Modyul 5: Ang Panitikan sa Panahon ng Propaganda at Himagsikan

Introduksyon

Nang bitayin noong 1872 ang kilala sa bansag na GOMBURZA ang tatlong pari na sina
Jose Burgos, Mariano Gomez, at Jacinto Zamora ay naging dahilan ng pagpasok ng diwang
liberal. Ito ay nakatulong sa paggising sa damdaming makabayan ng mga Pilipino. Sa panahong
ito, tinatag ang Kilusang Propaganda na pinangunahan nina Jose Rizal, Marcelo H. Del Pilar,
Graciano Lopez Jaena, Mariano Ponce, Antonio Luna at iba pa. Sila ang kabilang sa mga
propagandista na naghimagsik sa pamamagitan ng mapayapang pamamaran. (Bisa, 1987)

Ang modyul na ito ay magbibigay pokus sa mga akdang panitikan sa dalawang

panahon. Ang panahon ng propaganda para sa mga propagandista na nagnanais ng pagbabago
o reporma at sa mga maghihimagsik naman ay kalayaan sa pamamagitan ng himagsikan.

Pagkatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahang:

1.Nailahad ang mga kalagayang panlipunan,pampamahalaan at panrelihiyon na naging dahilan

ng pagsibol ng kamalayang pambansa;

2. Nakilala at nabasa ang mga akdang nagpa-alab ng diwang nasyonalismongmga Pilipino at

kung paano ang mga ito ay naging instrumenot sa pagbabago

3. Naipapaliwanag at nabigyan interpretasyon ang mga katangi-tanging mga akda at mga

impluwensya nito sa asal, isip at damdamin ng mga mamamyang Pilipino

PANITIKANG PAGBABAGO O REPORMA

Ang mga propagandista ay walang hangaring humiwalay sa Inang Espanya. Ang tanging
hinihiling nila’y mga pagbabago sa batas o mga reporma tulad ng pantay na karapatan ng mga
Plipino at Kastila sa ilalim ng batas, ang hangaring maging lalawigan ng Espanya ang Pilipinas,
ang magkaroon ng kinatawang Pilipino sa batasan ng Espanya o Cortes ng Espanya, ang pagpili
ng mga kurang Pilipino na itatalaga sa mga parokya at pagbibigay ng mga kalayaanng tulad ng
kalayaan sa pamamahayag, pagsasalita at pagpupulong.

Ang mga kinilalang pangunahing manunulat propagandista ay sina Jose Rizal, Marcelo
H. Del Pilar at Graciano Lopez Jaena.

Jose Rizal
Si Dr. José Protacio Rizal Mercado y Alonzo Realonda  (19 Hunyo
1861– 30 Disyembre 1896) ay isang Pilipinong bayani at isa sa pinakatanyag na
tagapagtaguyod ng pagbabago sa Pilipinas noong panahon ng pananakop ng mga
Kastila. Siya ang kinikilala bilang pinakamagaling na bayani at itinala bilang isa sa
mga pambansang bayani ng Pilipinas ng Lupon ng mga Pambansang Bayani.
Ipinanganak si Rizal sa isang mayamang angkan sa Calamba, Laguna at ikapito siya sa
labing-isang anak ng mag-asawang Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro at
Teodora Morales Alonzo Realonda y Quintos. Nag-aral siya sa Ateneo Municipal de
Manila, at nakakuha ng diploma sa Batsilyer ng Sining at nag-aral ng medisina
sa Pamantasan ng Santo Tomas sa Maynila.
Ipinagpatuloy niya ang kanyang pag-aaral sa Universidad Central de
Madrid sa Madrid, Espanya, at nakakuha ng Lisensiya sa Medisina, na nagbigay sa
kanya ng karapatan na magpraktis ng pagmemedisina. Nag-aral din siya sa Pamantasan
ng Paris at Pamantasan ng Heidelberg. Isang polimata si Rizal; maliban sa medisina ay
mahusay siya sa pagpinta, pagguhit, paglilok at pag-ukit. Bilang manunulat, karamihan
sa mga akda niya ay nasulat sa wikang Kastila.

Mga halimbawang akda ni Rizal

NOBELA
 Noli Me Tangere

Unang nobela ni Rizal ang Noli me Tangere. Hango sa Latin ang pamagat nito na

may kahulugang "huwag mo akong salingin (o hawakan)". Sinipi ito mula sa Juan 20:17
kung saan sinabi ni Hesus kay Maria Magdalena na "Huwag mo akong salingin sapagkat
hindi pa ako nakaaakyat sa aking ama."
Inilathala ito noong 26 taóng gulang siya. Makasaysayan ang aklat na ito at naging
instrumento upang makabuo ang mga Pilipino ng pambansang pagkakakilanlan. Sa di-
tuwirang paraan, nakaimpluwensiya ang aklat ni Rizal sa rebolusyon subalit si Rizal
mismo ay isang nananalig sa isang mapayapang pagkilos at isang tuwirang
representasyon sa pamahalaang Kastila. Orihinal itong nakasulat sa wikang Kastila, ang
wika ng mga edukado noong panahong yaon.

Ang nobela ni Rizal ay tumatalakay sa mga kinagisnang kultura ng Pilipinas sa

pagiging kolonya nito ng Espanya. Binabatikos din ng nobela ang mga bisyo na
nakasanayan ng mga Pilipino at ang kapangyarihang taglay ng Simbahang Katoliko na
nahihigit pa ang kapangyarihan ng mga lokal na alkalde

 El Filibusterismo 

Ang nobelang El filibusterismo (literal na "Ang Pilibusterismo") o Ang Paghahari ng

Kasakiman  ay ang pangalawang nobelang isinulat ng pambansang bayani
ng Pilipinas na si José Rizal, na kaniyang buong pusong inialay sa tatlong paring martir
na lalong kilala sa bansag na Gomburza o Gomez, Burgos, at Zamora. Ito ang
karugtong o sikwel sa Noli Me Tangere at tulad sa Noli, nagdanas si Rizal ng hírap
habang sinusulat ito at, tulad din nito, nakasulat ito sa Kastila.
Sinimulan niya ang akda noong Oktubre ng 1887 habang nagpapraktis ng medisina
sa Calamba. Ang nasabing nobela ay pampolitika na nagpapadama, nagpapahiwatig at
nagpapagising pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng tunay
na kalayaan at karapatan ng bayan

TULA
 Mi Ultimo Adios(Huling Paalam)

Sinulat ang tulang ito sa panahong siya ay nakakulong sa “Fort Santiago” .

Maraming nagsasabi na maihanay ang tula n ito sa pinakadakilang tula sa daigdig.
Ipinalimbag ito sa iba’t ibang wika. Tulang sinulat ni Rizal sa nagsasaad ng kanyang
marubdob na pag-ibig sa bayan at kapwa.

 A La Juventud Filipino (Sa Kabataang Pilipino)

Nagtamo ito ng unang gatimpala sa patimpalak. Ito ay isang tulang inihandog niya sa
mga kabataang Pilipinong nag-aaral sa Pamantasan ng Santo Tomas.

