far ka prfaqsuar Ali pasha pr shqiptart dhe si ka ndryshuar n koh profili i tij.

Pse u krijua nj mit rreth figurs s tij, si nj ndr gjysm personazhet e historis s Shqipris. Nj analiz e historianit Artan Puto me rastin e botimit n shqipe t biografis s Fransua Pukvilit pr Ali pash Tepelenn. Historia e Shqipris sht e mbushur me gjysm t vrteta dhe gjysm personazhe. Nga shembujt q e ilustrojn kt mund t merrnim Sami Frashrin dhe Ismail Qemal bej Vlorn. Prse Sami Frashri quhej edhe Shemseddin Sami? Prse kujtimet e Ismail Qemalit, babait t pavarsis s Shqipris n nntor t 1912 nuk u botuan kurr, as gjat periudhs s monarkis zogiste dhe as gjat periudhs komuniste? Prse u botuan vetm para pak vitesh? Si ka mundsi kjo, ndrkoh q emrin e plakut t Vlors e morn rrug, shkolla, sheshe, vapore, filma, etj? Edhe personazhi pr t cilin po flasim, Ali pash Tepelena, nuk i ka shptuar paraqitjes drit/hije. N t vrtet, nga pikpamja historike, ai ka qen shum m tepr n hije, n heshtje ose n rastin m t mir i keqkuptuar pr arsye ideologjike nacionaliste. Sot at e gjen n form statuje, n tituj romanesh q ribotohen, n shishet e ujit mineral, apo edhe si specialitet i veant pilafi. Megjith kt popullaritet, profili i tij sht padyshim i cunguar, edhe sepse studimet e mvonshme e modeluan figurn e tij n at mnyr saq ai mund t shihej, tekefundit, edhe si personazh "pozitiv". Nga ana tjetr, ne kemi lexuar kryesisht libra t bashkkohsve t tij q e shihnin at si "trim", "asllan", apo edhe si nj hero romantik q ngacmonte muzn e shkrimtarve, poetve dhe udhtarve me ekzotikn e karakterit t tij. Nj rol t veant luante edhe shprthimi i revolucionit grek fill pas eliminimit t tij. Kjo nuk do t thot se roli i Aliut ishte vendimtar pr kt ngjarje. T tjer libra, si ky q kemi sot prpara, nuk duhej t binin n dorn e lexuesit shqiptar. Prgjigjen se prse ka ndodhur dhe ndodh q ky "kujdes" seleksionues t mbijetoj ende, do t'ua lm disa radhve m posht, duke thn fillimisht dy fjal pr Ali pashn. far ishte Ali pasha n kohn e tij? Qysh n fillim duhet thn pa mdyshje se Ali pasha ishte nj fenomen tipik osman i kohs dhe nuk ka lidhje me asnj veprimtari n emr t ndjenjs shqiptare, apo t identifikimit me popullsit shqiptare n kuptimin e nj identiteti kolektiv, i cili motivon nj veprimtari t caktuar politike, kulturore. Pjesa m e madhe e kohs n t ciln ai veproi prkoi me daljen, n pjes t ndryshme t Perandoris, e despotve lokal, t cilt u munduan t krijonin zona sa m t gjra ku autoriteti i tyre t ishte sa m absolut. Qllimi final ishte pasurimi dhe pushteti personal. Ana tjetr e medaljes ishin prpjekjet e Ports s Lart pr t'i vn kta despot lokal tiranik nn autoritetin e saj. Ata ngritn krye edhe n Anadoll e pjes t tjera, qoft m afr e qoft m larg qendrs perandorake. Shkaku kryesor i shfaqjes s tyre ishte rnia e vazhdueshme e fuqis ushtarake osmane, zanafilla e s cils duhet krkuar n fundin e shekullit t XVII. Rnia e Perandoris solli dobsimin e autoritetit t qeveris qndrore mbi territoriet osmane, si edhe mosplotsimin e krkesave t klass s saj ushtarake pr shprblime. Kjo dukuri shoqrohet edhe me ndryshi me strukturale q po ndodhnin n marrdhniet e pronsis mbi tokn n Perandorin Osmane, nga shtetrore (timaret) toka po kthehej n private (ifligjet). Despott lokal si Ali pasha ndikuan q ta onin m tej procesin e transformimit t pronsis shtetrore osmane mbi tokn n pronsi private. Kta sundimtar lokal synonin nj shkputje dhe pavarsi m t madhe n veprimet e tyre nga Sulltani duke gllabruar pronat shtetrore. Nj pavarsi m e madhe nga qendra do t thoshte m pak detyrime financiare ndaj Sulltanit, pra m tepr pasuri vetjake, dhe m tepr pushtet politik. Rnia ushtarake e Perandoris ndodh n nj koh kur rriten interesat politik t Fuqive evropiane, kur prvijohen m mir edhe interesat e tyre tregtare ndaj zotrimeve osmane, dhe rrjedhimisht ka nj rritje t transaksioneve dhe t nevojs pr monedh. Shfaqja e ktyre ajanve, derebejve (despot) u ndikua edhe nga tiparet e politikave osmane t pushtimit. Politika tradicionale osmane e qeverisjes mbshtetej fort te

