Pangkat Ikapito

SA KABATAANG PILIPINO
Salin ito ng tulang A La Juventud Filipina na sinulat ni Rizal sa Unibersidad ng Santo Tomas noong
siyay labingwalong taong gulang. Ang tulang ito ang nagkamit ng unang gantimpala sa timpalak sa
pagsulat ng tula, na itinaguyod ng Liceo Artistico Literario, samahang binubuo ng mga taong mahilig
sa panitikan at sa sining. Mga Kastilat katutubo ang lumahook na sa paligsahan ngunit ang Lupon
ng Inampalang binubuo ng mga kastila ay humanga sa tula ni Rizal at ipinagkaloob dito ang unang
gantimpala.
Ang tulang ito ang kauna-unahang lantarang pagpapahayag ni Rizal ng kaniyang damdaming
makabansa. Hinihimok niya ang kabataang Pilipino upang mamukadkad at linangin ang kaniyang
masisining na katalinuhan, tinatawag itong Magandang Pag-asa ng Bayan Kong Mutya, na ngayoy
isang pariralang malimit banggitin.
Itaas ang iyong noong aliwalas
Mutyang Kabataan, sa iyong paglalakad
Ang bigay ng Diyos na tanging liwanag
Ay pagitawin mo, Pag-asa ng bukas.

Ikaw, na ang tinig ay lubhang mairog,

Awit ni Pilomel na sa dusay gamot,
Lunas na mabisa sa dusat himutok,
Mga kaluluwang luksat alipin ng lungkot.

Ikaw ay bumaba, O katalinuhan,

Mga puso naming ay nangaghihintay,
Magsahangin kangat an gaming isipay
Ilipad mo roon sa kaitaasan!

Ikaw na ang diwa ay matalas, makinang

Bunga ng palaging pakikipaglaban,
Kaluluwang sumapit sa iyong hantungan,
Ang nagiging palay walang hanggang buhay.

Taglayin mo lahat ang kagiliw-giliw

Na mga silahis na dunong at sining;
Kilos, kabataan at iyong lagutin
Ang gapos ng iyong diwa at damdamin.

At ikaw, O Diwang mahal ni Apeles,

Sinuyo sa wika ni Pebong marikit,
O sa isang putol na lonang makitid.
Nagsalin ng kulay at ganda sa langit.

Masdan mo ang putong na nakasisilaw,

Sa gitna ng dilim ay di matitigan;
Ang putong na yaon ay dakilang alay
Sa nalulugaming iyong Inang Bayan

Hayo na ngayon dit pag-alabin mo

Ang apoy ng iyong isip at talino,
Ang magandang ngalay ihasik sa mundo,
At ipagbansagan ang dangal ng tao.

O, ikaw, na iyang pakpak na nais

At handang lumipad sa rurok ng langit,
Upang kamtan yaong matamis na himig,
Doon sa Olimpoy yamang nagsisikap.

O dakilang araw ng tuwa at galak,

Magdiwang na ngayon, sintang Pilipinas!
Magpuri sa Bayang sa iyoy luungap
Umakay sa iyo sa magandang palad.

Naging klasiko sa Panitikang Pilipino ang tulang ito dahil sa dalawang rason: Una, ito ang pinakaunang tulang naisulat sa wikang Espanyol subalit likhat isinulat ng isang katutubo at itoy kanilang
kinilala. Pangalawa, sa kauna-unahang pagkakataon, ang tula ay naglalahad ng isang konsepto ng
pagka-makabayan ng mga Pilipino na tayo ang pag-asa ng ating bayan at hindi ng mga banyaga.

