K R E U VIII

RRITJA E LËVIZJES KOMBËTARE NË SHQIPËRI NË VITET

1901-1908

1. LËVIZJA KOMBËTARE DHE REFORMAT E FUQIVE TË

MËDHA(1901-1904)
Depërtimi austriak dhe italian në fushën ekonomike, kishtare dhe shkollore

Në vitet e para të shek. XX, krahas shteteve fqinje ballkanike (Serbisë, Greqisë e
Bullgarisë), të cilat prej kohësh punonin për të vendosur në provincat shqiptare
ndikimin e tyre në fushën politike e në atë shkollore-kishtare edhe Shtetet e Mëdha,
e veçanërisht Austro-Hungaria dhe Italia, i shtuan përpjekjet për të zgjeruar
ndikimin e tyre në Shqipëri. Për shkak të afërsisë gjeografike me Italinë dhe me
Austro-Hungarinë dhe të pozitës së rëndësishme në Ballkan e në Adriatik, Shqipëria
mori në këtë periudhë një vlerë të veçantë gjeostrategjike për këto dy fuqi dhe u bë
një nga objektet kryesore të rivalitetit të tyre.
Austro-Hungaria u aktivizua sidomos pas pushtimit të Bosnjës dhe të Hercegovinës,
kur vuri si qëllim të shtrihej drejt territoreve të tjera ballkanike të Perandorisë
Osmane, të dilte në Selanik (porti më i madh i detit Egje) dhe të ndërtonte
hekurudha drejt Egjeut e Adriatikut, të cilat do të kalonin nëpërmjet territoreve
shqiptare. Vjena synonte gjithashtu të përdorte tokat dhe popullsinë shqiptare si
mburojë kundër shtrirjes së shteteve sllave (Malit të Zi e Serbisë) në brigjet
shqiptare të Adriatikut dhe të pengonte njëkohësisht vendosjen e Italisë në këtë
zonë.
Italia, nga ana e saj, synonte të zgjerohej në të dyja brigjet e Adriatikut, për të
vendosur zotërimin e plotë mbi të dhe për ta kthyer në një det të brendshëm ose
“liqen italian”. E shqetësuar përballë rritjes së ndikimit austriak në Shqipëri e në
Ballkan, Roma, që nga fundi i shek. XIX, filloi të zhvillonte një veprimtari të gjerë për
depërtimin ekonomik, politik e ideologjik në vilajetet shqiptare.
Ndeshja e interesave ndërmjet tyre i detyroi këto dy fuqi të merreshin vesh për
politikën e mëtejshme në Shqipëri. Marrëveshja u arrit pas shkëmbimit të notave
ndërmjet Romës e Vjenës, që u bë nga dhjetori i vitit 1900 deri në shkurt 1901, në
të cilat u ripohua nevoja e ruajtjes së status quo-së në Shqipëri dhe u theksua me
këtë rast se, në qoftë se ajo do të prishej, atëherë do të formohej një Shqipëri
autonome.
Marrëveshja austro-italiane për Shqipërinë dhe për brigjet lindore të Adriatikut, që u
arrit edhe nën ndikimin e Gjermanisë, u vu në themel të Aleancës Tripalëshe,
Gjermani, Austri dhe Itali, e cila u përsërit më 1902 dhe mbeti pjesë e saj deri më
1912. Me këtë marrëveshje, që njihet edhe si një akord i “ekuilibrit” në Adriatik, nuk
i lejohej asnjërës prej këtyre dy fuqive të vendoseshin në Shqipëri; por për shkak se
kishte nën zotërim bregdetin Adriatik, ky vend, sipas tyre, nuk duhej të binte as në
duart e shteteve të tjera. Në të vërtetë, kjo marrëveshje e mbante Shqipërinë si
zonë të ndikimit austro-italian.
Respektimin e status quo-së në Ballkan e në Perandorinë Osmane e kërkuan, në vitet
e para të shek. XX, edhe Fuqitë e tjera të Mëdha, Gjermania, Rusia, Franca dhe
Anglia. Megjithatë, në Angli kishte filluar të përkrahej edhe ideja e dëbimit të Turqisë
nga Ballkani dhe e ndarjes së zotërimeve të saj evropiane ndërmjet shteteve
ballkanike.
Meqë ruajtja e status quo-së kishte një karakter të përkohshëm, Austria dhe Italia i
shtuan përpjekjet për zgjerimin e depërtimit ekonomik e politik në Shqipëri, në
mënyrë që të ishin të përgatitura për të kënaqur ambiciet e tyre, në rast se do të
ndodhnin ndryshime eventuale në hartën politike të Ballkanit.
Austro-Hungaria, Italia dhe shtetet e tjera në fundin e shek. XIX e sidomos në fillim
të shek. XX shtinë në dorë tregun e Shqipërisë. Në mënyrë të veçantë, Austro-
Hungaria dhe Italia vendosën kontrollin mbi tregtinë e jashtme të vendit, që bëhej
nëpërmjet skelave të Adriatikut, nga të cilat një rëndësi të dorës së parë kishin skela
austriake e Triestes dhe ato shqiptare, si Shkodra, që lidhej me botën e jashtme me
anë të Obotit në Bunë, Shëngjini, Durrësi, Vlora, Saranda etj.
Të dhënat ekonomike të viteve 1901 e 1904-1905 tregojnë se në fillim të shek. XX
Austro-Hungaria kishte përqendruar në duart e veta 3/4 e import-eksportit që bëhej
nëpërmjet Shkodrës, e cila ishte qendra më e rëndësishme për tregtinë e jashtme të
vilajeteve shqiptare. Vendin e dytë e zinte Italia, pas së cilës vinin Mali i Zi, Franca
dhe shtetet e tjera. Nga vlera e përgjithshme prej 215 000 franga ari të doganës së
Shkodrës për vitin 1904-1905, Austro-Hungarisë i përkisnin rreth 170 000 franga,
kurse Italisë 24 000 franga.
Firmat austro-hungareze kontrollonin gjithashtu rreth 2/3 e import-eksportit, që
bëhej nga porti i Durrësit në vitin 1904-1905. Vendin e dytë e të tretë e zinin këtu
Anglia dhe Italia, pas të cilave vinin Egjipti, Rusia e Franca. Nga 251 000 franga ari
të vlerës së përgjithshme të import-eksportit të portit të Durrësit për vitin 1904-
1905, Austro-Hungarisë i takonin 156 000 franga, Anglisë 37 000 franga, kurse
Italisë rreth 30 000 franga. Austro-Hungaria zinte vendin e parë në import-eksportin
e vilajetit të Kosovës, që në vitin 1908 arriti në rreth 49 000 000 franga dhe bëhej
kryesisht nëpërmjet Selanikut. Pas saj vinin Rusia, Anglia, Gjermania, Italia etj.
Në tregtinë e jashtme të vilajeteve shqiptare (të Shkodrës, të Kosovës etj.), për
shkak se Shqipëria ishte një vend agrar, zotëronte importi, që përbëhej nga
prodhime industriale e ushqimore dhe gjatë viteve 1901-1910 paraqitej çdo vit 2,5-3
herë më i madh nga eksporti, i cili përbëhej tërësisht nga prodhimet bujqësore e
blegtorale të vendit.
Austro-Hungaria e Italia kishin vendosur gjithashtu kontrollin e tyre mbi lundrimin
detar e mbi transportin tregtar e postar të porteve shqiptare të Adriatikut dhe të
Jonit, të cilat i kishin në dorë shoqëritë austriake të lundrimit “Llojd” (“Lloyd”),
“Raguza” (“Ragusa”), “Ungaro-Kroate” dhe Shoqëria italiane “Pulia” (“Puglia”).
“Llojdi” austriak, që ishte një nga shoqëritë më të fuqishme në Evropë, kryente
veprimet e transportit në tërë bregdetin shqiptar deri në portet e jugut dhe zinte
pozitë zotëruese në transportin detar të Shkodrës (Obotit) e të Durrësit. “Llojdi”,
sipas të dhënave të vitit 1902, merrte nga qeveria austriake një subvencion vjetor
shtetëror prej 3 600 000 fiorintash.
Në vitet e para të shek. XX shoqëritë austriake të lundrimit ndeshën në
konkurrencën e atyre italiane, të “Pulias”, që depërtoi në skelat e Tivarit, të Ulqinit,
të Shëngjinit, të Durrësit, të Vlorës, të Sarandës e të Janinës. “Pulia” kishte
mbështetjen financiare të shtetit, që, sipas të dhënave të vitit 1902, arrinte në 430
000 lireta në vit. Përveç “Pulias”, në skelat e Shqipërisë së Jugut vepronte edhe
Shoqëria tjetër italiane “Adria”, që, konkurronte me sukses shoqëritë austriake
“Llojd” e “Raguza”, ndërsa Shoqëria tregtare italiane “Frateli Alatini”, që ishte
grumbulluesja kryesore e leshit dhe e drithit, e kishte shtrirë veprimtarinë e saj deri
në vilajetin e Kosovës.
Në këto rrethana u rrit pesha e Italisë në tregtinë e jashtme të skelave të Shqipërisë
së Jugut. Në vitin 1910 Italia arriti të zinte vendin e parë në importin e Shqipërisë së
Jugut, që ishte 3 800 000 franga ari, duke ia kaluar dy herë atij austriak, që
përbëhej vetëm nga 1 800 000 franga ari. Por Austro-Hungaria vijoi të mbante
vendin e parë në importin e skelave të Shqipërisë së Veriut, që në vitin 1910-1911
arriti në rreth 5 200 000 franga ari, duke ia kaluar dy herë atij italian, që ishte vetëm
2 200 000 franga ari.
Ndikimi austriak në skelën e Sarandës në jug të Shqipërisë dhe në portin e Durrësit
ndeshi, në fillim të shek. XX, edhe në konkurrencën e firmave greke të tregtisë e të
lundrimit, si “Ksidias (“Xydias”) e C” etj.
Depertimi i huaj ekonomik, veçanërisht ai austriak e italian, u realizua gjithashtu
nëpërmjet sistemit bankar e të kredisë. Në vilajetin e Shkodrës vepronin shtëpitë
bankare të Triestes, ndërsa bankat evropiane (franceze, italiane, gjermane, angleze)
jepnin kredi me anë të agjentëve ndërmjetës që mbanin në Shqipëri. Në vitin 1906 u
themeluan në Shkodër e në Durrës degë bankare italiane të “Shoqërisë Tregtare të
Lindjes” (“Societa Comerciale d’Oriente”), që kishin si synim të përqendronin në
duart e tyre veprimet e blerjes së mallrave, të hipotekimeve e të inkasimeve dhe të
vendosnin ndikimin e Romës në sistemin financiar në Shqipërinë e Veriut.
Firmat e huaja bënë përpjekjet e para për të depërtuar edhe në fushën e industrisë.
Në Vlorë, në fillim të shek. XX, firmat austriake ngritën presa për prodhimin e vajit,
ndërsa sipërmarrës të tjerë austriakë filluan të shfrytëzonin pyjet e Bregut të Matit.
Po në këto vite të para të shek. XX një shoqëri italiane siguroi nga Turqia
koncensionin e përpunimit të pyjeve të Rrushkullit; firma të tjera italiane hapën në
Vlorë, në Durrës e në Butrint kripore, mullinj e presa për prodhimin e vajit, ndërsa
një shoqëri franceze filloi të nxirrte bitum në Selenicë. Sipërmarrësit italianë
parashikonin të sillnin kolonistë në rrethet e Shkodrës, të Vlorës dhe të Durrësit,
ndërsa ata austriakë në tokat e vilajetit të Kosovës.
Në fillim të shek. XX firmat e huaja (franceze, italiane, austriake e ruse) hartuan disa
projekte për ndërtimin e hekurudhave transballkanike, që do të lidhnin portet
shqiptare të Adriatikut me detin Egje (Selanikun) dhe me Detin e Zi.
Austro-Hungaria dhe Italia kishin ngritur konsullatat e agjencitë konsullore, tregtare
e postare në qytetet më të rëndësishme të Shqipërisë, si në Shkodër, Durrës, Vlorë,
Janinë, Prevezë, Gjirokastër, Shkup, Prizren, Mitrovicë, Manastir etj. Përfaqësi të
shumta konsullore në qytetet e vilajeteve shqiptare kishte gjithashtu Franca dhe në
disa qendra të Shqipërisë edhe Rusia me Anglinë.
Në fillim të shek. XX u acarua konflikti ndërmjet Vjenës e Romës për ndikimin mbi
klerin katolik në Shqipëri dhe në lëmin e kulturës. Vjena synonte të ruante
përgjithmonë të drejtën e protektoratit mbi klerin e mbi shqiptarët katolikë, të fituar
prej kohësh me anë të kapitulacioneve që i kishte shkëputur Perandorisë Osmane
(qysh me Traktatin e Karllovacit të vitit 1699) dhe që i siguronte asaj kontrollin e
plotë mbi ta e varësinë prej Vjenës. Ndërkohë qeveria italiane filloi të vendoste në
Shqipëri urdhra katolikë që do t’i nënshtroheshin Romës, po ashtu edhe priftërinj
italianë nga kombësia, dhe po përgatiste klerikë shqiptarë në Itali. Por, gjatë
bisedimeve që u zhvilluan ndërmjet përfaqësuesve të të dy vendeve në fillim të shek.
XX, Vjena mbrojti të drejtën e saj ekskluzive mbi klerin katolik e mbi institucionet
katolike në Shqipëri dhe nuk pranoi t’i bënte asnjë lëshim Romës. Ndërkaq, qeveritë
e të dyja vendeve bënin shpenzime të mëdha për të bërë për vete klerin katolik duke
i dhënë atij subvencione të rregullta mujore ose vjetore.
Austro-Hungaria e Italia zgjeruan edhe rrjetin e shkollave të tyre, që ishin kryesisht
fetare katolike, kurse një pjesë laike. Pas shkollave, të hapura qysh në gjysmën e
dytë të shek. XIX, Austro-Hungaria ngriti shkolla të tjera, për djem e për vajza, në
Shkodër, Durrës, Shkup, Janievë, Prizren, Pejë, Gjakovë, Zymë, Lumë, Manastir,
Milot, Rrëshen, Tiranë dhe në qendra të tjera të Shqipërisë. Vetëm në qytetin e
Shkodrës, në fillim të shek. XX, kishte 7 shkolla austriake me rreth 800 nxënës,
ndërsa në gjithë vilajetin ishin ngritur 21 të tilla; në vilajetin e Kosovës kishte 8
shkolla austriake dhe në atë të Manastirit 3 (në sanxhakun e Manastirit). Shkollat
austriake ishin në shumicën e tyre fetare dhe administroheshin nga institucionet
katolike; vetëm një pjesë ishin laike (fillore) ose profesionale. Disa nga këto të fundit
frekuentoheshin edhe nga fëmijë myslimanë.
Deri në vitet e fundit të shek. XIX në shumicën e shkollave austriake mësimi
zhvillohej në gjuhën italiane. Në fillim të shek. XX, duke synuar të dobësonte
ndikimin italian, Vjena shpalli “nacionalizimin” e shkollave katolike austriake në
Shqipërinë e Veriut, vendosi në mjaft prej tyre, në vend të italishtes, gjuhën shqipe
si gjuhë mësimi, në disa të tjera futi gjuhën gjermane po si gjuhë mësimi dhe mbajti
njëkohësisht (në ndonjë qendër të Kosovës) shkollat katolike në gjuhët sllave.
Me këtë masë Vjena mendonte të forconte ndikimin e saj mbi lëvizjen kulturore
shqiptare, një nga kërkesat e së cilës ishte themelimi i shkollave kombëtare shqipe.
Në qarqet qeveritare të Austro-Hungarisë ky veprim, si edhe botimi në Vjenë i
librave në gjuhën shqipe, vlerësohej si një kontribut për ruajtjen dhe përhapjen e
idesë nacionale në Shqipëri. Pranë Institutit shtetëror të gjuhëve orientale të Vjenës
u hap në vitin 1903 një kurs për mësimin e gjuhës shqipe, që drejtohej nga Gjergj
Pekmezi, ndërsa në koloninë shqiptare të Zarës (në Borgo-Erico) qysh në vitin 1901
funksiononte një kurs për mësimin e shqipes pranë Institutit Pedagogjik, një tjetër
pranë shkollës ushtrimore (me rreth 40 nxënës, më 1903); në vitin 1903 u çel aty
një kurs i gjuhës shqipe për vajza (me 55 nxënëse), që drejtohej nga Patër Bardhi.
Në vitin 1906 mësimin e gjuhës shqipe në atë institut si edhe në shkollën e vajzave
filloi ta jepte, në vend të Patër Bardhit që u largua, Shtjefën Konstantin Gjeçovi. Në
shkollat pedagogjike me internate, si në atë të Klagenfurtit e të ndonjë qendre tjetër,
u përgatitën mësuesit e parë për shkollat austriake në Shqipëri.
Edhe Italia, duke filluar nga viti 1896, pas ardhjes në fuqi të kryeministrit Krispi, çeli
shkolla fillore e profesionale në Shkodër, në Janinë, në Durrës e në Vlorë, ndërsa në
fillim të shek. XX u ngritën shkolla të tjera në Shkodër (ku funksiononin tanimë një
shkollë fillore për djem, një për vajza, një shkollë tregtare, një tjetër artizanati dhe
një kopësht për fëmijë), u hapën shkolla të reja fillore për djem dhe për vajza (më
1901-1906) në Vlorë, në Durrës, në Janinë (dy shkolla fillore e një shkollë
artizanati). Vëmendjen kryesore Roma e kishte përqendruar në Shkodër, ku në vitin
1906 shkollat italiane ndiqeshin nga 360 nxënës, ndërsa ato të Durrësit nga rreth
110 djem e vajza, të Vlorës nga 68 nxënës dhe 50 të rritur. Në vitin 1906 qeveria
italiane shpenzonte për shkollat jashtë vendit 1 milion franga. Vetëm për shkollat e
Shkodrës Roma shpenzonte çdo vit 40 mijë franga.
Ndryshe nga shkollat austriake, ato italiane nuk ishin fetare, por shtetërore, ndërsa
mësimet zhvilloheshin në italisht. Në vitet e para të shek. XX edhe Roma, nën
ndikimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe të kërkesës së saj për përhapjen e
shkrimit shqip, futi në shkollat italiane, në një masë shumë të kufizuar (dy orë në
javë në vitin e fundit), mësimin e gjuhës shqipe. Përgatitja e personelit mësimor për
shkollat italiane në Shqipëri bëhej në dy institucione, në Katedrën e Gjuhës Shqipe,
pranë Institutit Oriental të Napolit dhe në Kolegjin italo-shqiptar të Shën-Demetër
Koronës (San-Demetrio Corone), që nxirrte mësues dhe priftërinj për Shqipërinë.
Si Austria, ashtu edhe Italia, siç theksohej në dokumentacionin e kohës të të dy
këtyre shteteve, duke zgjeruar nëpërmjet shkollave ndikimin e gjuhës e të kulturës
së tyre në Shqipëri, synonin njëherazi të përgatisnin truallin për të vendosur
kontrollin e tyre mbi shtetin e ardhshëm shqiptar. Prandaj rilindësit, edhe pse këto
shkolla ndikonin në zhvillimin e përgjithshëm kulturor të vendit, madje edhe në
përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe, sado që në një masë të kufizuar, i shikonin
ato me mosbesim, kërkonin zëvendësimin e tyre me shkolla kombëtare shqipe.

