Instrumentat kordofon

(iftelia; Tamrra; Bakllamaja; Jongar; Sharkia; Buzuku, Llauta. Lahuta, Lauria,

Qemaneja)
(Instrumentat paramuzikor)

Si do objekt q formohet pr her t par n hapsir, qoft nga natyra, qoft

nga vet dora e njeriut, n fillim paraqitet i thjeshte. M von ky objekt pasurohet me
element t tjer strukturor, prsoset gjithmon me kalimin e kohs duke mos humbur
boshtin e tij themelor q lidhet me tiparet identifikuese pra me thelbin e tij. N kt
mnyr formohet stadigrafia, q do. t thot stade t ndryshme t zhvillimit t do
objekti ose t do instrumenti. Pra kemi nj objekt ose nj instrument muzikor t
caktuar, q paraqitet n forma strukturore t ndryshme pa ndryshuar thelbin e tij. N
kt mnyr kemi nj shtreszim t formave t nj objekti, ose n rastin ton, t nj
instrumenti muzikor q emrtohet me nj terminologji t veant.
Shtreszimi, pa dyshim, lidhet me terminologjin e instrumentave muzikor, me
at t kategoris kordofone t cilat, n gamn e shumllojshme t instrumentave
shqiptar paraqiten n shtreszime dhe lloje t ndryshme.
Analizn e llojeve t ndryshme t instrumentave kordofon do prpiqemi ta
realizojm sipas parimit stadigrafik, duke filluar nga pararendset m t thjeshta t
ksaj kategorie, t tilla si ato paramuzikore deri tek me t zhvilluarat.

Lodrgramthi (foto nr.1), mjet paramuzikor, q prbhet nga fillimi i rrnjs s barit
gramth. 1 Dy fmij e kapin fillin me dhmb n t dy skajet, e ngren horizontalisht
dhe i bien me gishtrinj ose me shufr duke mbyllur vesht me duar, her njri e her
tjetri, pr t ndjer m mir tingujt q trasmetohen prmes dhmbve n zgavr t
gojs 2 .Tingujt e leht t lodrgramthit ndryshojn sipas tendosjes s kordhs,
goditjeve dhe sipas lvizjeve t gojs q luan rolin e rezonatorit dhe t ngjyrimit.
Nprmjet figurave ritmike, ekzekutuesit arrijn t imitojn sidomos vrapimin e
kafshve. Lodrgramthi, pr vet thjeshtsin e ndrtimit, edhe sipas organologve t
ndryshm, mund t konsiderohet si parardhs i t gjitha instrumentave kordofone.

Mund t shfrytzohen, gjithashtu, fijet e rrnjve t arrs, apo fibra bimsh t ndryshme, ose spango, fill llastiku e
t tjera.
2
)Lodrgramthi mund t prdoret edhe nga nj njeri i vetm, duke e kapur njrin cep me dhmb dhe duke ngritur
cepin tjetr e me njrn dor, ndrsa me dorn tjetr i bie pr t nxjerr tinguj.

(Foto Nr 1)
Mitrolozi (Foto nr.2)sht nj tjetr mjet paramuzikor i gjinis kordofone. Fmijt e
ndrtojn at me kallamat e zakonshm q rriten npr kanale. Merret nj cop
kallami me dy nyje, ahet n mes , pr t nxjerr nj flet po prej atij kallami, ndrtojn
nj kryq i cili bn t mundur ngritjen e prplasjen e flets s prer e pastaj e kapin nga
nj dorez q lidhet me kryqin dhe e rrotullojn n er pr t prftuar tinguj t that, t
ngjashm me breshrin e tingujve t mitrolozit.

(FotoNr2)

Tingringia (foto nr.3) sht nj tjetr mjet paramuzikor, q prfaqson nj faz,

disi m t zhvilluar t instrumentave kordofone (fotonr. 3). Ndrtohet me krcellin e
kashts t but t misrit. sht ajo instrument paramuzikore q fmijt n kohn e
korrjeve e zgjedhin nga nj stap i zhvilluar mir dhe i rrumbullakosur, kputin nj cop
me dy nyje ansore ku qndron kalliri i misrit dhe n buzn e ullukut t mbetur nga
vendi i kallirit, presin me brisk dy fije t gjata, pa i kputur n skajet. Duke prfituar nga
elasticiteti i ktyre fijeve, e ngren lart me dy kleka t futura thrthorazi nn to. Kshtu,
dy klekat i shrbejn si shkamth pr t shtuar tendosjen e fijeve duke i lartsuar dhe,
njkohsisht, pr tia pruar vibracionet zgavrs, q luan rolin e rezonatorit. Duke i
prekur me gisht dy fijet e gjata, kto nxjerrin tinguj shum t leht. Ky mjet paramuzikor,
d.m.th. me korda t dala nga vet trupi i tij, prdoret nga disa popuj. 3

