil
nce
ilkin
Tunus'ta
kegfedi1migtir.
Galliferin
uzun
ok
oyunu
ortaagdaki savaglar
boyunca in-
giliz
askerlerinin
savunmasinda
anahtar
ro1
tagimigtir.
Nitekim
ilkin 1415 yllinda lngiltere
krall
V'inci Henry
(1387-1422)
ile
tarihte
"deli
Charles" olarak
bilinen
Fransa krali VI'nci Charles
(1368-1422)
arasindaki
Agincourt deniz
savagi
sirasmda
StCris-
pin Gn
olarak
bilinen
muharebede
kullanilmig olan bu sis-
tem,YzYil Savaglarininiinde
yer
alan Agincourt'ta
ingi1tere'ye
yenilen Fransa krali
Henry'i tahtindan etmigtir.
te
yandan
n]
zafer igareti "V"
ilkin
bu savagla
ortaya
rkmig
ve
ingilizlertara-
findan icat
edi1migtir. Nitekim
orta ve
igaret parmaklarini
V gek-
line
getirip
Fransiz okularina igaret eden
ingilizler,
oniarmfena
halde hiddetienmesine
ve
psikolojik olarak kmelerine
neden
olmug,
savagm
sonunda
Fransiz1ar
ellerine
geirebildikleri bir-
ka ngiliz
askerinin
orta ve
igaret parmagini
kesip
1erini bu
gekildealmiglardir.
Gallilerin
urun
ok sistemiyle yapilan ilk
savag
Crecy
sava-
gi
olup
26
Agustos 1346 yllinda
gereklegmigtir.
Bu dogrultuda
ucu
sivriltilmig
tahta
olaniarinin
yani
sira
daha
ziyade
metalden
yapilmig olan
uzun
oklari
kullanan
askerler, yaklagik
l.200'den
fazla
insanm ldg
bu
savaglar
sirasinda zel
madeni zirhlar
da giymigierdir.
Daha
sonra
bu
zirblar
Fransiz
gvalyeleri
tara-
findan geligtirilip
oldukga
grkemli
modelleri
olugturulmugtur.
429
Tatar Yayi
Tatar
yayinin
ilkin
M..341 yilinda
in'de
Ma-Ling savaganda
kullanildigt
bilinmektedir.
Mancmsk
Mancinik
ilkin eski
Romalilar tarafindan icatedilmig
olup
ucuna
yerlestirilen bir nesneyi
yayla gererek
dgmanafiriatmak
ama-
clyla kullanilan
en
eski
silahiardan
biridir. Bu
nesne
ategli
bir
ok
ya
da.yanan
bir
top
oldugu
gibi iri kayaparalari hatta gle
bile
olmaktadir.
Bu dogrultuda
bir
ucundan
diger
ucuna
olan
uzunlegu yaklagik2
metre olan
bir
yayve
50 cm'den 1
metreye
kadar degigik uzunlukta
olan oklarla kullanilan
Mancinigi eski
Yunanlilarin
ise
ilkin
M..
375 yllinda kullandiklari
veona oxy-
belesadini
verdikleri
bilinmektedir.
M..
400
yllindan
itibaren
ise
okular
savag
sirasinda
mancinikla atacakari taglari bir kese
iinde
bellerinebaglamaktaydilar.
BaHista
Ballista
mancinik
tr
birsilah
olup ilkin
Makedonya
krali II'nci
Philip
tarafindan
kullanilmigtir.Romallia
n en
nemli
kugatma
silahr olan
Ballista,
mancinigin
byk
tite
olant olup
yine
yay-
430 |
i
la
atilan
ama
daha
ziyade ok agir kayalari dgmana firlatmak
amactyla
kullanilan bir
silahttr.
Yayi
esnek olmasi
iin genellikle
hayvan bagirsagi
ya
da at kilindan yapilmigtir.
Hassas Terazi (Trebke)
Hassas terazi dahabykbir hedef iin kullanilanbir
silah
olup mancinigin kaldira geklinde
olam
geklindetarif edilebi-
lir.ilkinM..400
ve
500 yillari civarinda
in1iler
tarafindan
geligtirilip
sonrasinda
hizlabtndnyaya
yayilan
hassas
tera-
zi
(trebke)
olduka
g
gerektiren
ve
daha
ziyade
kugatmalar-
da
savunmaI
dagitmak
ve
kale
duvarlarim
yikmak iin
kahn
bir
ip
ya
da
halat yardimiylairi
kayalarla
birlikte
matal
toplar
firlatmak
amactyla kullanilmigtir.
ROKETLER
En ilkel
tipte
roket
M..
400 yllinda eski Yunanistan'da
kul-
lanilan
Archytas
olup bir
tr
oyuncak
kus
grnmndedir.
Nitekim ilkin
telere
konmuy bir gvercin gibi duran,
oysa
ki
tahtadan
yapilmig olan
bu oyuncaga benzer
ilk roket
bir sre
sonra
kanatlarini
aip
sanki
havada
uan
bir kupgrnmn-
de
kuyrugundan
duman
ikartmaya baglamakta
ve
birden
yere
pike
yapip
tozu
dumana kattiginda
gagkmhk
iindeki
izieyenier
tarafindan patlayici oldugu anlagilmaktadir.
Bilinen
ilk
roket
M.S.
1232 yllinda
infilerle
Mogollar
arasinda
yap
arr-Kai Keng
savaginda
Mogollar
tarafindan kul-
lanilmig olup onlari "AtegliOklar"
olarak adlandiran
infileri
tek kelimeyle psikolojik
anlamda
kertmigtir.
Zaten
ilk
amaci
manen
ketmek olan
roket
en
basit
gekliyle ii
barut1adol-
durulmuy tahta
veya
kalmkagittan yapilmig
bir tpn bir
ucu-
nun
ateglemek amaciyla aik
birakilmasi
ve
atelenip dgmana
firlatilmasmdan ok kisa bir sre
sonra
iindeki
barutun hizla
yanarak patlamasidir.
Mogollarm
inlijer
zerinde
denedigi bu
431
roketier,
bir sre
sonra
onlari kendi
roketlerini
yapmaya
ynelt-
migtir.
Avrupa'da ilk
roket 1241 ylhnda
Mogollar tarafindan
Polonya'daki Legnica
savagi
sirasinda kullanilmig
ve giderek
ba-
tida
dabenimsenmigtir.
Bu
savat
sirasinda
emin
olunmamasina
ragmen Polonya lideri Silezya
Dk
Hendryk Il'nin
lmesi
so-
nucu
Mogollar'in
geri
ekildigi
lleri srlmektedir.
V-1
(FZG
76)
roketier
ilkin 1942 ylhnda
Almanlara
ve
12
Haziran
1944 tarihinde ingiltere'ye
kargt kullanilmigtir.
V-1
as-
Imda
roket
olarak
bilinmesine
ragmen
bir
uaktir.
V-2
(Vergeltungswaffe
2-
Misilleme Roketi
2)
dnyanin
ilk
balistik
roketidir. Balistik,
nceden belirlenenbir hedefi
belli bir
rota
izleyerek balistik kanunlari
dogrultusunda
vurmak anlami-
na
gelmektedir.
V-2'lerin
denemesi
ilkin Alman roket
test mer-
kezi
Peenemund'ta yapilmig
ve
olduka hatiri
sayllir
bir
patlama
tespit
edilmigtir. Ama buna
ragmen
denemelere
devam
edilmig
ve
Ekim1942'ye kadar ok sayidafelaket
yaganmigtir.
V-2, 1943
yilmda
Almanya
Nordhausen'deki yeralti aligmalarmda da
kul-
lanilmistir.
V-2'nin
ilk bagarih firlatihgt, 8
Eyll 1944 tarihinde
Paris'te
ingiltere'yekarsi gereklegtirilmig
ama
askeri
amaci
diginda
1400'den
fazla
sivilin
lmne
de
neden olmugtur.
NitekimV-2
roketler tarihteki
en
karakteristik
silablar
olmasina
ragmen aske-
ri ama\i kullanilmasinindiginda
gereklegtirildigi
takdirde ok
sayida
sivilin
lmne
de yol
amasi
kainilmazdir.
BARUT VEATE
Li SiLAHLAR
Barut
Barutun
ilk
kez M.S.on birinci
yzyilda icat edildigi
sanilmakta-
dir. Ancak
bir ingilizbilim
adami
ve
rahip olan Roger
Bacon'un
432
(1214-94)
lmnden
sonra
elde edilen
kayitlarda barutu
olug-
turmak iin bir forml yaptigi
ortaya
ikmigtir.
ilk
barut imalati 1865 yilmda
monarpik idareyi yikmak iin
askerlere satilmak
zere Fransiz
protestan
mltecilerinden olan
Grueber
ailesi tarafindan
ingiltere'de
gerekleptirilmigtir.
Ancak
evlerinin
ok
yakinindaki fabrikada
bu
sirada
bir
patlama
mey-
dana gelmig
ve
imalat
trajik
bir
sonla neticelenmigtir. Nite.kim
o
sirada fabrikanin yakinlarindaki birglde
sandailyla
gezintiye
ikan
ogullari
sandalinm
zerine
yanan
bir
kalasin
dgmesi
so-
nucu
hayatml kaybetmigtir.
insan
idrari
bilinen
en
etkili
silahtir. Nitekim
1926 yllinda
kral l'inci Charles, halki
idrar biriktirmeye
zorlamig
ve
her
ayda
bir
bun1ari
evlerden
toplatip silah
amaciyla
kullanacagini
duyurmugtur.ierigi
bakimmdan
en
etkili silah olarak
bilinen
insan
idrari
Amsterdam

Savaglari
sirasinda
kullanilmig
ve
o
gne
dek sadece
erkek idrarinm
etkili oldugu ynndeki yanlig-
ligin belirlenmesi
zerine kadmlara ynelen
Kraliyet
Cephane
Brosu
yetkilisi onlara
su
konugmay!
yapmigtir.
"Selmagehri ka-
dinlan
silah yapmak
iin
odalarmdaki lazirnliklarda
idrarlarini
biriktirecektir" O devirde
kullanilan
potasyum
nitrat ieren Ley
kelimesi
idrar anlamina gelmektedirve
yetkili
gyle
devamet-
mistir:
"Sehrimizin
kadmlari bugne dek yeterince
pgp
se-
vigtiler
ama
artik vatanseverlik
zamani,
gimdi de
vatanlan
iin
bol
miktarda
igeyip
iglerini biriktirrnelerigerekiyor."
Ategli Silahlar
ilk
ategli
silah 1450 yllmda kullanilmigtir
ama
olduka agir
ve
kullanigsizdir.
Nitekim
ateeme
falyasi
olarak adlandirilan
uzunca
bir
blmesi olan
namlunun iine olduka fazla
mik-
tarda
barut
yerlegtirilmesi gerektigi
iin si[ah
agirlagmakta
ve
hedefi
vurduktan
sonra
her defasinda
aip
tekrar barut yerley-
tirmek gerekmekteydi. Bu
hem
zaman
kaybi
demek
olup hem
433
de
olduka
klfetli
bir
isolmasinin
yani sira
aceleyle
barut
yer-
leptirdikten
sonra
zerindeki
kapagin sikica kapatilmamasi
so-
nucu
zellikle
geceleyin kullanan askerlerin ok sayida kaza
yapmasina
ve
lmerine, dahast
onu
doldurup
ategleyene
dek
dgmanla burun buruna gelmelerine
neden olmaktaydi.
lkakmakli
tfek
1517 yllinda kegfedi]mig
olup
1570 yi-
Unda
daha
geligmig
modeli
denenmigti.
ilk
akmakli
tfek
imalati 1617 yilinda
gereklestirilmig
olup
mekanik anlamda
dahakullaniglrydi.Bu
zelliginden
do-
1ay:200 yll boyunca talep
grmg
olan
tfegin
kartuglubirateg-
leme falyasi bulunmaktaydi. Yani
sira
iinde
ufak
bir
akmak
tagi
bulunanve bu
tagin
sayesinde abuk ateglenen tfegin
kar-
tuglu
olmast cephanelik
doldurulmasini pratik hale getirirken,
ayni
zamanda
90 metre gibi
olduka
hatin
sayihr
bir
mesafeye
kadar
etkili olmaktaydi.
ilk alti patlar
tabanca (revolver) Connecticut dogumlu
olup
gemilerde
imaalik
yapan
Samuel Colt
(1814-
62)
tara-
findan geligtirilmigtir. Gemileri demirlemek iin
irgatiik
yapan
Colt, zellikle geceleri kendi gvenligi iin kolay
taginabilir
bir
silah
yapmaya
karar
vermig
ve bu dogrultuda
olusturdugu alti
patlar tabanca,
namlunun etrafinda
daire
geklinde
birbiri
ardina
sira-
lanmig
alti
uzun
cephane
haznesi
bulunmasina
ragmen
tek namlu-
dan nigan
alinan
bir
mekanizma-
ya
sahipti..