Ang kabuuan ng tula ay nagsasaad ng hamon para sa mga Kabataang Pilipino na magising sa
pagiging manhid at imulat ang mga sarili sa mga nagaganap sa paligid. May adhikain din itong
ipabatid sa mga kabataan na magkaroon ng adhikaing matulungan ang Inang Bayan.
Interpretasyon/Pagsusuri
Pinukaw ni Rizal ang isipan ng Kabataang Pilipino na ipagmalaki ang ating lahing Pilipino. Itaas ang
iyong noong aliwalas, sapagkat ito lamang ang nagbibigay ng liwanag sa landas na kanilang
tatahakin. Para na rin sa ikabubuti ng kanilang mga kalahi.
Ang bigay ng Diyos na tanging liwanag,
Ay pagitawin mo, pag-asa ng bukas.
Mapapansin sa ikalawang saknong na itoy nagpapakita ng pagka-positibo at tinuturuan tayong
mangarap at hamunin kung hanggang saan masasagad ang ating kakayahan.
mga puso naming ay nagaghihintay,
Magsahangin ka ngat an gaming isipan
Ilipad mo roon sa kaitaasan.
Itoy isang matamang paniniwala na kailangan nating sagarin kung hanggang saan aabot ang ating
kakayahang mangarap na may adhikaing para sa ikabubuti ng nakararami.
Sa ikatlong saknong ipinaalala niya sa atin na para maabot natin ang ating mga pinapangarap, dapat
natin itong paghandaan. Dapat pagsumikapan sa pamamagitan ng pag-aaral at
pagpapakadalubhasa.
Taglayin mo lahat ang kagiliw-giliw
Na mga silahis na dunong at sining
At para magawa natin ito, kinakailangan nating kumilos, supilin ang pagiging manhid sa mga
pangyayari at imulat ang sarili sa mga nagaganap sa paligid.
kilos, kabataan at iyong lagutin,
Ang gapos ng iyong diwa at damdamin.
Itong ika-apat na saknong, ang unang taludtod ay isang simbolismo ng kapangyarihan, Masdan mo
ang putong na nakasisilawkapangyarihan na nagbibigay pag-asa para iligtas ang naghihingalong
Inang Bayan.
Ang ika-limang saknong naman ay may himig ng pananalig. Oo, si Rizal ay may pananalig sa
Kabataang Pilipino. Naniniwala siyang maaabot nito ang tugatog ng tagumpay dahil batid niyang
sadyang may pagsusumikap at pagkukusa.
at handing lumipad sa rurok ng langit,
Upang kamtan yaong matamis na himig,

Doon sa Olimpoy yamang nagsisikap.

Ipinapahiwatig naman sa ika-anim na saknong na ang Kabataang Pilipino ang lunas sa mga hinaing
ng mga kababayan. Kung papansinin natin, ang ikalawang taludtod ay gumamit ng isang tayutay na
pagpapalit-tawag, Awit ni Pilomel na sa dusay gamut. Itoy nagangahulugang isang lunas. Parang
isang Ibong Adarna na naging sagot sa karamdaman ni Haring Fernando ng Berbanya. Ganito rin
sana ang gustong mangyari ni Rizal, ang mga Kabataan ang siyang magiging lunas at magpapalaya
ng kanyang lupang sinilangan.
Kung babalikan natin ang isinasaad ng ikatlong saknong, ninanais ni rizal na paghandaan ito ng mga
kabataan-pag-aaral at pagpapakadalubhasa- sapagkat nakikita niyang hinog na ang Kabataang
Pilipino bunga ng mga karanasang kanyang napagdaanan. Naniniwala siyang magiging bunga rin ng
matamang adhikain ang isang walang hanggang buhay. Isang tunay na kasarinlan-ito ang kanyang
tinutukoy at inilahad sa ika-pitong saknong.
Ikaw na ang diwa ay matalas, makinang
Bunga ng palaging pakikipaglaban,
Kaluluwang sumapit sa iyong hantungan,
Ang nagiging palay walang hanggang buhay.
Ang ika-walong saknong naman ay nagsasaad ng isang imahe. Itoy imahe ng isang panibagong
bukas na puno ng pag-asa kung saan sisibol ang isang bagong paraiso para sa mga Pilipino.
At ikaw, O Diwang mahal ni Apeles,
Sinuyo sa wika ni Pebong marikit,
O sa isang putol na lonang makitid.
Nagsalin ng kulay at ganda sa langit.
Sa saknong na ito, ginamit ni Rizal si Apeles bilang alusyon ng isang mahusay at dalubhasa
samantalang si Pebo naman ay sumisimbolo sa araw na sumisikat. Sa pamamagitan nito, itoy
nakapaghahabi ng isang kaakit-akit na paninniwalang may hinaharap tayong maganda at itoy
nakasalalay sa kamay ng Kabataang Pilipino-ang pag-asa ng bayan.
Batid ni Rizal na kapantay ng iba pang lahi sa mundo ang lahing Pilipino kaya naman inihayag niya
sa ika-siyam na saknong na patuloy magkaroon ng inspirasyong ipagbunyi ang lahing Pilipino.
Hayo na ngayon dit pag-alabin mo
Ang apoy ng iyong isip at talino,
Ang magandang ngalay ihasik sa mundo,
At ipagbansagan ang dangal ng tao.