SANAYSAY
 Sobre La Indolencia de los Filipinos (Hinggil sa Katamaran ng mga Pilipino)

Naglilinaw ng maling akala ng mga taga-Europa lalo na ang mga kastila hinggil sa mga
tunay na dahilan ng katamaran ng mga Pilipino.

DULA

Junto al Pasig (Sa Tabi ng Pasig)

Isinulat niya ito nang siya ay 14 na taong gulang lamang. Isang sarswelang iisahing
yugto. Itinanghal ng mga mag-aaral sa Ateneo noong Disyembre 8, 1880.
Basahin ang mga halimbawa na mga akda:

A La Juventud Filipino (Sa Kabataang Pilipino)

Itaas ang iyong  Sa gabing tahimik

Malinis na noo Ay pinaparam mo ang sa taong sakit,
Sa araw na ito, Ikaw, na ang batong sukdulan ng tigas
Kabataang Pilipino! Sa lakas ng iyong diwa’y nagagawad
Igilas mo na rin ang kumikinang mong Ng buhay at gilas,
Mayamang sanghaya At ang alaalang makislap
Magandang pag-asa ng Bayan kong Ay nabibigayan ng kamay mong
Mutya! masikap
Ng buhay na walang masasabing
Makapangyarihang wani’y lumilipad, wakes.
At binibigyang ka ng muning mataas,
Na maitutulad ng ganap na lakas, At ikaw, na siyang 
Mabilis na hangin, sa kanyang paglipad,
Sa may iba’t ibang
Malinis na diwa, sa likmuang hangad.
Balani ni Febong kay Apelas mahal,
Gayundin sa lambong ng katalagahan,
Ikaw ay bumaba
Na siayng sa guhit ng pinsel mong
Na taglay ang ilaw
Ng sining at agham tanga’y
Sa paglalabanan, Nakapaglilipat sa kayong alinman;
Bunying kabataan,
At iyong kalagiun ang gapos mong Hayo na’y tumakbo! Sapagka’t ang
iyang banal 
Tanikalang bakal na kinatalian Na ningas ng wani’y nais maputungan 
Ng matulain mong waning kinagisnan. Kayong naglalama’y,
At maipamansag ng tambuling tangan,
Ikaw na lagi nang pataas nag lipad, Saan man humanggan,
Sa pakpak ng iyong Mayamang Ang ngalan ng tao, sa di matulusang
pangarap, Lawak ng palibot na nakasasaklaw.
Na iyong Makita sa Ilimpong ulap
Ang lalong matamis Malwalhating araw,
Na mag tulaing pinakananais, Ito, Pilipinas, sa lupang tuntungan!
Ng higit ang sarap  Ang Lumikha’y dapat na pasalamatan,
Kaysa “ambrosia” at “nectar” na Dahilan sa kanyang mapagmahal,
awagas  Na ikaw’y pahatdan.
Ng mga bulaklak.
Ikaw na may tinig
Na buhat sa langit,
Kaagaw sa tamis
Na kay Filomenang Malinis na hiomig,
Ultimo Adios o Huling
Paalam Bayang tumaggap noo

ko ng init,
Paalam na, sintang Ang mga nasa ko, Na natatabunan ng
lupang tinubuan, mulang magkaisip, lupang malamig.
Bayang masagana sa Magpahanggang ngayon
init ng araw, maganap ang bait, Bayan mong ako’y
Edeng maligaya sa ami’y Ang ikaw’y makitnag malasin ng buwan
pumanaw hiyas na marikit Sa liwang niyang
At perlas ng dagat sa Ng dagat Silangan na hilano’t malamlam;
dakong Silangan. nakaliligid. Bayan ihatid sa aking
liwayway
Inihahandog ko ng Noo mo’y maningning at Ang banaang niyang
ganap na tuwa sa mga mata  dagling napaparam.
Sa iyo yaring buhay na Mapait na luha bakas
lanta na’t aba; ma’y wala na,
Naging dakila ma’y Bayaang humalik ang
iaalay rin nga Wala ka ng poot, wala simoy ng hangin;
Kung dahil sa iyong ng balisa, Bayaang sa huning
ikatitimawa. Walang kadungua’t masaya’y awitin
munti mang pangamba, Ng darapong ibon sa
Ang nanga sa digmaan kurus ng libing
dumog sa paglaban Sa sandaling buhay Ang buhay payapang
Handog din sa iyo ang maalab kong nais ikinaaaliw.
kanilang buhay, Ang kagalingan mo’t
Hirap ay di pansin at di ang paiwang sulit Bayaang ang araw na
gunamgunam Ng kaluluwa king gayak lubhang maningas
Ang pagkaparool o ng aalis: Pawiin ang ulan, gawing
pagtagumpay. Ginhawa’y kamtan mo! pawang ulap,
Anong pagkarikit! Maging panganuring sa
Bibitaya’t madlang langit umakyat,
mabangis na sakit Nang maaba’t ikaw’y At ang aking daing ay
O pakikibakang lubhang mapataas lamang, mapakilangkap.
mapanganib, Mamatay at upang
Pawang titiisin kung ito mabigyan kang buihay, Bayaang ang aking
ang nais  Malibing sa lupang maagang pagpanw,
Ng baya’t tahanang puspos ng karika’t Itangis ng isnag lubos
pinakaiibig. Sa silong ng iyong langit na nagmamahal;
ay mahimlay. Kung may umalala sa
Ako’y mamamatay akin ng dasal,
ngayong minamalas  Ako’y iyo sanang
Ang kulay ng langit na Kung sa ibang araw idalangin naman.
nanganganinag ikaw’y may mapansin
Ibinababalang araw ay Nipot na bulaklak sa aba Idalangin mo rin ang di
sisikat kong libing, nagkapalad,
Sa kabila niyang Sa gitna ng mga Na nangamatay na’t
mapanglaw na ulap. damong masisinsin, yaong nanganhirap 
Hagka’t ang halik mo’y sa daming pasakit, at
Kung dugo ang iyong itaos sa akin. ang lumalangap 
kinakailangan naming mga ina luhang
Sa ikadidilag ng iyong Sa samyo ng iyong masaklap.
pagsilang, pagsuyong matamis,
Dugo ko’y ibubo’t sa isa Mataos na taghoy ng
man lamang may sintang sibsib,
Nang gumigiti mong
sinag ay kuminang.
 liwanag at kulay na
lugod ng mata’t 
Idalangin sampo ng uulit-ulitin sa tuwi-
bawa’t ulila  tuwina.
at nangapipiit na tigib
ng dusa;  Ako’y yayao na sa
idalangin mo ring ikaw’y bayang payapa, 
matubos na  na walang alipi’t
sa pagkaaping laong punoing mapang-aba, 
binata. doo’y di nanatay ang
paniniwala 
Kung nababalot na ang at ang naghahari Diyos
mga libingan  na dakila.
Ng sapot na itim ng
gabing mapanglaw,  Paalam anak, magulang,
at wala ng tanod kundi kapatid, 
pawing patay,  bahagi ng puso’t unang
huwang gambalain ang nakaniig, 
katahimikan. ipagpasalamat ang
aking pag-alis 
Pagpitagan mo ang sa buhay na itong lagi
hiwagang lihim,  ng ligalig.
at mapapakinggan ang
tinig marahil,  Paalam na liyag, tanging
ng isang saltero: Ito kaulayaw, 
nga’y ako ring  taga ibang lupang aking
inaawitanka ng aking katuwaan, 
paggiliw. paaalam sa inyo, mga
minamahal; 
Kung ang libingan kong mamatay ay ganap na
limot na ang madla  katahimikan.
ay wala nang kurus at
bato mang tanda 
sa nangangabubukid ay
ipaubayang 
bungkali’t isabog ang
natipong lupa.

