Acta Universitatis Wratislaviensis No 2282

Jzyk a Kultura tom 16 Wrocaw 2001

HALINA PELCOWA
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie

Nazwy rolin
w wiadomoci jzykowej
ludnoci wiejskiej
W rodowisku wiejskim roliny s nieodcznym elementem otaczajcej
czowieka rzeczywistoci. wiat rolin jest peen realiw z ycia codziennego
i wyobrani ludzi, ktrzy je tworzyli w przeszoci. W nazewnictwie tym odbija
si wraliwo jzykowa prostego czowieka, ktra przejawia si w kreowaniu
wiata przyrody oraz tumaczeniu nazw nadawanych desygnatom, a nawet
w prbie ich etymologizowania. Nie s to jednak naukowe objanienia, ale nazywanie po swojemu czy jak twierdzi jedna z informatorek: tak pu prostu, ujawniajce mechanizmy funkcjonowania nazw w gwarach i skojarzenia towarzyszce nominacjom rolinnym na co dzie, zawarte w potocznym (nieco naiwnym)
obrazie wiata, uwarunkowane przy tym kulturowo, religijnie, spoecznie, geograficznie, a take zalene od wieku, pci i stopnia wyksztacenia oraz wykonywanego zawodu. W opowiadaniach o rolinach przejawia si zarwno obyczajowo ludowa, kulturotwrcza funkcja wiata rolinnego, jak i postrzeganie nazw
rolin jako sposobu wartociowania wiata dawnego i wspczesnego. Jzykowymi wykadnikami wiejskiego wiata s wyraone leksykalnie zarwno cechy zewntrzne, jak i walory uytkowe rolin. Definiujc desygnat, uytkownicy gwar
zwracaj uwag przede wszystkim na te z nich, ktre s widoczne, najbardziej
eksponowane, np. ksztat, kolor, czy te takie atrybuty przedmiotu, jak ostro,
lepko, czepliwo, a take waciwoci lecznicze. Ryszard Tokarski (1993: 340341) twierdzi, e te cechy wiata rolin, ktre s dla uytkownikw jzyka najistotniejsze, najbardziej diagnostyczne, jzyk ujmuje w trzy podstawowe grupy. Jest to charakterystyka rodowiskowa (w tym rwnie czas kwitnienia jako
najbardziej znaczcy dla rozwoju roliny), cechy fizyczne oraz waciwoci uytkowe. W gwarach wan rol odgrywaj ponadto konotacje symboliczne oraz od-