Bu
nedenle
Colt
hem
agirlik
bakimindan
hafif hem de
gvenilir
bir
silah keyfetmig
ve bu-
lugu 1835 yllindan itibaren Ingil-
tere ve
Fransa'da,
1836 yllinda ise
Amerika'da
olduka
tutularak
ilk
revolver
kullanilmaya
baglamitti.
434
lik
mermi
yine Colt'un
fikir
vermesiyle
gndeme gelmig
olup ilkin Amerika'nin Meksika ile
girigtigi
savag (1845-48)
sira-
sinda Amerikan ordusuna
genigapta
cephane
reten
Eli Whit-
ney (1765-1825)
tarafmdan imal edilmigtir.
ilksusturuculu
tabanca
Hiram Maxim
tarafindan
icat
edil-
mig olup
ilk
kez 1909 yilinda
rettigi
tabancaya
"susturucu"
adini
vermigtir.
ilkomuzda
tagmabilentrde
akmakh
tfek
1450 yllinda
tasarlanan ispanyoltipi tfek olup modern
tipte
olanlarin
ilk
versiyonu olarak kabul edilmig
ve
yaklagik 200
metreden etkili
olmustur.
TOP
lk
top
1327 yllinda Avrupa
savaglarmda.Ingiltere
kra[I
IIII'nc
Edward
(1312-77)
tarafindan
iskolarakarti kullamImtytir.
Makineli Tfekler
Ilk
makineli
tfek 1718 yllmda Londrall
avukat
J ames
Puckle
(1667-1724)
tarafindan
retilmig
olup tfegin
otomatik
bir
me-
kanizmaya sahip
ategleme
havzasi sayesinde
her seferinde
cep-
hane doldurmaya
gerekduyuimamakta
ve
bir
defadadokuzatig
.
yapilabilmektedir.
Ancak
ilkiktigmda
bozu1dugu
iin
gvenilir
bulunmamis,
bu
nedenle
yerel
bir
gazete
"Bunlarm hepsi
kul-
lananmkolayliklayaralanmasmi saglayacak
bog
yere
gndemi
oyalayan uydurma
icatlar"
gek]inde
manget
atmigtir.
ilkbagarsli
makineli
tfek
el
yapim]
Gatling marka tfek
olup Amerikan i savaglari sirasmda
Dr. Richard Gatling
(1818-
1903) tarafindan geligtiritmig
ve
ilkin
T861 yilmda retilmigtir.
Catling'in kartuglu
cephaneligi sayesinde
dakikada
200
atig
ya-
pilabilmektedir.
Bilinen gekliyle
ilk gerek makineli
tfek
Hiram Maxim
(1840-1916)
tarafmdan 1884 yllmda
geligtirilmigtir. Budogrul-
435
tuda
Maxim'in
makineli
tfegi,
altinda
uzun
bir
mermi geridi
olup
tetige dokunuldugu
anda
birbiri ardina ategleyen ve bog
kovanlari kendisi otomatik
olarak
digari.atan
olduka
kullanigh
ve
zaman
tasarruflu bir
mekanizmadan
olugmaktadir.
Dakika-
da
500 mermi
atan
tfegin
mucidi
Maxim
Amerika'da
dogmuy
olup 1881 yllinda ngiltere'ye
mlteci
olarak
gelmigtir.
1900
yi-
linda
resmen
ingiliz
vatandagi olan
Maxim
1901 yilmda kralie
Victoria
tarafLndan
gvalyelikleonurlandirilmigttr.
El Bombalan
ilk
el bombasi
on
beginci
yzyilda Fransa'da kullanilrnig
olup
kk bir
top
geklinde
elmaya
benzedigi iin
admi Fransizca
elma anlamina gelen
"pomgrenade"
kelimesinden
a[migtir. Ni-
tekim Fransiz askerleri
el bombasi talimi
sirasmda
elma kullan-
miglardir.
On dokuzuncu
yzyildan
itibaren
yeni
versiyonlarl
Gretilen
bu
yuvarlak gekildeki el bomba]ari
ilkin
1902 yilmdaki
Rus-J apon
savaginda,
daha
sonra
ise
Birinci
dnya
savagmda
kullanilmigtir.
Ancak zellikle Birinci Dnya Savagi
sirasinda
dgman
saflarina
el bombasi atmaya
abgan
askerler onlari
ye-
terince
uzaga firlatamadiklari
iin
geriye
dgen
bombalar sipere
yakin
yerde
patlayip
ok sayida askerin lmesine
neden oldugu
iin
kullanig
ve
tehlikeli
bu1unmustur.
ilk
kullamgh el bombalari ngiliz
Mills
Bomb marka
olup
Birmingham'il William Mills
(1856-1932)
tarafmdan geligtiril-
migtir.
Ilkin
1915 yllmda Birinci Dnya Savagi'nda kullanilan
Mills'in el bombalarinin
gekli elma
gibi
olmayip
beyzi
ve
am
kozalagi grnmndedir.
Olduka tutulan bu bombalar
1970
yllma
dek
yaklagik
70.000.000'dan
fazla asker tarafindan kulla-
nilmigtir.
436
Sarapnel
ilkintopu
sinifi mfettigligine
atanan Sir
Henry Shrapne1(1761-
1842) tarafmdan 1804 yllinda icat edilmig oup kendi
adiyla
anilan
parapnel, metalden
yapt]mig bir
tr
top
mermisi
olup
zellikle
plyade simfmmyaklagmasmin olduka tehlikeli oldu-
gu
kirmizi izgi
olarak adlandirilan blgeyetop
atigiyla
gerek-
legitirlen
saldirilarda kullanilmig
ve
ok
genig
bir
alanda etkili
olup ok
saylda
RSkerin
bir anda lmesine neden olmugtur.
DENiZ
SAVASLARI
Denizaltilar, torpiller,
sualti silahlari
Yzyillardan
beri
denizde yapilan savaglar
zel
bir
taktik gerek-
tirdigi iin karada olanlardan ok daha.zor olarak
nitelendirilir-
ken,
modern agda
bu
ynde bagli batina silah teykil eden
ve
denizin
dalgalari
altinda
ya
da yzeye
ok
yakin sinsice giden
deniz
altilar imal edilmigtir.
Denizalt;Iar
.
ilkdenizaltrya
benzer gemi 1578 yllinda
ngiliz
matematiki
ve
konaklama hani
sahibi olan
William
Bourne
(1535-82)
tarafin-
dan
tasarlanmig olup
bu
ilk
suyun
altmda
gidebilmeyi
ama\a-
yan
geminin
su
geirmeyen
bir deriden
yapilmasini planlamig
ama
kimsebunu
imal edememigtir.
ilkdenizalti
Cornelius
Drebbel
(1572-1633)
tarafindan ok
sayida
yaptigi denemenin
bagarlyla
sonu\anmasi
dogrultusun-
da
retilmigtir.
Hollanda'da
dogan
mucit 1604 yllindan
itibaren
ingiltere'de
yagamaya
baglamigve
1620
ile
1624 ylllart
arasinda
Thames
nebrinde
yaptigi
sayisiz
denemenin ardmdan
ilk
deni-
zaltryl inga etmistir.
Drebbel'in
yaptigi
denizalti
zerinde
bir
pervanesi
olup iinde 12 kreki
tagimaktadir
ve
onun patronu
437
durumundaki
iskoya'nin
IV'mci,
lngiltere'nin
ise
l'inci
J ames'i
olan
kral
J ames,
Drebbel'in
ilk denizaltislyla kisa bir yolculuk
yapmig,
bylece
monargik
bir
idarenin
bagkani olarak
suyun
al-
tmda
gezinen
ilk
kral
unvanina
sabip olmugtur.
ilkoglak derisinden
su
geirmez
denizalti
gvdesi 1747
yllinda yapilmig
ama
denge kontrol yeterince
saglanamadigi
iin
ancak
belirli bir
derinlige
kadar inebilmigtir.
Savasta
kullamlan ilk
denizalti
Turtle
(kaplumbaga)
olup
1776
yllmda
Yaleniversitesinde
grencilik
yapan
David
Bus-
hnell
(1742-1824)
tarafindan tasarlanmigve
TurtleAmerikan
deniz
kuvvetleri
tarafindan
David'in tasarladigi gekilde
imal
edilmigtir.
Ingiliz
avug
Ezra Lee New
York
limaninda
demirle-
mig olan
denizaltiyaingiliz
donanmasiyla
saldinp
batirmak iin
yaklagmig
ama
ok agir tonajil
olan
ngiiz
savag
gemisi
bu giri-
giminde bayanh olamamitir, bu
olay tarihte ilk
kez bir
savasta
denizalti
kullanildrgmi gndeme
getirmittir.
ilk
maym taglyan
denizalti
1864 yllinda
Amerikan
i
savagi
sirasinda
kullanilan CSS
H.L.
Hunley olup
USS
Housatonik adh
denizaltiyi
mayin
gndererek
battran
ve
hedefini
vuran
Hunley
grevini
baanyla
yerine getirmigtir.
Ancak ok gemeden
ayni
harekat sirasinda
Hunley
de batinlmig
ve
iindeki mrettebatla
birlikte
denizin derinliklerine
gmlmgtr.
2000 yihnda
suyun
yzeyine
ikanlan Hunley
su
anda restore
edilmektedir.
Torpiller
Torpil,
dokundugunda
kurbanlarini
elektrik
arpmig
gibi
ld-
ren
torpi1
baligindan
esinlenilerek retilmig
bir
silahtir.
ilkinsan gdml
torpil
Avusturya Deniz Kuvveterinde
g-
rev
yapan
ingilizasilli
Robert Whitehead
(1823-1905)
tarafin-
dan
tasarlanmig
ve
ilk
kez T866
yllinda
ayni
tipte
reti1migtir.
ilk
otomatik sistemle aligan torpil,
1942 yllinda
Ho]Iywood
un
efsanevi aktrisi Hedy Lamarr
(1914-2000) tara-
438
findan
icat edilmig
ve
radyo
frekanslarini ararken kegfettigi
tor-
pilin
patentini deniz kuvvetlerine vermigtir.
Lamarr'in teknigi
bugn
cep
telefonlarinda da kullanilmaktadir.
Sualti
silahlari
Denizaltilarl
batirmak
amai
suyun
yzeyine ok yakin
giden
silah]ar
genellikle
su
geirmezbombalardan
olugmakta olup il-
kin Birinci
Dnya Savagi sirasinda
Alman
hcumbotlarina
kargi
ingilizdeniz kuvvetleri tarafmdan 1915 yllinda kullanilmigtir.
TANKLAR
ilk
modern tank,
Birinci Dnya Savagi
sirasinda
bati
cephesinde
istihbarat subayi olarak
grev
yapan
ingilizSir Ernest
Swinton
(1868-1951)
tarafindan 1914 yllinda kegfedilip geligtiriimistir.
Budogrultuda ellerinde
binierce
makineli
tfek
olan
askerlerden
olugan
nndeki dgman hattini yarmak
iin onlardan ok
daha
gl
bir
ara
olmasi
gerektiginidgnenSwinton,
Holt marka
traktrlerden
byle
bir
ara
yapilabilecegine
karar
vermig
ve
bu
agir
gvdeli
araci
bu
amala
kullanmak
iin
Londra'daki
Savag
Komitesine
bir
mektup
yazmigtfr.