Ang mga abo ko’y bago

pailanglang 
mauwi sa wala na
pinaggalingan, 
ay makalt munag
parang kapupunanng 
iyong alabok sa lupang
tuntungan.

Sa gayo’y walaa ng
anoman sa akin, 
na limutin mo ma’t
aking lilibutin 
ang himpapawid mo
kaparanga’t hangin 
at ako sa iyo’y magiging
taginting.

Bango, tinig, higing,

awit na masaya 
 Noli Me Tangere

(Buod)
May handaan sa bahay ni Kapitan Tiago. Maraming handa, dumalo ang
mga kaibigan at kakilala ng Don. Nagsidalo rin pati na ang mga táong hindi
inimbita, simbolo ng isang sakít sa lipunan. Masaya ang lahat sa nasabing
pagtitipon. Kayá lámang ay nauwi sa pagtatalo ang pagsasaya ng iba, tulad ng
nangyari kina Padre Damaso at sa tenyente ng guwardiya sibil. Talo pa nila ang
mga walang pinag-aralan. Dumating mula sa Europa si Crisostomo Ibarra, anak
ng namatay na si Don Rafael. Hinangaan siya at binati ng maraming panauhin sa
bahay ni Kapitan Tiago. Nagulat si Crisostomo Ibarra sa pagtatakwil ni Padre
Damaso sa kaniyang pag-aalala nang lapitan siya ni Tenyente Guevarra at
purihin niyon ang kaniyang ama.
Masaganang hapunan ang inihanda ni Kapitan Tiago bílang pasasalamat
sa Mahal na Birhen sa pagdatíng ni Crisostomo Ibarra mula sa Europa. Ang ilang
panauhin ay humanga kay Ibarra sa pagsasalaysay nito. Marami ang namasid at
nagbigay ng palagay tungkol sa kalagayan ng mga bansang nalakbay na niya.
Ang opinyon ni Padre Damaso ay pagsasayang lámang ng salapi ang gayon.
Nainsulto si Ibarra sa ipinahayag ng datíng pari sa kaniyang bayang San Diego.
Umalis siya nang hindi pa tapos ang hapunan.
Isinalaysay ni Tenyente Guevarra kay Crisostomo Ibarra ang naging
dahilan ng pagkakabilanggo at pagkamatay ni Don Rafael. Dahil sa pagtatanggol
ni Don Rafael sa isang batang laláki na gustong saktan ng artilyero ay naitulak
niya iyon. Nabagok ang ulo ng artilyero. Hindi na yaon muling natauhan at
tuluyan nang namatay. Hinúli ng pulisya si Don Rafael Ibarra. Tumagal ang
paglilitis ng kaniyang usapin hanggang sa namatay na siya sa loob ng bilangguan
nang may sakit. Sa tinuluyang silid ni Crisostomo Ibarra ay iba-ibang pangitain
ang nakita niya sa kaniyang isipan. Naging abalang lubha ang kaniyang pag-iisip
sa malupit at malungkot na kapalarang sinapit ng kaniyang ama. Hindi na tuloy
niya napag-ukulan ng pansin ang mga tanawing makapagpapaligaya sa puso.
Mauuri ang mga táong naglalarawan sa pagkatao ni Kapitan Tiago. May
humahanga at natutuwa sa kaniya. May namimintas at naiinis. May mga
nasusuklam dahil sa kaniyang mga pandaranas at katusuhan sa negosyo. Salapi
ang ginagamit niya sa pagliligtas ng kaniyang kaluluwa. Marahil ay dahil sa pag-
aakalang mabibili niya pati na ang Diyos. Ngunit, ano man ang kapintasan ni
Kapitan Tiago ay sinasabing mahal na mahal niya ang anak na si Maria Clara
kahit na hindi niya ito kamukha. Inakala ng mga kamag-anak ni Kapitan Tiago na
gawa ng paglilihi sa mga santol ng asawa niyang si Donya Pia ang pagka-mestisa
ni Maria Clara. Sinasabi ring ang donya ang isa sa mga dahilan ng lubhang
pagyaman ng Don.
Dumalaw si Crisostomo Ibarra sa kasintahan niyang sa Maria Clara sa
bahay ni Kapitan Tiago sa Binondo. Sinariwa nila ang mga alalala nila noong sila
ang bata pa, ang alaala nila sa dahon ng sambóng. Ipinakita rin ni Ibarra ang
tuyong dahon ng sambóng na itinago niya. Samantala, ay isang matandang pari
sa kanilang korporasyon ang dinalaw ni Padre Sibyla. Nasabi ng paring may sakít
na kailangan nang magbago ng pamamalakad ang mga prayle sa Pilipinas
sapagkat namumulat na ang isipan ng mga tao sa katotohanan kinabukasan
ay Todos Los Santos o Araw ng mga Patay. Kailangan niyang umuwi sa San
Diego upang dalawin ang libing ng kaniyang amang si Don Rafael Ibarra.
Nasisiyahang pinanood ni Ibarra ang mga nadaraanan niyang mga tao’t bagay-
bagay sa mga lansangan at mga pook na binagtas ng kaniyang karwahe mula sa
Binondo. Itinulad niya ang mga iyon sa mga naobserbahan niya sa kaniyang
paglalakbay sa mga bansa sa Europa. Nasabi niyang higit na mauunlad ang mga
bansa sa ibayong dagat kaysa sa sarili niyang bayan. Nakita niya rin ang isang
karwaheng hinihila ng kalabaw na simbolo ng mabagal na pag-unlad ng Pilipinas.
Kinausap ni Padre Damaso si Kapitan Tiago tungkol sa isang mahalagang bagay
na sila pa lámang ang nakakaalam. agkasuyo ang masasaya at malulungkot
nilang karanasan. Dahil sa matamis nilang pag-uulayaw ay muntik nang
malimutan ni Ibarra na. Dáting isang maliit na nayon lamang ang bayan ng San
Diego. Mayaman ito sa anking mga bukirin at lupaing pinag-aanihan ng palay,
asukal, kape, at prutas na naipagbibili sa iba pang mga bayan. Bukod sa ilog na
parang ahas gubat sa gitna ng luntiang bukid ay angkin pa rin ng San diego ang
isang gubat na nagtatago ng maraming alamat. Isa na rito ang kuwento ukol sa
mga ninuno ni Crisostomo Ibarra.
Dadalawa ang talagang makapangyarihan sa bayan ng San Diego. Sila’y
ang kura ng kinatawan ng Papa sa Batikano, at ang alperes na kumakatawan sa
mga tauhang sa halip na mag-utos ay siyang inuutusan. Bagamat magkaaway,
hindi nila ito pinakikita sa taumbayan, bílang tanda ng kanilang
pagkapropesyonal. Dumalaw si Crisostomo Ibarra sa libingan. Hinananap nila ng
kasamang katulong ang puntod ng kaniyang amang si Don Rafael, ngunit hindi
nila iyon natagpuan. Isinalaysay ng sepulturéro ang kahilahilakbot na nangyari sa
bangkay ng Don dahil sa utos ng “Malaking Kura". Nilisan ni Ibarra ang libingan
na gulong-gulo ang isip. Diniinan niya sa balikat ng kurang si Padre Salvi nang
nakasalubong niya ito sa pag-aakalang iyon ang humamak sa bangkay ng
kaniyang ama. Sinabi naman nito na ang totoong gumawa nito ay ang pumalit sa
kaniya, si Padre Damaso. Kakaiba sa karaniwan ang mga kilos at paniniwala ni
Pilosopong Tasyo. Kaya may mga nagbabansag sa kaniyang pilosopo at may
nag-aakala ring siya ay isang baliw. Sa mga ipinahayag niyang kaisipan ay
mapupunang makasiyensiya, makatao, at maka-Diyos ang kaniyang mga
paniniwala sa búhay.