100

Halina Pelcowa

niesienia religijne, obyczajowe, w tym m.in. dawna wiara w cudown moc niektrych zi, a motywacje lece u podoa nazewnictwa rolinnego s niezwykle wyraziste i znajduj potwierdzenie w otaczajcym wiecie.
Celem artykuu jest analiza sownictwa rolinnego znanego mieszkacom
wsi, w tym zarwno nazw chwastw i zi leczniczych, jak te niektrych rolin
ozdobnych hodowanych w przydomowych ogrdkach. W niniejszej pracy
uwzgldniamy tylko niektre aspekty opisu, a analizie poddajemy jedynie wybrane nazwy uzyskane w wyniku eksploracji terenowej od mieszkacw wsi regionu lubelskiego bd wyekscerpowane z drukowanych opracowa gwarowych
(AGM; AJKLW; AJK; Adamowski, Bartmiski, Niebrzegowska 1995; Basara
1989; Budziszewska 1965; Dejna 1962-1969; 1974-1985; Dubisz 1977; Nitsch
1955; Pelcowa 1985; 1988; 1994; Waszkiewicz 1977; Zarba 1960; 1970-1980)1.
Obraz wiata zawarty w gwarach, zwany niekiedy naiwnym, uwzgldnia zarwno obiektywnie dane cechy rzeczywistoci, jak kulturowe uwarunkowania
rzdzce myleniem i ocenami czowieka. Stopie oddalenia si od siebie naukowego i potocznego obrazu wiata moe by rny w zalenoci od wiedzy uytkownikw jzyka i ich profesjonalnej orientacji w wiecie, zasadniczo jednak
mona stwierdzi, e te dwa wiaty wi si z dwiema rnymi perspektywami
widzenia rzeczywistoci (Tokarski 1993: 339). Semantyczne aspekty sownictwa zale zarwno od czynnikw zewntrznych, uwarunkowanych realiami
wiata, jak i od czynnikw wewntrznych, psychicznych, kulturowych. wiat rolin jest uzaleniony od potrzeb czowieka i jego ycia w zgodzie z natur, std
te waciwociami najbardziej podanymi s cechy uytkowe roliny, najatwiej dostrzeganymi za cechy zewntrzne odbijajce nie tylko ksztat czy kolor, ale te cykliczno rozwoju roliny, np. okres kwitnienia, zbioru nasion itp.,
powizan z nastpstwem pr roku. Uderza przy tym niejednokrotnie naiwno
interpretacji i dosowno rozumienia otaczajcego wiata.
Nazwy rolin i przekazywane przez nie wraenia odbierane s gwnie za pomoc zmysw:
1) dotyku: np. aksamitka2 (bo to takie gadziutkie jakby aksamit dotyko)3,
bodziak (bo bodzie tymi kolcami; to un taki bodzcy jest mona puwiedzi, tak bodzie, ma takie kolce te kwiatki i tak sie czepia wszystkiego), czepiec (bo to takie
ostre i tak sie czepia), dziady (bo sie tak przyczepiajo do ubrania), kotki (takie milukie jak futerko kotka), krewka Matki Boskiej (te kwiatki potarte w palcach
wydzielajo krwistoczerwony sok), lepczyca (bo to tak oblepi lyn czy zboe, e
trudno uderwa; to takie lepkie, e palce sie lepio jak sie rwie i tak sie cignie,
trudno tego wyrwa), mlecz (po zamaniu odygi wypywa biay sok), mydlas
1
W identyfikacji rolin pomogy mi barwne tablice zamieszczone w kwestionariuszu W. Doroszewskiego (1958) oraz opracowania botaniczne (Szafer, Kulczyski, Pawowski 1953; Schwarz,
Szober 1969; Kuniewski, Augustyn-Puziewicz 1986; Kunicka, Dziak 1988; Bakowski, Serwatka 1977).
2
Objanienia znacze cytowanych wyrazw podajemy w Aneksie.
3
Przywoywane wypowiedzi pochodz od mieszkacw wsi regionu lubelskiego.

Nazwy rolin w wiadomoci jzykowej ludnoci wiejskiej

101

(przeamany korze, zmoczony, pieni sie i mydli jak mydo), ostrzyca (bo to take
ostre ma te odyge i te kulecki takie, e rce mono pokalecy), parzczka (parzy
jak sie wemie w rk; licie i odygi ma pokryte parzcymi woskami), przytulia
(oblepia roliny, tak si obwija, jakby sie przytulaa), rzep (czepia sie wszystkiego), somianka (jak sie dotchnie tego to te kwiatki takie suche jakby zy sumy byli), smoluchy (te prciki w kwiacie smolo), suszki (bo to suche te kwiatki);
2) wzroku: np. bocianki (wygldajo te kwiatuszki jak malutkie bucianitka),
choinka, dmuchawiec (to taka puszysta kula, co puch sie rozsypuje jak sie dmuchnie), drabinki (licie takie jak drabina), drczka (tak te niby koski do na wietrze), dzbanki (podobne do dzbanuszka), dziurawiec (licie jak podziurkowane,
majo takie kropki), gowacz, godzik (podobny do gwki godzia), kdzierzawiec
(licie karbowane, takie powykrcane), koski ogon (bo wyglda jak ogon), krki (bo to krge te kwiaty i ksztatne), lwi pyszczek (kwiat podobny do pyszczka
lwitka), ezki (bo to takie fioletowe, takie serduszka jak ezki i tak drygajo na
wietrze), mieczyk (bo jak miecz ma tyn li), mniszek (po zdmuchniciu puchu na
odyce zostaje naga gwka, ktra przypomina ogolono gowe mnicha), pantofelki (bo takie jak malutkie pantufelki te kwiatki), Matki Boski pantofelki, pazurki (te patki kwiatka takie jak pazurki, takie rzadkie i s tym rodkiem goym), powj (wije si, obwija wok rolin), sosenka (wyglda jak drzewko), srebrnik (dolnia cz lici jest srebna, ma takie woski drobniutkie), sroczka (kwiatek podobny do sroczki, takiego ptaszka), strzaka (takie ostre ma te licie i odygi),
tanecznik (bo to jakby taczy na wietrze, tak sie to trzsie), trzsicha, trzsiczka (bo dryga na wietrze, trzsie sie), wenianka (owoce so podobne do kaczkw
weny), wilcze lepia (to trujce te kwiaty i tu takie czerwone kuleczki, a u spodu
czarne oczka jak u wilka), wilczy ogon, tnik (mo te kwiaty i z odygi ty
sok cieknie);
3) suchu: chrzstka (to tak chrzci jak sie w rke wenie), chrz, dzwoniec (te nasiona jak dojrzae to tak dzwonio), prztykawki (rozminane jagdki wydajo dwik, jakby takie pyk, pyk), skrzyp (ogyga jak sie nadusi to skrzypi), szelepuszki (bo tak szylepio), szelestnik (dostane nasiona chwastu szyleszczo, jak sie
nim ruszy), szeleszczuchy (bo szyleszczo), szyportki (tak szyporczo, szyleszczo);
4) smaku: gorczyca, gorszczyca, gorzkie ziele (te nasienie je gorzkie), kwasek, kwane licie, kwanica (bo to bardzo kwane), kwanik, pieprz wodny (piecze jak pieprz, jak to rozgry);
5) rzadziej powonienia: bdziuch, mierdziuch (bo niadnie pachnie).
Gwne rdo poznania stanowi wzrok (por. Pajdziska 1996: 115 i in.), dlatego te wiat rolin jest szczeglnie bogaty pod wzgldem barw i ksztatu. Mieszkacy wsi, mwic o zioach czy chwastach, czsto wymieniaj ich waciwoci lecznicze lub cechy uytkowe (np. mokrzec to uporczywy chwast, e ni mona tego wypleni; boa trawka to na opuchlizny, boloki; gucha pokrzywa to
tym si leczy skrne churoby, bigunki, garo; mniszek pobudza apetyt; podbia
to dobre na kaszel; rdes ptasi to grulice kiedy tym leczyli), bo te wydaj im
si najwaniejsze, ale z kolei objaniajc nazw, zwracaj przede wszystkim uwa-

