Detailed Interviews of Respondent Subjects Subject (Tape 2): Magallanes: Pedria Suan Madyaw na duum kanmu Mam Palihug

ipakila an kanmu kaugalingun. Suan: Aku si Pedria Suan. An akung edad sa pagkakarun muabut na December 4, sisientay kwat- ay, sisientay siete ra. Isa ako na maestra. Yaabut nang trienta ka tuig an pagmaestra ku. Du-un, yag-retire da aku. Suluhanun aku piru aruy kanak mga anakun na pinaeskwela ku. Upat iyan siran kabuuk. Kaluuy sa Dios yatapus ini siran sa kanaku mga antus kaniran, yakalampus siran ug hangtud doon, yakatrabaho ra na madayaw da an kaniran trabaho. An isa, yamingyu da, policewoman. Adtu doon ya-an mahibutang sa Lipata, Surigao, aw, unu inI, Traning Center, Suri-, ay, unsa, Training Center, Suri-, aw, Surigao del Sur. Sa pagkadu-un, an kinabuhi ku, ngaan na pensionarpensionado ra ako, malipayun aku. Kay nanga? Makapanaw da aku bisan hain, tapus makabisita da ako sidtung kanak mga anakun na arun day mga trabahu. Iyang mga anakun ku, klaru gayud na isturya sa kinabuhi ku, pina-iskwila ku siran nan madayaw na pag-alima, mga God-fearing iyan siran-mahadukun iyan siran pag-

sa Ginu-u kay isa sab iyan na amu ra gaserbisyu ba siran sa simbahan, Knights of the Altar. Akuy gapaiskwila, pagkahuman si-an pag-iskwila, an kanak gayud i- regalu

kaniran, yan da gayud professional ring. Kay nanga na rigaluhan ku siran? Kay sa mupanaw siran ngadtu sa harayu na mga lugar, kun wara day kaniran ikapliti, mahimu iyan ikaprinda. Na, kalu-uy sa Diyos, makatrabahu ra. Pagkahuman iyan si-an niran pag-gradwar, aku pa gayud an mangita nan trabahu, ka-in siran makatrabahu. Pagkamakatrabahu na isab, mangita pa gayud siran na Ma, waray kanami unipurmi-waray kanami allowance pa. Ok ra iyan, pirmi ku iyan pinadad-an. Amu gani iyan na yakatrabahu ra, usahay makala-ung aku sa ka-ugalingun ku na pamakasyun kamu ngadi. Aku pa gayud magpliti

pagbalik! Diri gayud sayun in- an la-ung pa, kinabuhi ku- ngaan suluhanun aku, piru hamuk an kanaku ku-an, itun prublima. Prublima sa mga lumun ku kay usahay, ngadi sa

gayud agaw sandig agaw kanak. Itun si Polin gayud, sumitidu sa gayud itun si Polin sa kinabuhi ku ngani kay itun si Polin, pira itun ka tuig itun ngani gahuya kanak. Yapanaw lang si Polin nang pag retire da ku agaw. Laung ok ra na makagawas kaw kay siempre, mahimu ra ku sa an mga trabahu ngani suud sa baay. Sa pagkadu-un, yagapus da isab aku sining apu ku. Ini, gahuya da isab

aku sining baay. Piro, mga pira ka adlaw, mubalhinay da isab ini siran ngadtu sa Butuan. Arun say baay siding kanaku policewoman.- adtu ra kunu siran maghuya. Magpasalamat da lamang aku sa Ginuo na singud iyan siran- yakatapus, tapus, kaluuy sa Diyos sab an kinabuhi. Magallanes: Suan: Kumusta man kaw sa pagkadu-un? Sa pagkadu-un, ngaan solohanun aku, ngaan kinta agaw taraw na pensionaria, na way kwarta, ok ra sa ang kinabuhi ku, malipayun sa aku. Inhatag ni Lord kanak ang maayung panglawas, amu, isa gayud iayn na kanak gipanagyu sa Ginuo na tagan aku ng madayaw na panglawas. Magallanes: Suan: Magallanes: Unan say kanmu panginabuhi duun? An panginabuhi ku du-un, gadawat aku nan pension. Arun kadi kala-inan sa kanmu panginabuhi sa kani-adtu ug du-un? Suan: Tinu-ud iyan. Sa kani-adtu, sa una kinta, laung pa, sa sinugdanan, pira ray kanak sweldo? Tres sientos disi seis da. Amu ran gipiti gayud. Amu dan malisudi gayud ba kinta sa una. Sa pagkadu-un agaw, sa ngadtu-ngadtu, yaabut da agaw an kanaku agaw sweldo nang dose mil