El Filibusterismo
(Buod)

Nagsimula ito sa isang paglalakbay ng bapor sa pagitan ng Maynila at

Laguna. Kabilang sa mga pasahero ang mag-aalahas na si Simoun, si Isagani, at
si Basilio. Labintatlong taon na ang nakalipas mula nang mamatay si Elias at si
Sisa.
Nakarating si Basilio sa San Diego at sa isang makasaysayang pagtatagpo
ay nakita niya si Simoun na pagdalaw sa libingan ng kanyang ina sa loob ng
libingan ng mga Ibarra. Nakilala niyang si Simoun ay si Ibarra na
nagbabalatkayo; Upang maitago ang ganitong lihim, ay tinangka ni Simoun na
patayin si Basilio. Nang hindi ito naituloy ay hinikayat niya ang binata na makiisa
sa kanyang layuning maghiganti sa Pamahalaang Kastila. Si Basilio ay tumanggi
dahil gusto niyang matapos ang kanyang pag-aaral.
Habang ang Kapitan Heneral ay nagliliwaliw sa Los Baños, ang mga
estudyanteng Pilipino ay naghain ng isang kahilingan sa Kanya upang magtatag
ng isang Akademya ng Wikang Kastila. Ang kahilingang ito ay di napagtibay
sapagkat napag-alamang ang mamamahala sa akademyang ito ay mga prayle.
Sa gayon, sila'y di magkakaroon ng karapatang makapangyari sa anupamang
pamalakad ng nasabing akademya.
Samantala, si Simuon ay nakipagkita kay Basilio at muling hinikayat ang
binatang umanib sa binabalak niyang paghihimagsik at manggulo sa isang
pulutong na sapilitang magbubukas sa kumbento ng Sta. Clara upang agawin si
Maria Clara. Subalit hindi naibunsod ang ganitong gawain dahil sa si Maria
Clara'y namatay na nang hápong yaon.
Ang mga estudyante naman, upang makapaglubag ang kanilang samâ ng
loob ukol sa kabiguang natamo, ay nagdaos ng isang salusalo sa Panciteria
Macanista de Buen Gusto. Sa mga talumpating binigkas habang sila'y nagsisikain
ay tahasang tinuligsa nila ang mga prayle. Ang pagtuligsang ito ay nalaman ng
mga Prayle kaya ganito ang nangyari: Kinabukasan ay natagpuan na lamang sa
mga pinto ng unibersidad ang mga paskin na ang nilalaman ay mga pagbabala,
pagtuligsa, at paghihimagsik. Ang pagdidikit ng mga pasking ito ay ibinintang sa
mga kasapi ng kapisanan ng mga estudyante. Dahil dito ay ipinadakip sila at
naparamay si Basilio, bagay na ipinagdamdam nang malabis ni Juli na kanyang
kasintahan.
Ang mga estudyanteng ito ay may mga kamag-anak na lumakad sa kanila
upang mapawalang-sala sila, si Basilio ay naiwang nakakulong dahil wala siyang
tagapagmagitan. Sa isang dako naman ay ipinamanhik ni Juli kay Pari Camorra
na tulungan siya upang mapalaya nguni't sa halip na makatulong ang paring ito
ay siya pang nagging dahilan ng pagkamatay ni Juli, gawa ng pagkalundag nito
sa durungawan ng kumbento.
Upang maisagawa ni Simoun ang kanyang balak na paghihiganti, ay
nakipagsama siya sa negosyo kay Don Timoteo Pelaez, ang ama ni Juanito. Sa
ganitong paraan ay nagawa niyang maipagkasundo ang kasal nina Juanito at
Paulita Gomez. Ang magiging ninong sa kasal ay ang Kapitan Heneral.
Naanyayahan din niya upang dumalo sa piging na idaraos, ang mga may
matatas na katungkulan sa Pamahalaan at mga litaw na tao sa lunsod.
Pagkaraan ng dalawang buwang pagkapiit ay nakalaya rin si Basilio sa tulong ni
Simoun. Kaagad siyang nagtungo kay Simoun upang umanib sa paghihimagsik.
Sinamantala ni Simoun ang ganitong pagkakataon upang ipakita sa binata ang
bomba na kanyang ginawa. Ito ay isang lampara na may hugis-granada at
kasinalaki ng ulo ng tao. Ang magarang ilawang ito ay siya niyang handog sa
mga ikakasal na sina Juanito at Paulita. Ipalalagay ni Simoun ang lamparang ito
sa gitna ng isang kiyoskong kakanan na ipasasadya niya ang pagkakayari. Ang
ilawán ay magbibigay ng isang maningning na liwanag at pagkaraan ng
dalawampung minuto ay manlalabo. Kapag hinagad na itaas ang mitsa upang
paliwanagin, ay puputok ang isang kapsulang fulminato de mercurio, ang
granada ay sasabog at kasabay nito ay ang pagkawasak at pagkatugnaw ng
kiyoskong kakanan — at walang sinumang maliligtas sa mga naroroon. Sa isang
dako naman, ay malakas na pagsabog ng dinamita sa lampara ay siyang
magiging hudyat upang simulan ang paghihimagsik na pangungunahan ni
Simoun.
Mag-iikapito pa lámang ng gabí ng araw ng kasal, at si Basilio ay palakad-
lakad sa tapat ng bahay ng pinagdarausan ng handaan. Di-kawasa'y nanaog si
Simoun upang lisanin niya ang bahay na yaong di malulutawan ng pagsabog.
Ang nanlulumong si Basilio ay sisinod sana ngunit namalas niyang dumating si
Isagani, ang naging katipan at iniirog ni Paulita. Pinagsabihan niya itong tumakas
ngunit di siya pinansin kaya't napilitan si Basilio na ipagtapat kay Isagani ang
lihim na pakana subalit hindi rin napatinag ang binatang ito.
"Nanlalamlam ang lampara," ang pansin na di mapalagay na Kapitan
Heneral. "Utang na loob, ipakitaas ninyo, Pari Irene, ang mitsa."
Kinuha ni Isagani ang lampara, tumakbo sa azotea at inihagis ito sa ilog.
Sa gayon ay nawalan ng bisa ang pakana ni Simoun para sa isang paghihimagsik
sa sandatahan. Tumakas sya sa bahay ni Pari Florentino, sa baybáyin ng
karagatang Pasipiko. Nang malapit nang mapagabot ng mga alagad ng batas
ang mag-aalahas, uminom siya ng lason upang huwag pahúli nang buháy.
Ipinagtapat niya sa pari ang tunay niyang pagkatao at isinalaysay niya dito ang
malungkot na kasaysayan ng kanyang búhay. Mula nang siya ay bumalik sa
Pilipinas buhat sa Europa, labintatlong taon na ang nakalipas, ang pag-iibigan
nila ni Maria Clara at pagbabalatkayo niya na mag-aalahas sa pakay na maiguho
ang Pamahalaan at makipaghiganti sa pamamagitan ng isang paghihimagsik.
Pagkatapos na mangungumpisal ay namatay si Simoun.
Sa nais na maiwaksi ang napakalaking kayamanang naiwan ng mag-
aalahas, kayamanang naging kasangkapan nito sa pagtatanim ng mga buktot na
gawain ay itinapon ni Pari Florentino sa karagatan ang kahong asero na
kinatataguan ng di-matatayang kayamanan ni Simoun.
 PANITIKANG MAPANGHIMAGSIK