Ang ika-sampung saknong naman ay may damdaming masaya dahil niyang may magandang bukas
na kakaharapin ang bansang Pilipinas.
O dakilang araw ng tuwa at galak
Magdiwang na ngayon, sintang Pilipinas!
Magpuri sa Bayang sa iyoy lumingap
Umakay sa iyo sa magandang palad.
Hindi natin maikakaila na maraming dahilan para maisulat ni Rizal ang tulang ito. Sa murang edad pa
lamang nakita na niya ang di pantay at di makataong pagtrato ng mga Kastilasa mga katutubong
Pilipino. Ang pagkamatay ng tatlong paring martir na kilala sa tawag na Gom-Bur-Za (Gomez,
Burgos, Zamora), na labis na ikinalungkot ng pamilyang Rizal lalo na si Paciano-nakatatandang
kapatid ni Jose Rizal- sapagkat kaibigan at guro nito si Padre Burgos. Binuksan ni Paciano ang
walang kamuwang-muwang na isipan ni Rizal sa mukha ng mga Pilipino sa kamay ng mga kastila. Di
naglaon, inialay niya ang kanyang nobelang El Filibusterismo sa tatlong paring martir
Masasabi nating sa murang edad na labingwalong taon, naimulat ang kanyang isipan sa hindi
makatwirang pagmamalupit ng mga Kastila sa kanyang kababayan.
Bilang kabuuan, ang tulang Sa Kabataang Pilipino ay isang tulang nagbibigay hamon sa mga
Kabataang Pilipino na gawin ang tama para makapagdala ng karangalan sa sariling bayan.
Ipinapahiwatig rin sa tulang at patuloy pinapaalala na ang Kabataan Pilipino ang siyang Pag-asa ng
Bansang Pilipinas.

Isang Alaala Ng Aking Bayan

Nagugunita ko ang nagdaang araw

ng kamusmusang kong kay sayang pumanaw
sa gilid ng isang baybaying luntian
ng rumaragasang agos ng dagatan;
Kung alalahanin ang damping marahan
halik sa noo ko ng hanging magaslaw
ito'y naglalagos sa 'king katauhan
lalong sumisigla't nagbabagong buhay
Kung aking masdan ang liryong busilak
animo'y nagduruyan sa hanging marahas
habang sa buhangin dito'y nakalatag
ang lubhang maalon, mapusok na dagat
Kung aking samyuin sa mga bulaklak
kabanguhan nito ay ikinakalat

ang bukang liwayway na nanganganinag

masayang bumabati, may ngiti sa lahat.
Naalaala kong may kasamang lumbay
ang kamusmusan ko nang nagdaang araw
Kasama-sama ko'y inang mapagmahal
siyang nagpapaganda sa aba kong buhay.
Naalaala kong lubhang mapanglaw
bayan kong Kalambang aking sinilangan
sa dalampasigan ng dagat-dagatan
sadlakan ng aking saya't kaaliwan
Di miminsang tumikim ng galak
sa tabing-ilog mong lubhang mapanatag
Mababakas pa rin yaong mga yapak

na nag-uunahan sa 'yong mga gubat

sa iyong kapilya'y sa ganda ay salat
ang mga dasal ko'y laging nag-aalab
habang ako nama'y maligayang ganap
bisa ng hanging mo ay walang katulad.
Ang kagubatan mong kahanga-hanga
Nababanaag ko'y Kamay ng Lumikha
sa iyong himlayan ay wala nang luha
wala nang daranas ni munting balisa
ang bughaw mong langit na tinitingala
dala ang pag-ibig sa puso at diwa
buong kalikasa'y titik na mistula
aking nasisinag pangarap kong tuwa.
Ang kamusmusan ko sa bayan kong giliw

dito'y masagana ang saya ko't aliw

ng naggagandahang tugtog at awitin
siyang nagtataboy ng luha't hilahil
Hayo na, bumalik ka't muli mong dalawin
ang katauhan ko'y dagling pagsamahin
tulad ng pagbalik ng ibon sa hardin
sa pananagana ng bukong nagbitin.
Paalam sa iyo, ako'y magpupuyat
ako'y magbabantay, walang paghuhumpay
ang kabutihan mo na sa aking pangarap
Nawa'y daluyan ka ng biyaya't lingap
ng dakilang Diwa ng maamong palad;
tanging ikaw lamang panatang maalab
pagdarasal kita sa lahat ng oras
na ikaw ay laging manatiling tapat.