IngilizSavag
Komitesi acil
bir
toplanti yaparak
Swinson'un bu
grgntartigmigve sonuta
.
kabul
etmigtir. Bylece ilk kez traktr
askeri
amala kullanilan
bir
tanka
dngmg
ve
bagarili
sonu
almasi
dogrultusunda
ok
sayida.uretilerek ilkin
15
Agustos
1916
tarihinde
Somme
sava-
ginda
kullanilmigtir.teyandan Swinson'dan yaklagik
500
yll
nce
benzer bir tank
tasarimini
Loenardo
da
Vinci'nin
yaptigi
ileri
srlmektedir.
RADAR
ilk
radar
Alman
fiziki Heinrich
Hertz
(1857-1894)
tarafindan
1887 yllinda
geligtirilmigtir. Nitekim kendi laboratuvarinda
bu
439
ynde
sayisiz
deneyler
yapan
Hertz,
radyo sinyallerinin
metal-
den
geebildigini
ve bu
dogrultuda
metallerin
ses
dalgalarirn
yayma
zelligi gsterdigini kegfetmigtir.ilk
kez ikinciDnya Sa-
vagi
sirasinda
kullanilan
radar genellikle denizaltilar,
grnme-
yen
uaklar
ve
iplak
gzlegrlemeyen
cisimleri tespit
etmek
amaclyla kullanilan
olduka
hassas bir
alettir. Nitekim
savagm
sonuna
dogru ingiliz
savag
uaklan
ok sayidayaptigi
gece uu-
gu
sirasinda
radar
sayesinde
onlarl
grmeyen
Alman hava kuv-
vetlerinin slendikleri
noktalari
tespit
edip yok
etmittir.
Bunun
zerine
anlatilan
birhikayeyegre
olduka sinirlenen Almanla-
ra
ingilizpilotlarmin
agiri
miktarda
havu
yedigi
iin gzlerinin
ok keskin oldugu geklinde
cevap
verilmig,
bunun zerine
Al-
man1ar
ok
sayida radar
istasyonu
kurmaya
ynelmistir.
HAVA
SALDIRILARI
"LIaklar
ilgin
oyuncaklardtr,
ama
askeri
amala kullanzldiklartndadegil"
FERDINAND FOCH
(1851-1929)
Fransiz
Maregal
ve
Birinci
Dnya Sava
i
Mttefik
Kuvvetler
Kumandani
ilk
savag
uag! kisa
menzilli
kegif
uaklari
olup
Destroyer
(Yokedici)
adi
verilen Vickers
EFB1dir
ve
ilk
uug
1912 yilln-
da
gereklegtirilmistir. EFBl
ilk
kez T913 ylhnda Olympia
Air
Show'da
sergilenmig
ve
1914 yllinda Royal
Flying
Corps
tara-
findan
Vickers Gunbus
adi
altinda
retilmigtir. 303
Kalibrelik
makinell
tfekle
tarama gcne
sahip
uaklar ilkin 1914 yill
Noelinde Alman
slerini vurmak
iin kulanilmigtir.
Ilk
"it
dalagi"
5 Ekim1914 tarihinde
Hotchkiss marka
8
mm
kalibrelik
makineli
tfekle donatilmig
Fransizlara
ait
Voisin
3
ile
Aman
Aviatik B1 arasinda yapilmigtir.
446
ilkbomba
uagi Alman hava kuvvetleri
tarafindan
Ferdi-
nand
Graf
von
Zeppelin'nin
(1838-1917)
katkislyla
retilen
ve
onun
adi
verilen
Zeppelin (Zeplin) olup ilkin
1914
Agustosunda
Belika'nLn
Liege gehrini bombalamigtir.
ilk
sivil yerlegim yeri bombardtmani
19 Ocak 1915
tari-
hinde Zeppelin
tarafindan gereklegmig olup Great
Yarmouth'a
yapilmigtir. Bubombardiman
sirasmda
drt
kisi lmg
ve
l 6kisi
yaralanmigtir. Bu
olay
ayni
zamanda
ingiltere'ye
alt
bir
yerletim
yerinin
hava
saldirisi
sonucunda
ilk kez bombalanmasidir.
Londra askeri ama\i
olarak ilk kez 31 Mayis 1915
tarihin-
de
Almanlara ait
Zeppelin
tarafmdan
bombalanmigtir.
Uaktan atilan
ilkbomba 1911 yllmda bir
italyan
pilotunun
Libya'da Trklere
ait slere
bomba
gndermesi
sonucu
gerek-
1egmig
ama
yapilan
sorupturmada bunun deneme
uuu sirasin-
da kazara
oldugu kanitlanarak,
kasti yapilmadigi
anlagilmigtir.
Gemiden gnderilen
ilk
savag
uag! 4
Kasim
1910 yilinda
Eugene
Ely
(1886-1911)
adli
sivil
pilotun
idaresinde
deneme
amali
olarak
USS
Birmingham adli
gemiden
havalanmigtir.
Gemiye bagarlyla
inig
yapan
ilk
savag
uagi yine
Ely
tarafm-
dan
gereklestirilmig
olup 18 Ocak 1911 tarihinde
etrafi yksek
kum
torbalarlyla evrilmigolan USS
Pennsylvania adli
gemideki
hedefin
tamortasina
inmeyi bagarrnigtir.
441
Tahrik
J etleri
ilkkez ikinci
Dnya
Savagi sirasinda
Nazileri
psikolojik
olarak
kertmek amaclyla
ingiltere
tarafmdan kullarulan
jetler
Re-
ginald
Mitchell
(1895-1937)
tarafindan tasarjanmig olup
ok
gemeden
Almanlar
buna
F37/34
jet
uaklarlyla Mart
1936'da
kargilikvermigtir.
Ingiliz
Kraliyet Hava
Kuvvetlerine
(RAF) 1938
yilinda dahil edilip 1939 yllmda olduka etkin
olmast
kargisin-
da
bu
jetlerden
2160
adet
siparig
verilmigtir.
ilkdikey inig kalksg
yapan jetier
A
8A tipi
en
hizli
jetler
olup
ilk
uuunu
yapan
31 Agustos 1966 tarihinde
gereklestir-
mesinin ardindan
1
Nisan 1969 tarihinde Kraliyet Hava Kuvvet-
lerine
(RAF)dahil
edilmittir.
ilkgizli
keyif
jeti
Amarikaillara
ait
US
F-117A Nighthawk
olup
kod adi
Senior
Trend'tir
ve
ilk
deneme
uuunu
198T
yi-
linda gereklegtirmigtir. FT17A Lockheed Aeronautical
Systems
Co.
tarafindan retilen ilk
gizli kepif
jeti
olup Amerikan
Hava
Kuvvetlerine
Agustos
1982 tarihinde
dahil
edilmigtir.
1983
Eki-
minde
F117A
ile
tam
4450 taktik
uugu
gereklegmigolup
1988
yllinadek
jetlerin
varligt
kamudan
gizienmig
ve
ilk
kez 1990
yllinda
halka
aik1anmigtir.
Uak
Tagiyan
jetler
Ilk
uak
tagryan
J et
HMS
Argus olup ilkin T917 ylhnda
Birin-
ci Dnya Savagi'nin sonunda kullanilmigttr.
Omurgasi italyan-
far tarafindan yapilan
ve Count Rosso
(Kont Rosso) adi verilen
Argus, daha
tam
olarak tamamlanmadan ingiliz
Krallyet
Hava
Kuvvetleri
tarafindan kullanilmig
ve
dz bir havalanma
sahasina
sahip
jeto
gekliyle
tm
dnyada
benimsenmigtir.
442
Kamikaze (intihar jetleri)
Kamikaze,
J aponlarin
geleneksel Samurai
intiharlarrndan
yola
ikilarak
tamamen
intihar ama\l
retilen
jetlerle
yaptlan
ve
zellikle hedefi
vurmakta
bagarisiz
olan
ya
da bilmeden
su
iglesebile
savat
sulusu
olarak
ilan
edilen
askeri
piletlarin
g-
rev1endirildigi saldtri uuglaridir.
Bunun iin devlet
tarafindan
buna
mecbur
edilen
pilotlar, dgmanmevziierini
yok etmek
amaciyla dogrudan
dogruyabilin!i
olarak yapilan saldirilarda
kullanilmaktave
hedefi
bagarlyla
yok
eden
pilot bylece yaptigi
hatanm
bedelini
onurlu bir
gekildehayatina
son
vermekle
de-
mektedir.
Bu
nedenle intihar
jetleri
adt
verilen
kamikaze
ok
eski
devirlerde kendi i
organlarmi
bir kili\aparalayarakinti-
har eden onurlu
atalari
Samural'lerden esinlenerek yapilmigtir.
lik
kamikaze saldirisi
Ekim
1944'te Amerikan
hava
ss
St
Lo'ya
yapilmig olup
bu
sirada
tam
26 kamikaze
uuu
gerekleptiril-
migtir. Kamikaze Kubilay
Han'm 1281 yllinda
J aponya
sahille-
rinde
tayfuna yakalanip
donanmasinmbatmasindan
yola lka-
rak
"ilahi
rzgar"
anlamina
gelmektedir.
Kubilay
Han'in
suyun
derinliklerine gmlen donanmasmin. kalmtilari
son
yillarda
yapilan
arkeolojik kazilar
sonucu
keyfedilmigtir.
NKLEERSiLAHLAR
"Atomuparalayarak
enerji'retmeye
altmak
byk
acizliktir.
Atomun
gcnden
degigim
bekleyenherkes
ay
tytgmda
hayal
gryor
demektir"
LORD
RUTHERFORD
(1871-1937)
Atomu paralara
ayirmak ilkin
1938 yilmda Berlin'deki
Kaiser
Wilhelm
Enstitsnde aligmalar
yapan
Alman kimyaci Otto
443
Hahn
(1879-1960) ve
radyoterapist Dr. Fritz Strassman
(1902-
80) igbirliglyle
gereklegtirilmigtir.
ilk
atom bombasi
denemesi tarihte
Trinity Test olarak
bili-
nen
deneme sirasinda 16 Temmuz
1945'te
Meksika
llerinde
gerekleptirilmigtir.
Test bagarlyla
sonulanmig
ama
yaklagik
32
kilometrelik
bir
mesafeden patlama
sesi duyilmustur.
ilk atom bombasi
6 Agustos
1945 tarihinde
J aponya'da
Hiroshima'ya atilmigolup
gehrin yzde doksani yok olmugtur.
ilk
gn
250.000
kipininldg
rapor
e.dilmesine
ragmen asllnda
45.000
kigi
lmg,
drt
ay
sonra
gehrin
digmdaki
19.000 ly-
lebu
rakamin
dahada
ykseldigi
ortaya
ikmigtfr. 25 Temmuz
1945 tarihinde
Bagkan
Harry
Truman'in
(1884-1972)
General
Carl Tooey Spatz'a
(1891-1974)
verdigi
talimat
dogrultusunda
yapilan
ve
Amerikan
Hava
Kuvvetleri
tarafindan gerekleptirilen
Hirogima
bombardimani
tarihteki
en
byk
felaketlerin
bagmda
gelmektedir.
Bagkan
Truman ise
bunun
tamamen
askeri ama\i
bir tatbikat oldugunu
ve
hedefe
ulagildigini
sylemigtir.
Sovyetiere
ait
ilkatom bombas!
Amerikan nkleer
hava
s-
snde
casus
olarak aligan
Klaus Fuchs
(1911-88)
adli
bir Rus
subayi tarafindan 1949 yllmda geligtirilmigtir.
Almanya'da
do-
gan
Fuchs
Gestapo'nun
komnistleri toplamaya baglamasiyla
1930 yllmda
ingiltere'ye
kamig
ve bir sre ingiltere'debomba
aragtirma
projesinde alistiktan
sonra
Manhattan atom bomba-
si
projesinde
aligmak zere
Amerika'ya gnderilmigtir. 1949
yllinda
bir
casus
oldugu anlagilinca tutuklanmig
ve
1950 yilin-
da
yargilanarak
ilkin
14 yll hapse mahkum
edilmig
ama
daha
sonra
cezasi
9 ylla
indirilmistir.