Foto Nr. 3
Zhvillimi i mtejshm i tingringes na on tek tringa, e cila sajohet me disa
krcelle t fshess ose kallamit (dhjet e m shum), t vendosura pran e pran n
mnyr t ndrlikuar. Nga siprfaqja e do krcelli pritet me brisk nj fije e holl, q
shkon cep m cep pa u kputur; pastaj t gjitha fijet lartsohen n t dy skajet me dy
shkamthe t gjata, q futen trthorazi. Duke u rn ktyre fijeve me nj pendz nga
3

)Shih:C. Sachs- Geist und Werden des Muzikinstruments, f. 125, Berlin.

kleka e fshess, 4dalin tinguj t leht. Nga pikpamja organologjike edhe tringa mund
t cilsohet si polikord i prbr nga disa idiokorde. 5

(Foto Nr.4)
Nga instrumentat e mirfillt kordofone, familjen m t pasur e prbjn
instrument t till si: iftelia, tamrra, bakllamaja, bugaria, sharkia, kaloshiuni, jongari,
buzuku, yri, sazeja, llauta, udi, lahuta dhe lauria.

iftelia. Instrument kordofone q i bihet me pend, me nj oktav t ndar n n 11

perde, me dy grupe telash t ndara n kt mnyr:
Lloji m i zakonshm ka dy grupe telash t ndara nga nj sejcili, nj n t parin dhe nj
t dyt n t dytin;
Lloji i dyt ka dy grupe telash t prbr nga: i pari nj tel, i dyti dy tela;
Lloji i tret, e kundrta e llojit t dyt, pra, dy tela tek grupi i par dhe nj tek grupi i dyt
dhe

)N amri kt e quajn kacimbol.

)Prshkrimet e veglave paramuzikore q u prmendn jan marr nga Gjurmime folklorike e R.Sokolit, fq.322324.
5

Lloji i fundit, katr tela t ndara prsri n dy grupe, dy tela n grupin e par dhe dy n
t dytin.
iftelia sht vegla m e thjesht e kategoris s instrumentave kordofone. Populli i
krahinave t ndryshme e quan me disa emra: ifteli, yteli, qyteli, dyzen, tambura,
tamrr, karadyzen etj. Struktura e saj prbhet nga tri pjes: kupa e ndrtuar nga nj
bllok i vetm druri, kapaku dhe bishti. Madhsia dhe trajtat e varianteve t shumta t
iftelis ndryshojn n vartsi t krahinave ku ajo prdoret.
(Shih m tutje tabeln e toneve t t prcaktuara n cent)

Foto Nr.5

Foto nr. 6

Si n do instrument tjetr edhe tk iftelia ekziston nj konfuzion jo i vogl n

pikpamje t terminologjis s ktij instrumenti.

Dshmit e para t ktij instrumenti i gjejm n fjalorin e Kordinjanos ku iftelia

gjykohet me vshtrimin e tamres me shum tela, karadyzenit, lahuts s barazuar
njkohsisht me sazen. 6 N fjalorin e L.Lukaj, iftelia prcaktohet si tambura me
sinonimin tjetr ifteli7.
N fjalorin e Serbo-Kroatishtes e gjejm me vshtrimin e nj mandoline t vogl. 8
Sipas Dizdarit, iftelia n rrethin e Dibrs quhet qyteli, ku i thon edhe
karadyzen. 9
Sipas Sokolit theksohet se prototipi i ksaj vegle sht me dy tela si dshmon
vet emri i saj (me prejardhje Turko Arabe). 10
N nj vepr tjetr t ktij autori, me fjaln ifteli kuptohet edhe nj instrument
tjetr i familjes s tamburave, q i thon tamrr (Shqipri e Veriut). 11
Dshmin e par e gjejm n fjalorin e Majerit, tambura, tamar e prdorur si nj
kitar me tre tela, 12,
Tek Pederseni me t njjtin vshtrim. 13
Tamra ngjasohet edhe me mandolinn, karadyzenin, tamburan; 14
Krahasohet me brain, yrin, gitaren 15
Me iftelin q prmban 3 deri 5 tela. 16
Sipas disa gojdhnave popullore, iftelia, tamburaja n disa krahina t
Shqipris s Mesme dhe t Jugut konsiderohet si ifteli me dy tela, 17
Me tre tela, 18
S nj instrument muzikore q tashm nuk prdoret. 19
Sipas fjalorit t Hafiz Ulqinakut fjala tamer jepet me vshtrimin e tamburit. 20
6

)P.Fulvio Cordignano Dizionario Albanese Italiano e It. Albanese-Milano 1934 f.180.