negocimi i pushtetit t saj me aktort lokal. N m t shumtn e rasteve, Porta nuk ndiqte politikn e zhdukjes s aristokracive vendase kur fuste nn autoritetin e saj territore t reja. N varsi t situatave, kryesisht pr shkak t shtrirjes s saj t konsiderueshme gjeografike n tre kontinente, Porta e Lart ndiqte kryesisht taktikn e kooptimit, t integrimit t aristokracive feudale vendase n strukturn shtetrore osmane, duke u siguruar ktyre t fundit pushtetin lokal dhe statusin e tyre t privilegjuar social. Kur Perandoria ishte n zenitin e fuqive t saj kta aktor lokal nuk kishin mundsi t shfaqnin prirje t theksuara autonomiste. Fundi i tyre n vitet 1820 pr Aliun dhe n vitet 1830 pr Bushatllinjt nuk erdhi papritur. Ai ishte rezultat i politikave reformiste centralizuese t Sulltan Selimit III dhe kryesisht t Sulltan Mahmudit II q u formuluan dhe filluan t zbatohen n Perandori qysh n fillim t shekullit t XIX. Ato do t finalizoheshin m von me shpalljen e reformave centralizuese t Tanzimatit n vitin 1839 nga Sulltan Abdylmexhidi. Sulltant osman menduan se duke adoptuar modelin e shtetit t centralizuar perndimor do t'i vinin fr rnies s Perandoris dhe do t sillnin m pran qendrs periferit e shtetit perandorak. Politikat e tyre centralizuese nuk do t lejonin m ekzistencn e despotve t fuqishm lokal si Ali pasha apo Bushatllinjt. Si trajtohen n studimet historike bashkkohore figura t tilla si Ali pasha? Duhet then se shpjegimi i figurave osmane t natyrs s Ali pashs i referohet si konceptit t zotit feudal, ashtu edhe atij t banditit. N kt pik Aliu paraqet ngjashmri t mdha me kolegt e tij q operojn n territorin e Anadollit, mu n zemr t Perandoris gjat gjysms s par t shek. XIX. Zakonisht kto figura ishin pjes e aristokracis rurale t provincave, t cilat n saj t emrit t familjes, zotsis pr t krijuar nj shpur ndjeksish, dhe mbi t gjitha prmes ushtrimit t brigandazhit, sulme ndaj karvaneve, djegje t fshatrave q nuk pranonin t pagu ajn harae pr ta, eliminim i familjeve t tjera lokale q mund t ishin rivale, arritn t ngrinin n kmb pushtete gati t pavarura nga qeveria qendrore osmane. Kjo edhe fal shkathtsis individuale dhe instiktit pr t'u orientuar n rrjetin e ndrlikuar klientelist t provincave osmane t kohs. Karakteristik ka qen mizoria e paskrupullt n zhdukjen e kundrshtarve, duke mos u ndaluar as edhe prpara antarve t familjeve t tyre. Prsa i prket Aliut ai prdorte pa asnj dallim si elementin grek t zotrimeve t tija t paligjshme, ashtu edhe at shqiptar. Aliu shfrytzonte pa kurrfar problemi prelatt ortodoks t Arts, sikurse derebejt mysliman t Anadollit mbshteteshin te prelatt e krishter armen. Kushti i vetm ishte dobia q ata kishin pr konsolidimin e fuqis s pashait dhe vjelja sa m e frytshme e taksave n favor t tij. Pr shkak se pushteti i tyre nuk ishte sanksionuar nga Sulltani ata konsideroheshin si njerz q jan jasht ligjit. N kt pik Porta e Lart ndoqi politika koniukturale. Ndonse qllimi final i saj ka qen gjithmon eliminimi i plot i ktyre satrapve, asaj kur