Hapisten
iktiktan
sonra
izinsiz
olarak dogu
Almanya'ya
iltica edip yerlegen
Fuchs,
Sovyetiere
ait
bir ajan
olarak alismasinm
yani sira
fizik egitimine
de de-
vam etmigtir.
ilkhidrojen bombasi 1 Kasim 1952
tarihinde Amerika
tara-
fmdan geligtirilmig
olup
kod
adi "Mike"tir.
Ama Mike, ilkinfirla-
444
tildiginda
Pasifik okyanusundaki
Elugelab
Adastninin
tamamen
yok olmasina
ve
zerinde yaklagik 1,6 kilometre
uzunlugunda,
48
metre
derinliginde bir krater olugmasma
ve
80.000.000
ton
agirliginda
bir
topragin havayakangmasma
neden olmustur..Pat-
lama
sonrasi
karakteristik gekilde havada
mantar
tipli bulutlar
olugan
ve
bu kesif
tozun
90
saniye
iinde
yerden 57.000 fityk-
seklige kadar
ulagmasi
sonucu
L600 kilometrelik bir
alanm
toz-
lakaplanmasina neden
olan
bomba
Amerikan Ulusal Laboratu-
ari
Los
Alamos
blgesi
sorumlu
direktr
Norris Braudbury'yi
(1909-97)
dehgete
dgerek magnitutunu
gizlemesine
neden ol-
mugtur.
1949 yllinda BagkanTruman ile hidrojen
bombasinin
babasi
olarak kabul edilen EdwardTeller'in
(1908-2003)
sper
birbomba
yapmak amaayla bir
araya
geldikl_eri
toplanti
sonrasi
termonkleer olarak
retilen
hidrojen bombasi, 1945 yllinda ilk
atom
bombasini
geligtiren
Robert Oppenheimer
(1904-67)
n-
clgundeki
ekibin ahgmasi
sonucu
retilmigtir.
Sovyetier
tarafmdandenenen
ilkhidrojen bombast 22
Kasim
1955
tarihinde gereklestiri1migolup
nl Rus bilimadam: Andre
Sakharov
(1921-89)
tarafindan
retildigi
iinbu
ad verilmigtir.
Ingilteretarafmdandenenen
ilk hidrojen
bombas! 8 Kasim
1957 tarihinde retilmig
ve
1.8
megaton
agirhmdaki
termo-
nkleer bomba
ilkin
Christmas
Adasinda
test
edilmittir.
Barney
Millett
adli
pilotun
nderliginde XD-824
Valiant Bomber
tipi
savag
uagmm tagidigt bomba
yaklagik 6.600 fit
ykseklikten
adanm zerine birakildigmda52
saniyede adayi yok
etmigtir.
ilk
nkleer denizalti
Polaris olup Amerikan Hava
Kuvvet-
leri tarafindan
irtial edilmig
ve
ilkin20 Temmuz
1960
tarihinde
denenmigtir.
Amerikan
bagkani
john
F.
Kennedy'nin
(1917-63)
ingiltere
bagbakan! Harold
Macmillan
(1894-1986)
ile
1963
yi-
linda
imzaladiklari anlagmayla Polaris 1970 yllindan
itibaren
1ngiltere'de
de
imal
edilmigtir.
445
SAVAS
SULARI
Savagsulularinin yargilandigi
ilk mahkeme Nuremberg Mah-
kemesi olup
ilkin
1945 yllmda
ikinci
Dnya
Savagt sirasinda
insanhk
digikatliamlar
yapan
Nazi
savag
sulularmi yargilamak
zere kurulmugtur. 1949 yilina
kadar sren
durugmalar
sirasm-
da
yzlerce gpheli
savag
sulusu yargilanmig 24 nemli
su\a-
ma
50z
konusu
olmus, 12 lm
cezasi
verilerek
infaz edilmig
ve
budavalardan
sadece
tanesi beraatla
sonulanrriigtir.
Toplama
Kamplari
Billnen
en
n|
toplama kamplan
ikinciDnya Savasi
sirasinda
Nazilerin kurdugu toplama kamplarl
olup
yaklagik alti
milyon
Yahudi mahkumun
4.000.000'u bu kamplarda yok edilmigtir.
Buna benzer ikinci
toplama
ise
J aponlarin
Manurya'da
kurdu-
gu
kamplardir
ve
tipkl
Nazi kamplarmda oldugu gibi burada da
mahkumlar
kle
gibi aligtinlarak, alik
ve
sefalet iinde
alig-
maya
mahkum edilip
sonunda ogu bu
artlara
dayanamayarak
lmg,
byk
bir kismi da
ldrlmgtr. Ancak
bilinenin
ak-
sine
ne
Almanlar
ne
de
japonlar toplama kamplarinm ilk kuru-
culan
degildirler.
En eski
toplama kampi nc
Kba
Bagimsizlik
Savag-
lari
(1895-98)
sirasinda
isyan ikartan
Kbalari
cezalandir-
mak
amaciyla
ispanyollartarafindan Kba'da kurulmustur. Bu.
dogrultuda
Kba'yi
iggal
eden lspanyol
hkmeti yetkilisi
vali
Valeriano Weyler
(1838-1930)
Ispanyollarakargi ataga
geip
Dikesini
savunan
Kbalilari
dzeni
bozmakia
su\ayarak
belli
bir
blgedetoplamig
ve
burada
bir
toplama kampi kurmugtur.
By1ece
a,
susuz
ve
her trl hijyenden
uzak olarak
ve
de hi-
bir saglik hizmeti
verilmeksizin
insanlik digi
muameleye
maruz
kalan
mahkumlardan
yzbinlercesinin bu kamplarda
lmesine
bilin\i
olarak
gz yumulmuytur.
446
Boer savaIari strasmda kurulan
bir bagka
toplama
kam-
pi
ise bilinen
en
eski ikinci
byk toplama kampidir.
Nitekim
1899-1902 ylllan
arasmda
Gney
Afrika'yi iggal eden
ingiliz
ordusu yetkilileri burada bir toplama kampi kurmuy
ve Gney
Afrika'ya
gelipyerlegerek yzyillardir
orada
yagadiklan iin
ken-
dilerini
Afrikab
olarak
kabul
eden Hollanda
asilli
Boer kadinlari
ve
ocuklari ile
birliktebudzene kargiiktiklari iin
asi ola-
rak
nitelendirilen
Afrikali yerliler
bu
kamplarda lme mahkum
edilmiglerdir.
Budogrultuda
kurulan 45 kamp
beyazlar
iin
64
kampise
siyablar iindir.
Londra tarafindan aik1anan raporda
her
ne
kadar bukamplannaligtirmak
amaI
kuruldugu
ve
ga-
yet
insanca
muamele
yapildigi alklansa
da
aslinda
son
derece
vahgi
ve
acimasiz
yntemler
uygulandigt
kayitlarla
sabittir.
So-
nuta bu
kamplarda 22.000' 16 yagindan kk ocuklardan
olugmak
zere
28.000 Boer
ve
en
azmdan 14.000
Afrikall
yerl
mahkum lmgtr.
DLLER
Viktorya Nigani
Viktorya nigani
ingiliz
ordusuna
hizmet
edip
dgmana kargi
byk bir
zafer
kazanan
ki-
ilere verilen
en
nemli nigandir.
Ilkin21

Ocak 1856
tarihinde
Kmm Savagi
sirasm-
da
Sebastopol'un ele
girilmesindebyk
hizmet
verenlere
takilmasiplanlanarak
olug-
turulan
bronzdan
yapi1rnig
Viktorya nigani
ilkin
20 yagindaki
irlandallCharles David
Lucas'a
(1834-1914)
Baltik
denizindeki Bo-
marsund
deniz
savagi
sonrasinda
takilmigtir.
Bu dogrultuda 21 Temmuz 1854 tarihinde
HMS Hecla'da
grevl bir
subay olan
Lucas,
dgman
denizal-
447
tlSini
tam
hedeflendigi zere
vurup
onun
sulara gmlmesini
sagladigi
iin bu
niganla
birlikte
rtbesi
amirallige
ykseltilerek
dllendirilmigtir.
Mutlaka
byle bir
zafer
sonrasi
hak eden ki-
gilere
verilen
Viktorya nigarn
nitekim 11 Agustos
1943 tarihin-
de
ise
Alman
hcumbotu U468'i
sulara
gmmek
adina kendi
uagina
olaganst
derecede hasar
veren
ama
sonuta grevini
bagarlyla
tamamlayan
Yeni Zelandall hava
subayi Lloyd Allen
Trigg'e
de
(1914-43)
verilmijtir.
Bu
bagarisinin
yanL
Slra
bir de-
nizalti tatbikati
sirasmda
kaptan
yzbagi
Klemens Schamong'un
sag olarak
kurtulmasmi
sagladigi iin
Trtgg'e
ayni
zamanda
ce-
saret
madalyasi
da
verilmesi
uygun
grlmg
ama ne
yazik
ki
Trigg bu
tatbikatta yedi
kipilikmretebatla birlikte
lmgtr.
TARiHTEKI
BAZI SAVASLAR
Roma'mn
Fetihleri
Tarib
boyunca
en
g]
imparatorluk
olarak bilinen
Roma, bu
dogrultuda
Avrupa'dan, Afrika
sahillerine
ve
Asya'ya kadar fet-
hettigi olduka
genig
topraklara kendi
kltrn
de
yaymigtir.
ilkinM.509
yllmda kuzeyden gelip yerlegen Etrkslerin
ege-
menligi altmda
olan Roma,
Etrks
krali
Porsenna'nin gaddaril-
giyla
bilinen
son
Roma
kralt Tarquinius
Superbus'i
yenmesiyle
Roma'da ilk cumhuriyet
rejiminin
sinyallerin
vermigti. Ancak
monarpik idareyi yikan Porsenna,
beginci
yzyilin sonundan
itibaren
gc
zaylflayarak
Romalilarla yaptigi
savaglari kaybet-
mig
budogrultudaM..
437
ile 426 yillari
arasinda
sren
uzun
savaglar Romalilarin zaferiyle
son
bulmugtu. M..396 yilinda
Etrukslerin
en
nemli
gehri
olan Veii de Rornalilarm eline
ge-
ince Roma
yalnizca
ltalyan yarimadasmin tek
sahibi o]makla
kalmaylp tm
dnyaya
meydan
okuyarak dnyanin
en
g\
imparatorlugu konumuna gelmi ti.
448
Byk
iskender'in
Fetihleri
~
Babasi Makedonya krall Il
Philip'in baanlarindan
sonra
bayra-
gi
ondan
devralan
Byk
iskenderM..336
yllindan
itibaren
fetihlerine baglamig
ve
giderek
Makedon
imparatorlugunun
si-
nirlarini genigletmigtir. Bu dogrultuda Pers
egemenligi altindaki
topraklan,
Kk
Asya olarak
bilinen
Anadolu'nun buyk
bir
kismml,Suriye,
Misir
ve
Iran'ifethedip
Hindistan'a
kadar
uzan-
migtir.
Normandiya
Savagi
Normandiya
savagi
Normandiya krali William'm ingilteretah-
tinda hak
iddia etmesiyle
baglamig
ve
1066 yllinda Hastings
de-
niz
savagmda Harold
Godwinson'u yenmesinin
ardindan
Fatih
William
unvaniyla (William
the Conqueror
1028-87)
ingiltere
krali olmugtur.
HaII
Savaglari
ilk
hali seferi 1097 yllinda kutsal
topraklar olan
Kudus'n
Ms-
lmanlar
ve
Yahudiler'in
eline
gemesini
nlemek amaclyla
d-
zenlenmigtir.
Yzyil Savaglari
Yzyrl savaglari
ingilizkrallan
ile
Fransiz
krallari arasinda
geen
stnlk savaglanolup Fransa
topraklanni ele
geirmek
adma il-
kin
1337 yllmda
ingiltere
krali
111'ncu
Edward
dnemindebag-
Iamig
ve
1453 yllinda Fransa
krali Vl'nc
Henry'nin Fransa'nin
byk
bir
blmn
ele
geirmesiyle
son
bulmustur.