UN RECUERDO A MI PUEBLO (Spanish)

Ito ay isinulat ni Jose Rizal noong taong 1876. \ Nalikha ang tulang ito dala ng labis na pagmamahal
at pagpapahalaga sa kanyang lupang sinilangan, sa Calamba, Laguna. Mariing ipinakita ni Rizal ang
kanyang emosyon sa pamamagitan ng pagkekwento o di kaya'y pagbanggit ng kanyang mga alaala
sa nakaraan. Inalala niya ang mga masasayang araw ng kanyang kababata roon. At kung saan siya
ay parating nakakahanap ng kaligayahan. Ang tulang ito ay nagsisilbing isang pag-aalaala sa bayan
ng Calamba. Napakalaki ng epekto ng Calamba kay Rizal dahil nakatulong ang lugar na ito sa
kanyang pagpapalaki.
Interpretasyon/Pagsusuri
Sa Unang saknong, inaalala ni Rizal ang kanyang matatamis na alaala ng kanyang pagkabata. Siya
ay namamalagi sa luntiang bukid, kung saaan malamig ang hangin, at presko ang simoy ng hangin.
Sa ikatlong saknong, ipinapakita ni Rizal ang kanyang paghahanap ng kanyang kabataan malapit sa
mga lawa, at ang kanyang nanay ay inaaruga siya ng pagmamahal at kasiyahan.Nais niyang balikan
muli ang simpleng buhay sa Calamba. Mababasa rin natin na tuwing inaalala niya ang kanyang
bayan, ang oras na iyon ay napakahalaga para sa kanya.
Sa ikaapat na saknong, inalala ni rizal ang kanyang paglalaro sa mga gulat at paglalangoy sa ilog ng
nakapaa.
Inilahad niya ang kanyang debosyon sa pagiging isang katoliko.Nais niyang maglaro muli sa mga
simbahan ng may mabubuti at inosenteng intensiyon sa kanyang puso.
Sa ikalimang saknong, ipinakita ni riang kanyang kaaliwan at pagmamahal sa mga inilikha ng diyos.
Inilinaw niya ito sa kanyang paglalarawan ng mga tumatandang gubat at ang asul na langit .

Ang ikaanim na saknong ay ang tinaguriang climax o sukdulan ng tula dahil ipinakita ni Rizal ang
kanyang pagmamahal sa kanyang magandang bayan, Isang lugar kung saan puno ng kasiyahan ang
kanyang matatamo.
Ibinahagi din ni rizal na lahat ng kanyang mga ang pagdurusa ay nawawala tuwing naalala niya ang
pinakamamahal niyang Calamba. At sa huling saknong, isinisimbolo ni Rizal ang kanyang panaginip
para sa kanyang bayan na maging tahimik at panatag, at maging kasing saya noong siyay naroroon
pa.

Karunungan at Bayan
ni Dr. Jos Rizal
(Tagalog version of Por la Educacin Recibe Lustre la Patria)

Ang dunong ay isang mabisang biyaya,

Buhay ng pag-asa na kahanga-hanga;
Siyang nagtatampok sa sariling Lupa
Nang kasilaw-silaw
Sa tuktok ng walang hanggang pagdakila;
Sa halik-amihan
Ang mga bulaklak ay nananariwa;
Sa halik ng dunong namay nagdiriwa
Ang patay mang loob at isip mulala.

Tulad sa biyaya ng saganang batis

Na sa halamanat pananim sa bukid
Mabining nanalong at nakadidilig
Saka walang sawa
Sa kinaaagos sa pampang at gilid,
Anupat sa lupa
Ay wala muntik mang ipinagkakait:
Ganyan din ang dunong at ningning ng isip,
Kalat ng liwayway hanggang himpapawid.

Sa hangad matuto ng Sangkatauhan

Buhay man at palad ay napupuhunan;
Sari-saring ganda at kababalaghang
Pambunyi sa taoy
Sa dunong na lahat ay ibinibigay;
Katulad ng daloy
Ng salaming tubig kung sa bundok mukal,
Ang dunong ay siyang batis na dalisay
Ng pagkatahimik ng alin mang bayan.