Amu ra.. la-ung ku lagi na yahahalimbaway taraw kinta. Suan: Pero, adtu isab igu sa kanak mga anakun na pina-iskwila ku. Magallanes: Suan: Katigam kaw agaw hain yaggikan an mga Kamayo? Ining Kamayo, sigun sa kanaku inkadumduman sidtung kaapu-apu-an ku, ku-an ini siran, dili kun tribu, amu ra nan, nitibu. Oo. Parehas kinta sining Sto. Nio, na ini siran yaghuya, diri itun haw mga utaw na pareha sa Malaysia na bisan hain

lang siran tapwak paghuya. Ini siran, adi gayud sa Sto. Nio, nitibu gayud iyan. Diri haw yan la-ung tribu, kun dili, nitibu gayud na paghuya ngani sa Sto. Nio. Ugsa na Kamayuhi gayud yan kaniran sinultihan. Magallanes: Suan: Magallanes. Suan: Ani kaw ma-utaw sining lugar ngani? Ani. Wara bay pagmahay sa kanmu nan paghuya ngani? Wara sa aku magmahay kay kalu-uy sa Dios sa an kanami sa pamilya, Arunay sa kinta mahimu-ay. Iyan say basakan kinta agaw na gamay kakuha-an, ya-uy niyug na kakuhaan gamay. Amu ra sa nang malipayun sa an paghuya nami ngani. Lau-uy sa Dios sa an kanami ngani paghuya kinta.

Magallanes: Suan:

Kun pangutan-un kaw, matawag ba na tribu an Kamayo? Amu ran diri, nitibu. Aw, suma-a? Di ba ang tribu, (iyan da aruy kanaku, piro aku, ku-an, ining ining, ku-an gani aku du-un sa Kamayo, iyang kanaku ku-an nga-un, itun yan.. haw ku-an pa ta, eligible aku sa Kamayo. Piro nganlan iyan nang tribu (unu gani ini na tribu?. Iyan yan sa kanaku ku-an aw, makakita galling kamu si-an, ihatag ku kamayu.. Amu ra assembled mura assembled -------- gani yan? Yan gikan sa tribu kinta kaw gikan, aw, inin sa Kamayo kaw gikan, piro siinayinan yan sa mga, iyan say ku-an si-an, itun, la-ung pa, mga datu. U.. Amu ra diri aku makaku-an nang ku-an tribu.

Magallanes: Suan:

Arun agaw kala-inan nan mga Kamayo sa lain na mga tribu? Arun. Ang Kamayo, ku-an, itun, amu rang maluluy-un ba isab. Kun sinu idtu ang wara, amu ra tagan niran. Tapus ining Kamayo, sa una na panahun, bagka-I sa an mga kaniyugan sini, mga lupa, ang kaniran batasan, ipangu-an niran, ining pabayluhan usahay taraw nang tabaku na kinubung. Amu yan , ang kaniran, na... Isa parcelan na lupa, usahay baylu-an da si-an nan kinubung na tabaku. Amu iyan ang mga ku-an sa una ngani sa mga nitibu kay