102

Halina Pelcowa

g na ksztat rnych czci rolin i ich barw, bo te waciwoci s najbardziej

widoczne. Uderza przy tym rnorodno opisu nie tylko kwiatw, ale te lici,
odyg i owocw.
Ksztat i kolor s zatem najwaniejszymi wykadnikami zrnicowania semantycznego. Nale bowiem do tych waciwoci, ktre s najatwiej dostrzegane przez mwicych i najwyraziciej tumacz nazw, np. taczka bo ma
te kwiaty; zotnik bo kwitnie to (w gwarach kolor zoty jest utosamiany
z tym); chaber bo jest chabrowy, czyli niebieski; kaszka bo ma te kwiatki
biae i takie drobne niby krupki, taki baldachim tworzo, jak my byli dziemi to my
te kaszke, te kwiatki bielutkie jedli. Kolor jako istotny wyrnik nazwy ju w redniowiecznych zielnikach by oprcz ksztatu najwaniejszym elementem odrniajcym roliny lecznicze, gdzie skutki pomyki mogy by tragiczne (por. m.in.
Siekierska 1992).
W gwarowych nazwach rolin niezwykle wyrany jest aspekt kulturowy czcy obyczajowo wiejsk z jzykowymi mechanizmami opisu i oceny wiata.
Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem przeniesienia nazw odpowiadajcym dwojakiemu kojarzeniu przedmiotw: przez podobiestwo (metafora) i przez styczno (metonimia). Podstaw do metaforycznego uycia wyrazu moe by podobiestwo zewntrzne, np. ksztatu, koloru (drabinki, dzbanki, dzwonki, godzik,
kluczyki, kobuk, krki, lisi ogon, mieczyk, modrak, niebioska, ognik, pazurki, sosenka), inne cechy charakterystyczne tkwice w strukturze realnoznaczeniowej
desygnatu (drutowiec, drczka, gucha pokrzywa, kostropacz, kozica, kwanik,
martwa pokrzywa, mydlas, parzczka, podrnik, suchotniki), peniona funkcja
czy przeznaczenie roliny (krwawnik, lulek jadowity, pszczelnik, wietlik lekarski, winiucha), a take symboliczne znaczenie wyrazu (babka, diabelskie kwiaty, dziadowska wesz, dziady, godek, kotun, krewka Matki Boskiej, liszaj, macoszka, Matki Boskiej zy, mska stao, panienka, sierotka, urocznik, abie
oczka).
Przyjrzyjmy si zatem tendencjom nazewniczym wiata rolin, uwzgldniajcym waciwoci najbardziej istotne dla gwarowej interpretacji tej grupy desygnatw, zawarte w wypowiedziach mieszkacw wsi. Analizowane sownictwo
mona podzieli na kilka grup motywowanych przez:
I. wygld zewntrzny roliny, w tym:
1) ksztat i inne cechy charakterystyczne tkwice w strukturze realnoznaczeniowej:
a) kwiatu, np. baki (te kwiatki to taki niby kosek), buciki Matki Boski, dzbanuszki, dzwonki, dzwonki panny Marii, firletka (bo takie poskrcane te kwiatki,
postrzpione), gowacz bawat i opian, kaszka, kluczyki (bo to pudobne do
pczku maych kluczykw), kobuk, krki, miesiczek (bo to takie krge i takie
forymne jakby chto robiu spycjalnie, jak tyn miesiczek na niebie takie krglutkie i wyselutkie), naparstnik (te kwiaty jak naparstki takie), ostrka (bo ten kwiat
ma tu tako wyrastajco ostroge, to od ostrogi, co jedca do butw przypina), paznokietek (bo ten rodek taki goy jak paznokie), somianki, lepaki (to takie ni