)L.Lukaj Fjaluer Shqip-serbokroatisht f.96,Beograd 1936.
8
)Fjalor Serbo-kroatisht-shqip f.34 .Kol.1,Tiran,Instituti i Studimeve,1967.
9
)T.Dizdari Huazime orientalizmash n Shqipet,Studime filologjike nr.3,1964, f.79.Tiran.
10
)R.Sokoli.Tamburat, Vatra e kulturs N.3,1965,f.32,Kol.l.
11
)R.Sokoli.V.M.P.SH.Tiran 1966,f.131.
12
)G.Mayer Etimologisches Woterbuch der albanasischen aprache 1891,f.423.
13
)Holger Pedersen-Albanesische Texte mit Glossar-Leipzig 1895,f.196.
14
)Fjaloiri Serbokroatisht-Shqip f.344 k.,Tiran 1947;Bashkimi Fialuur i Rii i Shcypes f.448,Shkodr;M.F.A.
CODIN Werterbuch der albanischen und deutschen sprache f.250,Leiipzig 1930.
15
)Dr.H.Bori.Fjalor i gjuhs serbe ose kroate dhe shqipes f.58,199.
16
)Kartoteka e leksikut t Shqipes, mbledh nga P. Daka, Blush 1958,flet.V.
17
)Kartoteka e Leksikut t Shqipes,mbledh nga M.Trepa,Bilisht 1962 nga Halil Mazalliu,vje 63.
18
)Kartoteka e Leksikut t Shqipes,mbledh nga M.Samara Kotjel-Librazhd,marr nga P.Haxholli 60 vje analfabet.
19
)Kartoteka e Leksikut Shqipes, mbledh nga R.Vozga,Velian,Librazhd 1970.
20
)Fjalor Shqip-Turqisht i Hafiz Ulqinakut,prgatitur pr botim nga O.Muderizi n rev.Studime filologjike 1965
nr.3,184.
7

Emrin ifteli e gjejm edhe n disa fshatra t krahins s Shpatit n rrethin e

Elbasanit, n trajta t prafrta me ato q prshkruam m lart, t quajtur Ungar. Nga
informacionet e shumta t mbledhura pr kt instrument, si dhe nga ekzemplart e
gjetur rezultojn se ky instrument ka qen i prhapur edhe n kto krahina prpara disa
dekadash. Me kalimin e kohs n trajtn e iftelis e quajtur ungar, ashtu si edhe vet
ungari, instrumenti i vrtet, si do t theksohet edhe m tej n trajtimin specifik t ktij
instrumenti, e ka humbur funksionin e saj pr arsye t panjohura deri tani..
Sipas Q.Haxhihasanit tamra shpjegohet saktsisht, si nj instrument muzikore
me dy, tre ose katr tela, me 11 perde t lidhura me pe dhe i biet me pend t prbr
prej lkure qershie. 21
R.Sokoli jep gjykimin e tij se fjala tamrr n Shqiprin e Veriut sht tjetrsim i
trajts tambura q ndihen m shum npr Shqipri t Jugut si dshmojn vet
kngt popullore 22.
N krahinat Juglindore si Kor, Pogradec etj., sipas R. Sokolit vshtrimi i fjals
tambura jepet pr dy lloje t ndryshme veglash q i prkasin t njjts familje.18
Pra, sipas pikpamjes s Sokolit mjaft vegla me struktur organologjike t
prafrta t cilat e kan kasn e rezonancs t vogl dhe tastjern e gjat, i prkasin
familjes s tamburas. Nj pikpamje e till mendoj se nuk prputhet me realitetin.
instrumenta t till, t ngjashm nga pikpamja e t dhnave t jashtme, nuk kan
asgj t prbashkt me nj tipologji aq t pasur e t larmishme e cila m shum i
diferencon se sa i prafron n pikpamje t prmbajtjes dhe funksioneve t tyre. Termin
tambura e gjejm pr her t par n trajtn e dhjettelshit, nj instrument q psoi
ndryshime organologjike e funksionale n muzikn qytetare t qyteteve m t zhvilluara
n fillim t shek.XIX, argument t cilin do e shtjellojm n trajtimin e instrumentave m
t zhvilluara t ktij lloji.
Tamrra instrument muzikore kordofon popullore me tre tela t ndara n dy
grupe :
Grupi i par me 1 tel, i dyti me 2 tela.
Varianti i dyt 2 i pari dhe 1 tel i dyti.
Tamrrs i bihet me pend. Tamrrn sht vshtir ta dallosh nga dukurit e
jashtme pasi ajo ngjason s teprmi me iftelin dhe bakllaman. Emrin e tamrrs e
ndeshin n shum autor t prmndur m sipr n citimet me Nr. 1;7;9;15; dhe 16
terminologjikisht i saktsuar drejt nga Q. Haxhihasani n mnyr t pa cnueshme si
nj instrument muzikore me dy, tre katr tela, me 11 perde t lidhura me pe, q i bhet
me lkur qershie.
21
22

)Kartoteka e Leksikut t Shqipes,fjala tamrr,mbledh nga Q.Haxhihasani, f.716,1954.

)R.Sokoli Tamburat Vatra e Kulturs nr.3 1965,f.34,kol.3.