an klaru na isturya, badihay gayud an kaniran ngani lupa. Piru gumikan kay way edukasyun, amu? Way edukasyun, la-ung pa, wa say mga know-how si-ang mga hinu-ud lagi sa una, ipanghatag gayud niran an lupa , gani haw manganak gani siran sa bunyag, usahay ipanghatag lang gani an lupa. Amu yan an kaniran ku-an, lainan ngani sa mga nitibu. Magallanes: Suan: An sa ku-an mam, an sa sinultihan ? Yang sa sinultihan niran, ining Kinamayo? Lahi-i sa an sinultihan sa Kinamayo, la-in sab an Manubu. U.. la-in isab ining iyay lagi tribu du-un na ikaku-anan ku, na unu inin na tribu Basta la-in an Kinamayo, la-in ang Minanubu Piru ang, ang mga Kamayo, makasabut sa suniltihan sa la-in ng mga pariha kinta ini sa mga Leyteo, makasabut siran. Piru an Leyteo, diri makasabut sa sinultihan sa Kinamayo. Labina kun halawum da na kanmu kaina, sim-unira? Magallanes: Unhun sa kadi nimu paghulagway an mga Kamayo? Mga tau? Suan: Sa pagkadu-un, diri sa una? Sa pagkadu-un, an mga Kamayo, may edakasyunay da. Kay nanga? Yakapaiskwila ra siran nan anak niran. Tapus bisan tu-ud waray kinamayo. Di ba idtu la-ung ku

kaniran la-ung pa kahibawu-kahibaw-anan, kumu yakapaiskwila siran nan anak niran, amu da sab ya-edukaray da kinta siran. Lahi da kinta sa una, na la-ung pa agaw, lagut. Amu yan- la-ung pa nila manlagut. Sa una pa idtu piru du-un, magsigarilyu na sa gani. Di ba sa una gayud an mga Kamayo, tarutut gayud siran. _____ pa gayud na tarutut. Piru gumikan kay arun ra say edukasyun kinta, sigarilyu ra taraw pagagamit isab. Magallanes: Una-an kadi kanmu ikasulti na wara sa kilha an Kamayo isip isa ka tribu sa Mindanao? Suan: An Kamayo, diri haw ku-an yan, popular ba kinta. Diri haw popular an Kamayo. Lahi ra sa lain na mga tribu na popular na usahay gani, iyan da sa Sibika at Kultura, mahibutang da gani yan piru ang Kamayo murang wa ma-identify. Magallanes: Wara ba kaw mahadluk na mu-abut an panahun na mawara an Kamayu? Suan: Diri aku mahadluk. Diri aku mahaduk na mawara. Kay nanga? Parihas sa Sto. Nio, na yuta kung natawhan, di sa gayud yan mahimu na aw, suma-a? Di sa gayud aku mahaduk kay nanga? Ini gud aku maghuya. Tapus an mga utaw sinati ku sa ngani sa Sto. Nio- an mga tribu. lagut-

Magallanes: Quevedo: Magallanes: Suan:

Madayaw na du-um kanmu nay Hu-u Palihug ipakila an kanmu ka-ugalingun. Aku si Alicia Alameda, taga Hornasan. Ya-utaw aku ngani sa Hornasan. An ama ku si Antero Alameda. An ina ku si Eusebia Orcullo, taga Tieza. An ama ku taga ngani agHornasan. Yaminyu aku kan Jovito Quevedo, taga Hornasan gihapun. Yaminyu aku sadtung (Singwkent), singkwentay nueve. Yanganak kami diyes kabu-uk.

Magallanes: Quevedo:

Diyes kabu-uk kanmu isu? Hu-u. Limay patay. Limay buhi. An lima, usug, an lima bubay. An yabilin lima ra. Isay usug, upat ig- bubay.

Yangaminyu siran hurut. Ig-kabuwag-buwag da. An magurang, adtu sa Manila. An sunud adtu sa Taligaman, Butuan. An ikatulu, ini ngani, igusug, si