Nazwy rolin w wiadomoci jzykowej ludnoci wiejskiej

103

zakryty patkami tyn rodek, ino taki lepy), wieczki (kwiat ma takie wargi, a te
kwiaty f tych zielonych listkach tak wieco), w tym te podobiestwo do ptakw
i zwierzt, np. bocianki, gsi ppek, koguciki, koniki polne, kozioki, kukuka, lwie
paszcza, pawie oczko, ptasie oczka, sroczka, wole oczy, abie oczy (bo tyn kaczyniec takie wytrzeszczone mo tyn rodek jak u aby oczy);
b) lici, np. drabinki, dziurawiec, jzyczki, jzyczki polne, kdzierzawiec, koskie kopyto, kopytnik (licie majom ksztat kopyta), kurzylad (licie przypominajo kurze stopke), lepiech, opuch (bo te licie takie wielgie i ronie wysoko nawet
jak mae drzewo, wszystko guszy wkoo), mieczyk, ola stopa, paszczyca (to taka paska trawa), stolist, strzaka, szabla, trjlistek, tysiclist (ma bardzo duo
drobnych takich listeczkw na odyce), uczep trjlistkowy (taki na trzy tyn listek
dzieluny), wrble jzyczki;
c) owocw i nasion, np. dmuchawiec, dziady opian (bo sie przyczepiajo
i tak wleko za czuwiekiem), dzwoniec (te ziarka dzwonio), kosmata (owoce te
podobne do kaczkw weny), kostropacz, mniszek (goy jak gowa mnicha), rzep,
rzepie (bo sie przyczepio tak, jak rzep psiego ugona, no tak, e ni mono tego uderwa), strzaki, toboki pastusze (te owocki przypominajo takie torby co to pastuchy nosiy), szelestnik (te ziorka szyleszczo), uczep trjlistkowy, wenianka (to
jakby kbek weny wijsia; to taki mech mo ta wenianka);
d) odygi lub korzenia, np. chwoszcz (bo wyglda jak ogon), chwoszczka,
drutowiec (bo tak oplcze ziemie, e trudno go oderwa), drzewianka (rozgaziona odyga), kotun (ciele si po ziemi, ma kosmate odygi, taki rozkudany),
koski ogon, korzenica (bardzo silnie sie ukorzenia), kosmacicha, kozica (obwija sie tak, skacze na roline tak zwinnie jak kozica grska), lisi ogon, mlecz (bo
jak rozdusi te odyge to mleko cieknie), mydlas, ostrzyca, podrnik (bo odyga
ciele sie po ziemi jakby szed), psi ogon, rozchodnik (ciele sie pu ziemi), sosenka, warkocznik (jak warkocze tak wyglda ta odyga), widak (ma kosmate odygi tak skierowane du gury [sic!] w postaci takich widekw), wijka (bo to sie tak
wije, owija sie wok wszystkiego), wilczy ogon (bo takie oguniaste), wczga
(wlecze sie tak pu ziemi);
2) barwa:
a) kwiatw, np. bawat, chaber, jasnota biaa, janiak, krewka Matki Boskiej,
modrak, modrzyk, niebioska, ognik, ognicha, podrnik bkitny, zotnik, zoto,
zotucha, taczka, tnik;
b) lici, np. podbia (spodnio struna licia jest bioo od tych woskw),
podbielina, srebrnik (bo ma srebrzysty spd lici), zielenina (takie liciaste i cae zilone);
II. miejsce wystpowania, np. babka koniczynowa (ronie przewanie w koniczynie), bagno (biao kwnie i w lassach na bagnach ronie), bratek polny (bo
na polu dziko ronie), granicznik (na midzy ronie), lnica, lnianka (przewanie we
lnie ronie), mokrzec (tam dzie mokro to to ronie, a jak mokre lato to tego jest
bardzo duo), pieprz wodny (ronie w mokrych rowach, w zarolach), podlasek
(na kraju lassu ronie), podronik cykoria podrnik (ronie tak na midzach,