Qëndresa ndaj sunduesve osmanë dhe kundërshtimi i ndërhyrjeve të Fuqive

të Mëdha në vitet 1901-1903

Shtypja ekonomike e politike e administratës osmane dhe krahas saj ndërhyrjet e

Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë si edhe ato të shteteve fqinje ballkanike në
trevat shqiptare, bënë që lëvizjet çlirimtare në vitet e para të shek. XX të
drejtoheshin njëkohësisht kundër zgjedhës osmane dhe kundër ndërhyrjeve të
shteteve të huaja në Shqipëri.
Vilajetet shqiptare, ashtu si territoret e tjera të Turqisë Evropiane, karakterizoheshin
në fillim të shek. XX nga një prapambetje e madhe ekonomiko-shoqërore e
kulturore, e cila forcohej edhe më shumë për shkak të politikës së rëndë fiskale, që
Porta e Lartë zbatonte në këto treva. Edhe në këtë periudhë burimin kryesor të të
ardhurave të shtetit osman e përbënin të dhjetat (ashari), që u merreshin në natyrë
gjithë pronarëve të tokave, nëpërmjet sistemit të sipërmarrjes; ky sistem rëndonte
më shumë fshatarësinë, e cila përbënte shumicën e popullsisë së vendit. Në vilajetin
e Janinës shteti nxirrte çdo vit nga të dhjetat më shumë se 8 milionë groshë, që
përbënin rreth 30 % të të ardhurave të përgjithshme të kësaj province, të cilat
arrinin në 28 500 000 groshë. Në vilajetin e Manastirit nxirreshin nga të dhjetat më
shumë se 14 milionë groshë, që përbënte gjithashtu 30 % të shumës së
përgjithshme të të ardhurave prej 47 milionë groshësh. Nga vilajeti i Kosovës
qeveria turke vilte nga të dhjetat 16 milionë groshë, d.m.th. 30 % të sasisë së
përgjithshme të të ardhurave prej më shumë se 53 milionë groshësh.
Në fillimin e shek. XX rreth 2/3 e të ardhurave vjetore të vilajeteve të Janinës, të
Manastirit e të Shkodrës dhe rreth 1/2 e atyre të vilajetit të Kosovës shkonin në
Stamboll, ndërsa nga ato që mbeteshin në vend dhe që formonin buxhetin lokal, më
shumë se gjysma shpenzohej për të mbajtur forcat e xhandarmërisë e të policisë dhe
aparatin burokratik shtetëror osman.
Sipas të dhënave të Sait Pashës, kryeministër i Turqisë, në vitin finaciar 1902-1903,
në vilajetin e Kosovës nga 647 612 lira, që ishte buxheti i përgjithshëm i kësaj
province, për të mbajtur xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin e nëpunësve,
përdoreshin 695 mijë lira, domethënë 61 000 lira më shumë; në vilajetin e Manastirit
nga buxheti i përgjithshëm prej 488 000 lirash, për xhandarmërinë, ushtrinë dhe
aparatin burokratik shpenzoheshin rreth 500 000 lira; në vilajetin e Janinës nga rreth
269 000 lira të ardhura, 217 000 përdoreshin për xhandarmërinë, ushtrinë dhe
aparatin shtetëror osman; në vilajetin e Shkodrës, ku të ardhurat ishin më të pakëta,
rreth 39 000 lira gjithsej, shpenzoheshin për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin
shtetëror 200 000 lira.
Nga këto të dhëna kuptohet se për nevojat e zhvillimit ekonomik të vendit nuk
përdorej pothuajse asgjë, ndërsa për arsimin, që ishte në gjuhën turke, vetëm një
shumë e papërfillshme. Kështu, në vilajetin e Kosovës për arsimin përdoreshin vetëm
rreth 4 000 lira. E njëjta gjendje paraqitej edhe në vilajetet e tjera.
Duke qenë përballë ndërhyrjeve të reja të shteteve fqinje në Turqinë Evropiane,
Porta e Lartë i shtoi edhe më shumë forcat ushtarake. Në vitin 1901 Stambolli
mbante në Rumeli një ushtri prej 203 000 vetash, një pjesë e mirë e së cilës ishte
vendosur në vilajetet shqiptare. Në vitin 1901 u shtuan forcat e xhandarmërisë në të
gjitha viset shqiptare, sidomos në vilajetet e Manastirit e të Kosovës, ku kishte
respektivisht 2 700 dhe 2 200 xhandarë.
Masat shtypëse të Portës së Lartë u bënë shkak për rritjen e pakënaqësisë së
përgjithshme dhe të lëvizjes kombëtare në Shqipëri. Në fillim të vitit 1901 në Prizren
vepronte një Komitet Qendror, që kishte degët e veta në Prishtinë, në Shkodër e në
Guci dhe që zhvillonte një propagandë të gjerë kundër ndërhyrjeve të Vjenës. Në
janar-shkurt të po atij viti Haxhi Zeka organizoi mbledhje në qytetet e Kosovës me
qëllim që të rimëkëmbte Lidhjen Shqiptare të Pejës për të përballuar rrezikun që i
kanosej vendit nga shtetet ballkanike dhe nga Austro-Hungaria, e cila kishte
projektuar hekurudhën Uvac-Mitrovicë, që shihej nga shqiptarët si një mjet për
depertimin austriak në Kosovë). Në tubimin që u mbajt në maj, në Luka, afër
Manastirit të Deçanit, përfaqësuesit e popullsisë së vilajetit të Kosovës protestuan
kundër ndërhyrjeve të Austro-Hungarisë në këtë trevë. Nisma për rimëkëmbjen e
Lidhjes së Pejës u përkrah nga atdhetarët dibranë e të viseve të tjera. Në kuvendin
që u caktua të mbahej në maj ose në qershor të vitit 1901, ku do të përfaqësoheshin
të gjitha vilajetet shqiptare, parashikohej të merreshin masa për bashkimin e
shqiptarëve dhe të kërkohej futja e gjuhës shqipe në shkolla e në administratën
shtetërore. Por, për shkak të pengesave të administratës osmane, ky kuvend nuk u
thirr.
Në qytetet e Shqipërisë së Mesme e të Jugut dhe në ato të Kosovës, ku futej
fshehurazi shtypi shqiptar, ai xhonturk dhe librat shqip, po ndihej gjithnjë e më
shumë ndikimi i programit autonomist të Ismail Qemalit dhe po përhapej gjerësisht
ideja e autonomisë së vendit. Për të penguar zgjerimin e saj në Shqipërinë e Mesme
dhe të Jugut, Porta e Lartë u mbështet në pranverën dhe në verën e vitit 1901 te
Syrja bej Vlora (që i propozoi Stambollit masa të posaçme, të drejtuara kundër
lëvizjes kombëtare) dhe tek Esat pashë Toptani, që me autorizimin e sulltanit
hartonte peticione e mblidhte nënshkrime kundër lëvizjes kombëtare dhe Ismail
Qemalit, të cilin e akuzonte si agjent të Anglisë, të Greqisë etj. Ndërkaq në Kosovë të
dërguarit e posaçëm të Stambollit, pasi nuk arritën të bënin për vete Haxhi Zekën e
parinë e Pejës, shkëputën prej krerëve të veçantë të Prishtinës e të Prizrenit
peticione, drejtuar sulltanit (të botuara edhe në gazetën zyrtare “Kosova”), në të
cilat dënohej veprimtaria atdhetare e Ismail Qemalit.
Megjithatë, në popullsinë shqiptare myslimane e krishtere, krahas kërkesës së
përgjithshme për njohjen zyrtare të gjuhës shqipe, për ngritjen e shkollave
kombëtare e për lëvrimin e gjuhës shqipe, po forcohej bindja se duheshin prerë
lidhjet me sulltanin e paaftë dhe se Shqipëria duhej të kthehej në një shtet autonom.
Në vitin 1901 në mjaft qytete të Shqipërisë, si në Tiranë, Elbasan, Shkodër, Dibër,
Mat, Vlorë, Fier etj., qenë krijuar me kontributin e popullsisë fonde të posaçme, që
përdoreshin për të sjellë fshehurazi libra, gazeta e broshura në gjuhën shqipe, si
edhe për të ndihmuar veprimtarinë e atdhetarëve shqiptarë jashtë vendit.
Në verën dhe vjeshtën e vitit 1901 pakënaqësia filloi të bëhej e përgjithshme dhe u
shtri në të katër vilajetet shqiptare. Popullsia në krahina të tëra nuk pranonte të
paguante taksat dhe të jepte ushtarë. Në Shkodër grupe kryengritësish u
përqendruan rreth qytetit dhe u orvatën ta sulmonin atë, ndërsa në Shqipërinë e
Jugut kryengritësit zunë rajonin midis Tepelenës e Vlorës dhe zhvilluan përleshje me
trupat turke, duke i shtrirë veprimet e tyre deri në Konicë dhe në afërsi të Elbasanit.
Në shtator të vitit 1901 ngriti krye popullsia e qytetit të Tiranës, me të cilën u
bashkua, duke lidhur besën, edhe Malësia e këtij rrethi. Kryengritësit i dërguan
sulltanit një telegram proteste kundër korrupsionit, arbitraritetit e dhunës së
administratës osmane lokale. Porta e Lartë u detyrua të pushonte prefektin e
sanxhakut të Durrësit (Tefik Pashën) dhe kajmekamin e Tiranës. Ngjarjet e Tiranës
vlerësohen në dokumentet bashkëkohëse si dëshmi e forcimit në këtë qytet të krahut
nacionalist e antiqeveritar të lëvizjes kombëtare ose të “partisë shqiptare”, që në atë
kohë drejtohej nga Mehmet pashë Toptani, Fuad dhe Refik bej Toptani etj.
Në shkurt të vitit 1902 ngritën krye mirditasit, që ranë në marrëveshje me malësorët
e Pukës e me banorët e Kthellës dhe prenë rrugën midis Shkodrës e Prizrenit, si edhe
vijën telegrafike në afërsi të Lezhës. Në memorandumin, që u dërguan valiut të
Shkodrës e konsujve të huaj, krahas kërkesës për të kthyer nga internimi dhe për të
emëruar si guvernator të Mirditës Preng Bibë Dodën, ata shfaqën edhe aspirata
kombëtare, autonomiste, deklaruan se “nuk do ta njohin më sulltanin si kryezotin e
tyre dhe se kërkojnë njohjen e kombësisë shqiptare”.
Për të qetësuar gjendjen në Shqipëri Abdyl Hamiti mori masa të ashpra. Pasi hoqi
valiun e Shkodrës, Qazim Pashën, si të paaftë për të shtypur lëvizjen shqiptare,
sulltani dërgoi në vendin e tij Shaqir Pashën me kontigjente të shumta ushtarësh. Në
Shkodër u bënë arrestime të shumta të krerëve dhe të qytetarëve të thjeshtë që
kishin kërkuar reforma me karakter kombëtar. Arrestime të atdhetarëve shqiptarë u
bënë edhe në Ohër, në Tiranë, në Berat, në Vlorë e në qytete të tjera. Trupat
osmane bënë gjithashtu masakra midis popullsisë së Pejës, të Gjirokastrës, të
Konicës e të qyteteve të tjera.
Një nga veprat më të shëmtuara të armiqve të popullit shqiptar ishte vrasja në Pejë,
më 21 shkurt të vitit 1902, e udhëheqësit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Haxhi
Zekës, që u krye me nxitjen e qarqeve shoviniste të Serbisë dhe me përkrahjen e
autoriteteve osmane. Si përgjigje për këtë populli i Pejës ngriti krye, sulmoi zyrat
qeveritare, shtiu në dorë postë-telegrafin, arrestoi funksionarët turq dhe kërkoi nga
sulltani lirimin e gjithë bashkatdhetarëve të burgosur. Lëvizje të tilla antiqeveritare
pati edhe në Mitrovicë, në Prishtinë, në Pazar të Ri e në qytete të tjera. Vrasjes së
Haxhi Zekës i bëri jehonë edhe shtypi evropian, gazeta “Lë Tan” (“Le Temps”, Paris)
dhe organe të tjera.
Pakënaqësinë që zotëronte në vend u orvat ta shfrytëzonte edhe pretenduesi për
fronin e Shqipërisë, aventurieri don Aladro Kastrioti, ish-diplomat spanjoll, që e
paraqiste veten si pasaardhës të Kastriotëve. Promemorja e tij për autonominë e
Shqipërisë, e shpallur në korrik 1902 gjoja në emër të një komiteti shqiptar, takimet
me diplomatë të huaj, lidhjet me “garibaldinët” (vullnetarë italianë, të përgatitur për
t’u hedhur në Shqipëri), deklaratat për organizimin e kryengritjes së armatosur e
sidomos vizitat në Korfuz, pranë brigjeve shqiptare, e detyruan Portën e Lartë që të
përqendronte në Vlorë përforcime të tjera ushtarake, të sjella nga Konica e nga
Janina. Por ky pretendent aventurier mbeti pa ndonjë mbështetje në Shqipëri dhe
për këtë arsye dështoi.
Në qershor të vitit 1902 Porta e Lartë, me qëllim që të shtypte Lëvizjen Kombëtare
Shqiptare, të parandalonte zhvillimin e saj të mëtejshëm dhe t’u jepte një shembull
ndëshkimi krahinave të tjera të Shqipërisë, ndërmori arrestime të shumta në
sanxhakun e Beratit, sidomos në Vlorë e në Kaninë, ku u ndalën 20 veta, kryesisht
nga paria e kësaj zone, që u dërguan të lidhur në Janinë dhe iu dorëzuan gjykatës
ushtarake. Të arrestuarit u akuzuan për tradhti të lartë dhe për përhapjen e
shkrimeve të ndaluara. Në Korçë u arrestua, në muajin korrik të vitit 1902, atdhetari
Nuçi Naçi dhe më pas veprimtarët e shquar të lëvizjes në këtë qytet, Orhan bej
Pojani e Thimi Markoja. Edhe çarmatimi në masë i popullsisë në rrethin e Vlorës dhe
në atë të Mallakastrës, që u ndërmor në qershor-korrik të vitit 1902, kishte për
qëllim të godiste lëvizjen kombëtare në këtë zonë.
Këtij qëllimi i shërbeu edhe ekspedita ushtarake kundër lokalitetit të Shëngjergjit në
Malësinë e Tiranës, që u organizua drejtpërsëdrejti nga valiu i Shkodrës dhe që u bë
shkak për qëndresën e armatosur të popullsisë së kësaj zone kundër Portës së Lartë,
e cila zgjati nga 11 deri më 29 korrik të vitit 1902. Fshatarësia e kësaj zone përbënte
një mbështetje të fuqishme për lëvizjen kombëtare, të drejtuar nga grupi i bejlerëve
nacionalistë të Tiranës.
Në mesin e korrikut përballë ekspeditës, që ishte ngarkuar të ndërmerrte çdo lloj
masakre, qëndronte e bashkuar popullsia e Shëngjergjit, e cila së bashku me atë të
krahinave përreth, nxorri më shumë se 2 500 njerëz të armatosur. Qëndresa e
malësorëve u përkrah edhe nga grupi i atdhetarëve të Tiranës, që lidhën besën me
ta dhe i ndihmuan fshehtazi me të gjitha mjetet.
Më 24 korrik u mbajt në katundin Shënmëri mbledhja e përfaqësuesve të popullsisë
së fshatrave të Malësisë së Tiranës; në të mori pjesë edhe një komision i posaçëm i
dërguar nga Këshilli administrativ i kazasë së Tiranës, ku bënin pjesë edhe atdhetarë
të tillë si Abdi bej Toptani, Fuat bej Toptani etj. Këtu u vendos që të përtërihej Lidhja
(Besa), që tanimë ishte në fuqi nga 17 korriku, dhe të kërkohej nga qeveria të
largonte menjëherë ekspeditën; pas plotësimit të kësaj mase, duhej të pakësohej
tatimi i prapambetur i vergjisë dhe të lëshohej urdhri për shlyerjen e tij me këste etj.
Stambolli u detyrua të tërhiqej përballë përmasave të qëndresës së popullsisë së
Shëngjergjit, me të cilën u bashkuan edhe malësorët e krahinave përreth; ajo
rrezikonte të kthehej në një lëvizje të përgjithshme, që mund të çonte në një luftë të
përgjakshme, e cila do t’i sillte ndërlikime ndërkombëtare Stambollit dhe do të bëhej
shkak për ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha në Shqipëri e në Turqinë Evropiane. Më 29
korrik ekspedita u largua nga Shëngjergji.
Gjendja në Shqipëri vijoi të mbetej e nderë. Në relacionin që kryeministri turk, Said
Pasha, i parashtroi sulltanit më 2 korrik 1902, i shkruante se “Shqipëria ishte duke
dalë nga duart e shtetit osman”, ndërsa lëvizjen shqiptare e quante si “prelud të
çështjes së ekzistencës ose të zhdukjes së sundimit osman në Ballkan”.
Edhe Fuqitë e Mëdha nuk ishin indiferente ndaj krizës që po përjetonte sundimi
osman në Shqipëri. Ambasadori austro-hungarez në Stamboll, baroni Kaliçe, disa
herë i kishte folur Said Pashës për trajtimin e keq të shqiptarëve nga Turqia, të cilin
Vjena e shikonte si shkakun kryesor të pakënaqësisë dhe të revoltave të tyre.
Austro-Hungaria pati shprehur pakënaqësinë që Porta e Lartë nuk kishte zbatuar në
Shqipëri e në Rumeli as reformat e premtuara sipas Traktatit të Berlinit (sipas nenit
23). Një politikë e tillë, theksonte përfaqësuesi diplomatik i Vjenës, “mund të krijonte
rrezikun e humbjes nga Turqia të Rumelisë dhe veçanërisht të Shqipërisë”.
Në qershor të vitit 1902 ambasadori austriak në Stamboll pati kërkuar nga
kryeministri turk që të merrte masat për të përmirësuar nivelin arsimor e kulturor të
shqiptarëve dhe, në mënyrë të veçantë, të pranonte mësimin e shkrimin e gjuhës
shqipe, duke futur për këtë alfabetin latin. Ministri i Punëve të Jashtme të Austro-
Hungarisë, Golluhovski, në letrën që i dërgoi kryeministrit turk në ditët e para të
gushtit të vitit 1902, vlerësonte drejt kërkesat kombëtare të shqiptarëve, për të cilat
thoshte se nuk janë “të nxitura nga jashtë”, siç pretendonte Porta e Lartë, por janë
të lidhura “me ndjenjat, që kanë lindur te populli shqiptar”. Ai i tërhiqte vëmendjen
Portës së Lartë për qëndrimin e saj mospërfillës “ndaj aspiratave të vërteta dhe të
natyrshme të shqiptarëve për pavarësi”.
Por, siç del nga letra e Golluhovskit, Vjena shqetësohej gjithnjë për ruajtjen e status
quo-së në Ballkan, prandaj kërkonte nga qeveria e Stambollit zbatimin në Shqipëri të
disa reformave të pjesshme, të cilat nuk cenonin ekuilibrin në këtë zonë, siç ishin
zgjerimi i kompetencave të vilajeteve, vendosja e rregullit dhe e drejtësisë në vjeljen
e taksave, po ashtu kërkonte t’u jepej fund abuzimeve dhe arbitraritetit të
nëpunësve, të mbrohej jeta e pasuria e tyre. Përmirësimi i administrimit të
Shqipërisë dhe i gjendjes së saj të përgjithshme vlerësohej nga Golluhovski si një
masë që do t’i shërbente forcimit të administratës osmane në këtë vend dhe
njëherazi do të shmangte turbullirat e brendshme dhe ndërhyrjet nga jashtë.
Këtë përmbajtje kishte edhe projekti i reformave që Said Pasha i parashtroi sulltanit
në “Promemorjen për Shqipërinë” më 9 gusht të vitit 1902, në të cilën propozonte të
zbatoheshin masa të tilla, si ndreqia e rrugëve, zgjerimi i rrjetit të komunikacionit,
përkrahja e tregtisë detare e tokësore, rindërtimi i limaneve, zhvillimi i artizanatit
dhe i industrisë, hapja e punishteve dhe e fabrikave, heqia e nëpunësve të
korruptuar dhe zëvendësimi i tyre me njërëz të kulturuar etj. Por edhe këto masa, të
cilat, siç theksonte kryeministri turk, do të përmirësonin gjendjen ekonomike e
kulturore të vendit, nuk u miratuan nga sulltani.
Në gjysmën e dytë të vitit 1902, u acarua përsëri çështja maqedone dhe u forcuan
ndërhyrjet e shteteve ballkanike e të Fuqive të Mëdha në Turqinë Evropiane,
marrëdhëniet e popullit shqiptar me qeverinë e Stambollit u ashpërsuan edhe më
shumë. Qarqet politike të Sofjes, me mbretin Ferdinand në krye dhe organizatat
nacionaliste bullgare, duke përfituar nga lufta e drejtë çlirimtare e popullsisë sllave-
maqedone, e nxisnin atë të hidhej në kryengritje kundër sundimit osman, për të
bashkuar Maqedoninë, me anën e forcës, me Bullgarinë. Ndërkaq Serbia e Greqia,
duke përfituar nga fakti që në Turqinë Evropiane kishte edhe popullsi serbe (në
Kosovë) e greke (në vilajetin e Selanikut), ndërhynin në çështjen maqedone për të
ndarë ndërmjet tyre territoret e vilajeteve të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës.
Nga vera e vitit 1902 në radhë të parë Bullgaria, por pas saj edhe Serbia e Greqia
filluan të dërgonin në viset e Turqisë Evropiane banda të armatosura (të drejtuara
shpesh nga oficerë të ushtrisë së rregullt), që luftonin kundër njëra-tjetrës dhe
përpiqeshin të shkombëtarizonin me forcë ose të shfarosnin popullsinë e kombësive
të tjera të territoreve të cilat pretendonin t’i aneksonin. Veprimtaria e çetave
bullgare, të përbëra nga disa qindra veta, shtrihej, përveç vilajetit të Selanikut, edhe
në disa rrethe të vilajetit të Manastirit, kurse qeveria serbe filloi të armatoste
bashkëkombësit e vet në vilajetin e Kosovës.
Ndërhyrjet e vazhdueshme të Rusisë në Turqinë Evropiane dhe përkrahja prej saj e
lakmive pushtuese të shteteve sllave ballkanike në këtë zonë i shtyti shqiptarët të
kundërshtonin çeljen e konsullatës ruse dhe hyrjen e konsullit të Rusisë në Mitrovicë.
Në fillim të shtatorit të vitit 1902 qëndresa e shqiptarëve, e udhëhequr nga Isa
Boletini, u shndërrua në një kryengritje të armatosur me karakter kombëtar; ajo