Elorde Quevedo. An sunud si Nimfa. Utru si ku-an, Lorna, adtu du-un sa San Miguel (siya) manarabahu. Magallanes: Quevedo: Magallanes: Quevedo: Kumusta man kaw ug an kanmu pamilya? Aw maarang-arangay gihapun, pagbu-ut nan Ginu-u. Un-an say kanmu panginabuhi? Wa da say kanaku trabahu du-un kay ______ da sa aku,

tapus ing mata ku da-ut da sa. Magallanes: Quevedo: Magallanes: Sa una? Sa una, habu-u nan banig. Arun kadi kala-inan an kanmu panginabuhi kani-adtu ug duun? Quevedo: Arun gihapun kay sa una, nan maku-an-ku-an pa ing lawas ku, adtu sa aku pirmi sa daya. Du-un kay di das a aku makasuba. Tapus an (panga) pagka-an nami, tagsa da kami makaka-an nan duma. Pirmi na ra sa taraw bugasay. Sa una pirmi intawun duma kay lisud sa kami. Magallanes: Quevedo: Katigam kaw agaw hain yaggikan an mga Kamayo? Mahamuk sa. Siguru ani, sa mga daya ba. Sa mga Manubu? _____ isab Manubu ig Kamayo. Supu kanami, an tawag niran Manubu sa kay Kamayo sa. Magallanes: Quevedo: Magallanes: Quevedo: Ani kaw ma-utaw sining lugar ngani? Hu-u. Wara bay pagmahay na ngani kamu maghuya? Wa say pagmahay ku kay idtu ngani aku sa la-in na kuan, syudad, an huna-huna ku ani da sa gayud pirmi. Adtu aku sa Manila, way gayud aku maku-an na, mauli gayud aku ngani. Magallanes: Quevedo: Kun pangutan-un kaw, matawag ban a tribu an Kamayo? Ah, puydi isab tribu, kay da-an sa Kamayo. Kay la-ung sa

niran an Kamayo kuno tribu. Magallanes: Arun kadi kala-inan an Kamayo sa la-in na mga tribu? An mga ta-u? Quevedo: Magallanes: Quevedo: Arun siguru. An sinultihan? La-in gihapun kay arun say Leyteo, mga Cebuano, na ig Kamayo, Kamayo sa gayud. Magallanes: Quevedo: Unuhun sa nimu paghulagway an mga Kamayo na utaw? La-ung pa barug da kintahay. Pagtindug niran, amu ra. La-in ba. Diri kinta pariah as nan mga taga-syudad, na sputing siran. Magallanes: Quevedo: Magallanes: Sa panan-aw sa kinabuhi? Amu ra sa gihapun. Ok da sa imu na ku-an, wara kilha an Kamayo u mas ganahan kaw na kilhun tana? Quevedo: Magallanes: Ganahan sa aku, kakilahan. Un-an kadi kanmu ikasulti na wara sa kilha an Kamayo isip isa ka tribu sa Mindanao? Quevedo: Wara aku si-an makaku-an.

Roberto Ronquillo Orcullo Magallanes: Madayaw tna hambung kanmu. Pahilhug ipakila an imu

kaugalingon. Orcullo : Aku si Roberto Ronquillo Orcullo na taga Lianga, kay sa una sa gud, ya iladu iyan na lugar ng Liangan - na dimudo kaw, ang kanaku mga ginikanan ,taga Liangan gayud. Ang kanaku edad, mga sissienta anyus da kay ya utaw ako Mayu idtu na buwan trece an pisa mil nueve sientos kwarentay siete. Na dimudu kay 2007 da sa du-un, amu yan na sa sisenta ray edad ku. Ani gayud aku magka- isu, ani aku magkabadi sining Liangan Llianga. Naman yatinga siran kanaku na kahamuki na si-ang mga utaw na yag-abut ngani, aku yakapabilin gihapon na kamayo. Magallanes: Orcullo: Kumusta kaw ng an kanmu pamilya? Aw, kalu-uy sa Diyus, iyan sa an kanaku mga anak..Duhaay da hinu-un an anak ku sa una kun a asawa. Ang asawa ku,

yagngaran kang, yapatay da sa idtu.Evelina Pasco Millorin. Yakabatun kami nan duhaay ka isu. An kamangurangan usug, na ngaran si Ruel orcullo. Ug an ikaduha bubay si Evelyn Orcullo. Pareho siran, parihu iyan siran na arun day kaniran mga propesyonkun, arun day yakab-ut niran na propisyun. Na yaka- - -arun day aku mga apu taraw kay adtu ra sa maghuya ing usug sa Baguio City, duha kabu-uk hurot bubay as kanaan mga anak.. Tapus ing kanaku anak na bubay, na nars, arun du-un sa DepEd- kibali school public nurse aru'y isab tulu