104

Halina Pelcowa

przy drogach), pszczelnik (dzie ule mieli pszczoy, to to roso), pszennak (ronie
przewanie w pszenicy), rojownik (pszczoy tam si rojo; to tam ronie dzie duo
pszcz jest), abiniec (bo w wodzie z abami), ycica (ronie w ycie);
III. czas kwitnienia i zbioru, np. jaskcze ziele (kwnie od przylotu do odlotu jaskek), majwka (zbiera sie wczesno wiosno), pierwiosnek (pierszy kwiatek
wiosny), przebinieg (bo ze niegu wyazi ten kwiatuszek), nieguliczka (pod niegiem ma te owocki, sikorki to jedzo), nieyczka (spod niega kwitnie), witego
Antoniego ziele (to zbiro sie na witego Antoniego jak tyn odpust w Redenicy),
witojaskie ziele (zakwita na wity Jan);
IV. waciwoci uytkowe i przeznaczenie roliny, w tym:
1) waciwoci lecznicze, np. glinik (to dobre, eby sie robakw, glizdw pozby), krwawnik (tamuje krew), podrnik lekarski, przestrach (dzieci tym od
przestrachu leczo), serdecznik (ziele od chorb serca), wietlik lekarski, ziele od
brodawek, tnik (dziaa ciopdnie);
2) waciwoci trujce zawierajce te ostrzeenie, np. blekot, lulek jadowity (to tego trza sie wystrzega), szalej (ja mwie czy ty sie chopie szaleju najat
czy co, bo tu u nas za midzo to rus tyn szalej, dzieciam to sie zawsze mwio, eby ni ruszali, bo to truje), szaleniec (moe zabi czowieka, to szalone ziele, bo
trujce), szalony mak, trupie ziele, wilcze jagody (wilcze, bo to truje), wilcze lepia, wilczomlecz (mo trujcy sok bioy);
3) wykorzystanie roliny jako gwnego skadnika potraw, np. chaajda, kwanica (kwanice sie zrubio, to take zupe z ty kwanicy, co na ce rosa, inaczy
to szczaw to sie nazywa), kwanik, lebioda (jak bida bya, to sie te lebiode gutuwao i jado), oboda, wok (narwali tego woku, nagutuwao sie i ju byo co
je);
4) zwierzce przeznaczenie roliny, w tym jako pokarm, np. gsia trawa (bo
to gsi lubio skuba), gsie ziele, gsiwka, kobyli szczaw, koski szczaw, kukucze wino, kukuki ziele, kurze ziele, rdes ptasi (ptastwo to lubi dzioba), szczawik
zajczy, winiucha (bo la wi jo sie rwie), wronie ziele, zajcza kapusta, ale te
jako gorsza odmiana danej roliny: psi rumianek, psia pasza, psie godziki, wiska trawa (taki chwost, tego bydo nie ji, to takie wiskie, bo dla wi to moe
by byle co);
V. odniesienia religijne i waciwoci magiczne rolin, w tym odzwierciedlenie obrzdw, wit, np. jest dua grupa nazw rolin zawierajcych pierwiastki
apokryficzne, zwizane z Bogiem, mk Chrystusa, Maryj i witymi: boe liczko, boa trawka, chrzan, pioun, Matki Boskiej zy (to tak sie trzsie, jakby Matka Boska nad ludmi pakaa), serduszka Matki Boskiej (pokazujo na nieskoczono dobro Maryji), dzwonki Panny Marii, panienka tatarak (bo ciele sie go najwitszy panience), kluczyki witego Piotra (bo otwieraj bramy wiosny), witego Antoniego ziele, witojaskie ziele. Roliny nabieray te mocy magicznej,
chroniy przed zem, np. wicone ziele grzmotnika, rozchodnika suyo do rozpdzania chmur (to sie wici, eby grzmoty sie rozchodziy, a pioruny omijay),
do leczenia zbw, a take rozchodnik by potrzebny: jak si krowa uocielia, to