Bylece
o
gne
dek ingilizlerin
elindeki
topraklar tekrar
Fransa'ya
gemig
ama
1558 yilina kadar
Calais ahnamamigtir.
449
Otuz
Yil Savaglari
ilkin
1618
yllinda
Prag'daki
Sehir
Konseyi
Binasindan
asilerden
birinin pencereden
atilip
tarihteki
ilk
pencereden
atma olayl-
nin
gereklegmesiyle
baglamig
olan
otuz
yll
savaglari Bohemyali
Protestanlarla Katoliklerin
savagt
olarak zetlenebilir.
Bu
dog-
rultuda
egit haklara
ve
her geyden
nce din zgrlgne sahip
olmak
isteyen Protestanlara kargi Habsburg 1mparatoru li'inci
Ferdinand'in
baglattigi
savag
Avrupa'ntn gbeginde
byk bir
katliam
yaganmasina
neden
olmuy
ve
sonunda
1648
yilinda
Westphalia Anlagmasiyla
sona
ermigtir.
ngiliziSavagi
1642 yllinda
baglayaningilizSivil
Savagi
Kral
l'inci
Charles'in ken-
disine
saldiran
beg
parlamento
yesini tutuklatmaslyla
baglamistir.
Sonuta
Kralcrlar
Charles'i
desteklemig
Parlamenterler
ise oniara
kargiikmty
ve
savagortami
dogmugtur.zelliklehaksiz vergi
top-
lamak konusunda
ona
kargiikapkralin
gcn
azaltmak isteyen
parlamenterlere
kendi kanunlarinin degigmemesinde israr
eden
kral,
bu
savagi
krklemigancak 1649 yllinda
savagi
kaybederek
bagi
vurulmugtur.
Bunun zerine Oliver
Cromwel
(1599-1658)
1653
yllindakoruyucu Lordolarak
yeni parlamentoyu kurmuytur.
Amerikan
Bagimsizlik Savaglart
1775 yilinda
ingiliz
ordusunun
Amerika'run
atisi
altina girmek
isteyen ingilizkolonilerindeki asileri
yok
etmek
zere Concord'a
asker gndermesiyle
Lexington
ve
Concord'ta baglayan
bagim-
sizlik savaglari,
1783 yilinda kolonilerin 13 Amerikan eyaleti
olarak
bagimsizligini
ilan
etmesiyle
son
bulmuy
ve
bugnk
Amerika
Birlegik
Devletleri'nin ilk
temeli
atilmigtir.
ingiltere'nin
koloniferiyle
ingilterearasinda yillarcasren
bu
savaglar
sirasin-
450
da
yaganan
ve
tarihte Boston
ay
Partisi
olarak
bilinen
en
nem-
li olay ise 1773 yilinda
yaganmig
ve
kolonilere
agiri
vergl deten
ingilizhkmeti zellikle
aya
uyguladigi
vergi nedeniyle
isyan
ederek vergi demek
istemeyen
koloni
halki 16 Aralik 1773
ge-
cesi yzlerce
ay
kutusunu
Boston Ilmanina bogaltmigtir.
Kirim Savagi
Kinm Savagi
1853 yllinda aslinda sadece Rusya
ile Osmanh
imparatorlugu
arasirida ikmig olup Rusya,
Osmanli Impara-
torlugu ynetimindeki Ortodoks
Hiristiyanlarin
Kirim zerinde
hakki oldugunu
iddia
etmigtir.
Ancak Fransa
oradaki
Katoik
Hiristiyanlarm
da hakki oldugunu ileri
srmy
ama
Rusya ile
Filistindeki Ortodoks
ve
Katolik kiliselerinin stn]g
yzn-
den birbirlerine girdikleri iin bu
savagta
ingiltere
ile birlikte
Osmanli
imparatorlugunun yaninda
yer
almigtir. Savag
mttefik
g\erin
zaferiyle
1856 yilinda
son
bulmuttur.
Amerikan
iSavagi
Amerikan
i
savagi
kleligi kaldirmak
amaciyla
gney
eyaletle-
rinin kuzey eyaletlerine bagkaldirmasi dogrultusundabaglamig
olup
yirmi
eyalet
kuzeyi, 11 eyalet ise
gneyi
temsil eden
birer
federasyon kurmuglardir.
Bagkan
Lincoln
dneminde
ilkin
1861 ylimda
gney
eyaletlerinden
oluganfederasyonunSumter
kalesine
saldirisiyla
baglayan
savag
giderek olduka kanli
bir
i
savaga
dngp
nfusun
yzde 3'nn yok olmasma
neden
ol-
muy
ve
1865 ylimda
kuzeyin
galibiyetiyle
son
bulmugtur.
Boer Savagt
Boer
savagi
aslinda iki tanedir. Birincisi 1880-81
tarihleri
ara-
sinda
gereklegen
Transvaal
Savagi
olup Boer'leriri
zaferiyle
son
451
bulmug
ve ingilizhkmeti
Boer'leri
kendi ynetimlerinde
ser-
best birakarak bir
anlagma imza[amigtir.
ikinci
savat
ise
Boer
Savagi
olarak
bilinmesine ragmen aslinda
Gney
Afrika
Savagi-
dir
ve
1899 yllmda baglamigtir. ingilizierin
Hollanda
ve
Alman
asilli Boer'lerin
Orange
Free
ve
Transvaal
blgesindekendileri-
ne
daha nce
verilen
anlagmaya ragmen haklarinin yendigini
iddia
etmesine
kargilik
baglattigi
savag,
aslinda
ingilizierin
ayni
blgede
yer
alan
J ohannesburg'da
altm
madenlerini
kegfetmesi
sonucu
ikmigttr. Sonuta Boer'lerin
lideri
Paul
Kruger ingiliz
garnizonuna
bir
saldiri
dzeniemig
ve
bu
savag
Boer'lerin
zafe-
riyle
bitmigtir
ama
1902 yllinda
kaimlmaz
sonu
gereklegerek
ingilizlereyenilen
Boer'ler Transvaal
ve
Orange
Free
blgesini
kaybetmigtir.
Birinci
Dnya
Savagi
Birinci Dnya
Savag!
28 Haziran 1914
tarihinde Avusturya dk
Franz
Ferdinand'in
(1863-1914)
Sarajevo'lu Sirpli bir grenci
olan Gavrilo Princip
(1894-1918)
tarafindan
vurulmasi
sonucu
baglamig
ve
domino
etkisi
yaratan
buolay
uluslararast
bir
savaga
dngmgtr. Sonunda
yapilan
anlagmayla Sirbistan Avusturya
tarafindan Beiika
ise
Almanya
tarafindan
iggal edilmig,
ancak
bu
anlagma
ingiltere,Rusya
ve
Fransa'nin
Almanlara
kargidg-
man
olmasma neden olmustur.
ikinciDnya Savagi
Almanya'nin
Mart 1939 tarihinde
ekoslovakya'yi
1
Eyll
1939
tarihinde
ise
Polonya'yi iggal
etmesiyle
ikinci
kez
Almanlar
ta-
rafmdan
iggal
edilen
Avrupa topraklari
ingiltere
ve
Frarisa'nin
sabrini
tagirarak
savag
ilan etmesine neden olmuy
ve
3
Eyll
1939 tarihinde
yani
Almanlarin iggalinden iki
gn
sonra
savag
baglamigtir.Bazi
tarihi
kaynaklara
gre
bu
savagin
asil nedeni
452
J aponlarin
1937
Temmuzunda
in'i
iggal etmeleridir
ama
bu
fikir
ogunluk
tarafLndan
kabul
edi1memektedir.
in
i
savag!
1927 yilmda
in
Nasyonal Partisi lideri Generalissimo
Chiang
Kai-shek'in
(1887-1975)
Komnistleri lkeden
ihra etmek
istemesi
Nasyonalistlerle
Komnistlerin
arasinda
bir
i
savag
ikmasina
neden
olmus,
bu
dogrultuda ilkin 1927-37
Agrari-
an
ve
1934-35 Long
March komnist
devrimleriyle neticelenen
savag
1945-47
ile 1945-50 yillan arasmda
nasyonalistlerin
di-
renmesiyle
devametmigtir.
Sonuta
1950 yllmda Komnist
re-
jimin
iktidara
gelmesiyle
savat
son
bulmug, byleceMao
Ze-
dong (1893-1976)
in'in
lideri
olmugtur. Chiang Kai-shek ise
Tayvan'a
kamigttr.
Kore Savagi
Kore
Savagi,
25 Haziran 1950 tarihinde Sovyetlerden destekg-
ren
Komnist
Kuzey
Kore'nin
38'inci
paralel zerinde
yer
alan
Gney Kore'ye
saldirmasi
sonucu
ikmigtir. Nitekim tarihte
38'inci paralel
savagi
olarak
da bilinenve 1945
yllinda
gney-
le
kuzey
arasinda
smir
izgisi
olarak
belirlenen
38'inci parale-
lin Gney
Kore'ye
alt
olmadigini
duyurmasi
nedeniyle
Kuzey
Kore
tarafLndan
baglatilan
Kore
Savagi,
Amerika'nin yardim
iin
Gney
Kore'ye asker gndermesiylebuymg
ve sonu-
ta
Amerika'nm
mttefiki olan devletlerin de
katilimiyla
iinde
in'in
de
yer
aldigi Komnist
g\erekargi
Amerika'nin
savagi-
na
dngmgtr.
3.000.000'dan faz1ainsanin ldg
savag
27
Temmuz 1953 tarihinde
bir
anlagmayla
son
bulmutur.
453
Vietnam
Savagi
Kore
savaginin
ok
benzeri
olan
Vietnam
savagi
Amerika'nin
Kuzey Vietnam'daki
Komnist rejimin
Gney Vietnama yayil-
masini
nlemek amaclyla
devreye girmesiyle
baglamigttr.1945
yllma dek Vietnam zerinde
kontrol saglayan
Fransa'nm ikinci
Dnya Savagi
boyunca kontrol
gcn
kaybetmesi,
Vietnamli
asker1erin
Ho Chi
Minh
komutasi
altmda
Fransiziara
kargi
ayak-
lanmasina neden
olmuy
ve
1954 yllinda yapilan
Dien Bien
Phu
sava
mda
kaybedenFransizlar blgeded
tamamen
ekilmek
zo-
runda
kalmigti.Aradaki
srtgmeyi
ekonomik yardim
yaparak
zmeye a]lgan
Amerika
ise bu
ama\a 7956 yrlinda
girdigi
Vietnam'dan
ancak 1975 yilinda ekilmigtir.
Falkland
Savay
Falkland
Savag!
Arjantin'deki ekonomik
krizin
sonucu
olarak
baa
gelen
askeri
cuntanm
lideri
General
Leopoldo
Galtieri'nin
(1926-2003)
ekonomik krizi zmek
amaciyla Fa]kland
ya
daAr-
jantinlilerin
Malvinas olarak adlandirdigi
adalari.istila
etmesiyle
baglamtytir.lkinSouth Georgia
adi verilen
Falkland'a
ait kk
bir
adanm
50Arjantinji
y//
denizci tarafindan 19
Mart 1982 tarihinde
iggaliyle
baglayan
savas
buraya
bir Arjantin
bayraginin dikilmesi
sonucu
giderek b-
yyerek 2 Nisan 1982 tarihinde Falkland
Adalarmin
tamamma
ynelmig, sonuta
ln-
giliz kuvvetleridevreyegirerek
adanm
bag
kenti olan
Staney'i
14
Haziran 1982
tari-
hinde
Arjantin'den
geri
almig
ve
ayni
yll 20
Haziran'da
SouthSandwich Aadalarmin
geri
almmasiyla
savag
son
bulmuttur.