drejtohej kundër ndërhyrjeve të Rusisë në trevat shqiptare dhe kundër Portës së
Lartë që i bënte asaj lëshime. Më 7 shtator rreth 1 000 shqiptarë të armatosur u
grumbulluan në afërsi të Mitrovicës, në rrugën që të çonte në Pejë dhe në rrethinat e
saj, të gatshëm për të sulmuar qytetin. Një forcë ushtarake osmane prej 500
ushtarësh, që u dërgua nga Shemsi Pasha për të shtypur lëvizjen, u çarmatos më 15
shtator nga shqiptarët. Për t’i ndëshkuar kryengritësit, mareshali turk bombardoi e
dogji fshatrat e boshatisura të Mitrovicës. Qëndresa e shqiptarëve të Mitrovicës u
përkrah edhe nga popullsia e rretheve të tjera dhe mund të shtrihej në tërë vilajetin
e Kosovës. Më 18 tetor u grumbulluan në Boletin (ku Isai kishte kullën e vet) rreth 5
000 shqiptarë të armatosur nga rrethet e Mitrovicës, të Pejës, të Prishtinës e të
Pazarit të Ri, të cilët shprehën vendosmërinë për të luftuar për çështjen shqiptare.
Nën presionin e Rusisë e të Serbisë, që i kërkuan Stambollit të shtypte me çdo mjet
kryengritjen shqiptare dhe të largonte Isa Boletinin nga Mitrovica, Porta e Lartë
përdori dhunën ushtarake për të shuar këtë vatër të qëndresës së armatosur.
Megjithatë, ekspedita ushtarake, që Dervish Pasha ndërmori në muajin tetor në
rrethet e Drenicës e të Pejës, ku shkatërroi e bëri rrafsh me tokën fshatra të tëra dhe
qindra kulla të shqiptarëve, dogji shtëpitë e grabiti bagëtinë e drithin, nuk dha
përfundimet që priste Porta e Lartë.
Vetëm pas bisedimeve, që kryesekretari i pallatit dhe Shemsi Pasha zhvilluan në
Mitrovicë me Isa Boletinin, ky u bind të largohej në fillim nga Mitrovica dhe në fundin
e nëntorit të vitit 1902 u tërhoq në Stamboll, ku u mbajt deri në vitin 1906.
Në të njëjtën kohë, Porta e Lartë shtypi me egërsi brenda një muaji kryengritjen e
popullsisë maqedone, që shpërtheu në fundin e shtatorit 1902. Për të shmangur
shpërthimin e një kryengritjeje të re në Maqedoni, qeveria turke, duke qenë edhe
nën trysninë e vazhdueshme të Rusisë e të Austro-Hungarisë, shpalli në fillim të
dhjetorit të vitit 1902 reformat për vilajetet e Turqisë Evropiane, të cilat u përfshinë
në “Udhëzimin për vilajetet e Rumelisë”, të 12 dhjetorit të atij viti. Krahas masave të
përgjithshme për përmirësimin e gjendjes në provincat e Rumelisë, për zhvillimin e
tregtisë, të bujqësisë, të zejtarisë e të punëve botore, në këtë Udhëzim parashikohej
edhe riorganizimi i xhandarmërisë, i policisë dhe i gjykatave (duke futur në to të
krishterët), hapja e shkollave turke në fshatrat më të mëdha, përdorimi i një pjese të
të ardhurave lokale për nevojat e vilajeteve etj. Për zbatimin e reformave në Rumeli
emërohej një inspektor i përgjithshëm, që do të kishte kompetencat e një ministri
dhe pranë tij një nëpunës civil e një tjetër ushtarak.
Porta e Lartë nuk përcaktoi provincat ku do të shtriheshin reformat, por zbatimin e
tyre ajo e kufizoi në tri të ashtuquajturat vilajete maqedone (të Selanikut, të
Manastirit e të Kosovës), në krye të të cilave u vu si inspektor i përgjithshëm, me
seli në Shkup, Hysen Hilmi pasha. Reformat turke ishin gjysmake dhe në thelb nuk i
sillnin ndonjë përmirësim gjendjes së popullsive të shtypura të Rumelisë. Për këtë
arsye ato nuk u pritën mirë as nga këto popullsi, as edhe nga qeveritë e shteteve të
Evropës e nga opinioni publik evropian, i cili mbajti qëndrim kritik ndaj tyre.
Ashpërsimi i mëtejshëm i gjendjes politike në Rumeli dhe rritja e pakënaqësisë së
popullsive të saj i shtyti Fuqitë e Mëdha, veçanërisht Rusinë e Austro-Hungarinë, të
ndërhynin drejtpërdrejt në çështjen maqedone. Pasi morën edhe pëlqimin e Anglisë,
të Gjermanisë e të Francës, më 21 shkurt 1903 ato i paraqitën Portës së Lartë
projektin austro-rus të reformave, të cilin, pas disa kundërshtimesh u detyrua ta
pranonte edhe sulltani. Me këto reforma Fuqitë e Mëdha synonin të ruanin status
quo-në në Turqinë Evropiane dhe, duke u dhënë disa të drejta popullsive të
krishtere, sllave e greke, të parandalonin shpërthimin e kryengritjes, veprimtarinë e
çetave të armatosura dhe mundësinë e një ndërhyrjeje të hapur ushtarake të
Serbisë, të Bullgarisë, të Malit të Zi e të Greqisë (që njihnin si protektore Rusinë) në
Rumeli.
Por kjo nuk mund të arrihej pa u dhënë kombësive të Turqisë Evropiane, duke
përfshirë këtu edhe shqiptarët që zinin pjesën më të madhe të territoreve të saj, të
drejtën e autonomisë. Projekti austro-rus i reformave ishte në thelb një përsëritje e
atij të shpallur nga sulltani në dhjetor të vitit 1902. Disa masa të reja që përmbante
ai, si përqendrimi i riorganizimit të xhandarmërisë dhe të policisë në duart e
specialistëve të huaj, kontrolli i Bankës Otomane mbi buxhetin e vilajeteve të
Selanikut, të Manastirit e të Kosovës etj., ndonëse do të sillnin ndonjë përmirësim të
gjendjes së përgjithshme, do t’i shërbenin më shumë forcimit të kontrollit të dy
fuqive në këtë zonë.
Shqiptarët në përgjithësi, me përjashtim të një shtrese njërëzish që kërkonin të
nxirrnin përfitime nga gjendja ekzistuese dhe nga anarkia, nuk ishin kundër
reformave, të cilat mund të sillnin përparimin e vendit, as edhe kundër barazisë së të
krishterëve me myslimanët. Kryeministri turk Said Pasha, qysh në nëntor të vitit
1902, duke bërë fjalë për nevojën e zbatimit të reformave në Shqipëri, i shkruante
sulltanit se nuk është e vërtetë që shqiptarët janë kundër reformave, se “përveç disa
krerëve, rendin dhe qetësinë në Shqipëri e do shumica e popullsisë, paria dhe të
pasurit”.
Megjithatë, shpallja e projektit austro-rus të reformave (të 21 shkurtit 1903) e
elektrizoi gjendjen në Shqipëri dhe u prit me pakënaqësi nga popullsia e saj, që
shihte tek ato rrezikun e një copëtimi të ri të vendit. Duke zbatuar këto reforma
vetëm në vilajetet e Selanikut, të Manastirit dhe të Kosovës, Fuqitë e Mëdha do të
saksiononin në fakt copëtimin e vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit, që
ndaheshin nga vilajetet e Shkodrës e të Janinës. Kjo ishte arsyeja kryesore, që i
shtyti shqiptarët të ngriheshin kundër projektit austro-rus të reformave.
Qëndresa e shqiptarëve kundër reformave mori një karakter kombëtar. Nëpërmjet
artikujve, të botuar në shtypin përparimtar në fundin e vitit 1902 dhe në fillim të vitit
1903, (në gazetat “Drita” të Sofjes, “Albania” të Beogradit etj.), atdhetarët rilindës i
bënin thirrje popullit të kundërshtonte projektet e reformave, që synonin të
copëtonin tokat shqiptare ndërmjet fqinjëve ballkanikë. Përkundrejt tyre, theksohej
në këto organe të shtypit, populli shqiptar duhej “të kërkonte bashkimin e vendeve
që janë në Shqipëri nën një vali”, t’u shpallte Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë se
shqiptarët nuk janë kundër reformave në përgjithësi, “por duan që të mbajnë vendin
e tyre, duan që ai të mos shkelet prej të huajve ..., që në Shqipëri të bëhen reforma
për të mirën e shqiptarëve dhe duke qenë e tërë Shqipëria e bashkuar dhe jo e
ndarë copa-copa”.
Në janar-shkurt të vitit 1903 vatra të lëvizjes shqiptare u bënë Peja e Gjakova, në
rrethet e të cilave u mbajtën atëherë dy tubime. Në këto tubime u diskutua çështja e
reformave, e hapjes së konsullatës ruse në Mitrovicë dhe e lirimit të të burgosurve
politikë. Shqiptarët që u mblodhën këtu, dhanë Besën, vendosën të kundërshtonin
reformat e projektuara dhe kërkuan largimin nga Shqipëria të Shemsi Pashës, që
ishte dërguar për të shtypur qëndresën e tyre. Popullsia e Pejës dhe e Gjakovës u
bëri thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin kundër ndërhyrjeve që po bëheshin
në Shqipëri në emër të zbatimit të reformave, por që kërcënonin tërësinë e saj
territoriale. Me këto vendime u bashkua gjatë muajve shkurt-mars popullsia e
Prizrenit, e Dibrës, e Drenicës dhe e Llapit, që i deklaroi Portës së Lartë se do të
kundërshtonte me armë nëse kërkesat e shqiptarëve nuk do të merreshin parasysh.
Sulltani nxori një qarkore, që u shpërnda në qendrat kryesore të vendit, në të cilën u
bënte thirrje shqiptarëve të nënshtroheshin e të mos ngrinin krye, ndërsa në fundin
e shkurtit të vitit 1903, po për këtë qëllim, u dërguan në Pejë, në Gjakovë, në Rekë,
në Shkup e në qytete të tjera të Kosovës komisione të posaçme. Megjithatë, këto
përpjekje nuk dhanë rezultat.
Po kështu dështuan orvatjet, që inspektori i përgjithshëm i Rumelisë, Hilmi Pasha,
bëri po në shkurt të atij viti, për t’i bindur personalisht krerët shqiptarë të pranonin
reformat e shpallura. Atdhetarët shqiptarë i deklaruan atij se nuk janë kundër
reformave, por kundër përpjekjeve që po bëheshin nëpërmjet tyre për të copëtuar
atdheun e tyre. Ata kërkuan njëkohësisht zbatimin në vilajetet shqiptare të disa
masave me karakter kombëtar, siç ishin njohja zyrtare e kombësisë shqiptare, e
drejta e mësimit dhe e lëvrimit të gjuhës amtare, futja e saj në ceremonitë fetare,
emërimi i nëpunësve shqiptarë nga njerëzit e aftë, përdorimi i një pjese të taksave të
nxjerra në Shqipëri për ngritjen e shkollave, amnisti për të burgosurit politikë,
ndalimi i të huajve që të përziheshin në punët e katër vilajeteve shqiptare etj.
Ministri i Punëve të Jashtme të Turqisë, Tefik Pasha, duke njohur aspiratat
kombëtare të shqiptarëve, në shkurt të vitit 1903 u kumtoi përfaqësuesve të huaj
diplomatikë se asnjë formë qeverisjeje nuk do t’i kënaqte shqiptarët, veç asaj që do
të mbështetej në autonominë e viseve të tyre. Kërkesat kombëtare të shqiptarëve
tërhoqën në atë kohë vëmendjen e përfaqësuesve të huaj konsullorë në Shqipëri. Në
“Promemorjen mbi Shqipërinë prej vitit 1901 deri më 1905”, hartuar në Vjenë nga
Kral, theksohej se “shqiptarët, më shumë se popujt e tjerë të Ballkanit, dëshirojnë
zbatimin e reformave në atdheun e tyre të prapambetur”, se “ata kundërshtojnë ato
masa që, sipas bindjes së tyre, kanë për qëllim shkombëtarizimin, copëtimin dhe
dobësimin e racës së tyre” dhe që “do ta ngushtonin tokën e tyre nacionale”. Edhe
kërkesa e shqiptarëve për hapjen e shkollave shqipe, thuhej në këtë dokument,
përveç rëndësisë që ka për zgjimin kombëtar të shqiptarëve, është një conditio sine
qua non për çdo reformë serioze, që synon me të vërtetë përparimin e Shqipërisë.
Shqiptarët u qëndruan me armë ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë
në Shqipëri. Në mars të vitit 1903 mijëra shqiptarë të armatosur u grumbulluan në
rrethet e Prizrenit e të Mitrovicës dhe zunë gjithë zonën midis Gjakovës e Pejës. Më
26 mars rreth 5 000 kryengritës u mblodhën në Drenicë, ku, nën drejtimin e
udhëheqësve të tyre Ahmet Delia, Ukë Kamberi etj., mbajtën në Fushë të Morinës
kuvendin e tyre, në të cilin u kërkua nga qeveria turke të hiqte dorë nga reformat që
rrezikonin tërësinë e Shqipërisë dhe të dëbohej konsulli rus nga Mitrovica. Më 29
mars rreth 10 000 shqiptarë nga Vuçiterna, Prishtina e Mitrovica u grumbulluan në
Vuçiternë, ku pati përleshje të armatosura me forcat qeveritare.
Karakter të ashpër morën ngjarjet në rrethet e Mitrovicës, ku më 30 mars u
përqendruan 2 000 - 3 000 kryengritës, të cilët, ashtu si në Kuvendin e Drenicës,
protestuan kundër “reformave që po dëmtonin interesat e atdheut”. Ngjarjet e
Mitrovicës e ndërlikuan gjendjen në Kosovë e në gjithë Rumelinë dhe e vunë
Stambollin nën trysninë e Fuqive të Mëdha, sidomos të Rusisë, e cila, nëpërmjet
ministrit të Punëve të Jashtme Zinovjev, disa herë kërkoi nga Porta e Lartë të
shtypte me forcë qëndresën e shqiptarëve. Konsulli rus në Mitrovicë, Shçerbin, në
kundërshtim me funksionet e tij diplomatike, duke qarkulluar në llogoret e ushtrisë e
të artilerisë turke, i nxiste ato dhe komandantët e tyre të sulmonin sa më parë
shqiptarët.
Më 30 mars 1903 autoritetet osmane, sipas vendimit që ishte marrë në Stamboll,
urdhëruan garnizonin e Mitrovicës dhe forcat e artilerisë të sulmonin kryengritësit.
Megjithëse u vunë nën breshërinë e predhave të artilerisë, shqiptarët u përleshën për
2 orë të tëra me ushtrinë osmane. Më shumë se 200 shqiptarë mbetën të vrarë në
hyrjet e qytetit, ndërsa forcat e tjera u detyruan të tërhiqeshin. Të nesërmen, më 1
prill, u vra në Mitrovicë gjatë një ceremonie ushtarake, nga një ushtar shqiptar,
konsulli rus Shçerbin. Atentatori (Ibrahim Gjilani) e quajti konsullin fajtor që kishte
urdhëruar ushtrinë turke të qëllonte mbi shqiptarët, bashkatdhetarë të tij.
Lëvizja kryengritëse në Shqipëri kërcënonte të prishte status quo-në në Ballkan.
Prandaj Rusia dhe Austro-Hungaria, gjatë gjysmës së parë të prillit 1903, i kërkuan
disa herë Portës së Lartë që, për të shmangur ndërlikimet në Ballkan, “të merrte
masat e domosdoshme dhe sa më energjike kundër revolucionarëve shqiptarë”, të
shtypte “kryengritjen shqiptare”, siç u quajtën në Evropë ngjarjet e marsit të vitit
1903. Me këto veprime u bashkuan gjithashtu Gjermania e Franca.
Në gjysmën e dytë të prillit të vitit 1903 valiu i Shkupit, Shaqir Pasha, shkoi me 20
batalione ushtarësh e 8 bateri të artilerisë në fillim në Ferizaj dhe më pas në Prizren,
ku bëri arrestime të shumta midis udhëheqësve të lëvizjes, të cilët u dërguan pastaj
në Mosull e në Anadoll. Ushtri të tjera turke (rreth 18 000 ushtarë), nën komandën e
Shemsi Pashës, u dyndën po në këtë kohë në Gjakovë, në Pejë, në Mitrovicë e në
Prishtinë, ku u përleshën me forcat kryengritëse vendase.
Më 30 prill ushtria osmane, e komanduar nga Omer Ruzhdi Pasha, nga valiu i
Kosovës Shaqir Pasha dhe nga Shemsi Pasha, pasi doli nga Gjakova, u ndesh me
kryengritësit në katundin Skovjan. Gjatë përleshjes, që vazhdoi 12 orë, ushtria turke
la shumë të vrarë e robër. Pas tërheqjes së kryengritësve në pllajat përreth, ushtria
shkatërroi fshatra të tëra midis Prizrenit e Gjakovës dhe shkretoi arat e mbjella.
Përfaqësuesit e huaj konsullorë në Kosovë theksojnë në relacionet e tyre, se dëme të
tilla nuk i ishin bërë popullsisë së kësaj treve qysh nga koha e shtypjes së Lidhjes
Shqiptare të Prizrenit dhe se pasojat e tyre shqiptarët do t´i ndienin për shumë
kohë.
Në ditët e para të majit ushtria osmane shtypi edhe vatrën e fundit të qëndresës së
shqiptarëve, Pejën. Më 3 maj sulltani e njoftoi Zinovjevin, që kërkonte informata të
vazhdueshme për veprimet e ushtrisë në Shqipëri, se trupat turke morën edhe
Pejën. Vetëm në Gjakovë e në Pejë komanda turke arrestoi 47 udhëheqës të
kryengritjes shqiptare. Në fundin e majit midis Prizrenit, Gjakovës e Pejës ishin
përqendruar 44 batalione, me 10 bateri artilerie, gjithsej 33 000 ushtarë.
Gazeta “Drita” shkruante në atë kohë “për egërsinë e turqve në Mitrovicë, ku u vranë
rreth 300 shqiptarë, për ekspeditat ndëshkimore të Ruzhdi Pashës, Shemsi Pashës
etj., që vranë gra, pleq e foshnja dhe çuan në internim qindra shqiptarë”. Në një
thirrje që kjo gazetë u drejtonte shteteve të Evropës në mars të vitit 1903, kërkonte
që të zbatoheshin në Shqipëri reforma të tilla, të cilat të siguronin njohjen zyrtare të
kombësisë shqiptare, hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe futjen e saj në
ceremonitë fetare në kisha, amnisti për të burgosurit politikë, emërimin e një
përfaqësuesi të popullsisë shqiptare në komisionin e reformave etj.
Reformat e parashikuara nga projekti austro-rus i shkurtit të 1903, nuk kënaqën as
popullsinë maqedone. Për më tepër, Porta po e zvarriste zbatimin e tyre. Ndërkaq,
në Maqedoni gjendja e popullsisë u bë e padurueshme dhe i dha shkas shpërthimit të
kryengritjes në pranverën e vitit 1903, që u përhap në disa qendra (në rrethet e
Ohrit, Kosturit, Serezit etj.) ku, bashkë me banorët vendës, luftuan kundër ushtrisë
osmane edhe çetat e armatosura, të dërguara nga Bullgaria dhe të organizuara nga
komitetet bullgaro-maqedone. Me gjithë masat e egra të terrorit qeveria osmane nuk
mundi ta likujdonte lëvizjen çlirimtare të popullsisë sllave-maqedone. Më 2 gusht të
vitit 1903, shpërtheu në rrethinat e Manastirit, Kryengritja e Ilindenit (dita e Shën
Ilisë), që shpalli si qellim kryesor çlirimin e popullit maqedon nga robëria osmane. Po
në këtë ditë u çlirua qyteti i Krushevës, ku u shpall edhe Republika e Krushevës,
kryetar i së cilës u caktua Nikolla Karev, komandant i shtabit të kryengritjes në këtë
qytet. Më pas kryengritja u shtri në Traki, në vilajetin e Selanikut dhe vijoi 3 muaj,
deri në fund të tetorit.
Kryengritja u përkrah nga popullsia shqiptare e trevave lindore, e Krushevës me
rrethinat e saj, nga popullsia shqiptare e Shkupit, e Tetovës, e Gostivarit, e Dibrës,
dhe e Strugës. Ndërsa atdhetarët shqiptarë të Manastirit, të Prespës, të Strugës, të
Pogradecit dhe të qendrave të tjera, furnizuan çetat maqedone me armë e me
municione. Një bashkëpunim i ngushtë u vendos ndërmjet çetave shqiptare dhe
kryengritësve maqedonë. Ata u ndihmuan edhe nga Themistokli Gërmenji, që jetonte
në Manastir e që mbante lidhje me revolucionarët maqedonë. Për shkak të
kontributit që dhanë në Kryengritjen e Ilindenit, shqiptarët zunë një vend të
rëndësishëm edhe në organet drejtuese që u krijuan gjatë saj. Kështu nga 60
anëtarë të Këshillit apo të Kuvendit të Republikës së Krushevës, që u formua në këtë
qytet, 20 ishin maqedonë, 20 shqiptarë dhe 20 të tjerë vllehë. Organi ekzekutiv i
kësaj republike që doli prej tij si një lloj qeverie e përkohshme përbëhej nga 2
maqedonë, 2 shqiptarë (Gjorgji Çaçi dhe Nikolla Balo), dhe 2 vllehë, gjithsej nga 6
anëtarë. Kryetar i saj ishte shqiptari Vangjel Dino. Edhe Manifesti i Krushevës, që u
shpall në fillim të gushtit, u bënte thirrje të gjitha kombësive, e në radhë të parë
shqiptarëve, që të bashkoheshin me kryengritësit në luftën kundër armikut të
përbashkët, sunduesve osmanë.
Kryengritja e Ilindenit u shtyp me egërsinë më të madhe nga Porta e Lartë. Ajo
hodhi kundër saj rreth 200 000 ushtarë, të cilët bënë reprezalje të shumta ndaj
kryengritësve dhe popullsisë, dogjën e rënuan fshatra të tëra.
Shtypi shqiptar përkrahu luftën çlirimtare të popullsisë sllave-maqedone kundër
zgjedhës osmane, dënoi me zemërim terrorin turk dhe reformat gjysmake të
sulltanit, të cilat, sikurse shprehej ai në artikujt e botuar ato ditë, “i sollën
shkatërrime, vaj e varfëri popullit të thjeshtë”. Aty i bëhej thirrje popullit shqiptar që
“të bashkohej me maqedonët dhe me ta të kërkonte lirinë kundër armikut të
përbashkët, qeverisë së sulltanit”.