Nazwy rolin w wiadomoci jzykowej ludnoci wiejskiej

105

eby blu w wymieniu nie miaa, eby wiedma mlika nie zabraa (Adamowski,
Bartmiski, Niebrzegowska 1995: 161), godek z kolei przestrzega przed godowym rokiem. Roliny take daway mio (lubczyk: to je ziele mioci; urocznik:
to mwili, e naparem z tego ziela panna uroki rzuca i chopak musi sie w ni zakocha), ostrzegay i chroniy przed chorob, np. liszaj4, zymi zwierztami i gadami, np. wowe ziele;
VI. odniesienia obyczajowo-kulturowe, w tym m.in. metaforyczne uycie
nazw uwarunkowanych obyczajowo poprzez przeniesienie na rolin funkcji lub
niezwykych waciwoci osb czy przedmiotw, czsto z opowiada ludowych
i bajek, np. babka (bo babki kiedy leczyli), diabelskie kwiaty (zwizane ze zymi
mocami), diabelskie ziele na Kaszubach (niezwyka moc tytoniu, ktry moe nawet diaba pokona), lalka tatarak (bo takie strojne, do przybrania izby suy),
mska stao (z tyj staoci nic nie zustaje jak z tego dmuchawca), niezapominajki (to su kwiatki z bajki, taki by wierszyk), tatarak tatarskie ziele tatarczuch (od Tatarw nazwa tego ziela), abie oczka (bo to jest w tych oczkach
krlewna zaklta w abe) oraz macoszka i sierotka nazwy wice si z legendami o zej macosze, jej dzieciach i pasierbach-sierotkach (Budziszewska 1965:
147).
Dua grupa rolin posiada nazwy wyraziste etymologicznie, ktrych znaczenie wie si z ksztatem, zapachem, przeznaczeniem, miejscem wystpowania,
czasem kwitnienia lub zbioru, np. chrzstka, jaskcze ziele, jodeka, opuch,
mlecz, mokrzec, ostrka, parzczka, podlaska, sroczka, szaleniec, lepaki, nieyczka, a take z umiejtnoci przyczepiania si czy owijania wok innych rolin, np. bodziak, czepiec, dziadowska wesz, lepa, lepik, lepka, lepczyca, obapnik, owijacz, powijak, powj, powjka, przytulia, strzaki, wijka, wizioka. Czsto ta sama nazwa moe te przywoywa rne skojarzenia, np. serdecznik jest
motywowany waciwociami leczniczymi roliny i ksztatem kwiatw (takie jak
serduszka), wowe ziele (nazwa od tego, bo chroni od ww), ale te (bo ma takie nurki i sie wije pu ziemi jak w). Ciekawym przykadem jest kukuka, ktra
z jednej strony symbolizuje podstp, kopot (ni wolno byo tego du domu przynosi, bo krowa moga straci mleko), z drugiej podobiestwo zewntrzne
kwiatu do ptaka.
S ponadto nazwy o niejasnej lub zatartej etymologii, przy ktrych brakuje
wyrazistych odniesie, a uytkownicy gwar przyjmuj je, bo tak byo zawsze
(rdes to sie nazywa i pokd pamicio sigam to sie tak nazywao, ale czego tak
to nie wim, moe kiedy starsze ludzie widzieli, ale ja nie pytaa; tak zawsze na
to sie mwio), lub motywacja jest przypadkowa, tworzona na zasadzie etymologii ludowej, np. pyrz to jak i czowiek sie zapyrzy to pewnie i tyn chwast tak, takie niby uparte to, zaprze sie i ni mono tych kurzeni wyrwa.
4

Nazwa liszaj znana jest ze Szczawnicy (Budziszewska 1985: 159), gdzie istnieje zakaz zbierania kaczecw przez dzieci, eby nie zatary oczu lub eby si im nie porobiy liszaje na rkach
i twarzy.