Tamrra prbhet nga tri pjes kryesore: kupa (kasa e rezonancs, relativisht e
vogl), kapaku (suprina) dhe bishti (tastjera, e gjat) i ndar n 11-13 perde unazore t
cilat jan zvndsuar me perde bronxi n dekadat e fundit.
Nga vndvendosja, n raport me dy pikmbshtetjet e telave, vetulla dhe ura,
prftohen shkall mikrotonale por gjat lojs prftohen gama modale me lartsi
specifike tonale.
N kto dekada instrumentistt novator e kan modifikuar tastjern e tamrrs
duke i shtuar edhe disa mikroperde, n gjysmn e siprme t saj, pr t rritur m tej
numurin e toneve dhe si rrjedhoj, mundsit shprehse dhe spektrin e melodive t
repertorit t saj. Zakonisht tamrra akordohet n kuart, por ajo prdoret gjithashtu edhe
n kuint.
Penda zakonisht paraplqehet nga lvozhga e trungut t qershis pasi nga ajo
prftohen tinguj t but.
Loja instrumentale prqndrohet n grupin e par t telave. Teli i dyt prdoret
si mbshtetje ritmike dhe harmonike n trajtn e isos. N disa raste aktivizohet edhe
teli i dyt, vetm n kalimet e vshtira melodike, kryesisht nga instrumentist virtuoz.
N repertorin e tamrrs shkojn tepr melodit instrumentale si dhe ato
orkestrale kur ajo bashkohet me instrumenta t kategorive t tjera. Tamrra shoqron
zakonisht edhe kngt lirike, kryesisht ato t burrave. Me t luhen gjithashtu pjes t
huazuara nga vegla t tjera. Tamrra , aktualisht, gjen prdorim me funksionet e saja
vetm n fshatrat e Librazhdit

10

Foto nr. 7
Bakllamaja sht nj nga veglat m t njohura t gjinis kordofone, q prdoret n
krahinat juglindore. Ajo dallohet nga tipat e tjer t tamburave, pr disa veori
organologjike, si dhe pr rolin dhe veprimet muzikore t saj lidhur me jetn shpirtrore
t banorve t krahinave prkatse.

11

Edhe bakllamaja ndrtohet n tri pjes: kasa e rezonancs, kapaku dhe bishti.
Bakllamaja dallohet leht nga instrumentat e kategorive t tjera kordofon nga kasa e
rezonancs e cila punohet me rriska t kombinuara me dru panje dhe arre.
Perdet e saja zakonisht i ndrtojn nga zorrt e thara t bagtive ose nga fije sintetike
t lidhura n trajt unazore rreth bishtit.
Mnyra e vendosjes s tyre jep
pjesrisht nj shkall diatonike dhe kromatike n baz t shkalls s temperuar mir

12

Foto nr. 8

13

Dshmit e para t shkruara n vendin ton i ndeshim tek mbledhsit e

hershm t folklorit shqiptar, si dhe n materiale t tjera, ku bakllamaja prmendet si nj
instrument muzikore me tre tela, pak m e madhe se tamburaja. 23
Pastaj ky emr prmendet n faqen e 2-t, Valt e Detit, botuar nga Spiro
Dineja n Sofje m 1908.
N fjalorin shqip-italisht t Anxhelo Leotit, t botuar n Rom m 1937,
bakllamaja prmendet vetm si nj instrument muzikore pa shkoqitje.
Saktsimin e mtejshm rreth tipareve t saj e gjejm te R.Sokoli, (Buletini i
USHT, seria shkencat shoqrore,Tiran 1954,nr.1,fq.224), q e prkufizon si nj
instrument t gjinis kordofone me tre tela n prpjestime pak m t mdha se ato t
tamrrs , me etimologji nga prsishtja (shih gjithashtu: a) po ai, Fjalor muzikor-shqiptar
Morfologjia, f.145, Tiran 1965; b) Veglat muzikore t popullit shqiptar, f.127 Tiran
1965; c) Tamburat, n rev. Vatra e Kulturs, Tiran 1965, nr.1, fq.3.

Sharkia
Terminologjia:
Edhe n prcaktimin e ktij instrumenti gjejm nj konfuzion terminilogjik. Disa
nga ata e kan prqasur me angurin, 24
Me sitrn 25,
Me citherin apo me nj ifteli t madhe me dy tela 26.
Edhe autor t tjer e gjasojn me iftelin 27,
Lahurn 28,
Kitarn 29,
tamburan 30,
23

)Mbledhs t heshm t folklorit shqiptar 1935-1912,f.577,Tiran 1962(fjalorth).

)F.Rossi-Vocobolario epirotico-italiano,vol.I;Rom 1966.
25
)F.Rossi-Vocobolario epirotico-italiano,vol.I.1868.
26
)G.Mayer-Etymologisches Worterbuch der Albanischen sprache,Strassburg,1891.
27
)Visaret e kombit,vllII;4,f.207,Tiran 1937.
28
)Dr. Hugo Riemann-Storia uni ersale della musica,S.P.N./N 1927,f.34; CIRKA, vjeti III, nr.53, fq.256, kol.I;
Shkodr, 18 shtator 1938.
29
)M.Lambertz Disa t dhna, Buletini i Institutit t Shkencave nr.2,1955,fq.67.
30
)Gl.Elezoviq-Glasovne Odobine Arbanaskog dialekte debra i njegove okoline,1950.
24