kabu-uk anak , na yaminyo kan Antonieto Iglesia III na maistru isab sa DepEd. Magallanes: Un-an say kanmu panginabuhi du-un? Orcullo: Sa pagkadu-un, yaga-umahay aku para mabuhi kay yaminyu da isab aku pag-utro human pagkamatay sidtung una kun na

asawa. Kamu lagi kay malisud sa mag-inusara u magasuluhunun, yangitaay aku ng kanaku kapikas para aruy kanaku ikaisturyaisturya.

Magallanes: Orcullo:

Arun kadi kalainan sa imu panginabuhi ng du-un? Aruy gamay kay sa una, impliyadu aku nan gubyernu. Kumu wa da sa aku mutrabahu, ya-undang da sa aku, adihay da isab lang aku sing kanaku gamay naa uma. Adtu ra aku maghuya.

Magallanes: Orcullo:

Katigam kaw agaw hain yaggikan an mga kamayo? Sa kanaku, an kamayo, gikan gayud nang Lianga. Gani gikan sa Lingig ngadtu sa Hinatuan, Barobo, Lianga, otieza, mga Kamayo gayud yan na lugar. Piru, yagasugud an Kamayo sa Lianga kun Liangan.

Magallanes: Orcullo: Magallanes:

Ani kaw ma-utaw sining lugar ngani? Umm.ngani sa Liangan, kaw Lianga. Wara bay pagmahay na ngani kaw yaghuya?

Orcullo:

Waray

gamay na imahay, yagamahay u gamahay aku-wara,

kay tinu-ud, yagapasalamati aku nay a-utaw aku na isa ka Kamayo. Magallanes: Kun Pangutan-un kaw, matawag ba na tribu an Kamayo? Orcullo: Hu-u, tribu gayud iyan! kay sa tanan na mga tribu, kunay as Kamayo ang dali makatigam dili malibak, kay haw mag-inglis, madali makasabot an Kamayo, haw tagalog dali da isab makasabut an Kamayo. Haw unu pa iyan na sinultihan, dali da makasabut an Kamayo, kay kun ang Kamayo amoy magsulti ngadto sa lain na pinulungan, aw yaun mga sinultihan, di si-an makasabot. Sini na lang-un tan a pagka-isturya, an Kamayo gayud amuy pnakasintru na yasayud sa tanan yasayud nan tanan na mga kahimtang sining kanatu lugar ngani sa Lianga, u ngani sa Surigao del Sur.

Magallanes: Orcullo:

Arun agaw kala-inan an Kamayo sa lain na mga tribu? Arun kay an Kamayo, amu ra nang edukadu na. Yasayud kibali an mga Kamayo ng-ng butang na wa kasayudi sing upod na tribu. Kasagaran, mga edukado na-an Kamayo.

Magallanes: Orcullo:

Unuhun sa nimu paghulagway an mga Kamayo na utaw? Ang mga Kamayo, matigam na makig-amigo. Matigam na maga abi-abi u magatagad si-ang kanaan mga bisita. Tapus matigam

isab magatabang idtung yagkalisud lisud. Matigam isab sumabut ng mga utaw na supu pananglit siang waray gayud yahimu, matigam iyan sumabut. Amu iyan ang kina-iya ng mga Kamayo. magatigam gyud iyan tumabang. Magallanes: Una-an kadi kanmu ikasulti na wara sa kilha an Kamayo na tribu ngani sa Mindanao? Orcullo: Amu yan ikatingahan ku. Si-ang idad ku na sisienta, mas arun pay gauna kanaku na nga kamayo na mga edukadu. Wara ini niran hatagi nang badi na pag-alingat u pagtagad na nanga wara ini mahi-apil nga-un sa kinatibuk-an na grupu nang mga utaw na wara ini matigami na amu ini an tribu nang Kamayo. Kun para kanaku haw mahimu garu, para pariahs kanaku, kinahanglan garu na matigaman gayud ini nang intiru Pilipinas na ang Kamayo gayud isa gayud iyan na tinu-ud na tribu. Erlinda Lozada Magallanes: Madayaw na duum kanmu nang. Palihug ipakila an imu kaugaligon. Lozada: Aku si Erlinda Curada Lozada, taga Pongtud, San Agustin Surigao del Sur. Aku, an kagikan ku, taga Lianga, Surigao del Sur. Magallanes: Lozada: Aruy kanmu mga isu? Aruy kanak mga isu, upat kabuuk. Isa ang usug, tulu ang bubay. Ang bata ku si Custudio Lozada, Jr., taga Pongtud,