106

Halina Pelcowa

Przykadem nazwy dopuszczajcej moliwo rnej interpretacji jest pioun,

ale tutaj, co nas nieco zaskakuje, etymologia ludowa (pieun, bo tak niby tego, e
piecze un bardzo, pali tak) wie si z naukow interpretacj Machka, czc t
rolin ze wzgldu na jej waciwoci smakowe z rdzeniem *pal-, podobnie jak
czasownik pali (Budziszewska 1965: 217). Ale w wypowiedzi mieszkanki podzamojskiej wsi: pioun to musi z tego, e nim Pana Jezusa poili, dostrzegamy te inn motywacj, odnoszc si do sfery sacrum i czc pioun z mk Boga. Pioun by ponadto w wielu miejscowociach wanym elementem obrzdw pogrzebowych (z piounu robio krzy na dnie na trumnie i dopiero na to kado nieboszczyka na ten pioun) por. Adamowski, Bartmiski, Niebrzegowska 1995: 159.
Podobnie funkcjonuje w wiadomoci jzykowej ludnoci wiejskiej chrzan,
ktry postrzegany niejednokrotnie jako zwyky chwast, trudny do zniszczenia,
czy te jako skadnik potraw ze wzgldu na walory smakowe, ma znacznie gbsz motywacj religijn i jego warto uytkowa czy si nieodmiennie ze witami Wielkanocy. Szczeglnie wyraziste s tu pierwiastki apokryficzne odnoszce nazw tej roliny do mki Chrystusa: chrzan to na pamitke [...] jak Pana Jezusa krzyuway, to mia ten, co go pilnowa, cztery godzie, i e ju miay go
przybija, i wziun jeden gu ukrat zodziej, i przybiy Jezusa rce i patrzo, brak
jidnego godzia, nogi mu zoyy na kupe i jednym godziem przybiy, a tyn co
ukrad gu, to zapa i wsadzi w ziemie, i mwio, e z tego godzia urus chrzan,
i na pamitke bioro chrzan do wicynia; chrzan to mwiy, e to jest to gu,
ktrym Pana Jezusa krzyuway, wida go jak sie chrzan przetnie w poprzek, bo
Pan Jezus za nas tyle wycierpia (Grzesiak 1998: 53-54); chrzan to je uciliwe,
ale jak sie dzie zasieje to i ronie, bo to ziele Pana Jezusa, a na Wilganoc chrzan
musi by, to jego sie wici na pamitke Pana Jezusa ukrzyowanego.
Czsto te w jednej miejscowoci, a nawet w systemie jzykowym poszczeglnych mieszkacw wsi, s dwie lub trzy nazwy okrelajce t sam rolin,
ktrym towarzysz rne skojarzenia. Przywoajmy przykadowo niektre z nich,
np. babka (bo to rolina lecznicza, tym babki kiedy leczyy) i baki (bo kwiat ma
ksztat bakw); aksamitka (bo patki mitkie jak aksamit) byczki (bo kwiat paskudny) i bdziuch (bo ma nieprzyjemny zapach); bratki (bo rosno w kpkach jak
braty) macoszki (bo od macochy) i fioki (bo fioletowe te patki so); wietlik (ma
leczniczo moc, jest dobry na oczy, a oczy to wiato) wieczki i pawie oczka (bo
majo kwiatki takie liczne, bardzo kolorowe, bioe, czasem rowe i s takimi niby paseczkami fioletowymi i s tako plamko na kwiatku, przypominajo ruzdynte
wargi, na tle lici to wygldajo jak wieczki); mlecz dmuchawiec mska stao (to mwi sie mlycz, bo jak sie te odyge ruzdusi, to takie mleko leci z tego,
a dmuchawiec to znowu, bo te kwiaty majo taki niby mech i jak to sie dmuchnie,
to sie ruzleci, a nichture to sie miejo, e to mska stao, bo jak sie dmuchnie,
to fiu i nic ni zustanie tak jak to z ty chopski staoci, jaka adna czy moda gwizdnie, to un ju leci); tatarak tatarskie ziele tatarczuch (bo ot Tatarw pochodzi to ziele) lalka (bo takie strojne, do przybrania izby suy) i panienka (bo
go sie cieli najwitszy panience).