i leverdiste, do t thot kur e kalkulonte se ishte m me interes t'i prdorte se sa t'i zhdukte, u jepte vuln e ligjshmris autoritetit t tyre duke i njohur prkohsisht si kajmekam, pashallar, etj. Nga ana e tyre, edhe ktyre despotve u interesonte t kishin kt vello ligjshmrie, sepse kjo e bnte pushtetin e tyre edhe m prestigjioz n syt e popullatave lokale. Kjo sht trajektoria e karriers zyrtare e ktyre figurave, t cilt, ndonse kishin mbi shpatulla titujt pasha, shpesh her e linin kokn n tepsin e Sulltanit, q i merrte si trof dhe simbol t rivendosjes s autoritetit t tij mbi provincat rebele. far ka prfaqsuar Aliu pr shqiptart? Aliu pr shqiptart ka shrbyer m shum si mit, si sht par n prmasa m t mdha edhe figura e Sknderbeut. Gjat kohs s Lvizjes Kombtare profili i tij nuk ka qen i njjt. Intelektual t ndryshm t kohs s Lvizjes Kombtare n shekullin e XIX dhe fillimshekullin e XX e shikonin Aliun nn

prizme t ndryshme n varsi t mesazhit q donin t artikulonin. Kur ishte fjala pr t ngritur lart virtytet e udhheqsve shqiptar nj vend t rndsishm zinte Sknderbeu dhe n disa raste Aliu shrbente si antipod i liderit kombtar. Pra, nj figur q nuk i prshtatej dimensionit kombtar sepse nuk shikohej si prfaqsues i gjith shqiptarve, por i interesave t tij personale n jug t Shqipris. Por, nuk ka qen gjithmon kshtu. N ligjrimet e intelektualve t tjer shqiptar nj tem e rndsishme n fund t shekullit t XIX ka qen edhe dallimi midis gjndjes s tokave shqiptare n Perandori para dhe pas periudhs s Tanzimatit (1839 -1876). Periudha para reformave centralizuese t Tanzimatit shpesh her merrej si periudha e dominimit t elementit shqiptar n tokat shqiptare, kurse ajo e pas reformave si vendosja e elementit t huaj osman n krye t qeverisjes t popullsive shqiptare, pra rritje e "shtypjes s huaj". N kt rast Aliu shrbente si shembull i rolit t elementit shqiptar n Perandori, i prpjekjeve pr t krijuar zotrime t pavarura, n kuptimin edhe t sfids q shqiptart i "shpalln" Ports s Lart me synimin final pr t pasur nj ekzistenc politike t mvetsishme. Me pak fjal Aliu shrbente si nj lloj legjitimimi historik, si nj precedent "shqiptar" pr t justifikuar krkesat e veprimtarve t shqiptarizmit t fundit t shekullit t XIX pr t krkuar autonomi nga Porta e Lart. N periudhn e komunizmit Aliu dukej se hynte mir si n modelin e shpjegimit marksist t procesit t krijimit t kombeve, ashtu edhe brnda kornizs s ideologjis nacionaliste q mori hov m t madh n studimet historike sidomos pas prerjes s marrdhnieve me Bashkimin Sovjetik n 1960. Determinizmi ekonomik sht baza mbi t ciln mbshtetet shkenca marksiste n analizn q i bn ndryshimeve epokale n shoqrin njerzore. N kt pik procesi i krijimit t kombeve, kalimi nga etni, kombsi n komb, lidhet me lindjen e sistemit kapitalist, ose thn ndryshe me krijimin e nj tregu t madh kapitalist q intensifikon marrdhniet njerzore. N kt drejtim ajo q ndodhi me Aliun, zgjerimi zotrimeve t tij, sht mar edhe si krijim i nj tregu m t madh shqiptar, si nj proces i mtejshm bashkimi i tokave shqiptare dhe si nj hap drejt krijimit t kombit shqiptar. Lihen fare pas dore me kt rast se cilat ishin motivet e veprimtaris s Aliut, fuqizimi i pushtetit dhe rritja e pasuris vetjake, dhe se cilat ishin identitetet kolektive m t fuqishme t asaj kohe, t tilla si ato krahinore dhe fetare. Si mit nacionalist Aliu mund t shrbente si nj shembull se Shqipria kishte nxjerr prher nga gjiri i saj figura t shquara n luftn dhe rezistencn ndaj Ports s Lart. Meqnse periudhn e dominimit osman ne e kemi par