14

Sazen 31,
Nj autor tjetr e cilson edhe si nj instrument muzikore me shum tela 32.
Prcaktimet e ksaj vegle vijojn duke e cilsuar at si nj tambr me katr ose
pes tela, 33
si nj instrument muzikore me pes tela 34
N prcaktimet e R.Sokolit, del se sharkia m e rndomt cilsohet si nj
instrument me tri pal tela 35, t akorduara sipas parimit rrethor t kuart-kuintave, me
nj bisht t ndar n 14 pjes jo t barabarta 36.
Terminologjia e sakt:
Sharkia sht nj instrument kordofone q ka zakonisht nga pes tela deri n 12,
me nj kas rezonance t punuar nga nj cop e vetme druri, me nj bisht t gjat mbi
t cilin vendosen 14 perde n brendi t nj oktave, q japin intonacione mikrotonale
karakteristike krahinore sipas skems s mposhtme:
:
Skema e mikrotoneve t sharkis

Dy variantet e zakonshme paraqiten si m posht:

a) 2 tela n grupin e par, 1 n grupin e dyt dhe 2 n t tretin;
b) 2 tela n grupin e par, 2 n grupin e dyt dhe 1 n t tretin
Ekzistojn edhe variante t tjera q shkojn deri n 12 tela t ndara n tre grupe.

31

)R.Sokoli- Buletin i Institutit t Shkencave nr. L,1965,f.259.

)Kartoteka e Leksikut t Shqipes,mbledhur nga F.Ndocaj, f.35,Tiran 1957.
33
)Fermer, Henrij George-Turkish instrumente of music in the 17 th centary, Blagzow, 1937.
34
)Visaret e kombit, vll. I,3,Tiran, 1937, f.259,A.Schamuss, Epika popullore e shqiptarve n Kosov, botuar n
Folklor II, vll.III,8, Shkodr 1940.
12)R.Sokoli-Veglat muzikore t popullit shqiptar,Tiran,1966,f.81.
13)R.Sokoli-Folklori muzikor shqiptar,vep.cit.fq.56,Tiran.Me kt vshtrim shiko edhe B.Troerup-Sharki-sine
langalante in Kosovo(Jugosllawien).Kopenhagen ,1976).
32

15

Foto nr.9
Ky instrument z nj vend mjaft t rndsishm midis instrumentave muzikore t
ksaj gjinie. Sharkia ka trhequr vmndjen e studiuesve, t cilt kan dhn mendime
t ndryshme rreth prcaktimit t saj.

Jongari (Foto nr.10) sht nj tjetr instrument kordofone, e pajisur me tre-katr

tela me bishtin e tij t ndar n 11 perde (foto nr. 10). Dshmin m t hershme t ktij
emri n shqipen e shkruar e kemi n regjistrin e kadastrs s rrethit t Shkodrs t
shek.XV, ku paraqitet si homonim n fshatin Kalldrum t atij rrethi, m 1416-1417.

16

Pastaj ky instrument prmendet nga J.Hahni, 37

G.Mayer 38 ;
Nga Sami Frashri 39; Ky i fundit e cilson si instrument me tre tela.
Pak a shum kshtu e cilsojn edhe fjalort e mvonshm. 40
Muzikologu C.Sachs 41 e ka cilsuar si nj instrument turko-shqiptare me tre tela.
T till e ka cilsuar edhe G.Tintori 42 por t pasuruar me nj tel t katrt.
Nj dshmi tjetr me rndsi pr kt instrument e gjejm n folklorin e
arbreshve.
Zakonisht shtja e prcaktimit t emrave t instrumentave muzikore ndrlikohet
n gjykimin e
atyre studiuesve t cilt marrin prsipr t qartsojn tiparet
organologjike t instrumenteve muzikor pa patur njohurit e duhura profesionale t
specialitetit t ngusht. Kshtu, n fshatin Borsh t rrethit t Sarands jongar quhet
bicula 43;
Po kshtu quhet n Gjirokastr 44
Ndrsa n Skrapar nj nntip i ksaj vegle, nj argtues kordofon d.m.th. nj
tabura kallami, quhen ungar 45.
Shtojm se kjo instrument quhet edhe me emra t tjer, si tambura, qemenxhe,
qemane etj.
Kan rndsi ktu prcaktimi i sakt i fizionomis s saj dhe dallimi nga veglat e
tjera t s njjts gjini.

14)J.G.Hahn-Albanesische Studien,alban-Deutschen lexikon,fq.18,Jena,1854.