454
Birinci Krfez Savagt
Birinci Dnya Savagt
sonunda ngiliz1erin
korumasi
altina
ali-
nan
ama
1938 yllina kadar
Irak ynetiminin
elinde olan Kuveyt
1961
yllinda bagimsiz bir
lke olarak
ilan edilmesine
ragmen
petrol
yznden
Irak'in Kuveyt
zerinde hak iddia edip lkeyi
iggal etmesi
sonucu
baglamig
ve
ok
sayida
inSanln
lmn
nedert olan
birinci
krfezsavag:
2Agustos
1990 tarihinde lke-
ye
600.000
askerle
giren
Amerika'nin
zaferiyle 28
Subat
1991
tarihinde
son
bulmuytur.
ikinci
Krfez
Savagi
ikinci
Krfez
Savagt
ise
Amerika
ile
mttefigi olan
bazi bati
l-
kelerinin
Irak'a
kargi
koymasiyla baglamigtir.
Ancak bu
sirada 11
Eyll 2001 tarihinde Dunya
Ticaret
Merkezi'nin
bombalanma-
si
ve
Afganistan'in Ekim
2001'de iggal
edilmesi bardagi
tagitan
son
damla olmuy sonuta
Amerika'nin 20 Mart 2003
tarihinde
Saddam
Hseyin
rejimirii yok etmesi
ve
9
Nisan
2003
tarihinde
Bagdat'in
dgmesiylesavat son
bulmuttur.
SPYON
Blake's Law Dictionary'nin
(Blake'in Lugati) aakladigt
zere
is-
plyon
kelimesi, devlet
adma gizli bilgi
toplamak
ya
da
bunlan
devletin
sinirlari
disinataglylp
ifgaetmek
anlamma
gelmektedir.
Tarihteki
ilk ispiyon
kayds M..
1300 ylh
civarmda Sun
Tzu'nun
klasik kitab:
The
Art
of
War'da yazih olup
buna gre
ispiyon
trleri
ve
ispiyonlar siniflandirilmigtir.

Yerel ispiyonlar-
blge
tarafmdan
kiralanmigter.

Dahili
ispiyonlar
-
ynetim
birimleri
tarafmdan
kiralanmigtir.

ikili
oynayan
ispiyonlar- tekrar
lkeye
geri dnmemek
kaydiyla
455
deviet tarafmdan
dgmaniele
geirmek amaclyla
grevlendi-
rilmislerdir,
nitekim
grevleri bitince
geri dnmezier.

Kt
amaIl ispiyoniar- ordudan
dgmani
ele
geirmek
iin
emir alip
bunudgmana
ileten
profesyonel
casuslardir.

Casus yakalayan
isplyonlar
-
mutlaka
raporia
geri
dnerler.
Eski
Misir'da
M..3000- 343 ylilari
arasinda lke
iinde
ve
dipinda casusluk
yapmak amaciyla
potansiye!
dgmanian
belirleyenolduka
geligmigbir
casus
ke ispiyon gebekesi
ku-
rulmugtu.
ingiltere
M16 ilkin
1919
yllinda
Sir George Mansfield
Smith
Cumming
(1859-1923)bagkanliginda
deniz
agiri
bilgi
toplamak amaciyla
kurulmuy
gizli servis
rgtdr.
Nitekim
Cumming
bu dogrul-
tuda topiadigi bilgiferi
yazdigi
raporun
altma
yegil kalemle
"C"
harfi geklindeki
imzaslyla
bitirmekteydi.Gizli
Servisrgtnn
(SIS)
direktrnn
bu yntemi giderek ok benimsenmig
olup
nitekim
J ames
Bond'un
patronu bunu"M" i]e
takiit
etmigtir.
M15 1909 ylhnda asayisten
sorumlu
rgt olup bu
dogrul-
tuda Military
Operations
Sections
olarak
kurulan
Askeri
Ope-
rasyonlar rgtde
MOS
simgesiyle
kurulmugtur.
rgtn
ilk
direktrolan
SirVernon
George Waldegrave
Kell
(1873-1942)
ayni
zamanda
Daily
Telegraph
gazetesinindeyabanci haberler
direktrdr. M15'in ilk
bayandirektrise
Stella
Rimington
(1935)
olup 1992-1996 ylilan
arasinda hizmet vermigtir.
Amerika
Merkezi
Haber
Alma
rgt(CIA) ilkin
ikinciDnya
Savaga
si-
rasinda
bilgi top1amak
amaclyla kurujan
Officeof
Strategic Stu-
456
dies (OSS)
-
Stratejik
abymalar
Brosunun
1945 ylli sonunda
savagm
bitimlyle kapanmasi
sonucu
1947 yllinda
onun
devami
olarak Bagkan
Truman
tarafmdan
kurulmuy
olup profesyonel
ca-
suslarin
ahytigi devletin gizli haber
alma rgtdr.
Federal
Bro (FBI)
ilkin 1908
yllmda
blge
valisi
General
Charles
Bonaparte (1851-1921)
tarafindan Sorupturma
Brosu
olarak kurulmuy olup 1935
yllinda
adi
FBI
olarak
degigtirilmittir.
Daha
ziyade politik olaylar erevesinde ipucu toplayarak fede-
ral anlamda alismaktadir. Nitekim
1940'll
ylllardan
1970'li
yil-
lara
kadar
sren soguk
savag
strasmda olduka etkin olmuytur.
Sovyetler
Birligi
KGB, Devlet Gvenlik Komitesi (Committee
for State Security)
adi altmda
1954 yllinda kurulmug
olan
rgt
en
eski Sovyet
ha-
ber alma
rgt
NKVD'nin
devamidir, Sovyetler
Birliginin
diger
lkelerle
baglantilari
ve
igbirligi
iinde
oldugu organizasyonlari
takip
etmek
iin seilmigolup grngte
pasif
rol
stlenmig gibi
grnen
ama
olduka byk
igler
yapan
yetenekli
casuslardan
kuruludur.
Ancak 1991 yilmda Sovyetier Birligi'nin
dagilmasly-
la Rus
hkmetinin
idaresi altinda
giderek
gcn ve
etkisini
kaybetmigtir.
NKVD,
KGB'nin
ilk gekli olup Cheka lakapli Rus
Devri-
minin
babasi
sayilan Polonya
dogumlu
Felix
Dzerzhinsky'nin
(1877-1926)torunu
olan_Yavrenty Beria
(1899-1953)
tarafmdan
1917 yllinda
kurulmugtur.
Almanya
Gestapo,
ilkin 1933 yi1mda Prusya
Gizli Polis
rgt
ola-
rak
Hermann Goering (1893-1946)
tarafindan
kurulmug olan
Gestapo'nun
yetki
ve
etki alanini Bavarya'ya
kadar genigleten
kigi
ise
Ikinci
Dnya
Savagi
strasinda SSbirliklerininde
kontro-
457
ln elinde
tutan
Heinrich Himmler
(1900-45)
olup 1934 yllin-
da Goering'in
grevini
ondan
tesfim
almigtir.
Sifrezcler
Casuslugun
en
ileri uzmanlik
agamasindakiler olarak adlandi-
rilan
gifrezcler kadin
ve
erkek olarak dugman
mesajlarmi
zme konusunu
meslek
edinmig kipilerdir.
Du
konuda ilk ki-
tap On Deciphering Cryptographic
Messages M.S.
dokuzuncu
yzyilda
bugnk
Yemen'de
yagamig
Olan
Arap
bilimadami ve
matematiki
El Kindi
(M.S
801-873)
tarafindan yazilmig olup
bilinen
en
nl gifre
zc ise ikinciDnya Savagi
sirasinda
Bletchley
Park'ta
bir girket
kurupkendisine
bir
ekip olugturan
Alan
Turing'tir.
Bu
dogrutudaAlman ordusunun haberlegme
gifrelerini
zmek iin
zel
bir bilgisayar
teknigi
kullanan Tu-
ring,
ayn!
zamanda
busistem sayesinde
elektronik aletterde kod
sistemini de ilk kez geligtiren kipidir.
Amerika
gifrezmek ko-
nusunda
M18
adi altinda zel
bir
birim
olugturmuy
ama
1929
yilinda Devlet Genel Sekreteri Henry
Stimson'un
(1867-T
950)
"baylar
artrk
bagka
mai
okumayin"
geklindeki
gifreli
talimat ie-
ren
szlerlyle
birimkapatilmistir.
ingiliz
Kadm
Casuslar
Bilinen
ilk
bayan
casus,
Philadelphia'da
gretmenlik
yapan
Ann
Bates olup bagkan George
Washington'a
kadar uzanarak
ingi-
lizler adina casusluk
yapmistir.
Bu
dogrultuda
casusluk
yaptig!
1778 ile 1780 ylilari
arasinda
killk
degigtirip
seyyar
satici
kim-
ligine brnen
Bates,
Amerikan
savunma
hatlarina kadar
girip
silah
trleriyle,
askeri
birliklerin
sayisini
grenmigtir. Amerikan
Bagimsizlik
Savaslarindan
sonra
ingiltere'yegiden
Bates, kocasi
tarafmdan
terk edilmig
ama
bir pansiyonda is
bulmayi bagararak
yagamaya
devam
etmigtir.
458
Casus
Uaklari
Bilinen
ilk
casus
uagi 1917 yilinda retilen De
Havilland DH4
olup
gvdesi
zerine yerlestirilen sabit
kamerayla
egitli
bo-
yutlarda
otomatik olarak-fotograf
ekmektedir. Ancak nceleri
titregim
nedenlyle
net
ikmayan
fotograflar
1920 yilinda
nl
Amerikab mucit
ve
girigimci
ayni
zamanda sonraki yillarda bil-
gisayarlar
teknolojisinin
gelismesinde de byk
pay
saglayacak
olan Sherman
Fairchild
(1896-1971)
taraflndal ftilmig
OlUp
tam
bir
devrim
yaratacak
K-3tipi
kamera yerlegtirilerekbutiti-
regim
yok
edilmigtir.
Kurgu
Casuslar
J ames
Bond
bilinen
en
nl
kurgu
casus
olup
ilk
kez lan
Fle-
ming
(1908-64)
tarafindan
1953
yllnda gSrn
CESnO
ROya-
le
adli filmle gndeme gelmigtir.
George
Smiley,
ilkin Tinker Tailor Soldier Spy (Dgnen
Terzi Casus
Asker)
adli
J ohn
Le Carr'nin
(1931)
yazdigi 1974
yllinda yaymlanan
romamn
kahramarndir. Smiley, LeCarr'nin
kitaplarinda
iki
kez
daha
grlmg olup biri
Smiley'nin
ana
kahraman
olmadigi
The
Honourable Schoolboy
(Serefli
gren-
ci) digeri
ise kitabln
ana
kahramam
olan Smiley's People'dir.
(Smiley'nin insanlari)
459
TERRZM
"Barizlbir devrimin
imkanstz oldugunu
syleyenler vahgi
bir devrimi kamtlmaz
kilanlardtr"
BASKANJ OHN F.KENNEDY
(1917-63)
Oxford Dictionary
of English (Oxford Ingilizce Szlg)
ter-
rizmi,
politik
amaIarini resmi
ve
kartuni olmayan yollardan
tamamen
vahgice
gerekleptirmeyeynelme
yntemi geklinde
aiklamaktadir.
Terrizm
kelimesi ilkin
Fransiz Devrimi sirasmda
(1789-99)
gndemegelmigolup Fransizca korku anlamina
gelenterr
ke-
limesinden
tremig
ve
Haziran 1793'ten Temmuz
1794'e kadar
etkinligini srdrmgtr.
Nitekim Fransiz. devrimine
nclk
eden
ve
bu yzden kimse tarafmdan rejime ihanet edebilecegi
dgnlemeyenRobespiere'in
vahyice infazma
gabit olan
halk,
artik kime
gvenecegini gagirarak glgesinden
bile
korkar o!-
muy
ve geirdigi
travmay!
uzun
sre zerinden
atamamigttr.
Partizanlik
Bilinen
en
eski
terrizm
olan
partizanlik
ilkin
M.S.
birinci yz-
yr]da Kuds'
iggal eden
Romahlara kargi ayaklanan Yahudiler
tarafindan
gereklestirilmigtir.Bu dogrultuda partizart halkin
iinde
kendisini
her
an
bir
saldirlya
kargi
korumak amaciyla
hanerle
ve
pelerinte dolagan kipilere denmektedir. Nitekim
dogu Akdeniz
blgesindeM.S. 66-70 yillari
arasinda Yahudi-
lerin
Roma]Ilarin
Kuds'
yok
etmesine ynelik olarak onla-
ra
kargi ikarttig! Yahudi Ayaklanmasinda,
gehrin
gneyindeki
Masada
kalesi
partizaniarin ss olmugtu.