Programi i reformave i Myrcshtegut (22 tetor 1903) dhe kryengritjet

shqiptare të vitit 1904

Kryengritja e Ilindenit dhe shtypja e saj nga ushtritë osmane, u dha shkak Fuqive të
Mëdha të ndërhynin përsëri në të ashtuquajturën çështje maqedone. Më 22 tetor
1903 Austro-Hungaria dhe Rusia, që njiheshin edhe nga Fuqitë e tjera të Mëdha si
shtetet më të interesuara në këtë zonë, i paraqitën Portës së Lartë një program
tjetër reformash për tri të ashtuquajturat “vilajete maqedone”, që ishte rezultat i
marrëveshjes ndërmjet perandorit austriak dhe atij rus në Myrcshteg (Austri). Meqë
“Koncerti evropian” shihej si një mekanizëm më i ndërlikuar për t’u vënë në veprim,
Fuqitë e Mëdha parapëlqyen t’u jepnin mandatin për reformat Rusisë e të Austro-
Hungarisë.
Programi i ri u ndërmor “për të mbrojtur popullsitë krishtere” nga dhuna osmane,
ndërsa qëllimi kryesor i Fuqive të Mëdha ishte të shmangnin çdo mundësi për
çrregullime e turbullira (me të cilat nënkuptoheshin lëvizjet kryengritëse çlirimtare
në Turqinë Evropiane) dhe për çdo ndërhyrje të Bullgarisë, të Serbisë, të Malit të Zi e
të Greqisë, që rrezikonte të cenonte ekuilibrin e vendosur në këtë zonë dhe paqen e
përgjithshme në Evropë. Në kushtet e krijuara në Turqinë Evropiane në vitin 1903,
nuk përjashtohej edhe një mundësi tjetër, ajo e një ndërhyrjeje ushtarake ruse a
austriake, ose e të dyja fuqive në këtë zonë.
Marrëveshja e Myrcshtegut u quajt nga ministri i Punëve të Jashtme të Austro-
Hungarisë, Golluhovski, “një aleancë e përzemërt” ndërmjet dy vendeve, që kishte
për qëllim të ruante status quo-në në Ballkan dhe të siguronte një zgjidhje paqësore
të problemeve të kësaj zone. Ai deklaroi se këto dy fuqi nuk synonin të vendosnin
ndonjë ndikim mbizotërues këtu por, në të njëjtën kohë, nuk do të lejonin që një gjë
të tillë ta bënte ndonjë shtet tjetër.
Golluhovski pranonte gjithashtu se programi i Myrcshtegut përbënte një ndërhyrje të
drejtpërdrejtë të Austro-Hungarisë e të Rusisë në Turqinë Evropiane, e cila, nëse
Porta e Lartë nuk do të bashkëpunonte me to, do të vazhdonte dhe mund të sillte
pasoja të rënda për Perandorinë Osmane. Duke caktuar, sipas këtij programi, pranë
inspektorit të përgjithshëm, Hysen Hilmi pashës, dy nëpunës civilë, një rus dhe një
austriak, që do të vëzhgonin zbatimin e reformave dhe gjendjen në Maqedoni, Vjena
e Peterburgu vinin nën kontrollin e tyre vilajetet e ashtuquajtura “maqedone”, të
Kosovës, të Manastirit e të Selanikut. Projekti parashikonte gjithashtu riorganizimin e
xhandarmërisë, për të cilën ngarkoheshin si komandant një gjeneral (që u vendos të
ishte italian) dhe oficerë të huaj, si edhe krijimin e komisioneve që do të merreshin
me shqyrtimin e problemeve politike; këto komisione do të përbëheshin nga
përfaqësues konsullorë të të dy fuqive dhe të popullsisë së krishtere e myslimane të
të tri vilajeteve.
Ndërkaq, për të shmangur një ashpërsim të mëtejshëm të kontradiktave ndërmjet
Fuqive të Mëdha, territori në të cilin do të zbatoheshin reformat u nda në 5 zona (të
Serezit, të Dhramës, të Selanikut, të Shkupit dhe të Manastirit), në çdonjërën prej të
cilave u vendosën respektivisht oficerët e huaj, francezë, anglezë, rusë, austriakë
dhe italianë.
Projekti austro-rus i reformave dhe përgjithësisht ndërhyrjet e huaja në territoret
shqiptare, i dhanë një shtytje të re lëvizjes kryengritëse në Shqipëri. Shqiptarët u
ngritën përsëri kundër reformave, që cenonin tërësinë territoriale të atdheut.
Pakënaqësia e popullsisë u shtua edhe për shkak se Porta e Lartë, në emër të
reformave, vendosi taksa të reja dhe dërgoi në Shqipëri ushtri të shumta për vjeljen
e tyre dhe për zbatimin e reformave.
Ndonëse nuk ishte e organizuar në përmasa kombëtare dhe u zhvillua në formën e
kryengritjeve lokale, që nuk udhëhiqeshin nga një qendër e vetme, lëvizja shqiptare
e vitit 1904, ose siç u quajt që në atë kohë kryengritja shqiptare kishte një objektiv
të përbashkët, ishte drejtuar kundër zgjedhës osmane e ndërhyrjeve të reja, që
Fuqitë e Mëdha ndërmorën në Shqipëri në fund të vitit 1903 dhe në fillim të vitit
1904. Edhe kërkesat që kryengritësit parashtruan në vatrat e ndryshme të saj ishin
të njëjta dhe përgjithësisht kishin karakter kombëtar, synonin të siguronin
autonominë e Shqipërisë. Revista “Albania” (Londër, 1904) e Faik Konicës botoi në
numrin 2 të saj programin e kryengritjes, ku rendiste, përveç çështjeve të tilla si
kundërshtimi i zbatimit të reformave, tërheqja e ushtrisë osmane nga Kosova dhe
lirimi i të burgosurve politikë, edhe çështjen e autonomisë ose të “veturdhërimit” të
Shqipërisë, nën sovranitetin e sulltanit. Kërkesën e formimit të një Shqipërie
autonome nëpërmjet bashkimit të vilajeteve të Kosovës, të Shkodrës, të Manastririt
e të Janinës, ia atribuon kryengritjes shqiptare të vitit 1904 edhe autori serb Pavël
Orloviç, në punimin e tij “Serbia e Vjetër dhe shqiptarët” (“Stara Serbija i arbanasi”,
Beograd, 1904).
Në shkurt të vitit 1904 kryengritja përfshiu Gjakovën, Pejën, Lumën, Rekën, rrethet
e Mitrovicës dhe qendra të tjera. Vatra kryesore e saj u bë Gjakova, në rrethet e së
cilës në fillim të shkurtit u grumbulluan 5 000-6 000 kryengritës, të drejtuar nga
Sulejman Batusha, që sulmuan garnizonin dhe u përpoqën të hynin në qytet. Me
kryengritësit gjakovarë u bashkua shumë shpejt popullsia e Pejës, që lidhi besën me
ta. Edhe mirditorët u treguan të gatshëm të niseshin për në Gjakovë e Pejë për të
ndihmuar bashkatdhetarët e tyre kosovarë.
Për të shtypur lëvizjen qeveria turke dërgoi forca të mëdha ushtarake, të
komanduara nga Shemsi Pasha i njohur për egërsinë e tij kundër shqiptarëve. Vetëm
në Gjakovë u dërguan 10 batalione, me artileri fushore e malore, të cilat më 12
shkurt u ndeshën në veriperëndim të këtij qyteti, në katundin Batushë, me 2 000
kryengritës, që i shkaktuan humbje ushtrisë osmane të Shemsi Pashës dhe e
gozhduan atë në vend. Veprimet luftarake u shoqëruan me mbledhjen me forcë të
taksave nga popullsia dhe me shkatërrimin e fshatrave të tëra të kësaj treve.
Më 21 shkurt u hodh në kryengritje popullsia e qytetit të Pejës, që rrëmbeu armët
dhe iu kundërvu ushtrisë osmane, ndërsa orvatjet e bajraktarëve të Rugovës për të
bashkuar popullsinë e kësaj zone me kryengritësit e Pejës u penguan për një kohë
nga komanda ushtarake osmane. Ndërkaq Porta e Lartë hodhi kundër kryengritësve
ushtri të tjera, gjithsej 25 batalione, që drejtoheshin nga vetë valiu i Kosovës, Shaqir
Pasha.
Në fillim të marsit kryengritja u shtri në sanxhakun e Prizrenit dhe sidomos në
kazanë e Lumës, ku në krye të lëvizjes u vu Ramadan Zaskoku, ish-kapiten i
xhandarmërisë. Me disa ndërprerje kryengritja vazhdoi deri në vjeshtën e vitit 1904.
Gjatë muajve mars-prill u përfshi në lëvizje edhe Mitrovica me rrethina, që u bë
qendër e mbledhjeve të fshehta për organizimin e qëndresës kundër reformave dhe
kundër çarmatimit të shqiptarëve. Përfaqësuesit e popullsisë së Mitrovicës hynë në
lidhje me shqiptarët e Prishtinës, të Vuçiternës, të Gjilanit dhe të Pazarit të Ri (Novi
Pazarit) për të vendosur një qëndrim të përbashkët lidhur me reformat.
Më 30 qershor u dërgua në Pejë valiu i Kosovës, Shaqir Pasha. Gjatë bisedimeve që
zhvilloi me përfaqësuesit e 2 000 kryengritësve të mbledhur në këtë qytet, krerët
shqiptarë kërkuan, krahas lehtësirave në vjeljen e taksave, edhe lirimin e gjithë të
burgosurve politikë, të arrestuar për shkak të pjesëmarrjes në kryengritjen
kundërosmane. Valiu u premtoi shqiptarëve se do të plotësonte kërkesat e tyre.
Në gusht-shtator të vitit 1904, pas një rënieje të përkohshme, u rigjallërua qëndresa
e armatosur në krahinat midis Pejës, Gjakovës e Prizrenit. Në gusht lumjanët
sulmuan Prizrenin dhe e shtinë në dorë, ndërsa në shtator kryengritësit morën Pejën.
Për të shtypur kryengritjen shqiptare u dërguan në rajonin e Prizrenit forca të reja
ushtarake, rreth 5 batalione, por ato nuk qenë të mjaftueshme për të vendosur
qetësinë në këtë trevë. Më 8 shtator shkoi në Prizren valiu Shaqir Pasha, i cili u
premtoi shqiptarëve se do të plotësonte kërkesën për të liruar kryengritësit e
arrestuar, do t´u jepte krerëve grada e pensione, por nuk pranoi të anulonte
reformat në gjykata, në xhandarmëri dhe në polici. Pas kësaj, në fund të shtatorit,
kryengritësit u tërhoqën nga Prizreni e Peja dhe u shpërndanë.
Megjithëse u shtypën, kryengritjet shqiptare të viteve 1903-1904 i detyruan Fuqitë e
Mëdha të bënin ndryshime në caktimin e zonave ku do të zbatoheshin reformat.
Qysh në janar të vitit 1904 Komisioni Ushtarak Ndërkombëtar, i ngarkuar për të
caktuar territoret ku do të zbatoheshin reformat, shqyrtoi çështjen e organizimit të
një sanxhaku shqiptar në vilajetin e Kosovës, i cili do të përjashtohej nga zona e
reformave dhe do të përbëhej nga rrethet ku shqiptarët përbënin shumicën
dërrmuese të popullsisë, do të shtrihej nga Kaçaniku në jug e deri në Kollashin në
veri, duke përfshirë edhe Pazarin e Ri e Plevlën. Formimi i një sanxhaku të tillë
shqiptar do të sillte njohjen zyrtare nga Fuqitë e Mëdha të përkatësisë etnike
shqiptare të shumicës së territoreve të vilajetit të Kosovës, që binte ndesh me
pretendimet e Beogradit për “Kosovën si tokë serbe”. Pas protestave që Serbia dhe
posaçërisht N. Pashiçi bëri pranë Peterburgut, përfaqësuesi i Rusisë në Komisionin e
reformave, i përkrahur edhe nga ai i Italisë, arritën të mënjanonin organizimin e
sanxhakut shqiptar të Kosovës.
Pas kësaj Austro-Hungaria kërkoi që nga reformat të përjashtoheshin jo vetëm
vilajeti i Shkodrës dhe ai i Janinës, por edhe tokat shqiptare të vilajeteve të Kosovës
e të Manastirit. Ky propozim u bë si rrjedhim i qëndresës së shqiptarëve, por edhe
për shkak të synimeve të Vjenës për të parandaluar ndërhyrjen e partnerëve të saj
(sidomos të Italisë) në këto territore të Shqipërisë. Si pasojë, Komisioni Ushtarak
Ndërkombëtar vendosi, në shkurt të vitit 1904, të përjashtoheshin përkohësisht nga
reformat krahinat perëndimore të vilajeteve të Manastirit e të Kosovës, në të cilat
shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë; bëhej fjalë pikërisht për sanxhakun e
Korçës (me përjashtim të kazasë së Kosturit), për sanxhakun e Elbasanit, për pjesën
perëndimore të kazasë së Ohrit, për gjithë sanxhakun e Dibrës, për atë të Prizrenit,
për pjesën jugore e perëndimore të sanxhakut të Pejës dhe për kazatë e Plevlies e të
Senicës në sanxhakun e Pazarit të Ri. Gjatë zbatimit të reformave u la jashtë tyre
dhe nuk u përfshi në asnjërën prej zonave të Fuqive të Mëdha edhe sanxhaku i
Prishtinës, një nga më të mëdhenjtë e vilajetit të Kosovës, ku shumica dërrmuese e
popullsisë ishte gjithashtu shqiptare. Ky ishte në të vërtetë një pranim (ndonëse jo i
drejtpërdrejtë) nga Fuqitë e Mëdha i karakterit etnik shqiptar të të gjitha këtyre
territoreve, (domethënë të vilajetit të Kosovës dhe të krahinave perëndimore të
vilajetit të Manastirit) që shënoi njëherazi një fitore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

2. KOMITETET “PËR LIRINË E SHQIPËRISË”. LUFTA E

ARMATOSUR E ÇETAVE(1905-1908)

Themelimi i komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe programi i tyre (1905)