15)G.Mayer-Etimologisches Vortercusch der Albanesischen Spracher,fq.163,Strassburg,189l.
16)Kamusi Turki,vll.II,fq.1570,Istabul,13l8.
17)E.Kristoforidhi- Fjalor shqip-greqisht,fq.142; Bashkimi,Fjaluer i Rii i Shcypes, fq.171,Shkodr,1906;Fjalor
frngjisht-shqip,dorshkrim i S.Koles,fq.646,Tiran,1944;Fjalor i gjuhs shqipe,fq.188,Tiran,1954; F.GiordanioFjalor i arbreshve t Italis,1963.
18)Sachs C.-Real Lexikon der Musik instrumente,Berlin,Bard,1913.
1)C.Tintori-Gli strumenti musicali fq.184,1971.
43
)R.Sokoli-Folklor muzikor shqiptar,Morfologjia,f.155,Tiran 1965.
44
)Minella Totoni-Vzhgime rreth s folmes t qytetit t Gjirokastrs, Studime Filologjike,1966, nr.1, fq.116.
45
)R.Sokoli-Folklor muzikor shqiptar, seria shkencat shoqrore,Tiran,1957,nr.2,fq.224, si dhe n Folklor muzikor
shqiptar Morfologjia, fq.167,Tiran,1965,Veglat muzikore t popullit shqiptar 1966,fq.154,Tiran.

17

Foto nr. 10

Buzuku (Foto nr.11) instrument kordofon me pes tela, me nj bisht t ndar

n 14 perde.
Rilindasi yn Sami Frashri e prcakton kt si nj lloj tamburaje me nnt tela
t ndar pr tre, m e madhe se bakllamaja e m e vogl se sazeja 46.
Autor t tjer si G. Mayer, etj., e kan prshkruar si nj instrument kordofone
me gjasht tela 47.
46

)S.Frashri KT I 313. Instambuln 318.

18

Autor pasardhs e prshkruajn si nj cembalo 48,

N nj flalor tjetr quhet cyrybabu 49;
N nj flalor Latitisht shqip quhet: cembalos 50
. N disa studiues t mvonshm jepet si nj kitar e madhe me gjasht tela 51,
M von n fjalorin e Kristoforidhit si instrument muzikore, ndrsa n at t
K.Kostallarit si nj instrument e vjetr popullore q ngjan me mandolinn 52.
R.Sokoli 53 e prshkruan buzukun si nj instrument kordofone me 6-8 tela, s
cils i bihet me pend. Trajtn e ka pak a shum si t tamburas, me perde t
vendosura n mnyr kromatike.
Dshmit m t hershme n shqipen e shkruar, sipas R. Sokoloit, e ndeshim si
omonime n shek.XVI, konkretisht te mbiemri i shkrimtarit ton t asaj periudhe Gjon
Buzuku.

47

)G.Mayer- Etimologischen Worterbuch der Albaneisischen Sprachen, Strassburg,1891 fq.57;Mbledhs t

hershm t folklorit shqiptar,1635-1912,III,fq.577,Tiran,1862 Fjalor.
48
)Bashkimi- Fjaluer i ri i Shqypes, fq.58,Shkodr,1908,F.Fulvio Cordignano- Dizionario albanese-italiano e
italiano-albanese, Nntori 1938,fq.74.
49
)F.Fishta-R.Lacaj (Fjaluer latin-shqip,fq.107,Tiran,1942.
50
)Aldighiere- fjaluer latin-shqip, fq.79,Shkodr,1925.
51
)H.Leotti-Dizionario albanese-italiano,fq.63,Roma,1937;Instituti i Shkencave- Fjalor i gjuhs shqipe,fq.53.
Tiran,1954.
52
)Koi Kostallari-Skendi- Fjalor i shkurtr shqip-rusisht,fq.65,Mosk,1951,muzikor.
53
)R.Sokoli-Folklor/shqiptar (Morfologjia), fq.148,Tiran,1965.

19

Foto nr.11

Sazeja sht vegla m e zhvilluar, qoft pr nga ndrtimi me prmasa t mdha, qoft
pr nga numri i telave, ndarja e tastiers, repertori etj. Edhe kjo vegl prbhet nga tri
pjes kryesore: kupa, n trajt gjysm bajameje, kapaku i saj dhe bishti mjaft i gjat n
krahasim me kupn. Foto nr.17.
Sazeja sht e pajisur me dhjet tela, t ndara n tri grupe. Interesante pr
etnomuzikologjin sht struktura tonale e tastjers s saj. Si duket, n pjesn e par
e tastiers s sazes prftohen disa mikrotone t cilat i kemi kovertuar n cent, ndrsa
pjesa e dyt e saj sht e ndar n gjysmtone kromatike deri diku t prafrta me

20

sistemin e temperuar mir. Pra, vlen t nnvizohet se, brenda nj oktave, n shkallt e
ksaj vegle vrehen 14 intervale t pabarabarta ku bazohen zhvillimi i melodiks
orientale t kodifikuar sipas nj rendi t caktuar.
Krahas veglave t tilla t punuara me mjeshtr vendas,
ekzistojn dhe ekzemplar t till t fabrikuar me porosi n
punishtet
jasht
kufijve

Foto Nr.17

shtetror..(Foto nr.18).
Foto Nr.18

21

Kjo vegl sht prodhuar n punishten e Vjens n gjysmn e par t ktij

shekulli, me porosi t amatorve t apasionuar. Nga pikpamja teknologjike ajo ngjan
m tepr me mandolinn, me kupn t punuar jo nga nj cop e vetme druri, si sazja