San Magallanes: Lozada: Magallanes: Lozada:

Agustin, Surigao del Sur.

Pira na kadi kanmu idad? Ang idad ku sa pagkadu-un kwarenta anyus. Kumusta kaw ug ang kanmu pamilya ? Aw malipayon, usahay aruy kagul-anan, yauy mga problima.

Magallanes: Lozada: Magallanes: Lozada:

Unu say kanmu panginabuhi? Ku-an lang, la-ung pa-kaugalingun paningkamut. Arun kadi kalainan ang kanmu panginabuhi kani-adtu ng du- un? Aw, siempre, aruy kala-inan kay manginabuhi kaw kung daraga. Kung aruy prolima, gamay lang. Kung daraga minyu da kaw, magakuwang sa panginabuhi mu, natural aruy problima, aruy kala-inan.

Magallanes: Lozada:

Katigam kaw hain yaggikan an Kamayo? Siguru, di ku maku-an, hain gikan ang Kamayo, piru kami gikan sa Lianga. Ang kagikan nang kanaku ginikanan, sa Lianga, Surigao del Sur.

Magallanes: Lozada: Magallanes: Lozada:

Ani kaw mautaw sining lugar ngani? Diri. Taga Lianga lagi. Ah..Nanga sa yahi-abut kamu nganhi? Yahi-abut nganhi kay siempre taga ngahi sa, sa San Agustin ang bana ku. Panahun dad-un sa gayud kita nang bana. Amu yaun yahi-abot kami ngani.

Magallanes: Lozada: Magallanes: Lozada:

Wara ba kamu magmahay na ngani yaghuya? Ah.wara kay ani sa lagi angang panginabuhi-an. Kun ikaw an pangutan-un, matawag ba na tribu an Kamayo? Siempre isa ka tribu an Kamayo kay tag lain-lain sa lagi ang kuan, labi na sa, sa kultura ug sa sinulti-an. Maku-an sa gayud na an tribu mu la-in.

Magallanes:

Arun agaw kala-inan an mga Kamayo na sa mga utaw. Lain na mga tribu?

Lozada:

Arun gayud kay ang ku-an. gani kintahay sa Sto. Nio, kadaghanan nganhi Leyteo, kun Kamayo, magkalain gayud labi da sa mga sinulti-ansa pagtu-uunu bay mga ku-an gani kintahay magkalain gayud.

Magallanes: Lozada:

Unuhun sa nimu paghulagway an mga Kamayo na mga utaw? Sa kanaku mahulagway, an Kamayo madayaw kay Kamayo sa aku. Inday lang sa upud na ku-an tribu. Siempre, angkunun mu gayud na madayaw ang tribu mu kaw Kamayo kaw sa ang ang da-utun mu.

Magallanes:

Unu kadi ikasulti mu na wara sa kilha an Kamayo isip isa ka tribu nganhi sa Mindanao?

Lozada:

Aw, an kanak lang ikasulti na, wa sa pagbuhat siguru u paghimu nang mga ku-an kintahay pa gayud na mga Kamayo tribe na maapil siran sa ku-an nang Mindanao. Ikasulti ku lang, na basta

lang way prublima, kintahay isa lang ka ku-an na diri mahimu nang gubut, ok da lang bisan diri mahisakup sa ku-an ang tribu nang Kamayo.