kryesisht si nj "nat t zez", si nj prballje shekullore shqiptar-turk, nuk kemi qen n gjendje t shpjegojm edhe kompleksitetin e marrdhnieve midis pushtetit qndror osman dhe periferive t tij n Ballkan e gjetiu. Ndonse Aliu ishte nj figure shum plastike q mund t futej n disa kallpe ideologjike, libri i Pukvilit na ndihmon pr ta par at n rolin q i rri m pr shtat, at t satrapit mizor e djallzor q fal edhe nj zgjuarsie natyrale t pazakont arriti t bhej nj figur e njohur n kt an t Ballkanit n fillim t shekullit t XIX. Duhet theksuar se periudha e komunizmit ka qen edhe periudha kur sht krijuar nj komb shqiptar n kuptimin modern to fjals. Krijimit t ktij kombi i parapriu mbretria zogiste dhe pastaj shteti komunist me propagandat e tyre nacionaliste, me krijimin e figurave historike q do duhej t'u jepnin dinjitet kombtar shqiptarve t shekullit t XX. Dinjiteti ndrtohet mbi baza m t shndosha kur ai mbshtetet mbi "fakte historike", mbi figura t njohura historike "shqiptare". Pikrisht kjo nevoj pr t'i gjetur nj legjitimitet historik procesit t krijimit t kombit shqiptar, t homogjenizimit kulturor t shqiptarve, t kombtarizimit t mendsis s tyre, prmes nj kulture zyrtare nacionale, prmes personazhesh "heroik shqiptar", si ndodhi m shum gjat komunizmit, nuk lejoi q figurat historike t shiheshin n kompleksitetin e tyre. Ato duhej t shiheshin thjesht si shqiptar q jet e mot kishin menduar vetm e vetm pr Shqiprin.

N kt kushte nuk mund t ndodhte q kujtimet e Ismail Qemalit t botoheshin n shqip kur ai n to flet m shum pr besnikrin ndaj Perandoris Osmane dhe shfaq nj identitet t qart t npunsit perandorak, nuk mund t flitej edhe aq shum pr Shemseddin Samiun, si gazetar osman gjat periudhs s Krizs Lindore (1875 -1878), si mendimtar mysliman reformator, por edhe si nj intelektual shqiptar q ndihet edhe pjestar i kombit turk, duke dhn nj ndihmes tepr t rndsishme pr standartizimin e gjuhs moderne turke. N at koh kto figura duhej t visheshin vetm me kostum kombtar shqiptar dhe kompleksiteti i figurave t tyre nuk duhej t shqyrtohej fare. Rnia e komunizmit, ndonse e ka br m t fragmentarizuar ligjrimin mbi kombin shqiptar, nuk i ka shuar pasionet nacionaliste dhe dshirn pr t "shpikur" nj histori sa m dinjitoze shqiptare. Mesa duket ne ende kemi nevoj q Aliun ta shohim si nj lab t fort e dinak, si njeri q prdorte t gjitha mjetet e mundshme pr t'u pasuruar e gllabruar ("vyrtyte" mjaft t muara kto n kohn e sotme), si nj shqiptar q i bri karshillk Sulltanit, si nj prov e mosnnshtrimit t shqiptarve n shekuj. Pukvili e vendos m mir Ali pashn n kontekstin e kohs s tij. Nga ana tjetr libri i Pukvilit nuk duhet t merret si nj vepr "objektive", q na tregon t "vrtetn historike", pr vet faktin se kto koncepte jan shum relative dhe nuk ekzistojn t ngurta si i imagjinojm ne shpesh. Pukvili si aktor i kohs kur jetoi ndikohej nga interesa t caktuara politike t shtetit q prfaqsonte, Francs, ishte mbrujtur me kulturn e kohs, d.m.th. romantizmin q ishte "shkaktari" kryesor i "zbulimit" t kombeve t Evrops juglindore, grekve n radh t par, duke br edhe lidhjen e tyre me Greqin antike, dhe s fundi ishte nj perndimor i cili e shihte "Orientin" si nj bllok politik e kulturor m inferior se Evropa. Libri i konsullit francez, prkthyer m mjeshtri nga Ardian Klosi, i vjen n dor lexuesit shqiptar me shum vones, pikrisht se ai nuk i thurrte lvdata Aliut pr bmat e tij. Por ai ka vlern e padiskuteshme se na lejon ta shohim Aliun n nj drit m t besueshme dhe padyshim m interesante.

Gazeta Shekulli