22

popullore, por nga riska t holla druri, me shkallare t vendosura n baz t sistemit t
temperuar mir. Ekzemplar t till, mjaft t rrall, jan prdorur n formacionet me
vegla, kryesisht t temperuara. Prejardhja e ktij emri, simbas fjalorit Bashkimi vjen
nga turqishtja saz. Nga kjo gjuh ka hyr edhe n bullgarishte, n armenishte e deri
n Dagestan. 54

Llauta, sht vegl kordofone me kas t madhe e me tastier t shkurtr, me tet

tela t cilve u bihet me pend. Ky instrument e ka kupn t ndrtuar nga breza t
holl t kombinuar me dru arre e panje, me kontraste ngjyrash karakteristike. N pjesn
e zgjeruar t kass brezat ose rriskat e drurit prmblidhen nga nj shtres e dyt druri e
quajtur kapllama. Mbi suprin, n nj t katrtn e gjatsis s saj, sht fiksuar
ura,ose kavalari. Prsri e quajtur
kafaz. Ndrmjet urs dhe kafazit ka
nj shtres t holl sintetike, q
shrben pr ruajtjen e syprins nga
grvishtjet q mund t shkaktohen nga
goditjet e pupls (pends). Tek llautat e
ndrtuara nga mjeshtr t mir, bishti
(n pjesn e pasme) vihet me rripa
mjaft t holl prej druri panje ose ahu.
Ato prfundojn sipr barkut t kups
n trajtn e nj fustani, si quhet kjo
pjes e vegls.N fund t bishtit, si
pjes e veant, I ngjitet I quajturi
londari, (koka e tastiers) I kthyer
prapa 45 grad. Ktu qndrojn elsat
metalik t vegls, t cilt shrbejn pr
akordimin e telave. Foto nr.10.Tastiera
e llauts sht e ndar n 11 pjes
(perde) unazore , t prbra nga fije
sintetike. Mnyrat e vendosjes s tyre,
sipas matjeve, nxjerrin nj shkall
kromatike q prkon me sistemin e
temperuar mir.
Llauta ka tet tela t grupuar n katr
sektort, me dy tela n secilin prej tyre,
t akorduar n n nj
mnyr t
veant n bz t parimit kuart-kuintes
dhe oktaves t dubluar n t k`atr
grupet e telave, dukuri q prbn edhe
karakteristikn themelore t ksaj vegle
n format e larmishme t akordeve q
ajo prmban n funksionet e saja
harmonike.
54

)R:Sokoli Veglat muzikore t popullit shqiptar,f.83 Tiran 1966.

Foto Nr.19

23

Udi. Vegl kordofone me pend me kas t madhe n trajtn e gjysm vezes,

m e thell se sa llauta, me tastier shum t shkurtr, me pes ifte telash prej zorre
t akorduara nunison dhe q trhiqen dhe akordohen me elsa druri . Nga pamja e
jashtme kjo vegl ngjason mjaft me llautn, por ndryshojn midis tyre n disa drejtime.
Trajta e jashtme e udit sht m e harkuar se e llauts n pjesn e pasme t kups s
rezonancs, pa perde apo ndarje n bishtin e saj. Koka e tastiers s udit udit sht e
kthyer me nj knd mjaft t ngusht
nga
prapa. N siprfaqe t kups ka t
hapura tre burime kumbuese (
kafaz), njeri prej t cilve sht
me
diametr m t madh, kurse dy t
tjert jan m t vegjl dhe
qndrojn m prapa, n drejtim t
urs. T tria kto burime t
kumbimit jan t stolisura me
daltime t tejdukshme, t punuara
me
shije artistike.(Foto Nr.20)
P
r
tu
dall
uar
shto
jm
se
nga
pik
pa
mjet
tekn
olog
jike,
udi
Foto Nr.20
ka
nj ndrtim t prkryer, i leht n pesh e me nj
kup t punuar nga rriska shum t holla t
ndrlidhura me njra-tjetrn me fines t veant.
N cilsin e lnds nga e cila prbhet kjo vegl
hyjn edhe telat e saj, t punuar me nj teknologji
mjaft t prparuar, nga zorrt e bagtive. Pikrisht
kta ndikojn n ngjyrimin e tingujve prkats.