Në vitin 1905 lëvizja kombëtare filloi të merrte forma të reja organizimi, që u

përcaktuan si nga nevojat e brendshme të zhvillimit të saj, ashtu edhe nga rrethanat
e jashtme të krijuara në Ballkan e në mënyrë të veçantë në Turqinë evropiane pas
marrëveshjes së Myrcshtegut.
Vendimet e Myrcshtegut nuk arritën të mënjanonin përfundimisht kundërthëniet
ndërmjet shteteve evropiane për ndikimin në Ballkan, sidomos rivalitetin italo-
austriak në Shqipëri. Roma nuk mund të pajtohej me epërsinë që Vjena siguroi, së
bashku me Rusinë, në aksionin e reformave në Maqedoni. Në takimet e ministrave të
Jashtëm të të dy vendeve (në Abacie të Italisë në prill 1904 dhe në Venecie në prill
1905), Vjena e Roma ripohuan se do të ruanin status quo-në në Ballkan. Lidhur me
çështjen shqiptare, në takimin e Venecies të dyja palët arritën në përfundimin që, në
rast se zhvillimi i ngjarjeve do ta bënte të pamundur ruajtjen e status quo-së dhe do
të vendosej një organizim i ri në Maqedoni (me të cilën nënkuptonin vilajetet e
Selanikut, të Manastirit e të Kosovës), viset e banuara nga popullsia shqiptare (që u
përjashtuan në vitin 1904 nga reformat) do të veçoheshin prej saj dhe do të
bashkoheshin me vilajetet e Shkodrës e të Janinës për të formuar një njësi të vetme
(territoriale) me to.
Ky orientim i Italisë dhe i Austro-Hungarisë shkaktoi shqetësime në qarqet politike
drejtuese të Beogradit e të Sofjes. Në prill të vitit 1904 u lidh Traktati i Aleancës
ndërmjet Serbisë e Bullgarisë për ndarjen e territoreve shqiptare e maqedone të
Turqisë Evropiane, që do të kryhej me arbitrazhin e Rusisë.
Shtetet ballkanike u nxitën për të ndërhyrë në Turqinë Evropiane edhe nga nyja 3 e
marrëveshjes së Myrcshtegut, sipas së cilës Turqisë i kërkohej që, pasi të qetësohej
gjendja në këtë zonë, të bënte ndryshime në kufijtë territorialë të njësive
administrative për të siguruar “një grupim më të mirë dhe më të rregullt të
kombësive të ndryshme”. Kjo kërkesë, e cila në parim ishte e drejtë, u bë burim
konfliktesh të reja ndërmjet qeverive ballkanike dhe forcave politike të kombësive të
krishtere në Turqinë Evropiane.
Serbia, Bullgaria e Greqia filluan të botonin statistika të tilla për përbërjen etnike të
popullsisë së të ashtuquajturave vilajete maqedone, të cilat e shtrembëronin
gjendjen reale dhe mund të shërbenin si mbështetje për pretendimet e tyre
territoriale. Krejt të pavërteta e tendencioze paraqiteshin të dhënat për popullsinë e
vilajeteve shqiptare të Kosovës, të Manastirit dhe të Janinës, në të cilat secili prej
shteteve fqinje pretendonte se kishte shumicën e banorëve. U shtua veprimtaria e
komiteteve dhe e bandave të hedhura nga Bullgaria, nga Serbia e nga Greqia në
Turqinë Evropiane, që rifilluan përleshjet e përgjakshme ndërmjet tyre dhe ushtruan
trysni mbi popullsitë e kësaj treve për të ndërruar me forcë karakterin e tyre etnik
dhe për të zgjeruar hapësirën territoriale të kombësive serbe, bullgare e greke; ato
synonin të siguronin në këtë mënyrë, kur të zbatohej nyja 3 e vendimeve të
Myrcshtegut, sanksionimin e këtyre ndryshimeve nga ana e Fuqive të Mëdha.
Bandat vepronin sidomos në vilajetin e Selanikut, në sanxhakun e Shkupit të vilajetit
të Kosovës, në sanxhakun e Manastirit, në sanxhakun e Korçës dhe në pjesën jugore
të vilajetit të Janinës, në kufi me Greqinë. Sipas të dhënave zyrtare osmane, gjatë
viteve 1905-1907 bandat vrisnin çdo vit në këta sanxhakë më shumë se 1 800 veta,
një pjesë e mirë e të cilëve ishin banorë të pafajshëm të atyre trevave. Në këto
territore i takonte mesatarisht një i vrarë në 1 500 frymë.
Një kërcënim të drejtpërdrejtë për shqiptarët përbënin bandat greke, që filluan të
vepronin në shkallë më të gjerë në vitet 1904-1908, sidomos në vilajetin e Janinës,
ku u përpoqën me anë të terrorit e të propagandës panheleniste, në të cilën qenë
angazhuar edhe dhespotët grekë të kësaj treve, të largonin popullsinë e Shqipërisë
së Jugut nga lëvizja kombëtare. Bandat greke ishin autore të veprave të shumta
terroriste që ndodhnin në vilajetin e Janinës, ndërsa në shkurt të vitit 1905 një çetë
greke prej 40 vetash masakroi në mënyrën më barbare, në fshatin Negovan, priftin e
poetin atdhetar Papa Kristo Negovani, së bashku me disa bashkëfshatarë të tij,
sepse përhapnin shkrimin shqip dhe idetë kombëtare në përgjithësi. Ky krim shkaktoi
një zemërim të thellë jo vetëm tek intelektualët atdhetarë, por edhe te populli
shqiptar në përgjithësi, që e quante këtë veprim si një sulm të hapur dhe të
organizuar të qarqeve politike greke kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Në rrethana të tilla, përjashtimi nga reformat i pjesës më të madhe të tokave
shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si edhe i të gjithë vilajetit të
Shkodrës dhe të Janinës, nuk qe i mjaftueshëm për të siguruar tërësinë territoriale
të Shqipërisë. Rritja e ndikimit të ideve të çlirimit kombëtar, të propaganduara nga
qarqet atdhetare brenda vendit, si edhe nevoja e vetëmbrojtjes nga ndërhyrjet e
shteteve fqinje dhe nga terrori i bandave të tyre në tokat shqiptare, bënë të
domosdoshëm riorganizimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare mbi themele të reja. U
shtrua kështu si një nevojë e ngutshme formimi, sipas shembullit të popujve të
Evropës e të Ballkanit, i një organizate politike të fshehtë, qendrore dhe të
përgjithshme, që të bashkërendiste veprimet e të gjitha shoqërive dhe të
atdhetarëve sipas një programi të njëjtë, të ripohonte me rrugën e luftës së
armatosur e të organizuar të drejtat e kombit shqiptar në trojet e veta dhe t’i
detyronte Turqinë dhe shtetet evropiane t’i njihte ato.
Në lëvizjen kombëtare kishte filluar tani të aktivizohej dhe të ushtronte ndikim të
fuqishëm një brez i tërë atdhetarësh me pikëpamje radikale, që ishin kryesisht
intelektualë, gazetarë e botues të organeve të shtypit shqiptar, mësues të shkollave
turke, nëpunës të aparatit shtetëror, njerëz të profesioneve të ndryshme, që rridhnin
nga borgjezia e nga bejlerët patriotë, por edhe nga borgjezia e vogël e qytetit dhe e
fshatit, nga vegjëlia, siç shprehej shtypi i kohës. Përfaqësuesit e këtij brezi
intelektualësh morën këtë herë nismën për krijimin e një organizate të fshehtë. Pas
takimeve e diskutimeve që atdhetarët shqiptarë bënë në Dibër, në Elbasan, në
Tiranë e në qytete të tjera, në nëntor të vitit 1905, me nismën dhe nën kryesinë e
patriotit Bajram (Bajo) Topulli, nëndrejtor i gjimnazit turk të Manastirit, u formua
këtu komiteti i fshehtë shqiptar me emrin “Për lirinë e Shqipërisë”, që shënoi fillimin
e një organizate të përgjithshme kombëtare. Themelues e anëtarë të tij ishin
gjithashtu Halit Bërzeshta, kolonel dhe shef i shërbimit farmaceutik të Korparmatës
III, Fehim Zavalani, pronar, Sejfi Vllamasi (Novosela), veteriner i qytetit të
Manastirit, Gjergj Qiriazi, përkthyes i konsullatës austriake në atë qytet dhe Jashar
Bitincka, mësues gjimnazi.
Komiteti doli me programin e vet politik, i cili u përgjigjej kërkesave të Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare në atë periudhë. Sipas statutit (kanonizmës) të Komitetit,
botuar në Sofje, qëllimi i organizatës ishte “të ngjallurit e Shqipërisë duke mbjellë
vëllazërimin, dashurinë, bashkimin; duke përhapur udhën e qytetërimit me anë të
librave që do të shtypeshin; duke dërguar njerëz nëpër gjithë anët e Shqipërisë që të
mbjellin këto mendime; duke mbajtur njerëz maleve që të ndihnin në çdo mënyrë
për qëllime të komitetit edhe duke përdorur çdo vegël për mbrothësinë e kombit dhe
të shpëtuarit nga zgjedha dhe errësira në të cilën gjendet sot”.
Statuti përmbante qëllimet më të përgjithshme të Komitetit “Për lirinë e Shqipërisë”.
Por, siç dëshmojnë të dhënat e tjera dokumentare, organizata e re shtroi si synim
themelor dhe më të fundit çlirimin e Shqipërisë nga robëria osmane. Si detyra më të
afërta vlerësoheshin bashkimi i të gjitha forcave të kombit për “mbrojtjen e atdheut
shqiptar nga rreziku i jashtëm që i kanosej” në atë periudhë, “njohja e shqiptarëve si
komb i veçantë dhe e gjuhës shqipe si gjuhë kombëtare (zyrtare)”, futja e saj në
institucionet shtetërore e në shkollat (mësonjëtoret) e gjithë Shqipërisë, emërimi në
vend vetëm i nëpunësve shqiptarë etj. Si mjet kryesor për plotësimin e këtyre
kërkesave u quajt, përveç propagandës kombëtare, krijimi i çetave atdhetare dhe
lufta e tyre e armatosur. Sipas kanonizmës, Komiteti parashikonte të krijonte një
organizatë të gjerë ku të merrnin pjesë atdhetarët e vërtetë shqiptarë, burra e gra.
Për të shtrirë veprimtarinë e tij në tërë vendin, Komiteti i Manastirit, që u quajt
Komiteti Qendror, dërgoi përfaqësues në krahina të ndryshme të Shqipërisë së
Veriut, të Mesme e të Jugut. Ai vendosi lidhje me dhjetëra atdhetarë shqiptarë të
viseve të ndryshme të Shqipërisë, myslimanë e të krishterë, që përkrahën programin
e tij kombëtar.
Në fillim të vitit 1906 ishin krijuar komitete lokale ose degë të Komitetit në mjaft
qendra të Shqipërisë, si në Shkup, Pejë, Gjakovë (ku bënte pjesë edhe Bajram
Curri), Prishtinë, Tetovë, Dibër e në vende të tjera. Ndihmesë të veçantë për ngritjen
e degëve të Komitetit në vilajetin e Kosovës dha Idriz Gjakova (Soroviçi), që ishte
dërguar atje nga Komiteti i Manastirit. Komiteti punoi gjithashtu për ngritjen e
degëve të veta në qytetet e vilajetit të Janinës. Në pranverën e vitit 1906 një
komitet i tillë vepronte në Janinë, i cili, siç theksohej në dokumentet e administratës
osmane, qe themeluar me nismën e atdhetarëve të viseve të Shqipërisë Perëndimore
dhe kishte bërë përparime të shumta në këtë trevë të Shqipërisë.
Në mars-prill të vitit 1906, Komiteti i Manastirit kishte vendosur marrëdhënie me
shoqëritë patriotike jashtë atdheut, veçanërisht me ato të Bukureshtit e të Sofjes, të
cilat përkrahën programin dhe veprimtarinë e tij.
Krahas librave e gazetave shqipe që sillte nga kolonitë e Sofjes dhe të Bukureshtit,
Komiteti i Manastirit shpërndau në pranverën e vitit 1906, në qendrat më të
rëndësishme të Shqipërisë së Veriut, të Mesme e të Jugut qarkore, në të cilat bëhej
fjalë për synimet e tij për të siguruar autonominë, madje edhe pavarësinë e
Shqipërisë. “Ne, - thuhej në një nga këto akte të Komitetit, - jemi një popull prej më
tepër se 2 500 000 frymësh, ndaj nuk duhet të privohemi nga kjo e drejtë”.
Për të siguruar mbështetjen e një Fuqie të Madhe, sikurse ishte Austro-Hungaria,
drejtuesit e Komitetit “Për lirinë e Shqipërisë”, nëpërmjet konsullatës së saj në
Manastir, kërkuan nga Vjena që t’u jepte ndihmë materiale dhe përgjithësisht të
përkrahte veprimtarinë e tyre politike. Në pajtim me udhëzimet që Golluhovski,
ministër i Punëve të Jashtme, u dha konsullatave austriake në Shqipëri, në prill të
vitit 1906, këto, “për shkak të qëllimeve revolucionare të Komitetit”, mbajtën një
qëndrim të rezervuar dhe mjaft të kujdesshëm ndaj tij. Ndërkaq, Vjena përkrahu
programin kulturor të Komitetit, i premtoi ndihma financiare për të ngritur shkolla,
për të paguar trupën mësimore, për të botuar libra shqip, për të mbajtur shkollën e
vajzave në Korçë dhe për të shtuar numrin e nxënëseve të saj. Por në të njëjtën
kohë i kërkoi Komitetit që “të mos dilte nga caqet e rrugës paqësore dhe të mos
përdorte mjetet e dhunës”.

Qëndresa e armatosur kundërosmane e viteve 1905-1907. Ngjarjet e

Kurbinit

Me gjithë punën propagandistike dhe organizative, komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”

nuk arritën të përqendronin në duart e veta udhëheqjen e lëvizjes në tërë vendin. Në
mjaft krahina, e sidomos në vilajetin e Kosovës, vijuan lëvizjet spontane popullore
kundër zgjedhës osmane. Qysh në mars-prill të vitit 1905 ngriti krye popullsia e
Pejës, e Gjakovës, e Lumës dhe e Mitrovicës, që nuk pranoi të paguante taksën mbi
bagëtinë dhe kërkoi nga Porta e Lartë “të lironte të internuarit politikë, të dërguar në
Azinë e Vogël dhe të mos lejonte të huajt të përziheshin në atdheun e tyre, në
Shqipëri”.
Në dhjetor të vitit 1905 e në fillim të vitit 1906 qëndresa kundërosmane mori
përmasa të reja, përfshiu Prizrenin me rrethina. Në mesin e janarit të vitit 1906
vetëm në Gjakovë qenë grumbulluar 2 000 burra të armatosur. Kryengritësit vijuan
të këmbëngulnin për lirimin e shqiptarëve të internuar gjatë lëvizjes së viteve 1903-
1905 dhe kundërshtuan reformat që do t’i hapnin rrugën copëtimit të atdheut.
Popullsia shpresonte gjithashtu se Prizreni do të bëhej kryeqendër e provincës që
pritej të formohej nga territoret thjesht shqiptare të vilajetit të Kosovës të
përjashtuara nga reformat. Shpallja nga Porta e Lartë (në fundin e janarit të vitit
1906) e amnistisë për të internuarit politikë, që ishin nga Peja, Gjakova, Prizreni e
Luma, e qetësoi përkohësisht gjendjen në Kosovë.
Në pranverën e vitit 1906 lëvizja kryengritëse përfshiu përsëri Kosovën, në fillim
Pejën e Gjakovën, për t’u shtrirë më pas në Vuçiternë, në Drenicë, në Llap dhe në
Plavë e Guci, ku popullsia kundërshtoi të paguante taksat për bagëtinë, për arsimin
dhe për blerjen e armatimeve për ushtrinë osmane. Karakter të ashpër morën
ngjarjet në Pejë. Gjatë përleshjeve të përgjakshme, që u zhvilluan në muajin mars
në kazanë e Pejës ndërmjet kryengritësve e trupave osmane, pati më shumë se 50
të vrarë dhe 200 të plagosur nga të dyja palët. Në prill kryengritësit mbyllën rrugën
midis Prizrenit e Pejës. Ngjarje të njëjta ndodhën në sanxhakun e Prishtinës e
veçanërisht në Vuçiternë, ku popullsia e fshatrave të tëra (në mars të vitit 1906) u
ngrit kundër taksave të reja. Gjendja në Vuçiternë u qetësua vetëm kur Porta e
Lartë, pas ndërhyrjes pranë saj të Isa Boletinit (që në atë kohë ishte kthyer nga
internimi), premtoi se do të hiqte dorë nga vjelja e taksave të reja.
Në gusht të vitit 1906 popullsia e Drenicës dhe e fshatrave përreth, që vareshin nga
kazaja e Vuçiternës, ngriti krye e protestoi kundër vjeljes së taksave për arsimin
publik dhe për blerjen e armatimeve. Drenicarët u kumtuan autoriteteve osmane se
ata nuk do t’i shlyente këto detyrime, derisa qeveria nuk pranonte të fuste arsimin
në gjuhën shqipe, ndërsa armët i përdorte kundër shqiptarëve. Porta e Lartë për të
shtypur lëvizjen në Drenicë dërgoi forca të reja ushtarake, të komanduara nga
kolonel Hasan Beu, me të cilin u bashkua më pas edhe Shemsi Pasha, që nuk ngurroi
të përdorte topat kundër kryengritësve drenicarë, duke vrarë rreth 50 veta e duke
plagosur 60 të tjerë.
Në pranverën e në verën e vitit 1906 pakënaqësia në Shqipëri ishte bërë e
përgjithshme. Në vitet 1906-1907 u zhvillua qëndresa e popullsisë së Krujës dhe e
fshatrave të Kurbinit kundër zgjedhës fiskale osmane. Duke qenë në gjendje të
mjerueshme ekonomike, popullsia e këtyre rretheve nuk pranoi të paguante taksën
për bagëtinë, për shërbimin ushtarak (bedel-i askerie), si dhe detyrimin e të dhjetës,
që qeveria turke po këmbëngulte t’i vilte qysh në vjeshtën e vitit 1905. Ky vendim u
mor në mbledhjen që përfaqësuesit e parisë e të vegjëlisë së popullsisë katolike të
Kurbinit mbajtën në gusht të vitit 1906 në katundin Delbinisht, ku morën pjesë edhe
dom Nikollë Kaçorri e at Shtjefën Gjeçovi. Me kurbinasit u bashkuan banorët e
Kthellës, të Ranzës, të Malësisë së Lezhës, të Lurës, të Bregut të Matit, si edhe
popullsia myslimane e Krujës.
Edhe pse lëvizja kishte karakter paqësor, valiu i Shkodrës, Sali Zeki pasha, për ta
detyruar me forcë popullsinë katolike e myslimane të paguante taksat, në ditët e
para të shtatorit të vitit 1906 dërgoi në Kurbin e në Krujë katër batalione ushtarësh,
të pajisur me artileri e të komanduara nga Shefki Beu, kajmekam i Durrësit. Kur
trupat osmane po u afroheshin fshatrave të Kurbinit dhe të Krujës, popullsia e tyre,
sidomos gratë e fëmijët, për t’u shpëtuar masakrave u tërhoq në male, duke marrë
me vete edhe bagëtinë. Kurbinasit u strehuan në Ranzë, në Kthellë, në Malësinë e
Lezhës e në Mirditë.
Popullsia e fshatrave katolike ose me shumicën popullsi katolike (të Malit të Bardhë,
të Skurajt, të Milotit, të Laçit, të Zhejës), të udhëhequr nga Gjin Pjetri, pa marrë
parasysh këshillat e arkipeshkvit të Durrësit, imzot Biankit, që shkoi posaçërisht në
Delbinisht për të kërkuar prej tyre të mos përdornin armët, në mesin e shtatorit të
vitit 1906, iu kundërvu ushtrisë osmane në Skuraj e në Zhejë, ku u zhvilluan dy
përleshje të ashpra që zgjatën disa orë, pas të cilave forcat osmane u detyruan të
tërhiqeshin.
Autoritetet osmane, me qëllim që ta shtypnin më lehtë lëvizjen, hynë në fillim në
bisedime me parinë myslimane të Krujës. Por në takimin që u mbajt, në marrëveshje
me kajmakamin e kësaj kazaje, më 20 shtator 1906 në Tallajbe të Krujës, disa
qindra përfaqësues të popullsisë myslimane të këtij qyteti, të Pezës e të Ishmit, u
rrethuan dhe u goditën pabesisht nga ushtria osmane, e cila vrau 30 prej tyre, duke
përfshirë këtu disa kryepleq të kësaj zone, si edhe gra e fëmijë.
Më 1 tetor 1906 Shefki Beu, me qëllim që të ndante myslimanët nga katolikët, filloi
bisedimet me parinë e Krujës. Pas masakrës së 20 shtatorit dhe premtimeve të
autoriteteve osmane për të lehtësuar banorët myslimanë nga taksa e bagëtisë, më
23 tetor gjendja në Krujë u qetësua dhe u rivendos autoriteti i administratës turke
në qytet.
Ndërkaq lufta vijoi në fshatrat e Kurbinit, ku popullsia katolike nuk pranoi të
nënshtrohej. Rreth 700 burra të armatosur qëndronin përballë ushtrisë osmane. Me
ta u bashkuan edhe forca të tjera nga Kthella fqinje, si edhe popullsia e krahinave
malore përreth, e Milotit, e Rrëshenit, e Pishkashit, e Lurës etj., shumica e së cilës
ishte katolike. Me ndërmjetësinë e konsullit austro-hungarez në Shkodër, Kral, prifti i
Durrësit Nikollë Kaçori më 17 tetor 1906 siguroi marrëveshjen me valiun e Shkodrës,
sipas së cilës vendosej një shumë e kufizuar dhe e caktuar më parë për çdo kategori
taksash. Kjo marrëveshje u pranua edhe nga kurbinasit, por u shkel nga autoritetet
osmane, që vijuan të kërkonin vjeljen e plotë të taksave.
Më 26 tetor deri më 14 nëntor të vitit 1906 ushtria osmane ndërmori një ekspeditë
të re edhe më të ashpër ushtarake, gjatë së cilës dogji e grabiti shtëpitë e Gegajt, të
Milotit, të Zhejës, të Laçit e të Gjormit dhe shkretoi arat e tyre. Ushtria sulmoi
gjithashtu Malësinë e Lezhës, ku ishin strehuar familjet e kurbinasve.
Kryengritësit i bënë ushtrisë osmane një qëndresë të fuqishme, sidomos në Skuraj
ku luftimet zgjatën disa orë, si edhe te Shkalla e Matit. Për të shmangur
shpartallimin e plotë, Shefki Beu, pasi la në këto vende disa dhjetëra ushtarë të
vrarë, më 14 nëntor u tërhoq në fushën e Matit, duke mbajtur vetëm disa pika të
kontrollit të rrugëve. Kurbinasit, edhe pse të kërcënuar nga të ftohtit, uria e vdekja,
vazhduan të rezistonin dhe të qëndronin me familjet e tyre në male gjatë gjithë
dimrit të 1906-1907-s.
Ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha, sidomos ato të përfaqësuesve austro-hungarezë
pranë qeverisë së Stambollit, pas lutjeve të përsëritura që popullsia e Kurbinit u bëri
atyre në janar e në shkurt të vitit 1907, nuk mbetën pa rezultat. Por edhe Porta e
Lartë, duke parë se me masa terrori nuk po e thyente dot qëndresën e popullsisë së
Kurbinit dhe se zgjatja e kryengritjes në këtë krahinë po ulte prestigjin e saj dhe po
u jepte shkas ndërhyrjeve të shteteve të huaja, vendosi t’u bëjë lëshime kurbinasve.
Pas bisedimeve, që zhvilloi në Shkodër me përfaqësuesit e kryengritësve në fundin e
prillit, valiu i ri i kësaj province, Mustafa Hilmi Pasha, në ditët e para të majit 1907 u
premtoi kryengritësve se sulltani u fal veprimet e tyre të armatosura, heq taksën mbi
bagëtinë, ul të gjitha taksat e tjera dhe se qeveria do t’i ndihmonte për rindërtimin e
shtëpive të djegura gjatë ekspeditave ushtarake. Pas kësaj kurbinasit, që u siguruan
për plotësimin e kërkesave, u kthyen përsëri në fshatrat e tyre.