Ang paghihimagsik laban sa mga Kastila ay pinagtampukan ng mga akda

nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto, mga akdang nasulat sa Tagalog, ang
wikang opisyal ng Katipunan. Samantala, ang paghihimagsik laban sa mga
Amerikano ay tinampukan naman ng mga akda nina Apolinario Mabini at Jose
Palma, mga akdang nasulat naman sa Kastila.

Andres Bonifacio
Isinilang noong Nobyembre 30, 1863 sa isang bahay na pawid sa Tondo.
Siya ang pinakamatanda sa anim na anak nina Santiago Bonifacio. Isang mahirap
na sastre, at Catalina de Castro.Natutuhan niya mula sa isang gurong Cebuano
ang pagbasa, pagsulat at pagkukuwento. Hindi siya nagkaroon ng pormal na
pag-aaral dahil sa kawalan nila ng salapi. Nang ipatapon si Jose Rizal sa Dapitan,
nalansag ang La Liga Filipina.
Itinatag ni Bonifacio kasama ang mga kauri niyang mamamayan, ang
Katipunan. Si Bonifacio ang namuno ng Unang Sigaw sa Balintawak. Sa
panahong iyon naging biktima si Bonifacio ng pamamaraang politika. Si Bonifacio
ang kinilalang “Ama ng Demokrasyang Pilipino” at “Dakilang Plebyo”. Siya ay
kasal kay Gregoria de Jesus, ang tinaguriang “Lakambini ng Katipunan.”
Gumamit ng mga sagisag na “Agap-ito Bagumbayan” at “May Pag-asa sa
kanyang pagsulat ng mga tula at sanaysay.
Tunghayan at basahin ang mga halimbawang akda ni Andress Bonifacio.
Katapusang Hibik ng Pilipinas