24
Foto Nr.21

Lahuta Vegl kordofone me hark, me nj tel. Kupa dhe pjest e saj kryesore jan t
punuara nga nj cop druri. (Foto nr.21) . Kasa e saj n trajt sferike, jo shum e thell
e quajtur krye n Tropoj- blude, n Malsi t madhe grope, mbulohet me lkur
apr e marr nga bagtia e imt apo kafsh t ndryshme t imta. Mbi lkur
vendoset ura e cila quhet kamanec ose magjar, mbi t ciln kalon kordha, e
prbr nga nj tuf qimesh t marra nga kreshta ose bishti i kalit. Njri skaj i ksaj
kordhe lidhet n fund t kass, tek nj thep i dal, i ln gjat gdhndjes posarisht
pr kt qllim. Skaji tjetr lidhet me majn e nj trheqsi (n trajtn e nj celsi) dhe
quhet ungj ose tezgjahn Tropoj, grasn Malsi t Madhe. Pjes prbrse e
lahuts sht edhe harku, i punuar nga degt e drurit t thans, t arrs etj. Dhe
quhet argos n Kruj, blude n Tropoj ras n Malsi t Madhe, dorcak n
Dukagjin. 55 N skajet e tij lidhet nj tuf qimesh kali q trhiqen deri sa dega e agercit
t marr trajt t harkuar , tension ky q mban t trhequr tufn eqimeve t kalit. Tingujt
e lahuts prftohen nga frkimi i qimeve t argercit, t lyera me rrshir pishe, me
kordhn e vegls. Trupi i lahuts ndrtohet edhe nga kungulli apo guacka e
breshks.Prejardhjen e emrit t ksaj vegle, K.Tagliavini e nxjerr nga arabishtja elud q
do t thot dru ose vegl druri; prej ktej
jan gjinikuar disa motrzime n gjuht e
ndryshme t Evrops, rrjedhimisht edhe n
Shqipri. Dshmin m t vjetr t shkruar
pr kt fjal n shqipe e kemi tek vepra e
P.Bogdanit Cuneus Prophetarum(shkalla
IV,ligjrata l, kap.I): ata q knduekshin
n mjedis t vazhzavet e rasavt laudeve.
(N fjalorin It. Suonatrici di cembali).
Duket se n gjuhn ton kjo fjali do t ket
hyr para ardhjes s osmanve n
Shqipri, me q e kan edhe arbresht e
Kalabris (Lavud). R. Sokoli mendon se
rrzon mendimin e albanologut F.Nopa,
sipas t cilit kjo vegl na paska ardhur nga
Lindja pas pushtimit Osman. Prve ktij
fakti, kemi edhe kronologjin e emrit n
gjuh t tjera t Evrops. 56
Sipas
dokumenteve arkeologjike lahuta ka t
ngjar t ket hyr n vndin ton me
pushtimin e Arabve rreth shek.IX. Kt
fakt e mbshtet nj qeramik q i prket
shek IX, e gjetur n Durrs, mbi t ciln
sht pasqyruar nj lahut. Kjo qeramik
konsiderohet si dokumenti m i hershm
q tregon pr hyrjen e veglave me hark nga
orienti. (Foto nr 22).
55

)Emrtimi i pjesve prbrse t lahuts sht marr nga Q.Haxhihasani, Vll. 7, Kng kreshniksh,1958,
fq.167;R.Sokoli, Veglat muzikore te populli shqiptar, fq.91,1966.
56
)R.Sokoli- Gjurmime folklorike, fq.349,Tiran 1982.
Foto nr 22

25

Lauria. Vegl kordofone me hark, me dy tre ose katr tla. sht nj variant i lahuts,
por disi m e zhvilluar se ajo. Ajo ka pak a shum t njjtin ndrtim dhe pamje t
jashtme por ndrtimi i saj ndryshon pak a shum nga materialet perbrse t strukturs
s saj n prgjithsi.. (Foto nr.23). Disa nntipe veglash e kan kasn e rezonancs jo
vetm prej druri, por edhe prej teneqeje (pr kt shpesh shfrytzohen kuti t gatshme).
Vetkuptohet, n kto raste ndryshon trajta e kups. Edhe kordat prej qimesh t marra
nga bishti i kalit, n dekadat e fundit jan zvendsuar me korda eliku. Ndrsa
harku i saj ndrtohet gjithmon me dru thane dhe qime t marra nga kreshta ose nga
bishti i kalit.

Qemaneja (Violina popullore)

Vegl popullore kordofone me hark. Qemneja konsiderohet si nj ndr veglat

udhheqse n formacionet e
muziks popullore qytetare n
t
gjitha krahinat e shqipris. N
ditt
tona kan mbritur ekzemplar t
nj
lloji t vcant t qemanes
popullore. si dhe disa lloje t
tjera
veglash t ksaj kategorie, t
punuara n Shqipri, e quajtur
violadamore, nj ekzemplar
m
tet tela (4+4 tela rezonance
pasive), e punuar nga mjeshtri
shkodran
Kol
Mark
Kola.Qemaneja akordohet dy t
parat
n unison (mi- mi) dy t tjert n
la
dhe sol). Fillimisht fillimisht
qemaneja sht mbajtur gjat
ekzekutimit
n
pozicionin
vertikal, ashtu si edhe pozicioni i
prdorimit
t
lauris.
kombinuara me nota t zgjatura
n
trajtn e isos, figurat kadenciale
t
lauris etj. e bjn kt vegl
shum
t afrt me repertorin tradicional
vendor(.Foto Nr,23)

26

Foto Nr,23

Fjalori enciklopedik
(Permbledhje)

27