Sonuta Masada'nm
Romahlar tarafmdan
kainilmazgekilde ele geirilmesiyle
par-
460
nr
-
I aL
tizanlarm
hemen
hepsi canli olarak
yakalanmamak
iin
intihar
etmig sadece yedi kadmve
ocuk hayatta
kalmisti. nf
Yahudi
tarihi
J osephus
(M.S.
37-100) onlarin bu davraniglarinive
ig-
ledikleri cinayetleri
Yahudi
dini
ve
kanunlari tefsir
kitabi olan
Talmud'ta agir gekilde
elegtirmektedir.
IRA
IRA,
ilkin 1916 yllinda Easter
Ayaklanmasiyla lkede Cumhuri-
yetin
ilan
edilmesini takiben
irlanda
Cumhuriyet
Ordusu
GRA)
adi altmda yeniden yapilanan
en
eski tedhigrgtlerinden
biridir.
Bu
dogrultuda
Cumhuriyet
ilan edilmeden nce ingiltere'deki
monargik idareye kargl
Ikan
rgt
1798 yilindan baglayarak,
1803, 1848
ve
1867
yillarinda
Irish Republican
Brotherhood
{rlanda
Cumhuriyeti
Kardeglik
rgt)
adt altinda
Amerikan
parasiyla desteklenerek
ok
sayida terr
saldirlsinda
bulun-
mus,
bunun
devaminda Ulster
Volunteer Force (Ulster
Gnll
GIeri)
adt altinda 1913 ylllnda
yeCD
yapilanmigtir.
1914
yllinda nemsiz grlerek
faaallyetieri engellenmeyen rgte
,1916
yllindaki Easter
Ayaklanmasina kadar gdml
oyuncak
askerler olarak
bakilmigama
1917 yllinda
rlanda
boyunca
gi-
derek
agiri
etkili olmaya baglamalan
sonucunda IRA'nin lideri
Ernie O'Malley'in 1923 yllinda yaptigi konugmayla
tehlikenin
boyutu
anlagilmigtir. Nitekim
1919 yllinda
UVF'nin adml IRA
olarak
degigtiren
rgt gerilla
savaglarina girigerek
askeri
ve
si-
vil
hedefleri ince
bir
taktikle
vurmaya
baglamig
ve
sonuta
bu
taktiklerin
ocuka
ya
da
alelade olmayip
Cork'ta
yagayan
Tom
Barry'nin
Flying Columri adli taktik kitabindan
alindigi anlagil-
mistir. rgut
giderek dunya
apinda
etkili
olmaya baglamig
ve
Tom Barry'nin
Kraliyet Savunma
Gleri
tarafindan
1920 yllm-
da
azili
terrist olarak
ilan edildigi
ortaya
ikmigttr.
461
El
Kaide
Batidaki
ogu kisi tarafindan adi
terrizmie
zdeglegmig olan El
Kalde, Usame
bin
Ladin adli aslinda
hibir faaliyete katilmlyor
gibi
grnp perde
arkasinda
oynayan
hayalet
grnmndeki
rgtn lideri
tarafindan
kurulmugtur.
Onun
bu
tavn
aslinda El
Kalde'nin
kklbir rgt olmayrp, bir
grup
Arap
militaninm
pi-
yon
olarak
kullanildigiiz1enimini g\
kilmaktadir.ilkin1980
yllinda
Sovyet
g\erinin
Afganistan'i ingal
etmesiyle
baglayan
Islami
terr
hareketleri
dogrultusundakurulan
El
Kaide,
Arap
dnyasinda.halifelik
ve
periat
rejiminin
devamettigi lkeler
ta-
rafindan
beslenmekte
ve
stnlgn
birtakim
taktiklerle
sivil[eri
bombalayarakkanitlamaya alismaktadir.
Hamas
Filistinde
kurumusislamibir bagka
terr rgt olan Hamas
ilkin
1967
ve
1976 yillari arasinda
Muslim Brotherhood
(Ms-
lman
Kardegligi) ad! altinda
Gazze'de kurulan rgtn 1982
yllinda
yeniden yapilanmig geklidir. Amaci
Israil'iortadan kal-
dirarak
blgedeteokrasiye
dayall
yeni bir islamidindevleti kur-
mak olan
Hamas,
bu
nedenle
Bati
Seria
ve Gazze'yi iine
alan
b]gede
egitli intihar saldirilari
ve bombalama
olaylan
gerek-
legtirmekte
ve
tipkl El Kaide
gibi taktik savaglari yapmaktadir.
zelliklekadm
bombacilardanolugan intihar saldirilari
ile
dn-
yanin
dikkatini zerine ekmeye all
an
rgt
Subat
2006
tari-
hinde Filistinde
yapilan seimlerde
bykbagari kazanmigtir.
Kizil Tugaylar
Renato
Curcio'nun
('1945)
henz niversitede grenciyken
1969 yllinda kurdugu
Kizil
Tugaylar Italyan
Markist
ve
Leninist
gruplarin
olusturdugu
bir tedhig rgtdr. Amalari
italya'yi
462
kapitalist
bati
mttefikliginden
ikartmak olan
rgt buna
karym
baglmSIZ
bir devrimci ynetim
kuruimasini
istemektedir.
1970
ylli Kasim ayinda Milano'yu
bombalayarak
varligini
kanitlama-
ya
aligan rgt,
1978 yilinda
ise hkmetin ogu
bakaninm
yani sira
nde
gelenis
adamlarini zel bir taktikle kairmig
en
son
olarak da italya
bagbakan!
\do
Moro'yu
(1916-1978)
ka-
irip
ldrmgtr.
1980
ylli
sonlannda ele
baglarinin
yakalanip
hapse
mahkum edilmesiyle
lyice
zaylflayan
rgt
etkinligini
gi-
derekkaybetmigtir.
Shining
Path
(ParlayanYol)
bimael
Guzman
(1934)
adli
bir
felsefe
profesrnn
kurdugu
Shining
Path,
Peru'da Komnist
bir
partinin
hakimolmasini
ve
halen
var
olan burjuva ynetiminin
yok edilmesini
istemektedir.
Budogrultuda
ii
ve kyllerden
olugan parti
yeleriyle
dev-
rimci
bir
rejimden
yana
olan Guzman,
etkinligini kanitlamak
amacryla gereklestirdigi birok
olaydan
sonra
1992 yilinda
ya-
kalanip hapse
atilmig
ve o
tarihten
itibaren
rgt
giderek
zaylfla-
migttr.
1973
ve
1975 yillarinda Shining Pathgrenci hareketle-
rinin nderligini yaparak
Mao'nun
doktrinini
yaymaya
alismig,
budogruitada
onlari
devrim
yapmaya
tegviketmesinin
yani sira
ii
ve
kylleri
vahgice
katliamlar
yapmaya
yneltmigtir.
Euzkadi
Ta
Azkatasuna,(ETA)
ispanya'nin
Bask blgesinin bagimsizligi
iin
savagan
Euzkadi
Ta
Azkatasuna
(ETA)
1959 yilmda
gen
milliyetiler tarafmdan
kurulmug
birrgttr.zellikle
ispanyolca
konugmaylp
Euskara
adli
kendilerine
zg
bir
Bask lisani konugan
ve
bu
dogrultuda
tamamen
ispanya'dan
ayn
olduklarini
kanitlamaya aligan
ETA,
Bask
blgesinde
bagimsiz bir
devlet
kurmak adina ok
sayida
suiikast
ve
cinayet gibi olduka
vahgi
yntemler
uygulamig,
hat-
463
ta
T960 Haziran
ayinda
gerekleptirdigibir
bombalama olaylyla
kk bebekleri
bile
ldrmgtr.
Sesini duyurmak iin
cinayet
ve
bombalamay]
tercih eden
ve
1997 yllinda gereklegtirdigi
saldiriyla 29 yagmdaki bir
gehir
konsulyle birlikte
800'den
fazla kipiyi
lduren
ETA,
halen
dnyanin
en
azilt
terr rgt
unvanini
koruyarak
igiemeye
devam
ettigi insanlik
digi cinayet-
lerle
amacma
ulagmak
iin
vahgeti
semesi gerektigi
ynndeki
inancini
yitirmedigi anlagllmaktadir.
Aum Shinrikyo (Yeniadlyla Aleph)
20 Mart
1995 tarihinde
Tokyo
metrosunda
gereklestirdigi
ze-
hirli
gaz
saldirislyla 12 kipinin lmne neden
olan
rgtn
Budist
ve
Hindu
doktrinlerini
benimsemig lideri
Aum
Shinrikyo,
bunu din
kargitibir kigi
olan
Shoko Asahara'ya
(1955)
kargi
d-
zeniedigini
aiklamasi
sonucu
lm
cezasina
arptiriarak
idam
edilmigtir.
J apon
Kizil
Ordu
(jRA)
J apon
Komnist
Partisinden
ayrilmig olan Fusako
Shigenobu
(1945)
tarafindan T971 yllmda
kuru]anJ RA,)apon hkmetinin
takip
etigi monarjik
idarenin
kaldarilmasmi
ve
J aponya'dadev-
rimci
bir ynetimin
kurulmasini
istemigtir. Avrupa
ve
Orta Do-
guya
ok sayida
seyahatler
yapan
rgtn
bayanlideri
Fusako,
budogrultuda
Filistin
Kurtulug
rgtnl desteklemig
ve
onlarm
egitimi iin
para
ve
silah yardimi
yapmigtir.
Fusako2000
yllinda
Osaka'da ele
geirilipyirmi
yt!
hapse
mahkum edilmigtir.
Khmer
Rouge
Khmer
Rouge, 1959 yllinda
Congress of the Peoples Revolutio-
nary
Party of Cambodia adi altmda Kamboya Devrimci
Partisi
464
L
olarak kurulmuy
ama
1967 yllina kadar admi
giziemigtir.
Saloth
Sar dogumiu Brother
Number
1, Pol Pot (T
925-98) (Bir Numara-
li Kardeg,
Pol
Pot) adli
rgt
liderinin bagkanligi altinda kurulan
Khmer
Rouge 1968 yllinda Kamboya'da ok
sayida
casus
ve
gerillaegitmig,
1975 yllinda ise lkede
kontrolbyk
lde
ele
geirerek
1979 yllina dek etkinligini srdrmgtr. Bu
d-
nem
iinde tahmini
bir
rakamla
1.7 milyon ile
3.3 milyon
arasi
insanin lmne neden
olan
rgt
1996
yilmdabyk
lde
kertilmig
ama
rgtn kamayi
bagaranbirkalideri insanlik
suu
iglemeye
devametmigtir.
SAVASLAR
ZERINEE5iTLi
BILGiLER
KurgunGeirmez
Yelek
ilk
kurgun
geirmez
yelek 1919 yihnda retilmig
ama
vcudu
sim
siki
saran
bu yelekler
1931 yllinda geligmig
tipte
olaniari
ikmcaya dek
Washington Polis
departmaninca
kullanilmamig-
ti.
1965 yllmda Amerikali
Stephanie
Kwolek
(1923)
tarafindan
DuPont laboratuvarlarinda retijmesine
ragmen 1971
yllina
dek piyasaya ikmayan Kevlar yelekler
ise
digerierinden
ok
daha hafif
olup sentetik polither iplikten yapildigi iin
kurgun
geirmemesinin
yani
sira
olduka
kullanigli
olmasi onlarm ok
abuk
benimsenmesine
neden olmugtu.
BarigAnlagmast
Bilinen ilk barig anlagmasi
M..
1269 yllinda
Misir Firavnu
II'inci Ramses ileHitit krali Hattusilis
arasmda
bugnkSuriye
sinirlari
iinde
yer
alan
ve
M..
1275 yllinda yapilan Kade;
De-
niz
Savagi
sonrasinda
gereklegmigtfr.Ramses byk
bir
zafer
elde
etmesine
ragmen
kompularlyla
iyi
geinmekadina imzala-
digi
anlagmanm dili
Akkadia'ca
olup zerine
maddelerin
yazi-
465
li oldugu kilden tabletlerin kalintilart halen
mevcuttir.