Sumikat na Ina sa gamot mo ay pang tigilan,

sinisilangan ang kasakit-sakit. kaya kung ihulog
araw ng poot ng sa mga libingan,
Katagalugan, Gapusing linsad na ang
tatlong daang mahigpit ang mga buto't lumuray
taong aming Tagalog,hinain sa ang laman.
iningatan sikad, kulata at
sa dagat ng dusa suntok, Wala nang
ng karalitaan. makinahi't biting namamana itong
parang isang Pilipinas
Walang isinuhay hayop; ito baga, na layaw sa Ina
kaming iyong Ina, ang iyong kundi pawang
anaksa bagyong pag-irog? hirap;tiis ay
masasal ng pasulong,
dalita't hirap; iisa Ipabilanggo mo't patente'y
ang puso nitong sa dagat itapon; nagkalat,
Pilipinas barilin, lasunin, rekargo't
at ikaw ay di na nang kami'y impuwesto'y
Ina naming lahat. malipol. Sa aming nagsala-salabat.
Tagalog, ito
Sa kapuwa Ina'y baga'y hatol Sarisaring silo sa
wala kang Inang ami'y
kaparis... mahabagin, sa inisip,kasabay ng
ang layaw ng lahat ng kampon? utos na tuparing
anak: dalita't pilit,
pasakit; Aming tinitiis may sa
pag hanggang sa alumbrado---kaya
nagpatirapang sa mamatay; kaming tikis,
iyo'y bangkay nang kahit isang ilaw
humibik,lunas na mistula'y ayaw ay walang
masilip. mapuksa,l na ingat,
angit mo naman umawit, tumula,
Ang lupa at ang kami'y kumatha’t
buhay na madusta. sumulat,
tinatahanan,bukid Paalam na Ina, kalakhan din
at tubigang itong Pilipinas, nila’y isinisiwalat.
kalawak-lawakan, paalam na Ina,
at gayon din pati itong nasa hirap, Walang
ng mga halaman, paalam, paalam, mahalagang hindi
sa paring Kastila Inang walang inihandog
ay binubuwisan. habag, ng pusong mahal
paalam na sa Bayang
Bukod pa sa rito'y ngayon, nagkupkop,
ang mga iba pa, katapusang dugo, yaman,
huwag nang tawag. dunong, tiisa’t
saysayin, O Inang Pag-ibig sa pagod,
Espanya, Tinubuang Lupa buhay ma’y
sunod kaming ni Andres abuting
lahat hanggang Bonifacio magkalagot-lagot.
may hininga,
Tagalog di'y Aling pag-ibig pa Bakit? Ano itong
siyang ang hihigit kaya sakdal nang laki
minamasama pa. sa pagka-dalisay na hinahandugan
at pagka-dakila ng buong pag
Ikaw nga, O gaya ng pag-ibig kasi na sa lalong
Inang pabaya't sa tinubuang mahal
sukaban, lupa? kapangyayari
kami'y di na iyo Alin pag-ibig pa? at ginugugulan
saan man Wala na nga, ng buhay na iwi.
humanggan, wala.
ihanda mo, Ina, Ay! Ito’y ang
ang paglilibingan Ulit-ulitin mang Inang Bayang
sa mawawakawak basahin ng isip tinubuan,
na maraming at isa-isahing siya’y ina’t tangi
bangkay. talastasing pilit na kinamulatan
ang salita’t buhay ng kawili-wiling
Sa na limbag at titik liwanag ng araw
sangmaliwanag ng isang na nagbibigay init
ngayon ay katauhan ito’y sa lunong
sasabog namamasid. katawan.
ang barila't
kanyong katulad Banal na pag-ibig Sa kanya’y utang
ay kulog, pag ikaw ang ang unang
ang sigwang nukal pagtanggol
masasal sa sa tapat na puso ng simoy ng
dugong aagos ng sino’t alinman, hanging nagbigay
ng kanilang bala imbit taong lunas,
na gubat, maralita’t sa inis na puso na
magpapamook. mangmang sisinghap-
nagiging dakila at singhap,
Di na kailangan iginagalang. sa balong malalim
sa iyo ng awa ng siphayo’t
ng mga Pagpuring lubos hirap.
Tagalog,O Inang ang nagiging
kuhila, hangad Kalakip din nito’y
paraiso namin sa bayan ng pag-ibig sa Bayan
ang kami'y taong may dangal ang lahat ng
lalong sa gunita’y kamatayan baon niya’t
mahal mula sa waring masarap pagka-busabos
masaya’t gasong kung dahil sa sa lusak ng daya’t
kasanggulan. Bayan at lalong tunay na pag-
hanggang sa maghirap, O! ayop
katawan ay himalang bagay, supil ng pang-
mapasa-libingan. lalong pag-irog hampas
Ang na nga pa ang sa kanya’y tanikalang gapos
kapanahon ng alay. at luha na lamang
aliw, ang ang pinaa-agos
inaasahang araw Kung ang bayang Sa kanyang
na darating ito’y nasa anyo’y sino ang
ng pagka-timawa panganib tutunghay na di-
ng mga at siya ay dapat aakayin sa
alipin,liban pa ba na ipagtangkilik gawang
sa bayan ang anak, asawa, magdamdam
tatanghalin? magulang, pusong naglilipak
kapatid sa pagka-sukaban
At ang balang isang tawag na hindi
kahoy at ang niya’y tatalikdang gumagalang dugo
balang sanga pilit. at buhay.
na parang niya’t
gubat na kaaya- Datapwa kung Mangyari kayang
aya sukat ang bayan ng ka- ito’y masulyap ng
makita’t sasa-ala- Tagalogan mga Tagalog at
ala ay hindi lumingap sa
ang ina’t ang nilalapastangan naghihingalong
giliw lampas sa at niyuyurakan Inang nasa yapak
saya. katwiran, puri ng kasuklam-
niya’t kamahalan suklam na
Tubig niyang ng sama ng lilong Castilang hamak.
malinaw sa ibang bayan.
anak’y bulog Nasaan ang
bukal sa batisang Di gaano kaya dangal ng mga
nagkalat sa ang paghinagpis Tagalog,
bundok malambot ng pusong nasaan ang
na huni ng Tagalog sa puring dugong dapat na
matuling agos nalait ibuhos?
na nakaa-aliw sa at aling kaluoban bayan ay inaapi,
pusong may na lalong tahimik bakit di
lungkot. ang di pupukawin kumikilos? at
sa natitilihang ito’y
Sa kaba ng abang paghihimagsik? mapanuod.
mawalay sa
Bayan! Saan Hayo na nga
gunita ma’y magbubuhat ang kayo, kayong
laging sakbibi ng paghihinay ngang buhay
lumbay sa paghihiganti’t sa pag-asang
walang ala-ala’t gumugol ng lubos na
inaasam-asam buhay kaginhawahan
kundi ang kung wala ring at walang tinamo
makita’ng lupang ibang kundi kapaitan,
tinubuan. kasasadlakan kaya nga’t ibigin
kundi ang lugami ang naaabang
Pati na’ng sa ka-alipinan? bayan.
magdusa’t
sampung Kung ang pagka- Kayong antayan
na sa kapapasakit ng dagat at
ng dakilang bagsik ng ganid Ipaghandog-
hangad sa batis na asal, handog ang
ng dibdib muling ngayon buong pag-ibig
pabalungit tunay magbangon’t hanggang sa mga
na pag-ibig baya’y itanghal dugo’y ubusang
kusang ibulalas agawin sa kuko itigis
sa bayang piniit. ng mga sukaban. kung sa
pagtatanggol,
Kayong buhay ay (mailit)
nalagasan ng ito’y kapalaran at
bunga’t bulaklak tunay na langit.
kahoy niyaring Kayong mga
buhay na nilanta dukhang walang
sukat tanging (lasap)
ng bala-balakit kundi ang
makapal na hirap mabuhay sa
muling dalita’t hirap,
manariwa’t sa ampunin ang
baya’y lumiyag. bayan kung nasa
ay lunas
Kayong mga sapagkat ang
pusong kusang ginhawa niya ay
(pugal) sa lahat.

ANG MGA DAPAT MABATID NG MGA TAGALOG

Itong Katagalugan, na pinamamahalaan noong unang panahon ng ating

tunay na mga kababayan, noong hindi pa tumutuntong sa mga lupaing ito ang
mga Kastila, ay nabuhay sa lubos na kasaganaan at kaginhawaaan. Kasundo
niya ang mga kapitbayan at lalung-lalo na ang mga taga-Hapon, sila ay kabilihan
at kapalitan ng mga kalakal, malabis ang pagyabong ng lahat ng
pinagkakakitaan, kayat dahil dito'y mayaman ang kaasalan ng lahat. Bata't
matanda at sampung mga babae ay marunong bumasa at sumulat ng talagang
pagsulat nating mga Tagalog.

Dumating ang mga Kastila at dumulog na nakikipagkaibigan. Sa mabuti

nilang hikayat na diumano, tayo'y aakayin sa lalong kagalingan, at lalong
imumulat ang ating kaisipan, ang nasabing nagsipamahala ay nangyaring
nalamuyot sa tamis ng kanilang dila sa paghibo.Gayon man, sila'y ipinailalim sa
taal na kaugalian ng mga Tagalog na sinasaksihan at pinapagtibay ang kanilang
pinagkayarian sa pamamagitan ng isang panunumpa na kukumuha ng kaunting
dugo sa kani-kanilang mga ugat, at yao'y inihalo't ininom nilang kapwa , tanda
ng tunay at lubos na pagtatapat na hindi magtataksil sa pinagkayarian. Ito'y
siyang tinatawag na Sandugo (1) ng Haring Sikatuna at ni Legaspi na
pinakakinatawan ng hari sa Espanya.

Buhat nang ito'y mangyari ay bumibilang na ngayon sa tatlong dantaong

mahigit na ang lahi ni Legaspi ay ating binubuhay sa lubos na kasaganaan; ating
pinagtatamasa at binubusog, kahit abutin natin ang kasalatan at kadayukdukan.
Ginugugol natin ang yaman, dugo at sampu ng buhay sa pagtatanggol sa kanila;
kinakahamok natin sampu ng tunay na mga kababayan na ayaw pumayag na sa
kanila ay pasakop, at gayon din naman nakipagbaka tayo sa mga Insik at mga
Olandes na nagbalak na umagaw sa kanila nitong Katagalugan.