Veprimtaria e çetave të armatosura (1906-1908)

Ndonëse kryengritjet popullore me karakter lokal vazhduan, tipari themelor i lëvizjes

kombëtare të viteve 1905-1908 ishte fillimi i organizimit të saj në përmasa
kombëtare, vendosja e një drejtimi të njëjtë, që realizohej nga komitetet “Për lirinë e
Shqipërisë”, si edhe krijimi i çetave të armatosura, të cilat merreshin me përhapjen e
ideve të çlirimit kombëtar dhe me përgatitjen e popullit për kryengritjen e
përgjithshme. Komiteti Qendror “Për lirinë e Shqipërisë” hartoi edhe Rregulloren e
çetave (“Udhë-Rrëfenjësi i Trimave, Komiteti Shqipërisë”), ku, krahas programit
politik kombëtar, përcaktoheshin edhe rregullat e organizimit, nga komitetet e
pleqësitë të zgjedhura prej tyre, të “trupave të armatosura”, siç quheshin çetat në
këtë dokument. Sipas “Udhë-Rrëfenjësit”, çetat do të përhapeshin në malet e
Shqipërisë, por do të kishin njësitë e tyre të armatosura e të fshehta edhe në
fshatrat e vendit. Do të formohej kështu një ushtri kombëtare, e organizuar me
komandat e saj dhe e shtrirë në gjithë vendin, që do të bashkonte në radhët e saj
vullnetarisht gjithë “trimat shqiptarë”, myslimanë e të krishterë.
Vendimi për të krijuar çetat e para si njësi lufte e të propagandës kombëtare u mor
nga Komiteti i Manastirit në janar të vitit 1906. Komiteti, për mungesë të mjeteve
financiare, nuk arriti të armatoste qysh në fillim, siç e kishte parashikuar, 500
luftëtarë në radhët e çetave. Megjithatë formoi një varg çetash, që vepronin në vise
të ndryshme të vendit, sidomos në Shqipërinë e Jugut e të Mesme. Çeta e parë u
krijua në prillin e vitit 1906 në Kolonjë të Korçës, me 20 luftëtarë dhe e komanduar
nga Bajram Topulli. Veprimet e saj u shtrinë edhe në Gorë, Starovë, Bërzeshtë,
Gramsh, Opar e më pas edhe në rrethet e vilajetit të Janinës. Në Kolonjë u formuan
gjithashtu çetat e komanduara nga Fehim Zavalani e Sali Butka.
Çeta të tjera të armatosura, që përgjithësisht ishin të vogla vepronin në pranverën e
në verën e vitit 1906 në rrethet e Beratit, të Devollit, të Leskovikut e të Përmetit.
Nga një letër e Bajram Topullit kuptohet se në maj të vitit 1906 ndikimi i Komitetit
dhe i lëvizjes së udhëhequr prej tij ishte i gjerë, shtrihej në Janinë, Gjirokastër,
Berat, Vlorë, Mallakastër, Myzeqe, Kolonjë, Korçë, Tiranë, Elbasan, Ohër, Dibër dhe
në vende të tjera.
E shqetësuar nga veprimtaria propagandistike e çetave, qeveria turke mobilizoi për
ndjekjen e tyre ushtarët rezervistë. Përpjekja e parë serioze ndërmjet çetave
shqiptare dhe ushtrisë turke u bë në maj të vitit 1906 afër Leskovikut.
Çetat shqiptare luftonin gjithashtu kundër bandave të andartëve grekë, që
persekutonin atdhetarët shqiptarë dhe përgatisnin truallin për helenizimin dhe
aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Përkundrejt këtyre veprimeve dhe veçanërisht për
t’u hakmarrë për masakrimin e atdhetarit Papa Kristo Negovani e bashkëfshatarëve
të tij, çeta e Çerçiz Topullit në shtator 1906 vrau mitropolitin grek të Korçës, Fotin, si
një nga nxitësit e akteve të dhunshme të bandave greke në sanxhakun e Korçës.
Edhe në sanxhakët e në kazatë e vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si në atë të
Kumanovës, në fshatrat rreth Shkupit, në rrethet e Ohrit, të Manastirit, të Dibrës
etj., gjatë viteve 1905-1906 ishin ngritur çeta të armatosura shqiptare, të cilat,
ndonëse nuk ishin të gjitha të organizuara nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”,
ndiqnin po ato qëllime atdhetare, mbronin bashkëkombësit e tyre nga dhuna e
bandave serbe e bullgare, që vepronin në këto vise.
Qeveria turke ra shpejt në gjurmët e Komitetit të Manastirit. Në urdhrin që i dërgoi
në fillim të prillit komandës ushtarake të Manastirit, Porta e Lartë theksonte se
Komiteti Shqiptar, i formuar në pjesën perëndimore të Shqipërisë, ka shkuar shumë
përpara në veprimtarinë e tij dhe kërkonte që të merreshin informata për të. Në
korrik 1906 ajo ndërmori masa të rrepta kundër anëtarëve dhe përkrahësve të
Komitetit të Manastirit. Midis të arrestuarve pati edhe shumë oficerë të garnizonit
ushtarak të Manastirit dhe nëpunës të aparatit shtetëror, që ishin bashkuar me
Komitetin. Me urdhër të sulltanit, në fundin e korrikut u arrestua dhe u dërgua i
lidhur në Stamboll Nafiz Beu nga Ohri, kolonel (lejtnant) i kavalerisë osmane, që pati
shkuar fshehurazi për qëllimet e Komitetit në Manastir, në Korçë, në Shkup e në
Tetovë. Në janar të vitit 1907 u shpallën në gazetën zyrtare të vilajetit të Manastirit
emrat e atdhetarëve, që duhej të dorëzoheshin e të arrestoheshin sa më parë, ndër
të cilët ishin Bajo e Çerçiz Topulli, Beqir Sali Butka, Islam Arifi, Ahmet Zylfiqari,
Dervish Ismaili, Fejzo Beu nga Dëshnica, Mersin Abdyli etj.
Këto ndjekje të autoriteteve turke e vështirësuan veprimtarinë e Komitetit të
Manastirit si organ qendror, i detyruan udhëheqësit e tij ta shpërngulnin qendrën e
vet në Bukuresht dhe të linin në Manastir një komitet lokal, që mbante lidhje me
Bukureshtin. Në nëntor 1906 vëllezërit Bajram e Çerçiz Topulli u detyruan të
largoheshin nga atdheu për në Sofje e Bukuresht. Në Bullgari (Rusçuk) u vendos pas
arratisjes edhe Idriz efendi Gjakova.
Ndërkaq, veprimtaria e çetave nuk u ndërpre. Në fundin e vitit 1906 u formuan katër
çeta të tjera, si ajo e komanduar nga Fejzo Dëshnica (me 8 luftëtarë), që kaloi në
rrethin e Dibrës, ajo e Riza Beut (me 17 veta), që vepronte në Kolonjë, e Apostol
Kuçkovës (me 7 veta), që u hodh në rrethet e Prespës dhe e Sait Efendiut (me 5
luftëtarë), në afërsi të Korçës.
Në Sofje dhe në Bukuresht, ku qëndruan nga nëntori i vitit 1906 deri në pranverën e
vitit 1907, Bajo e Çerçiz Topulli, së bashku me Nikolla Lakon, të përkrahur nga
shoqëritë atdhetare shqiptare e sidomos nga Shahin Kolonja e Kristo Luarasi (në
Sofje), nga Pandeli Evangjeli, Rafael Dako, vëllezërit Zografi (në Bukuresht) dhe dr.
Ibrahim Temoja (në Kostancë) mbajtën një varg mbledhjesh dhe morën masat për
sigurimin e ndihmave financiare për luftën e armatosur të çetave në Shqipëri. Në prill
1907 Bajram Topulli po për këtë qëllim shkoi në Paris, ndërsa në korrik të atij viti në
ShBA, ku me ndihmën e Fan Nolit dhe të atdhetarëve të tjerë të kolonisë shqiptare të
Bostonit mblodhi ndihma për Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë”. Shoqëritë atdhetare
të Bostonit dhe të Nju-Jorkut organizuan edhe mitingje proteste kundër terrorit
osman dhe dhunës së bandave të andartëve grekë në Shqipëri. Mjete financiare për
Komitetin u grumbulluan edhe në koloninë shqiptare të Kajros dhe të Egjiptit në
përgjithësi.
Formimi i çetave dhe fillimi i luftës së organizuar u përkrah e u propagandua në
mënyrë të veçantë nga organet e shtypit atdhetar shqiptar, si “Drita” (Sofje),
“Kombi” (Boston), “Shpnesa e Shqypnisë” (Raguzë-Trieste-Romë) etj. Për shkak të
lidhjeve të redaktorit të saj, Shahin Kolonja, me Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë”,
gazeta “Drita” (Sofje) u kthye në organ të këtij Komiteti. Në dhjetor të vitit 1906 u
botua në këtë gazetë artikulli i Çerçiz Topullit “Ndjenjat e një mëmëdhetari”, në të
cilin u bëhej thirrje shqiptarëve “... të bashkoheshin gegë e toskë, të krishterë e
muhamedanë, të dalim maleve, të luftojmë deri në vdekje, dhe të bëjmë që të
dëgjohet zëri i kryengritjes që nga Preveza e gjer në kufijtë e Serbisë e të Malit të
Zi”.
Megjithatë, jo të gjithë atdhetarët shqiptarë mbajtën të njëjtin qëndrim ndaj luftës
së armatosur të çetave. Kështu, në revistën “Albania” (Bruksel-Londër, 1897-1909),
drejtuar nga Faik Konica, që ishte ndër organet kryesore të shtypit shqiptar, u
botuan disa shkrime (“Mendime të fundit të motit”, nr.11, 1902, “Bajo Topulli dhe
politika e asasinatëve”, nr.8, 1906), në të cilët kryengritja shqiptare quhej “e kotë
dhe e dëmshme”, kërkohej që lëvizja kombëtare të kufizohej në caqet e një lëvizjeje
kulturore dhe dënoheshin sidomos atentate të tilla, siç qe vrasja e mitropolitit grek
Foti. Por shkrime të këtij lloji, në të cilat kundërshtohej lufta e armatosur e çetave
dhe propagandohej si “udha më e shkurtër dhe më e mbarë për çlirimin e
Shqipërisë” “përhapja në popull e shkrimit dhe e këndimit shqip, e dijeve dhe
diturisë”, u botuan edhe në organet e tjera të shtypit shqiptar, duke përfshirë edhe
gazetën “Drita” të Sofjes.
Në pranverën e vitit 1907 Bajo Topulli, për të qetësuar Vjenën, e cila nuk ishte e
prirur të përkrahte veprimet që do të cenonin status quo-në në Ballkan, u deklaroi
përfaqësuesve të saj konsullorë se “situata në Shqipëri ende nuk ishte pjekur për një
kryengritje të përgjithshme”, por për ta përgatitur atë komitetet “Për lirinë e
Shqipërisë” do të vazhdonin të organizonin çeta të armatosura, të cilat, megjithatë,
nuk do të ndërmerrnin akte terroriste dhe do të merreshin me përhapjen e ideve
kombëtare te shqiptarët.
Në mars të atij viti atdhetarët shqiptarë të kolonisë së Sofjes organizuan një çetë
tjetër, nën komandën e Çerçiz Topullit, me të cilin u bashkua shkrimtari atdhetar
Mihal Grameno (që kishte ardhur nga Bukureshti) dhe Idriz Gjakova, që në atë kohë
ndodhej në Bullgari. Çetës iu vu si detyrë, para së gjithash, të përhapte “ndjenjat
kombëtare në të gjitha anët e Shqipërisë”. Në prill të vitit 1907 çeta u nis nga Italia
(Brindizi) dhe zbarkoi në bregdetin shqiptar, afër Vlorës. Ajo zhvilloi një veprimtari të
gjerë propagandistike në Shqipërinë e Jugut, sidomos në krahinat e Gjirokastrës e të
Korçës, për t’i ngritur shqiptarët në luftë për çlirimin e vendit, shpërndante flamuj të
Shqipërisë, fotografi të Skënderbeut dhe libra e abetare shqipe, të sjella nga kolonitë
e Bukureshtit e të Sofjes.
Më 1907, krahas me luftën e çetave, vijuan lëvizjet popullore në qytete e fshatra të
ndryshme të vendit kundër barrës së rëndë të taksave dhe administratës osmane në
përgjithësi. Në janar ato përfshinë sanxhakun e Pazarit të Ri dhe atë të Prishtinës, ku
dhjetëra fshatra u ngritën e kërkuan nga qeveria të hiqte taksat e nëpunësit turq,
kajmakamët, komandantët e xhandarmërisë etj. Me gjithë përpjekjet e autoriteteve
osmane për të shtypur lëvizjen, duke përdorur njëkohësisht edhe përndjekjet edhe
bisedimet me krerët e shqiptarëve, ajo dora-dorës u përhap në gjithë vilajetin e
Kosovës dhe në pranverë kishte përfshirë edhe krahina të tilla si Llapin, Drenicën,
Mitrovicën, Preshevën etj.
Udhëheqësit e lëvizjes u orvatën t’i jepnin asaj një karakter të organizuar, duke
vendosur një besë të përgjithshme. Këtij qëllimi i shërbeu tubimi që u mbajt në fillim
të shkurtit 1907 në Junik, ku morën pjesë krerët e Drenicës, të kazasë së Vuçiternës,
ata të Rekës e të Malësisë. Meqë qeveria vazhdoi të këmbëngulte për të mbledhur
taksat dhe për të zbatuar masat e reja dhe nuk pranoi një varg kërkesash të
shqiptarëve, krerët e popullsisë së Pejës, të Prizrenit, të Gjakovës, të Prishtinës e të
Gjilanit bënë përpjekje për të thirrur, në fillim të shkurtit, në mënyrë të fshehtë, një
kuvend në katundin Luka të Gjakovës, në të cilin do të vendosej një besë ose lidhje e
përgjithshme. Dokumentet konsullore franceze dëshmojnë se në shkurt të vitit 1907
ishte shpallur tanimë një Besëlidhje e përgjithshme për tërë Shqipërinë, e cila do të
përcaktonte masat për të organizuar qëndresën kundër qeverisë osmane dhe
ndërhyrjeve të shteteve të huaja në Turqinë Evropiane. Në prill u mbajt në Preshevë
një tubim i gjerë i shqiptarëve, ku morën pjesë 2 000 veta, që kërkuan nga qeveria
të pezulloheshin taksat e reformat e parashikuara dhe të krijoheshin gjykatat
shqiptare vendase.
Këto orvatje për organizimin e qëndresës së armatosur popullore në Kosovë, ishin të
lidhura me rritjen e propagandës së ideve kombëtare, në të cilën, krahas
veprimtarëve të tjerë, kishte dhënë ndihmesën e tij edhe Ismail Qemali.
Ngjarje të rëndësishme ndodhën në maj të vitit 1907 në Elbasan, ku popullsia, e
pakënaqur nga administrata osmane, dëboi mytesarifin dhe komandantin e
xhandarmërisë. Të njëjtën gjë bënë me kajmakamin turk edhe banorët e Peqinit.
Qeveria, e shqetësuar nga lajmi se kryengritësit kërkonin pavarësinë, dërgoi në
Elbasan katër batalione e forca të artilerisë, të komanduara nga Shemsi Pasha, që
shtypën lëvizjen kryengritëse në këtë sanxhak. Shemsi Pasha kishte marrë urdhër të
zhdukte edhe shfaqjen më të vogël të idesë së pavarësisë së Shqipërisë.
Në vjeshtën e vitit 1907, pas disa tubimeve që u mbajtën në kazatë e vilajetit të
Kosovës, në atë të Prizrenit, të Pejës, të Prishtinës, të Lumës e në qendra të tjera, u
formua një shoqëri e re, me emrin “Besa”, që gëzonte përkrahjen e atdhetarëve të
kësaj treve e sidomos të intelektualëve, të mësuesve, të nxënësve, të nëpunësve etj.
Ajo kishte si detyrë të bashkonte shqiptarët e të tri besimeve në luftë për të
mbrojtur të drejtat kombëtare të shqiptarëve kundër lakmive pushtuese të shteteve
fqinje, terrorit të bandave të tyre të armatosura dhe dhunës së sunduesve osmanë.
Shoqëria “Besa” u bënte thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin me çetat e
armatosura, “me apostujt e lirisë në të gjitha malet dhe fushat e Shqipërisë, për ta
tërhequr popullin në rrugën e vërtetë të lirisë”.
Ashtu si komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, edhe Shoqëria “Besa” grishte shqiptarët
që të përgatiteshin për kryengritjen e armatosur, e cila parashikohej të shpërthente
në pranverën e vitit 1908 dhe do të ishte, siç thuhej në thirrjen e saj, “një luftë e
vërtetë dhe e hapur, për lirinë dhe bashkimin e atdheut tonë të dashur”.
Në shtator 1907 gazeta “Drita” botoi thirrjen “Çonju”, të atdhetarit të shquar Hilë
Mosit, drejtuar shqiptarëve, të pasur e të varfër, burra e gra, të rinj e pleq,
mësuesve, nxënësve, priftërinjve e hoxhallarëve, në të cilën i grishte të punonin e të
përgatiteshin për kryengritjen që do të shpërthente në pranverën e vitit 1908 dhe që
do të sillte lirinë e Shqipërisë. Nga luftëtarët e çetave, nga “apostujt e lirisë” që
qëndronin në male, kërkohej që të “përhapnin mendimin kombëtar në të gjitha anët”
e Shqipërisë. Në shkrimin tjetër “Gegë ku e latë?”, botuar po në këtë gazetë në janar
të vitit 1908, Hilë Mosi u bënte thirrje gegëve, myslimanë, katolikë e ortodoksë, që
të bashkoheshin me toskët, “që kishin dalë maleve për lirinë e atdheut” dhe “të
rroknin martinat kundër armikut”.
Më 1 janar 1908 “Shpnesa e Shqypnisë” publikoi thirrjen “Klithje” të atdhetarit
dibran Josif Bagëri, i vendosur atëherë në Bullgari, ku kërkohej të mblidhej një
kongres mbarëshqiptar, i cili të formonte një Komitet të përgjithshëm, që do të
përbënte bazën për një qeveri shqiptare, dhe të organizonte kryengritjen e
përgjithshme në vend. Më 1 shkurt 1908 po në gazetën “Drita” u botua shkrimi
“Letër nga malet e Shqipërisë”, hartuar nga Çerçiz Topulli si komandant dhe Mihal
Gramenoja si sekretar i çetës, ku theksohej se ushtria e luftëtarëve të lirisë po
shtohej dita-ditës dhe se ishte detyrë e çdo atdhetari të ndihmonte Komitetin “Për
lirinë e Shqipërisë” “në qëllimin e tij të shenjtë ndaj atdheut”.
Në pranverën e vitit 1908 veprimtaria e çetave, pas një rënieje të përkohshme që
pati gjatë dimrit, mori hov përsëri. Çetat vepronin me sukses në rrethet e
Gjirokastrës, të Korçës dhe të Kosturit. Me vendim të Komitetit të Gjirokastrës, një
pjesë e çetës me Çerçiz Topullin në krye, në fillim të marsit të vitit 1908 vrau në
Gjirokastër komandantin e xhandarmërisë së vendit, që ishte bërë i njohur për
veprimet terroriste dhe për përndjekjet kundër atdhetarëve e popullsisë në Berat,
kohët e fundit edhe në Gjirokastër. Pas disa ditësh, më 18 mars, forcat turke, të
dërguara nga valiu i Janinës për të ndjekur çetën, e rrethuan këtë në fshatin
Mashkullorë të Gjirokastrës. Aty u zhvillua një përpjekje e pabarabartë dhe e ashpër.
Luftëtarët patriotë, gjatë një dite të tërë, u bënë ballë sulmeve të pareshtura të
forcave të shumta turke dhe mundën të çanin rrethimin; në këtë betejë mbeti i vrarë
vetëm një luftëtar, Hajredin Tremishti. Të nesërmen prefekti i Gjirokastrës, në
njoftimin që i bënte valiut të Janinës, pranonte humbjet në njerëz që forcat osmane
kishin pasur në përpjekjen e Mashkullorës. Lufta e Mashkullorës, e cila u përjetësua
edhe në këngët popullore, pati jehonë të gjerë në Shqipëri, ndërsa Hajredin
Tremishti u quajt nga shtypi atdhetar shqiptar “dëshmor i kombit”.
Shtypi shqiptar, sidomos gazetat “Drita”, “Kombi”, “Shpnesa e Shqypnisë” etj., në
gjysmën e parë të vitit 1908 u bënin thirrje të rinjve shqiptarë që mobilizoheshin në
ushtrinë osmane për t’u dërguar në vende të tjera, që “të braktisnin ushtrinë dhe të
bashkoheshin me kryengritësit shqiptarë për të luftuar kundër tiranisë së egër
osmane”. Çetat i shtuan radhët me luftëtarë të tjerë, midis të cilëve kishte shumë të
rinj që dezertonin nga radhët e ushtrisë turke, si dhe mjaft vullnetarë të ardhur nga
kolonitë shqiptare të mërgimit etj.
Çetat e lidhura me Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë” vazhduan të përshkonin
krahina të ndryshme të Shqipërisë së Jugut. Në maj të vitit 1908 një nga këto çeta,
e përbërë prej 63 vetash, hyri në Sarandë, sulmoi godinat e administratës shtetërore
lokale dhe qëndroi atje për 6 orë. Për të ndjekur çetën, autoritetet osmane dërguan
nga Preveza në rrethin e Sarandës forca të tjera të xhandarmërisë, që bënë
arrestime të shumta nga popullsia. Më shumë se 70 veta, myslimanë e të krishterë,
u dërguan të lidhur në Prevezë e prej andej në Janinë. Ngjarjeve të Sarandës u bëri
jehonë edhe shtypi i huaj evropian.
Në qershor çetat u përleshën me ushtritë turke në Libohovë, në Progonat e në
Dhrovian. Më 20 qershor çeta e Çerçiz Topullit, e përbërë nga 150 veta, hyri në
rrethin e Pogonit, ku gjatë 8 orëve luftoi me forcat e xhandarmërisë. Në fillim të
korrikut çetat zhvilluan luftime në malet e Vodicës. Pas atentateve që çetat bënë
kundër mytesarifit (prefektit) dhe kryetarit të gjykatës së Gjirokastrës, këta u
detyruan të jepnin dorëheqjen.
Shtypi shqiptar shkruante në ditët e para të korrikut se një batalion ushtarësh të
rinj, të mobilizuar në Elbasan për t’u dërguar në Jemen, “lidhën besën që të dalin
maleve e më mirë të vriten të tanë këtu, se të vdesin në Jemen”, si edhe për
dezertimin e bashkimin me çetat shqiptare të një batalioni rekrutësh në Manastir dhe
të një tjetri në Janinë. Shtypi njoftonte gjithashtu se “Toskëria e sidomos ana e
Beratit, Myzeqeja dhe Korça ishin mbushur me kryengritës shqiptarë”.
Zgjerimi në Shqipërinë e Jugut i luftës së armatosur të çetave, të organizuar nga
komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, si dhe lëvizja kundër ndërhyrjeve të Fuqive të
Mëdha e zgjedhës osmane në vilajetin e Kosovës, treguan se në vigjiljen e
Revolucionit xhonturk të korrikut të vitit 1908 Shqipëria ndodhej para një
kryengritjeje të përgjithshme.
*
**
Në vitet 1905-1907 filloi të merrte pjesë në jetën politike të vendit edhe një kategori
tjetër shoqërore, punëtorët. Edhe pse nuk munguan të shfaqnin pakënaqësinë ndaj
pagës së ulët dhe gjendjes së keqe ekonomike, punëtorët u angazhuan më shumë
në lëvizjen e përgjithshme kombëtare kundër dhunës së aparatit shtetëror dhe
robërisë osmane.
Në qendra të tilla, siç ishte Shkodra, u formuan shoqëritë e para punëtore. Në mars
të vitit 1905 u themelua në Shkodër “Shoqëria punëtore për ndihmën reciproke”, ku,
përveç punëtorëve, bënin pjesë edhe zejtarë e intelektualë. Megjithëse vepronte
ilegalisht, ajo shumë shpejt u detyrua ta ndërpriste veprimtarinë e vet për shkak të
ndjekjeve të aparatit shtetëror osman.
Në vitet 1904-1905 u bënë grevat e para të punëtorëve. Në mars 1904 punëtorët e
ngarkim-shkarkimit në Durrës shpallën grevë kundër shoqërisë sipërmarrëse
vendase, duke kërkuar ngritjen e mëditjes për punën e kryer natën edhe kur deti
nuk ishte i qetë. Në maj 1905 punëtorët këpucarë në Shkodër u paraqitën pronarëve
të punishteve një varg kërkesash për përmirësimin e gjendjes ekonomike dhe për
ngritjen e pagës. Meqë këto kërkesa u hodhën poshtë, më shumë se 60 punëtorë e
shegertë të punishteve të këpucëve shpallën grevë dhe u grumbulluan jashtë qytetit,
ku u mbajtën fjalime për të drejtat e punëtorëve. Greva u shtyp nga autoritetet
osmane, që arrestuan nismëtarët e saj duke i akuzuar si “komplotistë” kundër
qeverisë. Po në pranverën e vitit 1904, disa ditë pas fillimit të grevës së këpucarëve,
shpallën grevë punëtorët e punishteve të duhanit, ata të fabrikës së cigareve, si
edhe punëtorët rrobaqepës që kërkuan ngritjen e pagës së punës. Greva përfundoi
me plotësimin e kërkesave të punëtorëve nga drejtuesit e punishteve.
Më 1905 për herë të parë u kremtua në Shkodër 1 Maji, festa ndërkombëtare e
punëtorëve. Atë ditë një grup punëtorësh të ngarkim-shkarkimit, zejtarësh, kallfësh
dhe arsimtarësh organizuan një piknik jashtë qytetit.
Më 1906, me nismën e një grupi punëtorësh, zejtarësh e tregtarësh të vegjël, u
krijuan në Shkodër kooperativa pune, si edhe një kooperativë konsumi, që
mbaheshin me kontributin e pjesëmarrësve të tyre, ndërsa më 1 prill 1907, po në
këtë qytet, u themelua “Shoqëria ndihmëtare” që kishte për qëllim të ndihmonte të
varfrit dhe të sëmurët. Duke qenë më e gjerë dhe më e organizuar se të parat, ajo u
bë e njohur në qytet. Për të ndihmuar në zgjimin e punëtorëve, Shoqëria ngriti edhe
një shkollë nate ku, krahas mësimeve të gjuhës shqipe e ideve atdhetare, merreshin
njohuri edhe për të drejtat e punëtorëve.
Një muaj pas krijimit të “Shoqërisë ndihmëtare” dhe nën udhëheqjen e saj në
Shkodër u kremtua gjerësisht dita e 1 Majit (1907), në të cilën morën pjesë
punëtorë, shegertë etj. Ata manifestuan nëpër rrugë, duke kënduar këngë atdhetare
e duke hedhur parulla për “lirinë e përparimin e përgjithshëm, për vëllazërimin e
bashkimin e popullit” etj. Në kushtet e Shqipërisë së robëruar, festimet e 1 Majit
shërbenin më shumë për zgjimin kombëtar të shqiptarëve në luftën për çlirimin e
atdheut. Kremtimet e 1 Majit të vitit 1907 u bënë nën parullën “Rroftë Shqipëria!”.
Por shoqëritë punëtore qysh në lindjen e tyre u përndoqën nga administrata osmane.
Në shtator të vitit 1907 xhandarmëria bastisi lokalet e “Shoqërisë ndihmëtare”,
arrestoi udhëheqësit e saj dhe sekuestroi dokumentet e orenditë. Në këto kushte
“Shoqëria ndihmëtare” u shpërnda pas pesë muajve të ekzistencës së saj.