Nunukal sa labiy tubig na busilak,

Bulalakaw mandin na sa langit buhat,
Ang matatalinong aral at panulat
Na dulot ng dunong
Sa buhay ng samay siyang umuutas,
Kagaya ng along
Sa mga pampangiy nawawalat sukat,
At ang taong diyay nakapagmamalas
May natututuhang matuwid na landas.

Sa bayang ang dunong ay iniuunlak

Ang kabinataay malusog, mabulas;
Sa tulong ng mga marangal na balak
Yaong wastong matwid
Ang sa kamaliay haring yumuyurak;
Ang masamang hilig
At ang kabuhungan sa kanya ay sindak;
Mga bansang ganid ay nangaaamak
At napagigiting kahit lahing hamak.

Sa dibdib ng ating imbing katauhan

Ang dunong ay alab ng kadakilaan;
Ang kamay ng pusong ay tinatalian
At tapat na aliw
Ang sa mga puso ay inilululan,
Lahat na ng lihim
Na asal-dakila ay iniaalay;
Kaya ngat ang dunong na ganap sa dangal
Ay masamyong dagta ng dakilang buhay.

Katulad ng isang burol na mataas

Na kahit iluwa ng along malakas,
At kung salakayin ng bagyong habagat
Pinapalibhasa
Pati ng daluyong at poot ng dagat
Hanggang sa magsawang
Ito ang umurong, sumukot maglubag:
Ganyan din ang dunong, sa wastong
maghawak,
Timbulan ng bayang napapawakawak.
Sa kinang at ningning ng mga nangyari
Dapat na sa dunong ang bayay magpuri,
Sa dibdib ng kanyang anak na marami
Dunong ang may hasik

Ng magandang asal, at siyang may-iwi

Ng manang pag-ibig,
Sa gawang magaling sukdang maruhagi:
Diyan makikita ng nangag-aapi
Ang binyagang bayan at liping bayani.
Tulad sa umaga na gintong liwayway
Ang isinasabog ng masayang araw,
Mula sa bundukin ng Kasilanganay
Masanghayang ngiti
Ang sa Sansinukob ay kanyang patanaw;
Ganyan din ang laging
Biyaya ng dunong sa Sangkatauhan,
Biyayang maaanong maging purit buhay
Sa habang panahon nitong aking Bayan.

Huling Paalam
Salin ito ng huling sinulat ni Rizal ngunit walang pamagat. Sinulat niya ito sa Fort Santiago, isinilid sa
kusinilyang dealkohol, at ibinigay sa kapatid na si Trinidad nang huling dumalaw sa kaniya bago siya
(Rizal) barilin.
Ang tulang kilala ngayon sa pamagat na Ultimo Adios o Huling Paalam ang likhang-guro o obra
maestra ni Rizal. Ang orihinal sa kastila ay isinalin na sa mga pangunahing wika sa daigdif, tulad ng
Ingles, Prances, Aleman, Italyano, Nippongo, Malyo, at marami pang iba, gayon din sa ibat ibang
wikain sa Pilipinas, tulad ng Tagalog , Ilokano, kapampangan, Pangasinan, Bikol, Sugbuhanion,
Hiligaynon, at iba pa.
Maraming nagsalin ng tula sa Tagalog, ngunit ang pinakakaraniwang bigkasin at siyang matatagpuan
sa Luneta ay ang salin ni Jose Gatmaytan na matutunghayan dito. Ang kahuli-hulihang tulang ito ni
Rizal ay tigib ng kalungkutan pagkat maiiwan na niya ang kaniyang mga minamahal sa buhay at
mawawalay na siya sa kaniyang bayan. Sa harap ng kamatayan, wala siyang hiniling para sa sarili;
ang lahat ay para sa kapakanan ng kaniyang mga kababayan at ng kaniyang bayan.