Ngayon, sa lahat ng ito, ano ang sa mga ginawa nating paggugugol ang
nakikitang kaginhawahang ibinigay sa ating Bayan? Ano ang nakikita nating
pagtupad sa kanilang kapangakuan na siyang naging dahilan ng ating
paggugugol? Wala kundi pawang kataksilan ang ganti sa ating mga pagpapala.
At ang mga pagtupad sa kanilang ipinangakong tayo ay lalong gigisingin
sakagalingan? Bagkus tayo'y binulag, inihawa tayo sa kanilang hamak na asal,
pinilit na sinira ang mahal at magandang ugali ng ating Bayan. Iminulat tayo sa
isang maling pagsampalataya at isinadlak sa lubak ng kasamaan ang kapurihan
ng ating Bayan.

At kung tayo'y mangahas humingi ng kahit gabahid na lingap, ang

nagiging kasagutan ay ang tayo'y itapon at ilayo sa piling ng ating minamahal na
mga anak, asawa at matandang magulang. Ang bawat isang himutok na
pumulas sa ating dibdib ay itinuturing na isang malaking pagkakasala at
karakarakang nilalapatan ng malahayop na kabangisan.

Ngayon, wala nang maituturing na kapanatagan sa ating pamamayan.

Ngayon, lagi nang ginagambala ang atingkatahimikan ng umaalingawngaw na
daing at pananambitan, buntong-hininga at hinagpis ng makapal na ulila, balo't
mga magulang ng mga kababayang ipinanganyaya (3) ng mga manlulupig na
Kastila.
Ngayon, tayo'y malulunod na sa nagbabahang luha ng Ina sa nakitil na
buhay ng anak, sa pananangis ng sanggol na pinangulila ng kalupitan, na ang
bawat patak ay katulad ng isang kumukulong tingga na sumasalang sa
mahapding sugat ng ating pusong nagdaramdam. Ngayon, lalo't lalo tayong
nabibilibiran ng tanikalang nakalalait sa bawat lalaking may iniingatang
kapurihan.

Ano ang nararapat nating gawin?

Ang araw ng katwiran na sumisikat sa Silanganan ay malinaw na itinuturo

sa ating mga matang malaong nabulagan ang landas na dapat nating tunguhin.
Ang liwanag niya'y tanglaw sa ating mga mata upang makita natin ang mga
kukong nag-akma ng kamatayang alay sa atin ng mga ganid na asal.

Itinuturo ng katwiran na wala tayong iba pang maaantay kundi lalo't

lalong kahirapan, lalo't lalong kataksilan, lalo't lalong kaalipustaan, at lalo't lalong
kaalipinan.

Itinuturo ng katwiran na huwag nating sayangin ang panahon sa pag-asa

sa ipinangakong kaginhawahan na hindi darating at hindi mangyayari.

Itinuturo ng katwiran na tayo'y umasa sa ating sarili at huwag antayin sa

iba ang ating kabuhayan.

Itinuturo ng katwiran na tayo'y magkaisang-loob, magkaisang-isip at

akala, at tayo'y magkalakas na maihanap ng lunas ang naghaharing kasamaan
sa ating Bayan.

Panahon na ngayong dapat na lumitaw ang liwanag ng katotohanan.

Panahon nang dapat nating ipakilala na tayo'y may sariling pagdaramdam,

may puri, may hiya at pagdadamayan.

Ngayon, panahon nang dapat simulan ang pagsisiwalat ng mga mahal at

dakilang aral na magwawasak sa masinsing tabing na bumubulag sa ating
kaisipan. Panahon na ngayong dapat makilala ng mga Tagalog ang pinagmulan
ng kanilang mga kahirapan. Araw na itong dapat kilalanin na sa bawat hakbang
natin ay tumutuntong tayo at nabibingit sa malalim na hukay ng kamatayan na
sa atin ay inuumang ng mga kaaway.

Kaya, O mga kababayan! Ating idilat ang nabulag na kaisipan, at kusang

igugol sa kagalingan ang ating lakas sa tunay at lubos na pag-asa na
magtagumpay sa minimithing kaginhawahan ng bayang tinubuan.....

Emilio Jacinto  

Siya ay isang Pilipinong rebolusyonaryo at kilala bilang Utak ng Katipunan.

Ipinanganak si Emilio Jacinto sa Tondo, Maynila at ang mga magulang niya ay
sina Mariano Jacinto at Josefa Dizon. Nag-aral siya sa Colegio de San Juan de
Letran, at lumaon at lumipat sa Unibersidad ng Santo Tomas upang mag-aral ng
abogasiya. Naging kamag-aral niya rito sina Manuel Quezon at Sergio Osmeña.
Hindi siya nakapagtapos sa kolehiyo, at sa gulang na 17, si Emilio Jacinto ang
pinakabata sa lihim na samahan na tinawag na Katipunan. Naging tagapayo siya
sa mga usaping pampiskalya at kalihim ni Andrés Bonifacio. Lumaon ay nakilala
siya bilang Utak ng Katipunan. Inatasan siya ni Bonifacio na mamuno sa Laguna.

Mga halimbawang akda ni Emilio Jacinto

LIWANAG AT DILIM

Maraming salamat, Emilio Jacinto

Sa maraming aral na binahagi mo
Ito’y tunay naming ikapapanuto
Sa lipunang itong dapat na mabago.

Ang ibinilin mong pagpapakatao

Ay dapat umiral ngayon sa’ting mundo
Tigilan ang away at mga perwisyo
Kundi magkaisa, maglingkod sa tao.

Liwanag at Dilim, malikot ang diwa

Sadyang nanggigising ang maraming paksa
Matalim, malalim ang iyong adhika
Na s’yang kailangan nitong ating bansa.

Maganda ang aral sa nakakabasa

Na nanaisin ngang maglingkod sa masa
Mga akda itong sa ami’y pamana
Isang pasalubong sa bagong umaga.

Mga sulatin mo ay napakahusay

Sa balat at diwa nami’y lumalatay
Mga aral itong dapat isabuhay
Tungo sa sistemang may pagkakapantay.

Maraming salamat sa iyong pamana

May liwanag ngayon kaming nakikita
Upang ating bayan ay mapagkaisa
At mabago itong bulok na sistema.

Salamat, salamat sa iyo, Jacinto

Pawang karangalan itong pamana mo
Pag-ibig, paglaya, pagpapakatao
Paggawa, katwiran, lahing Pilipino
SA ANAK NG BAYAN

Unang paksa sa mahabang sanaysay na Liwanag at Dilim

Sa iyo, O Anak ng Bayan, anak ng dalita, na nagbabatang pumapasan ng
madlang kabigatan sa balat ng lupa, sa iyo ko inihahandog itong munting kaya
ng kapos kong isip. Iyo ngang marapatin sapagkat iniaalay ng isang pusong
nabubuhay at nabubuhol sa iyo sa pamamagitan ng lalong tapat na pakikipag-
kapwa.

Inakala ko na kahit bahagya ay iyong pakikinabangan; at ako ma’y di bihasa sa

magandang pagtatalatag ng mga piling pangungusap ay aking pinangahasang
isulat.