Çështja e aleancës shqiptaro-greke dhe bullgaro-shqiptare (1907)

Rritja e lëvizjes së organizuar shqiptare për çlirimin kombëtar ngjalli interes të

veçantë në qarqet drejtuese të Greqisë e të Bullgarisë, që shpresonin ta përdornin
atë për qëllimet e tyre dhe ta drejtonin kundër rivalëve të vet, që secila palë i
paraqiste si armiq të shqiptarëve.
U dalluan sidomos qarqet politike të Athinës. Gjatë viteve 1906-1907, kur u duk
qartë se ideja e “një mbretërie dualiste greko-shqiptare”, e propaganduar nga
Athina, kishte dështuar përfundimisht dhe se nuk do të pranohej nga shqiptarët, të
cilët po luftonin në mënyrë më të organizuar për një shtet kombëtar të pavarur ose
autonom, qarqet politike të Greqisë dolën me kërkesën e vendosjes së një aleance
greko–shqiptare. Ky orientim u quajt në qarqet diplomatike greke dhe evropiane si
një politikë realiste e njëherazi nacionale, që Athina filloi të ndiqte ndaj Shqipërisë.
Përveç organizatës greke me emrin “Lidhja shqiptaro-greke”, për afrimin ndërmjet
shqiptarëve e grekëve dhe për vendosjen e një aleance ndërmjet tyre kundër
serbëve e bullgarëve, filloi të punonte edhe Shoqata “Helenizmi” (“Helenizmos”), me
qendër në Athinë, e kryesuar nga Nikolla Kazazi, profesor e personalitet i njohur
grek.
Edhe shqiptarët, të mbetur vetëm dhe pa asnjë përkrahje përballë sunduesve
osmanë, të rrezikuar nga politika shoviniste e shteteve fqinje, synonin të përfitonin
nga kontradiktat ndërmjet tyre dhe të hynin në bashkëpunim me ata popuj që do të
respektonin kërkesat e tyre për çlirimin kombëtar. Duke u nisur nga këto motive,
Ismail Qemali, që i kushtonte një vëmendje të madhe gjendjes ndërkombëtare të
Shqipërisë, e quante të dobishëm për çështjen shqiptare vendosjen e një
bashkëpunimi shqiptaro-grek. Që kur ishte në Turqi, ai kishte bërë përpjekje për t’i
bindur udhëheqësit e pakicave greke në Perandorinë Osmane që të bashkëpunonin
me shqiptarët dhe me forcat përparimtare turke në bazë të ruajtjes së status quo-së
në Turqi dhe zbatimit të reformave decentralizuese. Por kjo vijë politike hasi në
kundërshtimin e qarqeve qeveritare të Athinës dhe të organizatave greke që
vepronin në Greqi.
Pas largimit nga Turqia, Ismail Qemali, edhe pse i njihte lakmitë pushtuese të
Greqisë ndaj Shqipërisë, duke synuar të siguronte përkrahjen e saj kundër një
invazioni të mundshëm sllav, të Serbisë e të Bullgarisë, që cenonin interesat
shqiptare në vilajetet e Kosovës e të Manastirit dhe ato greke në Maqedoni, arriti të
lidhte një marrëveshje për një bashkëpunim shqiptaro-grek. Bisedimet e para për
një aleancë shqiptaro-greke i pati filluar në vitin 1906 me kryetarin e shoqërisë
“Helenizmi” Nikolla Kazazi. Në shkurt të vitit 1907 shkoi përsëri në Athinë, ku pas
disa takimesh me të dhe me personalitete të tjera greke, përfundoi me ta një
aleancë a lidhje shqiptaro-greke, tezat themelore të së cilës u shpallën në një
manifest të posaçëm më 4 prill 1907. Ky manifest u publikua në shtypin e Athinës,
në emër të “Komitetit të Lidhjes greko-shqiptare”. Po në atë ditë u nënshkrua edhe
një “Protokoll i veçantë”, ku parashikohej themelimi në Paris i një “Shoqërie
shqiptare”, e cila, së bashku me atë greke “Helenizmi” dhe duke qenë e barabartë
me të, do të merrte masa konkrete për zbatimin e marrëveshjes.
Në të dyja këto dokumente vihej theksi në interesin e përbashkët të grekëve dhe të
shqiptarëve, si popujt më të lashtë të Gadishullit Ballkanik, për t’u mbrojtur nga një
agresion i ardhshëm bullgaro-serb. Shqiptarët e grekët angazhoheshin të
respektonin status quo-në në Lindje, të përkrahnin reformat e Fuqive të Mëdha, por
me kusht që ato të ishin radikale dhe për të gjithë popujt e Perandorisë Osmane.
Në marrëveshjen greko-shqiptare dhe në të dyja aktet e saj ishte vënë si kusht
kryesor barazia e plotë midis dy palëve, nuk pranohej asnjë lloj federate greko-
shqiptare, a nënshtrim i Shqipërisë ndaj Greqisë, ose ndonjë lëshim territorial ndaj
saj. “Programi ynë i përbashkët, - thuhej në manifest, - është evolucioni nacional i
secilës racë, por në kufijtë e saj historikë; sa kohë që do të ruhej gjendja aktuale, do
të punohej për krijimin e një atdheu (shteti - shën. i aut.) shqiptar, të lirë dhe të
pavarur, si edhe për rindërtimin e tokave greke, në qoftë se ndonjëherë regjimi i
sotëm politik do të zhdukej”. Edhe në “Protokoll” shpallej “mbrojtja e ndërsjelltë dhe
e përbashkët e të drejtave të të dy popujve, kufizimi i ambicjeve të të dy popujve
brenda kufijve të tyre historikë dhe gjeografikë, duke marrë në konsideratë
shumicën e banorëve që flasin një nga të dyja gjuhët”. I bindur se këto dokumente
nuk do ta cenonin aspak të drejtën e shqiptarëve për një jetë shtetërore të pavarur,
Ismail Qemali vinte në dukje në një nga deklaratat publike të bëra në atë kohë për
marrëveshjen greko-shqiptare se “Shqipëria, që ka gjuhën e saj, letërsinë e saj,
historinë dhe traditat e saj, ka të drejtë të kërkojë njohjen e saj kombëtare sipas
idealeve të lirisë dhe të pavarësisë“.
Këto parime të barazisë ndërmjet dy popujve, që nuk linin asnjë shteg për cenimin
nga Greqia të tërësisë territoriale të Shqipërisë, mbrojti Ismail Qemali edhe në
intervistën që i dha gazetës “Tribuna” (Romë) në fundin e korrikut të vitit 1907, në
të cilën theksoi se bashkëpunimi ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve kishte si bazë
“zhvillimin paralel të të dy kombeve në sferën kombëtare të secilit”. “Shqiptari, -
vijonte më tej Ismail Qemali, - i njohur për gjuhën e tij, për historinë e tij dhe për
ndërgjegjen e tij, do të vazhdojë të qëndrojë aty ku ndodhet efektivisht, po ashtu
edhe greku”.
Por ngjarjet e mëvonshme treguan se Greqia nuk kishte ndërmend të hiqte dorë nga
synimet e saj pushtuese ndaj territoreve shqiptare. Qysh në mars të vitit 1907, kur
marrëveshja shqiptaro-greke ishte tanimë e përgatitur, kryeministri i Greqisë
Teodokis, gjatë takimit me të dërguarin e Vjenës në Athinë, shprehu haptazi
pretendimet greke për Epirin (Shqipërinë e Jugut).
Ndërkaq, bashkëpunimi dhe aleanca që Ismail Qemali lidhi me Greqinë u
kundërshtua nga qarqet atdhetare shqiptare në çdo anë të Shqipërisë. Në artikujt e
korrespondencat e botuara në shtypin shqiptar të kohës këto rrethe, duke marrë
parasysh politikën shoviniste të Greqisë dhe synimet e saj për t’i shtrirë, pas
shkatërrimit të Perandorisë Osmane, rivendikimet e saj në pjesën më të madhe të
Shqipërisë, hodhën poshtë çdo mundësi për aleancë me Greqinë. Në të vërtetë,
bashkëpunimi shqiptaro-grek mbeti një deklaratë e thjeshtë që nuk mundi të vihej
kurrë në jetë.
Përpjekje të njëjta për vendosjen e një aleance me shqiptarët bënë në pranverën e
vitit 1907 edhe qarqet politike të Bullgarisë. Në mars të atij viti ministri bullgar
Genadiev i propozoi Bajram Topullit, që në atë kohë ndodhej në Sofje, të vendosnin
një bashkëpunim ndërmjet çetave kryengritëse shqiptare dhe atyre bullgaro-
maqedone, që vepronin respektivisht në Shqipëri e në Maqedoni. Bullgarët premtuan
me këtë rast t’i furnizonin shqiptarët me armë. Ideja e një aleance shqiptaro-
bullgare, me të cilën parashikohej të bashkoheshin edhe vllehët, u përkrah edhe nga
përfaqësues të veçantë të kolonisë shqiptare të Bullgarisë. Por Bajo Topulli dhe
veprimtarët e tjerë shqiptarë, megjithëse përkrahnin luftën çlirimtare të popullsisë
maqedone, duke njohur lakmitë pushtuese të qarqeve politike të Bullgarisë ndaj
territoreve shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si dhe synimet e tyre
për t’i përdorur shqiptarët kundër invazionit serb e grek në Turqinë Evropiane, nuk
pranuan të bashkëpunonin me ta.

Zgjerimi i lëvizjes atdhetare në kolonitë e mërgimit (1896-1908)