Paalam na, sintang lupang tinubuan,

Bayang masagana sa init ng araw,
Edeng maligaya sa amiy pumanaw
At perlas ng dagat sa dakong Silangan.
Inihahandog ko ng ganap na tuwa
Sa iyo yaring buhay na lanta nat aba;
Naging dakila may iaalay rin nga
Kung dahil sa iyong ikatitimawa.
Ang nanga sa digmaan dumog sa paglaban
Handog din sa iyo ang kanilang buhay,
Hirap ay di pansin at di gunamgunam
Ang pagkaparool o pagtagumpay.
Bibitayat madlang mabangis na sakit
O pakikibakang lubhang mapanganib,
Pawang titiisin kung ito ang nais
Ng bayat tahanang pinakaiibig.
Akoy mamamatay ngayong minamalas
Ang kulay ng langit na nanganganinag
Ibinababalang araw ay sisikat
Sa kabila niyang mapanglaw na ulap.
Kung dugo ang iyong kinakailangan
Sa ikadidilag ng iyong pagsilang,
Dugo koy ibubot sa isa man lamang
Nang gumigiti mong sinag ay kuminang.
Ang mga nasa ko, mulang magkaisip,
Magpahanggang ngayon maganap ang bait,
Ang ikawy makitnag hiyas na marikit
Ng dagat Silangan na nakaliligid.
Noo moy maningning at sa mga mata
Mapait na luha bakas may wala na,
Wala ka ng poot, wala ng balisa,
Walang kadunguat munti mang pangamba,
Sa sandaling buhay maalab kong nais
Ang kagalingan mot ang paiwang sulit
Ng kaluluwa king gayak ng aalis:
Ginhaway kamtan mo! Anong pagkarikit!

Nang maabat ikawy mapataas lamang,

Mamatay at upang mabigyan kang buihay,
Malibing sa lupang puspos ng karikat
Sa silong ng iyong langit ay mahimlay.
Kung sa ibang araw ikawy may mapansin
Nipot na bulaklak sa aba kong libing,
Sa gitna ng mga damong masisinsin,
Hagkat ang halik moy itaos sa akin.
Sa samyo ng iyong pagsuyong matamis,
Mataos na taghoy ng may sintang sibsib,
Bayang tumaggap noo ko ng init,
Na natatabunan ng lupang malamig.
Bayan mong akoy malasin ng buwan
Sa liwang niyang hilanot malamlam;
Bayan ihatid sa aking liwayway
Ang banaang niyang dagling napaparam.
Bayaang humalik ang simoy ng hangin;
Bayaang sa huning masayay awitin
Ng darapong ibon sa kurus ng libing
Ang buhay payapang ikinaaaliw.
Bayaang ang araw na lubhang maningas
Pawiin ang ulan, gawing pawang ulap,
Maging panganuring sa langit umakyat,
At ang aking daing ay mapakilangkap.
Bayaang ang aking maagang pagpanw,
Itangis ng isnag lubos na nagmamahal;
Kung may umalala sa akin ng dasal,
Akoy iyo sanang idalangin naman.
Idalangin mo rin ang di nagkapalad,
Na nangamatay nat yaong nanganhirap
sa daming pasakit, at ang lumalangap
naming mga ina luhang masaklap.
Idalangin sampo ng bawat ulila
at nangapipiit na tigib ng dusa;
idalangin mo ring ikawy matubos na
sa pagkaaping laong binata.

Kung nababalot na ang mga libingan

Ng sapot na itim ng gabing mapanglaw,
at wala ng tanod kundi pawing patay,
huwang gambalain ang katahimikan.
Pagpitagan mo ang hiwagang lihim,
at mapapakinggan ang tinig marahil,
ng isang saltero: Ito ngay ako ring
inaawitanka ng aking paggiliw.
Kung ang libingan kong limot na ang madla
ay wala nang kurus at bato mang tanda
sa nangangabubukid ay ipaubayang
bungkalit isabog ang natipong lupa.
Ang mga abo koy bago pailanglang
mauwi sa wala na pinaggalingan,
ay makalt munag parang kapupunanng
iyong alabok sa lupang tuntungan.
Sa gayoy walaa ng anoman sa akin,
na limutin mo mat aking lilibutin
ang himpapawid mo kaparangat hangin
at ako sa iyoy magiging taginting.
Bango, tinig, higing, awit na masaya
liwanag aat kulay na lugod ng matat
uulit-ulitin sa tuwi-tuwina.
Akoy yayao na sa bayang payapa,
na walang alipit punoing mapang-aba,
dooy di nanatay ang paniniwala
at ang naghahari Diyos na dakila.
Paalam anak, magulang, kapatid,
bahagi ng pusot unang nakaniig,
ipagpasalamat ang aking pag-alis
sa buhay na itong lagi ng ligalig.
Paalam na liyag, tanging kaulayaw,
taga ibang lupang aking katuwaan,
paaalam sa inyo, mga minamahal;
mamatay ay ganap na katahimikan.
Kasaysayan ng Tula