Mapalad ako kung makabahid ng tulong sa lalong ikagiginhawa ng aking mga

kababayan na siya kong laging matinding nais.
At bakit di ko sabihin? Ang alaala ko’y baka wikain na ang namuhunan ng buhay
at dalita ay malabuan at maalimpungatan sa nagdaang mahabang
pagkakahimbing, at ang laman ng bungang matitira sa iyo ay wala kundi mapait
na balat.

ANG NINGNING AT ANG LIWANAG

Ika-2 paksa sa mahabang sanaysay na Liwanag at Dilim

Ang ningning ay nakasisilaw at nakasisira ng paningin.

Ang liwanag ay kinakailangan ng mata, upang mapagwari ang buong katunayan
ng mga bagay-bagay.

Ang bubog kung tinatamaan ng nag-aapoy na sikat ng araw ay nagniningning;

ngunit sumusugat sa kamay ng nagaganyak na dumampot.
Ang ningning ay maraya.

Ating hanapin ang liwanag, tayo’y huwag mabighani sa ningning. Sa katunayan

ng masamang naugalian: Nagdaraan ang isang karwaheng maningning na
hinihila ng kabayong matulin. Tayo’y magpupugay at ang isasaloob ay mahal na
tao ang nakalulan. Datapwa't marahil naman ay isang magnanakaw; marahil sa
ilalim ng kanyang ipinatatanghal na kamahalan at mga hiyas na tinataglay ay
natatago ang isang pusong sukaban.

Nagdaraan ang isang maralita na nagkakanghihirap sa pinapasan? Tayo’y

mapapangiti at isasaloob: Saan kaya ninakaw? Datapwa’t maliwanag nating
nakikita sa pawis ng kanyang noo at sa hapo ng kanyang katawan na siya’y
nabubuhay sa sipag at kapagalang tunay.

Ay! Sa ating pag-uga-ugali ay lubhang nangapit ang pagsamba sa ningning at

pagtakwil sa liwanag.

Ito na nga ang dahilang isa pa na kung kaya ang tao at ang mga bayan ay
namumuhay sa hinagpis at dalita.

Ito na nga ang dahilan na kung kaya ang mga loob na inaakay ng kapalaluan at
ng kasakiman ay nagpupumilit na lumitaw na maningning, lalong lalo na nga ang
mga hari at mga Pinuno na pinagkatiwalaan ng sa ikagiginhawa ng kanilang mga
kampon, at walang ibang nasa kundi ang mamalagi sa kapangyarihan sukdulang
ikainis at ikamatay ng Bayan na nagbigay sa kanila ng kapangyarihang ito.

Tayo’y mapagsampalataya sa ningning; huwag nating pagtakhan na ang ibig

mabuhay sa dugo ng ating mga ugat ay magbalatkayo ng maningning.
Ay! Kung ang ating dinudulugan at hinahainan ng puspos na galang ay ang
maliwanag at magandang asal at matapat na loob, ang kahit sino ay walang
magpapaningning pagkat di natin pahahalagahan, at ang mga isip at akalang
ano pa man ay hindi hihiwalay sa maliwanag na banal na landas ng katwiran.
Ang kaliluhan at ang katampalasanan ay humahanap ng ningning upang huwag
mapagmalas ng mga matang tumatanghal ang kanilang kapangitan; ngunit ang
kagalingan at ang pag-ibig na dalisay ay hubad, mahinhin, at maliwanag na
napatatanaw sa paningin.

Ang lumipas na pinapanginoon ng Tagalog ay labis na nagpapatunay ng

katotohanan nito.

Mapalad ang araw ng liwanag!

Ay! Ang Anak ng Bayan, ang kapatid ko, ay matututo kaya na kumuhang
halimbawa at lakas sa pinagdaanang mga hirap at binatang mga kaapihan?

Jose Palma 

Siya ay isang makata at sundalong Pilipino. Siya ay naging tanyag sa

pagsulat niya ng Filipinas, na naging titik ng pambansang awit ng Pilipinas.
Siya ay isinilang sa Tondo, Maynila noong ika-6 ng Hunyo, 1876, kapatid
ni Rafael Palma na naging pangulo ng Unibersidad ng Pilipinas. Ang kanilang
mga magulang ay sina Hermogenes Palma at Hilaria Velasquez. Nakatagpo ni
Jose Palma noong nag-aaral siya sa Ateneo Municipal de Manila, si Gregorio del
Pilar na naging pinakabatang heneral ng mga hukbong manghihimagsik.
Ang kanyang pag-aaral ay naantala nang maganap ang Unang Sigaw sa
Balintawak noong Agosto, 1896. Dahil sa pag-ibig sa bayan ay sumama siya sa
pangkat ni Koronel Rosendo Limon at nakipaglaban sa ilalim ni Heneral Servillano
Aquino.
Noong ikalawang bahagi ng labanan sa pakikipaglaban sa mga Amerikano
para makamit ang kalayaan ay nakasama siya sa editorial staff ng noo'y popular
na pahayagang La Independencia. Dito niya napatunayan na higit siyang isang
manunulat kaysa isang kawal.
Nakilala siya sa kanyang tulang Filipinas na siyang pinaghanguan ng mga
titik na inilapat sa tugtuging nilikha ni Julian Felipe bilang tugon sa kahilingan ni
Heneral Emilio Aguinaldo kay Julian Felipe na gumawa si Felipe ng isang
tugtuging martsa. Ang ambag niya sa panitikang Pilipino, ang mga titik ng
Pambansang Awit ng Pilipinas, sa Kastila. Sinusulat niya ang mga titik na ito
habang ang pulutong ng kawal na kinabibilangan niya ay nakahimpil
sa Bautista, Pangasinan. Ang Filipinas na sinulat ni Palma noong buwan
ng Agosto, 1899, ay nalimbag sa unang pagkakataon sa pahayagang La
Independencia noong Setyembre, 1899.

Tunghayan ang mga halimbawang akda ni Jose Palma

FILIPINAS En tu azul cielo, en tus Auras

Tierra adorada En tus montes y en tu mar
Hija del sol de Oriente Esplende y late el poema
Su fuego ardiente De tu amada libertad.
En ti latiendo esta, Tu pabellon, que en las lides
!Patria de amores! La Victoria ilumino,
Del heroismo cuna, No vera nunca apagados
Los invasores Sus estrellas y su sol
No te hallaran jamas Tierra de dichas, del sol y de
amores,
En tu regazo dulce es vivir.
Es una Gloria para tus hijos,
Cuando te ofenden, por ti morrir.
Salin ng “Pambansang Awit ng Pilipinas”

Bayang magiliw,
Perlas ng silanganan,
Alab ng puso
Sa dibdib mo’y buhay.

Lupang hinirang,
Duyan ka ng magiting,
Sa manlulupig
Di ka pasisiil.

Sa dagat at bundok,
Sa simoy at sa langit mong bughaw,
May dilag ang tula
At awit sa paglayang minamahal.

Ang kislap ng watawat mo’y

Tagumpay na nagniningning;
Ang bituin at araw niya,
Kailan pa ma’y di magdidilim.

Lupa ng araw, ng luwalhati’t pagsinta,

Buhay ay langit sa piling mo;
Aming ligaya na ‘pag may mang-aapi,
Ang mamatay nang dahil sa ‘yo.