Ngritja e lëvizjes kombëtare në Shqipëri në vitet e fundit të shek. XIX dhe në fillim të
shek. XX solli si rrjedhojë shtimin e shoqërive atdhetare në kolonitë shqiptare të
mërgimit dhe zgjerimin e veprimtarisë së tyre. Duke vepruar në kushte të favorshme
legale, atdhetarët shqiptarë i kishin shndërruar këto koloni në vatra të rëndësishme
për përhapjen e ideve të çlirimit kombëtar.
Një rol të madh vijuan të luanin kolonitë e Rumanisë dhe të Bullgarisë, popullsia
shqiptare e të cilave ishte rritur me të mërguar të rinj të ikur nga Shqipëria për të
gjetur punë ose për t’u shpëtuar ndjekjeve të administratës osmane. Nga shoqëritë e
kolonisë së Rumanisë më e rëndësishmja vijoi të mbetet “Dituria” e Bukureshtit. Në
janar të vitit 1896 u miratua statuti i ri (kanonizma e re) i ndryshuar i kësaj Shoqërie
dhe u zgjodh komiteti i saj drejtues, me kryetar Pandeli Evangjelin. Sipas këtij
statuti, qëllimi kryesor i Shoqërisë “Dituria” ishte të përhapte shkrimin e këndimin e
gjuhës shqipe në të gjitha anët e Shqipërisë, të çelte, me miratimin e qeverisë turke
e të sulltanit, shkolla shqipe në atdhe e jashtë tij dhe të përhapte në Shqipëri
literaturën mësimore e shkencore.
Në nëntor të vitit 1898, nën drejtimin e shoqërive atdhetare, u mbajt në Bukuresht,
në sallën “Amiçicia” (“Miqësia”), një mbledhje e gjerë e kolonisë së Bukureshtit, që
shtypi i kohës e cilësoi si kongres të shqiptarëve, i cili iu kushtua përhapjes së
shkollave shqipe. Në fjalimet që atdhetarët e rinj Visarion Dodani, Faik Konica, Jorgji
Meksi, Murat Toptani e Dervish Hima mbajtën në këtë tubim, përshkruan
prapambetjen e madhe të arsimit në Shqipëri dhe theksuan se kombi shqiptar, si
gjithë popujt e tjerë, duhej të kishte shkollat e veta kombëtare, që do ta ndihmonin
të hynte në rrugën e qytetërimit. Në telegramin që iu dërgua sulltanit, kërkohej që të
futej gjuha shqipe në të gjitha shkollat e Shqipërisë, duke siguruar për këtë qëllim
edhe mjetet e nevojshme financiare.
Ndërkaq u zgjerua edhe veprimtaria organizative e kolonisë së Rumanisë. Në fillim të
vitit 1899 u ngrit në Bukuresht “Rrethi i studentëve shqiptarë”, me kryetar Ibrahim
Naxhiun (Dervish Himën) dhe me statutin e vet të vaçantë. Rrethi kishte si qëllim të
ndihmonte studentët e varfër që vinin nga Shqipëria në Bukuresht, të punonte për
përhapjen e kulturës midis shqiptarëve dhe për lëvrimin e saj, si edhe për t’i bërë të
njohura botës të drejtat kombëtare të shqiptarëve. Në vitin 1902 u formua po në
Bukuresht, si vazhduese e këtij “Rrethi…”, Shoqëria kombëtare me emrin “Shpresa -
shoqëria e shqiptarëve të rinj”, me kryetar Pandeli Durmishin. Po në vitin 1902 u
themelua një degë e Shoqërisë “Dituria” në Kostancë, që kishte po ato qëllime si ajo
e Bukureshtit, ndërsa në dhjetor të vitit 1904, me nismën e doktor Ibrahim Temos, u
organizua në Braila të Rumanisë shoqëria “Djalëria shqiptare”, e kryesuar nga Kristo
A. Dako.
Shoqëria “Dituria” e Bukureshtit dhe ajo “Dëshirë” e Sofjes, që ishte e lidhur me të
dhe udhëhiqej prej saj, u morën me botimin e me përhapjen në Shqipëri të librave
shkollorë, të veprave letrare të rilindësve dhe të literaturës politike shqiptare.
Dokumentet më të rëndësishme programatike të lëvizjes kombëtare,
memorandumet, thirrjet dhe manifestet e ndryshme, organet politike të shtypit, si
“Shqiptari” (Bukuresht, 1887-1903), “Shqipëria” (Bukuresht, 1897-1899) etj.,
botoheshin në kolonitë shqiptare të mërgimit.
Një rol të veçantë në veprimtarinë botuese të kolonive të mërgimit luajti
shtypshkronja “Mbrothësia”, e themeluar në Sofje në vitin 1897, me ndihmën e
Shoqërisë “Dituria” të Bukureshtit dhe “Dëshirë” të Sofjes, nga atdhetarët Kostë Jani
Trebicka dhe Kristo P. Luarasi (1875-1934). Kristo Luarasi, i vendosur në Sofje në
vitin 1894, meqë kishte mësuar zanatin e shkronjërradhitësit qysh kur ndodhej në
Bukuresht, mbajti barrën kryesore të shtypshkronjës “Mbrothësia”, duke qenë
radhitës, redaktor e administrator i saj. Këtu u shtyp, duke filluar nga viti 1897,
“Ditërrëfenjësi” (“Kalendari Kombiar”, Sofje, 1897-1912), që u botua si organ i
Shoqërisë “Dëshira”, gazeta “Drita” (1901-1908) e Shahin Kolonjës, “Shkopi” (Kajro,
1907-1908), drejtuar nga Jani Vruho etj. Me ndihmën financiare të shoqërive
atdhetare, sidomos të asaj “Dituria” të Bukureshtit, shtypshkronja “Mbrothësia” botoi
gjithashtu në mijëra kopje veprat didaktike dhe ato të letërsisë shqiptare të Rilindjes,
si “Abetare toskërisht”, “Abetare gegërisht”, “Bagëti e bujqësija”, “Istoria e
Skënderbeut” dhe vepra të tjera të Naim Frashërit, librin e Sami Frashërit “Shqipëria
ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, “Hrestomacinë” e Gjergj Qiriazit, “Valët e detit”
të Spiro Dines etj., që shpërndaheshin nga shoqëria “Dituria” në të gjitha qytetet e
Shqipërisë.
Megjithëse zhvillonin një veprimtari të gjerë, shoqërive atdhetare të kolonive të
mërgimit u mungonte në fillim të shek. XX një udhëheqje e vetme, që do të
bashkërendonte veprimtarinë e tyre. Këtë rrethanë u orvatën ta shfrytëzonin
politikanë dhe aventurierë, të tillë si Albert Gjika, Aladro Kastrioti dhe Di Auleta.
Albert Gjika, princ rumun me origjinë të largët shqiptare, duke dashur të vihej në
krye të lëvizjes shqiptare dhe, nëse do të kishte sukses, të zinte fronin e Shqipërisë,
hodhi parullën e “pavarësisë” së Shqipërisë, të cilën pretendonte ta siguronte me
anën e një kryengritjeje të përgjithshme shqiptare. Edhe qarqet qeveritare rumune,
ndonëse ishin të bindura se ndërmarrja e Albert Gjikës ishte një aventurë, duke
shpresuar ta përdornin lëvizjen shqiptare, si edhe atë të vllehëve, për të ushtruar
trysni mbi Portën e Lartë dhe për ta detyruar Stambollin t’u bënte lëshime vllehëve
të Turqisë Evropiane, e përkrahën atë dhe i krijuan kushte për veprimtarinë e tij në
koloninë shqiptare të Rumanisë. Pas vizitave që kishte bërë në Malin e Zi, në Romë,
në Londër, në Paris, në Sofje dhe në Beograd, për të krijuar përshtypjen se gëzonte
një përkrahje ndërkombëtare, Albert Gjika u kthye në Rumani. Me nismën e disa
shqiptarëve të kolonisë së Bukureshtit, më 23 prill 1905 u mblodh në kryeqytetin
rumun një kongres, ku morën pjesë rreth 2 000 veta, përfaqësues nga kolonitë dhe
nga Shqipëria, si edhe maqedonë e rumunë. Kongresi doli me kërkesën e Albert
Gjikës për një Shqipëri të pavarur, në të cilën, përveç tokave shqiptare të të katër
vilajeteve, kërkohej të përfshihej edhe vilajeti i Selanikut; u krijua edhe një komitet
qendror me emrin “Kombi”. Kongresi vendosi gjithashtu të përgatitej kryengritja e
armatosur dhe caktoi për këtë një organ të veçantë drejtues. Pas kongresit filloi të
dilte në Romë edhe një organ shtypi i komitetit me titullin “Lajmëtari i Shqipërisë”
(“L’Araldo d’Albania”).
Por vendimet e kongresit nuk patën ndonjë ndikim në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
Shumica e atdhetarëve shqiptarë nuk e përkrahu Albert Gjikën dhe qëndroi larg tij,
ndërsa organet e shtypit atdhetar e cilësuan atë si një aventurier, që mund t’i sillte
dëm lëvizjes shqiptare. Shumë shpejt edhe ata shqiptarë që u bashkuan me të, qysh
në vitin 1905 filluan t’i largoheshin. Albert Gjikës iu kundërvunë edhe organi
“Kombi”, gazeta “Lajmëtari i Shqipërisë”, si edhe botuesi e bashkëpunëtori i tij
Gaspër Jakova - Mërtiri, të cilët deklaruan se nuk i njohin atij asnjë nga të drejtat e
pretenduara mbi Shqipërinë. Në këto rrethana princi rumun mbeti i izoluar, ndërsa
orvatja e tij dështoi tërësisht.
Po këtë fat pësuan edhe aventurierët e tjerë politikë, diplomati spanjoll Aladro
Kastrioti dhe markezi italian Di Auleta, të cilët u aktivizuan sidomos gjatë vitit 1907
dhe, duke u paraqitur si pasardhës të familjes së Kastriotëve, e shpallën veten
pretendentë të fronit të Shqipërisë. Në maj të vitit 1907 Aladro Kastrioti, në emër të
një të ashtuquajturi Komitet shqiptar, u drejtoi një thirrje shqiptarëve për t’u
bashkuar nën drejtimin e tij në luftën për autonominë e Shqipërisë. Propaganda nuk
pati ndikim në qarqet atdhetare shqiptare as brenda, as edhe jashtë Shqipërisë.
Orvatjet e Aladro Kastriotit gjatë takimeve që pati në Paris në vitin 1907 me
veprimtarë të tillë të lëvizjes shqiptare si Bajo Topulli e Shahin Kolonja, për të
vendosur lidhje me komitetet shqiptare “Për lirinë e Shqipërisë” dhe për t’i nxitur ata
të hidheshin në një kryengritje të përgjithshme e të parakohshme, nuk patën sukses.
Atdhetarët shqiptarë, ndonëse ishin të interesuar për ndihmën financiare të premtuar
prej tij për blerjen e armëve, nuk pranuan të bashkëpunonin me këtë aventurier.
Shoqëritë e kolonive të mërgimit e vijuan veprimtarinë e tyre të pavarur atdhetare
dhe qëndruan jashtë çdo ndikimi të huaj. Kjo veprimtari u gjallërua edhe më shumë
me formimin e komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë”, nën drejtimin e të cilave lëvizja
kombëtare brenda Shqipërisë po merrte një karakter të organizuar. Në shembullin e
këtyre komiteteve u bë organizimi i shoqërive kulturore ekzistuese dhe u themeluan
shoqëri të tjera.
Gjatë muajve nëntor-dhjetor të vitit 1906 u arrit bashkimi i të gjitha shoqërive të
Bukureshtit në një të vetme. Në takimet që u bënë në fundin e nëntorit ishte
vendosur që shoqëria e bashkuar të mbante emrin “Tomori”, ndërsa më 7 dhjetor
rreth 200 përfaqësues të shoqërive të kolonisë së Rumanisë (“Dituria”, “Drita” dhe
“Shpresa”) shpallën shkrirjen e tyre në një Shoqëri të vetme kulturore me emrin
“Bashkimi”. Kryetar i komitetit të Shoqërisë u zgjodh Thoma Çami, ndërsa zëvendësa
Kristo Meksi e Pandeli Evangjeli. Midis veprimtarëve të saj ishin edhe Mihal
Gramenoja, Aleksandër Drenova (Asdreni) etj. Sipas statutit të ri, Shoqëria kishte
për qëllim të përhapte kulturën në gjuhën shqipe, të botonte libra didaktikë për
shkollat shqipe dhe të ndihmonte për mbajtjen e shkollave shqipe në Shqipëri, si dhe
për hapjen e shkollave të tilla në Bukuresht. Në janar të vitit 1907 u formua në
Kostancë një degë e Shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit. Shoqëria “Bashkimi” e
Kostancës mori përsipër të ndihmonte për përhapjen e ideve kombëtare dhe për
ngritjen e shkollave shqipe në Shqipëri, si dhe të një shkolle të tillë në Kostancë, ku
të mësonin shqiptarët e Dobruxhës. Një ndihmesë të rëndësishme në veprimtarinë e
kësaj kolonie dha doktor Ibrahim Temo. Me nismën e tij, qysh në vjeshtën e vitit
1905, qe ngritur në Kostancë një shkollë nate për mësimin e gjuhës shqipe, ndërsa
në vitin 1907 u hap një mësonjëtore shqipe, me drejtor Jani M. Lehova, ku jepnin
mësim edhe Asdreni, Neofit Simoni nga Shkupi, Thoma Avrami etj.
Në maj të vitit 1907, me nismën e Kristo Meksit, të Pandeli Evangjelit, të Bajram
Topullit, të Veli Këlcyrës e të Vasil Zografit u formua në Bukuresht Komiteti i
shqiptarëve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe u botua statuti i tij (kanonizma).
Në mars të vitit 1907, duke dashur të ndihmojë në zgjidhjen e çështjes së alfabetit
të gjuhës shqipe, Shoqëria “Bashkimi” e Bukureshtit publikoi një thirrje drejtuar
gjithë shoqërive brenda e jashtë Shqipërisë, si dhe gazetave shqipe, ku kërkonte që
të bashkërendonin përpjekjet e tyre për të vendosur një alfabet të njësuar për
gjuhën shqipe, duke formuar për këtë qëllim edhe një komision të posaçëm.
Në këto vite edhe kolonia e arbëreshëve të Italisë e shtoi veprimtarinë e saj. Në
janar të vitit 1897 filloi të botohej në Pallagorio (provinca Katanzaro) gazeta politike-
letrare e “Shoqërisë Kombëtare Shqiptare”, “La Nazione Albanese” (“Kombi
Shqiptar”), e drejtuar nga Anselmo Lorekio. Megjithëse “Shoqëria Kombëtare
Shqiptare” pati deklaruar se kishte vetëm qëllime letrare e gjuhësore, as ajo, as
edhe organi i saj i shtypit nuk qëndruan larg çështjeve politike. Në gazetën “La
Nazione Albanese”, falë kujdesit të Anselmo Lorekios, u botuan pothuajse të gjitha
memorandumet shqiptare të fundit të shek. XIX dhe të fillimit të shek. XX për
autonominë e Shqipërisë, ndërsa redaksia e saj publikoi shumë artikuj e shkrime, në
të cilat kërkohej pavarësia e Shqipërisë. Por, për shkak të vendit e të rrethanave, në
të cilat nxirrej kjo gazetë, në shkrimet e saj propagandohej edhe ideja e mbështetjes
tek Italia dhe përkrahej politika e saj e jashtme ndaj Shqipërisë.
Gjatë viteve 1897-1901 zgjerohet më tej aktiviteti i kolonisë shqiptare të
arbëreshëve të Italisë. Më 1897 u thirr në Lungro të Kalabrisë, nën drejtimin e
Anselmo Lorekios, një kongres tjetër gjuhësor. Ndërkaq, në vend të “Shoqërisë
Kombëtare Shqiptare”, që nuk pati ndonjë ndikim në Shqipëri, u themelua në Romë
(më 1898) “Liga Nazionale Albanese” (“Lidhja Kombëtare Shqiptare”), e cila krijoi
degët e saj në të gjitha lokalitetet e Italisë së Jugut, të banuara nga arbëreshët.
Krahas me gazetën “La Nazione Albanese” u botuan njëra pas tjetrës “Albania”,
“Nuova Albania” (“Shqipëria e re”) dhe nga viti 1900 “Pro Patria” (“Pro Atdheut”), të
gjitha në gjuhën italiane.
Në vitin 1901 u mbajt në Napoli nën drejtimin e poetit arbëresh Zef Skiroi një
kongres gjuhësor shqiptar, në të cilin u diskutua gjerësisht për nevojën e lëvrimit e
të përhapjes së gjuhës shqipe dhe për vendosjen e një alfabeti të vetëm. Në kongres
u fol gjithashtu për “shkrirjen” e dialekteve të gjuhës shqipe në një gjuhe letrare të
njësuar. Por propozimi për ta ngritur atë mbi bazën e të folmes së arbëreshëve të
Italisë hasi në kundërshtimin e atdhetarëve rilindës. Po në këtë kohë u çel në
Institutin Mbretëror të Orientalistikës në Napoli një katedër e gjuhës shqipe, e
drejtuar nga Zef Skiroi. Një katedër tjetër për mësimin e gjuhës shqipe u ngrit në
Palermo.
Në vitet e para të shek. XX filloi të merrte pjesë në veprimtarinë e shqiptarëve të
Italisë Riçioti Garibaldi, i cili, duke pasur përkrahjen e personaliteteve të njohura
arbëreshe, themeloi më 1904 “Këshillin shqiptar të Italisë” (“Consiglio albanese
d’Italia”), që kishte për qëllim të bashkonte shqiptarët e Italisë me ata të Shqipërisë
dhe të mbështeste politikën italiane në Shqipëri e në tërësi në Ballkan. Shoqëria
nxori edhe organin e vet të shtypit “Gazeta albanese” (“Gazeta shqiptare”) në
italisht.
Në fillim të shek. XX, me përkrahjen financiare të qeverisë, u ndërmorën botime
italiane për Shqipërinë e Ballkanin. Shoqëria “Dante Aligeri” qysh në vitin 1901
organizoi botimin “Biblioteka italo-shqiptare”. Dolën gjithashtu vepra për gjuhën, për
historinë dhe për aspekte të tjera të çështjes shqiptare.
Në koloninë shqiptare të Egjiptit, me ndihmën e Ismail Qemalit, duke filluar nga viti
1901, ripërtërihet e zgjerohet veprimtaria e Shoqërisë “Vëllazëria shqiptare”. Në këtë
shoqëri u aktivizuan figura të tilla të Rilindjes Kombëtare, si Filip Shiroka që ishte
edhe sekretari i saj, Athanas Tashko, Loni Logori etj.
Më 27 dhjetor të vitit 1904 u formua në Vjenë Shoqëria “Dija” dhe komiteti i saj, i
kryesuar nga Gjergj Pekmezi. Veprimtaria e kësaj Shoqërie udhëhiqej kryesisht nga
Hilë Mosi, që ishte edhe sekretar i saj. Ajo ndiqte qëllime kulturore, merrej me
botimin e përhapjen e librave shqip dhe pranonte në radhët e saj gjithë shqiptarët,
gegë e toskë, myslimanë e të krishterë. Dega qendrore e Shoqërisë “Dija” ishte ajo e
Vjenës, e cila përbëhej nga studentë, nxënës, mësues dhe atdhetarë të tjerë
shqiptarë, që ndodheshin në kryeqytetin austriak. Shoqëria “Dija” mbahej me
ndihmat që jepnin bashkatdhetarët shqiptarë, por gëzonte edhe përkrahjen
financiare të qeverisë austriake. Shoqëria, duke filluar nga viti 1907-1908, nxori
“Kalendarin” e Shoqërisë “Dija”, një nga botimet më të rëndësishme publicistike e
letrare shqipe të asaj periudhe. “Dija” bashkëpunonte dhe mbante lidhje të ngushta
me Shoqërinë “Dituria” të Bukureshtit.
Megjithëse Shoqëria “Dija” kishte deklaruar se nuk do të merrej me çështje politike,
Porta e Lartë, që u informua shumë shpejt për themelimin e saj, e rreshtoi atë ndër
organizatat që synonin të luftonin për autonominë e Shqipërisë dhe mori masat për
të penguar shtrirjen e komiteteve të saj në vilajetin e Kosovës e në atë të Shkodrës.
Megjithatë, gjatë viteve 1906-1907 kjo shoqëri, përveç Vjenës e Shkodrës, që ishin
vatrat e para të saj, themeloi degët e veta edhe në Klagenfurt (Austri), në Prizren,
në Tiranë, në Durrës e në Shkup. Një degë e saj u ngrit në Raguzë (Dalmaci), nën
drejtimin e Nikollë Ivanajt, që nxirrte atje gazetën “Shpnesa e Shqypënisë” dhe një
tjetër në Bukuresht (1907), nën drejtimin e Asdrenit.
Vatër e rëndësishme e lëvizjes kombëtare në fillim të shek. XIX u bënë kolonitë e
ShBA-së, në të cilat kishte në atë kohë rreth 20 000 emigrantë, tregtarë, zanatçinj e
punëtorë, të krishterë e myslimanë.Të mërguarit shqiptarë formuan këtu një varg
shoqërish
të reja. Më 1906 u themelua në Bufalo Shoqëria “Malli i Mëmëdheut” dhe në Nju-
Jork “Koha e Lirisë”. Në fillim të vitit 1907 u krijua në Boston shoqëria “Besa-Besën”,
me kryetar Fan Nolin, me degë në tërë qytetet e ShBA-së ku kishte shqiptarë,
ndërsa në Sen Lui u ngrit Shoqëria “Lidhja” etj.
Edhe shoqëritë e kolonisë shqiptare të Amerikës synonin të ndihmonin në ngritjen
kulturore e politike të popullit shqiptar dhe të shqiptarëve të Amerikës, për shtypjen
e librave e të çdo lloj literature në gjuhën shqipe, për botimin e gazetave shqipe dhe
për çeljen e shkollave në qytetet më të mëdha të Shqipërisë. Një rol të rëndësishëm
në organizimin e shoqërive të ShBA-së luajtën Petro Nini Luarasi dhe veprimtarët e
rinj të lëvizjes shqiptare, Sotir Peci e Fan Noli?.
Po në vitin 1907 u formua në Buenos-Aires (Argjentinë) Shoqëria “Lidhja shqiptare”
dhe në vitin 1908 në Odesë Shoqëria “Përlindja”.
Shoqëritë e reja të mërgimit, sikurse edhe ato që ishin krijuar më parë, bënë një
punë të madhe për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar me anën e
botimit të librave, të gazetave, të revistave dhe të shkollave shqipe, për përhapjen e
të cilave organizonin herë pas here fushata ndihmash në të holla. Ndonëse në
statutet e tyre, për t’iu shmangur ndërlikimeve të mundshme, nuk flitej hapur për
qëllimet politike, shoqëritë mbanin lidhje me komitetet dhe atdhetarët shqiptarë
brenda e jashtë atdheut. Gjatë viteve 1907-1908, kur Bajram Topulli vizitoi kolonitë
shqiptare të Bukureshtit e të Sofjes, shoqëritë atdhetare të këtyre qendrave, si edhe
ato të Egjiptit e të ShBA-së, mblodhën mjete financiare për të ndihmuar veprimtarinë
e komiteteve shqiptare e të çetave të armatosura dhe dërguan vullnetarë, duke
dhënë kështu një ndihmesë të veçantë në organizimin dhe në përgatitjen e luftës së
armatosur në Shqipëri.
Në të njëjtën kohë, shoqëritë atdhetare të mërgimit punonin për t’i bërë të njohur
opinionit publik ndërkombëtar çështjen shqiptare dhe kërkesat e kombit shqiptar.
Kur në vitin 1907 (korrik-shtator) u mblodh në Hagë Konferenca e Paqes, një forum
ndërkombëtar, ku morën pjesë dhjetëra shtete, atdhetarët shqiptarë, ndonëse nga
përvoja e Konferencës së vitit 1899, nuk shpresonin shumë se ajo do të zgjidhte
çështjen shqiptare, i parashtruan asaj katër memorandume: njëri, i hartuar në
Boston më 8 korrik, në emër të shoqërive atdhetare të kolonive të ShBA-së dhe
nënshkruar nga kryetarët e tyre, Fan Noli etj.; një tjetër dërguar në emër të kolonisë
shqiptare të Kostancës (gusht 1907); një i tretë nga “Komiteti i kolonisë shqiptare të
Egjiptit” po në gusht të atij viti; një i katërt hartuar nga Dervish Hima dhe dërguar
“Në emër të shqiptarëve myslimanë, ortodoksë e katolikë” (korrik, 1907).
Memorandumet iu dorëzuan Konferencës dhe disave prej përfaqësuesve të Fuqive të
Mëdha, jashtë saj, nga një delegacion shqiptar.
Edhe pse vinin nga kolonitë e vendeve të ndryshme, memorandumet kishin në thelb
një përmbajtje të përbashkët: kërkohej nga Konferenca e Hagës që t’i kushtonte
vëmendje edhe çështjes shqiptare dhe përgjithësisht gjendjes së mjerueshme
politike, ekonomike e kulturore të Shqipërisë nën sundimin osman, të detyronte
Turqinë të njihte zyrtarisht kombin shqiptar si një komb i veçantë, sipas parimit të
gjuhës e jo të besimit fetar dhe të lejonte hapjen e shkollave shqipe, që do t’u jepnin
mundësi shqiptarëve të hynin në rrugën e qytetërimit e të përparimit. Në
memorandumin e paraqitur nga Dervish Hima parashtrohej kërkesa e autonomisë së
Shqipërisë, si zgjidhja më optimale në atë kohë e çështjes shqiptare. Përfaqësuesit e
shoqërive të mërgimit u kumtuan pjesëmarrësve të Konferencës së Hagës se nuk do
të kishte paqe në Ballkan e stabilitet në Lindje, gjersa të mos zgjidhej edhe çështja
shqiptare në pajtim me aspiratat e kombit shqiptar.
Shoqëritë atdhetare të mërgimit luftuan jo vetëm kundër zgjedhës osmane, por edhe
kundër politikës asimiluese e përçarëse që Patrikana greke e Stambollit ndiqte ndaj
shqiptarëve, duke e shtrirë veprimtarinë e saj jo vetëm në Shqipëri, por edhe në
kolonitë shqiptare. Një masë e rëndësishme për të përballuar ndikimin e Patrikanës
ishte krijimi i një kishe kombëtare shqiptare. Kjo kërkesë e shtruar qysh në fundin e
shek. XIX u bë shumë e ngutshme në fillim të shek. XX.
Themelimi i kishës ortodokse shqiptare është i lidhur me emrin e Fan S. Nolit.
Kërkesa për krijimin e një kishe të tillë me prift shqiptar dhe me shërbesat në gjuhën
shqipe u bë në maj të vitit 1907. Në vjeshtën e atij viti shqiptarët e Hadsënit
formuan shoqërinë fetare “Nderi Shqiptar” dhe ngritën një komision, i cili, pasi mori
edhe pëlqimin e të gjitha kolonive shqiptare të Bostonit, të Netikut e të Marlboros,
filloi veprimet praktike për krijimin e kishës shqiptare. Me gjithë kundërshtimet e
Patrikanës së Stambollit, edhe Sinodi rus pranoi kërkesën e shqiptarëve, që peshkopi
i tij në ShBA të shuguronte një prift shqiptar. Këto përpjekje të shqiptarëve u
kurorëzuan me sukses në shkurt të vitit 1908, kur me dorëzimin e Fan Nolit si prift
në një nga kishat e Nju-Jorkut, u themelua kisha shqiptare. Për të ndihmuar
funksionimin e saj, Fan Noli gjatë viteve 1908-1914 shqipëroi 6 libra të shërbesës
fetare.
Kjo ngjarje u përshëndet nga shqiptarët brenda vendit dhe në kolonitë e mërgimit,
ndërsa organet e shtypit atdhetar, duke botuar njoftimin e Fan Nolit për ngritjen e
kishës shqiptare, e cilësuan këtë akt si një goditje kundër shovinizmit grek dhe një
fitore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Atdhetarët shqiptarë, të krishterë e
myslimanë, e vlerësuan krijimin e kishës ortodokse shqiptare jo thjesht si një ngjarje
ekleziastike, por edhe si një veprim që do të ndihmonte në emancipimin kombëtar të
shqiptarëve. Ngritja e kishës shqiptare në ShBA ishte hapi i parë i rëndësishëm për
themelimin, më 1922, të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
Veprimtaria e shoqërive atdhetare të kolonive shqiptare të mërgimit mbeti edhe në
vitet e ardhshme një faktor i rëndësishëm në luftën e popullit shqiptar për
pavarësinë kombëtare dhe për tërësinë territoriale të atdheut.