Hindi matiyak kung kailan isinulat ni Jose Rizal ang kahuli-hulihan ang tulang ito. Ayon sa tradisyunal
na paniniwala, sinasabing isinulat ito ni Rizal ng gabi ng bisperas ng pagbaril sa kanya, Disyembre
29, 1896. Ngunit ayon sa mga tala, si Rizal ay maraming ginawa noong mga huling araw ng kanyang
buhay. Marami siyang tinanggap na bisita: ang kanyang mga kapatid, ang asawang si Josephine
Bracken at ang mga prayleng humihimok sa kanya na isagawa ang pagbawi o retraksyon. Sinasabi
pang ibinigay niya ito sa kapatid niyang si Trinidad na dumalaw sa kanya noong hapon ng Disyembre
29. Samakatuwid ay hindi niya isinulat ang tula kinagabihan ng bisperas at mismo noong araw ng
kanyang pagbaril.
Hindi pinangalanan ni Rizal ang tula. Bunga ito ng kaliitan ng papel na kanyang pinagsulatan na may
sukat lamang na 15-1/2 sentimetro at 9-1/2 sentimetro ayon kay Mauro Garcia. Nawalan ng sapat na
espasyo ang papel kaya't ito'y hindi na nalapatan pa ng pamagat bukod sa kailangan talagang liitan
ni Rizal ang pagsusulat niya sa tulang may 14 na saknong na nasusulat sa wikang Kastila.
Si Mariano Ponce ang kauna-unahang naglagay ng pamagat sa tula na tinawag na "Mi Ultimo
Pensamiento" nang iyo'y kanyang ilathala sa Hong Kong noong Enero 1897. Sa tulong ni Jose Maria
Basa ay ipinakalat ni Ponce ang tula at ipinamigay sa mga kababayan at kakilala ang mga sipi nito.
Si Padre Mariano Dacanay ang naglapat ng Mi ltimo adis bilang pamagat ng nasabing tula noong
ito'y kanyang matanggap at mabasa habang siya'y nakakulong sa Bilibid, Maynila. Ang kanyang
ginawang paglalapat ay inilathala sa pahayagang "La Independencia" noong Setyembre 1898.
Ang orihinal na sipi ng tula na ibinigay ni Rizal sa kapatid niyang si Trinidad ay napapunta naman kay
Josephine Bracken. Dinala ni Josephine ang tula ng magpunta siya sa Hong Kong. Nang mamatay si
Josephine ay nawala ang orihinal na kopya. Ito'y hinanap ng Pamahalaan ng Pilipinas at natagpuan
sa isang taong tagaroon na humingi ng kaukulang bayad (1000 piso) upang ibigay niya ito sa
pamahalaan. Nagbayad nga ang pamahalaan at ito ay naibalik sa Pilipinas.
Naisalin ang tula sa kauna-unahang pagkakataon sa Kapampangan ni Monico Mercado noong Enero
1897 at ang sa Tagalog naman ay si Andres Bonifacio. Ilan naman sa mga tanyag na salin ng tulang
ito sa wikang Tagalog ay isinagawa nina Pascual H. Poblete at Julian Balmaceda. Sa mga dayuhang
wika naman, una itong nasalin sa Aleman samantalang may mahigit na 25 salin ang tulang ito sa
Ingles.
Noong taong 1899, habang nagaganap ang Digmaang Pilipino-Amerikano ay pinag-uusapan sa
Kongreso ng Amerika kung makatwiran bang sakupin ang Pilipinas. May nagpanukalang dapat upang
mabigyan ng edukasyon ang mga "barbarong" Pilipino. May isang kinatawan ang tumutol at binasa
ang Huling Paalam ni Jose Rizal (salin sa wikang Ingles ni Charles Derbyshire na pinamagatang "My
Last Farewell") upang patunayang hindi barbaro ang mga Pilipino (dahil sa galing ng pagkakasulat ng
tula) at lalong hindi dapat sakupin ang Pilipinas.