Nitekim
ele
geen
rneklerden anlagildigi zere her
iki
lkenin
ortak
ikarlari
gzletilerek
denizden
ya
da karadan
gelecek
her
trl
istilaya
kargi dgmanlardan korumaya yneliktir.
HAYVANLAR
Gnmzde
hayvanlarin
yetistirilmesi
ve
onlarla
konugabilrnek
zerinezel
egitim
verilmektedir.
Nitekim
bati dnyasi hayvan-
lari korumak
ve
onlarm nesillerinin
tkenmemesi iin ok
sa-
yrda
organizasyonlar
kurmak
ve
profesyonel hayvan uzmanlari
yetistirmek konusunda olduka
bassas
davranmaktadir. Ancak
geligmemig toplumlarda hal byle
degildir.
Nitekim
doganin
dengesini kuran hayvanlar
ogu kisinindgndg gibi sadece
eglenmek amali
olarak dolagtirilmamalidir. Hayvanat
bahele-
ri
iseonlarm
uzun
sre
kapali kalmasina
neden
olan
bireresaret
merkezidir.
Oysa ki hayvan]ar da
insaniar
gibi
ait olduklari
or-
tamda
zgrce
yapamayi
hak
eden
canlilardir.
lik
yakalamp
tutsak
edilen
kup
gvercin
olup
M..4500
ylhnda bugnk
Irak'ta
ok
sayida
gvercin
yakalanip sergilen-
migtir.
467
ilk
yakalamp
tutsak
edilen hayvan fil olup M..
2500 yili
civarinda
Misir
ve
Hindistan'ta yakalanan filler Misir'da aligti-
rilmalarmm
yani sira
serbeste
dolagmalari da
saglanan zel-
likle
Hindistan'da
kutsal
hayvanlardi.
Nitekim eski Misirlilar
fillerin
yani
sira
aslan,
maymun
gibi
ok
sayida
egzotik hayvant
eglenmek amactyla
dakoruma
altina almaktaydi.
in'deki
ilk
bykhayvanatbahesi M..
1150
yllindainga
edilmigolup,
in
imparatoriesi
Tanki tarafindan
genigmermer-
lerdenyapilmigti,M..
1000 yilmda ise imparator
Wen Wang
Cennet
Bahesi adi
altinda
iinde
nadir
bulunan
hayvanlan
ba-
rlndIrdigi
bir
hayvanat bahesi
inga ettirmigti.
Cennet
Bahesi
yaklagik 1500
dnm
araziyi kaplamaktaydi.
Kral Solomon
M..862-922
arasmdaki hkmdaruk d-
nemi
boyuncaisrail'in
en saygin
krallarindan biri
olup
sadece
kendisine zel bir harem yaptirmakla
kalmamig,M..
930
yi-
linda bir dehayvanat
bahesi inga
ettirmigtir.
Hayvanar
zerine ilk ciddi abgma M..
700
ile_200 yll-
lari
arasinda
eski
Yunanistan'da
yapilmig
olup
M..
340 yllinda
. nl
Yunanli
filozof
Aristoteles
(M..
384-322) bu
konuda His-
tory
of
Animals
(Hayvanlarin Tarihesi) adli
bir
kitap
yazmistir.
Aristotales'in
en
nl grencilerinden olan Byk
iskender'in
(M..
356-323)
zellikle ilgin egzotik hayvanlari ele
geirip
onlari
savaglarda
beraberinde gtrdg
ve gemiye
bindirip
Yunanistan'a
egitime gnderdigi, keza
Yunanli
filozof Epicurus
(M..
341-270)
ve
Anaksimander'in
(M..
610-546) evrim
teorisi zerine ilk aligmayi
yaptLklarl
Ve
bu aligmalarm
on
dokuzuncu yzyilda gndeme gelen
Charles Darwin'in evrim
torisine
kadar
geligtirilmedigi
bilinmektedir.
Hayvanlarm
ilkin
birbirieriyle
dvgtrlmesi
bilindigi
zere
Romalilar
devrinde
gladyatr
savaglari
sirasinda gndeme
gelmig
ama
hayvanlardvgtrulmelerinin
yani sira
halka
aik
eglencelerde
halka
mizrakla
vurdurularak vahgi
bir
eglence
ara-
468
1" -
ci
olarak da
kullanllmigtir.
ilk ingiliz
hayvan koleksiyoncusu On
ikinci
yzyilda in-
giltere
Krali l'inci Henry
(M.S.
1069-1135)
olup
Oxford,
Woodstok'ta
bir hayvanat bahesi
yaptirmigtir.
Kral
Henry'nin
topladigi hayvanlar arasinda, kaplan,
aslan,
leoparin
yani
sira
deve,
egitli kuptrleri
ve
baykup
yer
almaktaydi.
ilk
modern
trde
hayvanat
bahesi
1752 yilinda
yapimina
baglanan
Viyana Tiergarten Schonbrun'daki hayvanat
bahesi-
dir. imparatorie
MariaTheresia
(1717-80)ve
daha
sonra
Kut-
sal Roma Germen imparatoru
l'inci
Francis
olacak
olan kocasi
Franz Stephan
(1708-65)
tarafindan
Schonbrun'daki yazhk
sara-
ym
bahesineinga
edilen hayvanat
bahesi
1778 yilmda halka
ailmig
ama
sadece Pazar gnleri
ve dzgnglyimli
insanlarin
ziyaret emesine izin
verilmigtir.
Hayvanat bahesi
kelimesi ilkin1826 yll
inda
Zoological
So-
ciety of
London'un (Londra
Hayvan
Toplulugu)
kurulmasindan
sonra
gndeme
gelmigtir. Bu
dogrultuda
ayni
zamanda
1819
yi-
linda Singapur'da da benzer
bir
kurulugu inga
eden
Sir
Thomas
Raffles
(1781-1826)
ile
birlikte
fizik bilimcisi Sir
Humphry
Davy
(1778
--
1829)
tarafmdan
kurulan
Zoological
Society
hayvanla-
nn
bakimi
ve
egitiminin
yani sira
psikolojilerini de inceleyen
bir
kurulug olup bagli
bagina
bir hayvan kralligidir. Nitekim 1830
ylhndan itibaren
hayvanlar
konusunda
joumal of Zoology adli
bilimsel
bir
dergi de
yaymlayan
kuruluga
29
Mart
1829 tarihin-
de
Kral
IV'nc George(1762-1830) tarafindan
bir
de
kraliyet
arabasi
hediye
edilmitir.
Londra'daki
ilk hayvanat
bahesi 1847 yllinda halka
ail-
mig
olup
ilkin
bilimsel
incelemeye
aldigi hayvanlart
sergileyen
hayvanat bahesi
Regent's Park'in
kuzey.
ucunda
yer
almigtir.
Ancak
Aristoteles'in M..drdunc
yzyilda yaptigi abyma
dogrultusundadnyanin
ilk
bilimsel
amali
hayvanat
bahesi
olan Londra
hayvanat bahesi, halka
ailimasindan
bir sre
469
sonra
zelligini
kaybedip siradan
bir
hayvanat bahesine d-
ngmgtr.
Amerika'daki
ilk hayvanat bahesi
New
York
Central
Park'taki
hayvanat
bahesi
olup
1864 yilinda
ailm]gtir.
Drt
yll boyunca
devlet
tarafmdan desteklenerek zel
hayvanlarin
bir
araya
toplandigi
bahede
siyah
ay! ve
72
adet
beyaz kugu
en
dikkat
ekici
hayvanlardir.Birdiger
dikkat ekici
hayvanise
Kuzey
Amerika'ya
ait
boz ayilar olup bunlari avlamakla nl
J ames
Adams
(1812-60)tarafindanzel olarak
getirilmigtir. Ayni
cins
ayilar 1856 yilinda Woodward's
Garden olarak
dabilinen
San
Francisco
hayvanat
bahesinde
sergilenmek zere getiril-
mig
ama
hayvanatbahesi 1866
yllma kadar ailamamigtir.
Hayvanlar
zerine
ilk devrim
niteligi
tapyan
ahyma
24
Kasim 1859 yayinlanan
On the Origin of
Species by Means of
Natura Selection
(Doganm Seilmig
rnekleri zerine)adli
Charles
Darwin
(1809-82)
tarafmdan yazilmig kitaptir. Darwin
kitabinda
kendi
bulugu
olarak ileri srdg insanlann
hayvan-
dan treyen canlilar oldugu
hakkindaki evrim
teorisini gnde-
me
getirerek hayvanlarin
nesilden nesile
giderek degigim
gs-
terdigini
rneklerie
aiklamigtir. Ancak ilkin
1 Temmuz 1858
tarihinde teorisini
Londra
halkma
aikladigi sirada Alfred Russel
Wallace
(T
823-1913) Malaya'da aligtigi yillarda
ayni
teoriyi
za-
470
ten
buldugunu aiklamig
ve
sonunda Darwin'in ylliar boyunca
zerinde aligtigmi
ileri srdg
teorinin
orijinali
oldugu
ortaya
ikmigtir. Nitekim
buldugu forml
tm
masumiyetiyle
dostu
bildigi
Darwin'e
akil
danigmak
iingnderenve
hayat boyuok
yakin
iki
dostun
her geyini
birbirleriyle paylagmasinda hibir
sakinca
grmeyen
Wallace
o
sirada Darwin'in buteoriyi
kendi
bulugu olarak
aaklamasi kargisinda fkelenip Darwin'i
tokat-
lamamak iin kendisini
zor tutmus ve
sonunda Darwin'in
arka-
daylari
tarafindan zorlukla
teskin edilmigtir.
Sonuta
gnmz-
de Charles Darwin'e
ait oldugu kabul edilmig olan
Darwin'in
evrimteorisi
ya
dadoganin
seilmig rnekleri fikri
onun
byk
babasi Erasmus Darwin (1731-1802)
tarafmdan pyle
kaleme
alinmigtir:
Dnya
kuruldugundanbu
yana
zerinden
geen
bunca
za-
mandir
byle
bir geyi dgnmek
ok
mu
cesurcadir...
dnya
zerinde
apagi yukari
ayni
anatomiye
sahip
bunca
insan
ve
hay-
vanin
aslina tek
bir
canli hcresinden tredigini dgnmek
ok
mu
cesurcadir... srekli degigerek geligmegsteren
bir mirasm
dnyanin
sonuna
dek
ayni
kisirdngyle dnmeye devam ede-
cegini dgnmek
ok
mu
cesurcadir?
Nitekim 1815 yllmda
ayni
teoriyi inceleyen Fransizbotanik-
i
ve
bilim
adami
J ean
Baptiste
Lamarck
(1744-1829)
insan[igin
tek
bir
hcreden ogaldigmi.ve
bu
arkm
ayni
gekilde devam
edip
gittigini
ve
organizmanin
giderekdegigim
gsterip
sonun-
da
en
mkemmel
hale
ulagtigim
kabul
ederek evrimteorisinin
dogruluguna
kesinlikle inandigini sylemigtir.
Ancak
kendisin-
den bagka
bunu kabul
etmeyen
hibir Fransiz bilim
adamini
teorisinin dogrulugu
konusunda
ikna edememigtir.
471
SON
SZ
IklerinKitabs ad:
altmda yazdigim
bu kitaptaogu geyi
afla-
digimi billyorum. Bunun iin sizlerie
birlikte
Encyclopaedia
Britannica'dan da
zr dilerim.
ok
fazla olmasa da kairdigim
bir geyler oldugu kesin.
Ancak
bu kitabin
en
nemli
kaynaklari
iermesi nedeniyle
bir
gekildesizlere faydali olacagmi
umuyor,
Tahmin
etmek
yerine
ona
bagvurmanizm
yeterli olacagini
d-
gnyorum. Eksikiiklere
gelince,
apagrdaki
gu
sz
sanirim
bu
konudaki duygulanmi aiklamak iin yeterli.
"Eniyi kitaphibitmeyendir"
R. D. CUMMINS
472