Nazwy rolin w wiadomoci jzykowej ludnoci wiejskiej

107

Podobna sytuacja wystpuje te w nazwach opisowych dwuczonowych,

w ktrych oba czony s wyranie umotywowane, ale motywacja kadego z nich
jest inna, np. uczep trjlistkowy (ze wzgldu na czepliwo owocw i ksztat lici); piciornik gsi (przysmak gsi o piciodzielnych liciach), kluczyki witego Piotra zwizane z podobiestwem kwiatw pierwiosnka do pku maych
kluczy oraz z apokryficznymi przekazami o otwieraniu nimi przez witego Piotra wrt wiosny (por. Dubisz 1977: 125), Matki Boski pantofelki odniesienia religijne i podobiestwo ksztatu kwiatw (to takie liczne i Matce Boski powicune, jakby malutkie buciki, pantufelki na malutko noge, akurat dlo Matki Boski).
Liczne s rwnie wypadki obejmowania jednym okreleniem szeregu rolin
podobnych, np. rzep, rzepie to nazwa takich rolin, jak: opian lub jego owoc
i przytulia czepna, podobnych ze wzgldu na czepliwo kwiatu i owocw; abiniec okrela niezapominajki, kaczeniec i rdest ostrogorzki roliny powizane ze sob ze wzgldu na miejsce wystpowania, a z kolei takie nazwy, jak
dzbanuszki dzwonki i ostrka, gowacz chaber, podrnik i opian, kaszka biedrzeniec mniejszy i tasznik, kukuka firletka i storczyk, motywowane s ksztatem kwiatw. Ta sama nazwa moe te okrela rne, czsto zupenie odmienne roliny, ale o rnej motywacji, np. podrnik cykoria (bo wystpuje na midzach, przy drogach) i podrnik rdest ptasi (bo tak ciele sie pu
ziemi, jakby sze), panienka mak (bo ma pikne, czerwoniutkie kwiaty) i panienka tatarak (cieli go sie na cze najwitszy panienki).
Gwarowy obraz wiata rolinnego zawiera te wyrane elementy wartociujce5. Roliny s oceniane przede wszystkim ze wzgldu na:
1) miejsce wystpowania i charakter uytkowy (dziko rosnce, w tym chwasty i zioa lecznicze oraz roliny uprawiane w ogrdkach): so chwasty, takie zawalidrogi, co same sie siejo i zaguszajo roliny poyteczne, i so kwiaty, co upikszajo otoczenie czowieka, a so i takie, co lecznicze, to ju te su poyteczne; sadzi sie, eby byo adnie i mio, ale tez sie niscy, jak te kwasty oprysko sie cy
wyrwie, cho to casem moe i skoda, bo nichture to adnie kwno; o jak ta gurczyca jak sie za mau nie wyrwie, to ronie to takie wielgie, e potem to trza sie
namczy, eby to wyrwa; czy jak na ce tyle tych licznych kwiatw, kolorowiutko byo: te rowiutkie firletki, kukuki, bo to te kukuki mwili, tam kwanik
jak zakwit, kaszka ta bielutko, niezapominajki niebieciutkie, to kwnie znw
boo trawka, ale trza kosi, nic ni pumoe, bo trza siana dla krw; tera to ju wiele tych chwastw nima, bo opryskajo zanim jeszcze wylozie to z ziemi, a kiedy
to byo tego, oj byo tego peno i byo wysoo, a tera to ju tak smutni jest, wincy
szaro; w zbou to byo niebieciutko od tego bawata, rosa jeszcze trzsiczka,
powj, kkol, no i gurczyca, ognicha to wsio znowu rowe i te, ale to nie
byo takie dobre, bo zboe zapaskudzao, ale na polu byo wysoo i adnie. Ze roliny to szczeglnie typowo uciliwe chwasty i one maj z reguy ujemnie war5 Zjawisko wartociowania w jzyku, omwione m.in. w pracach: J. Puzyniny (1992), E. Laskowskiej (1993), A. Pajdziskiej (1991), jedynie tu sygnalizujemy, nie wchodzc w jego istot.

108

Halina Pelcowa

tociujce je nazwy, co wynika zarwno z nieprzydatnoci danej roliny, jak

i z naiwnej interpretacji wiata, np. uboda to takie paskudne tyn chwast; to taka
paskudna nazwa ta winiucha, bo to i chwast paskudny; to tego trawica nazwali, e to takie pode tyn chwast, takie uprzykne ziele, ani tego wyrwa, a jak sie
rozpleni to wszystko zaguszy i nic ni uronie;
2) waciwoci lecznicze, gdy kopytnik, babk, krwawnik, serdecznik, dziurawiec zna kady dorosy mieszkaniec wsi: bo to bardzo poyteczne ziela: kiedy
chto tam po duchtorach chodziu, tym sie lyczyli i kadyn jako by zdrowy, yli
dugo; dziurawiec to dobre, bo tyn sok z ty odygi to lykarstwo od siedmiu chorb: od nerww, odka, wtroby, bli gowy, na sen, od kamieniw w nerkach,
na trudne do zagojenia rany; to niby jest chwast tyn mlycz, ale to ty lekarstwo,
a znw tyn blekot to ma waciwoci trujce, a kiedy to mwili, e nawcha sie
blykotu i tak dziwnie chodzi, moe to tak jak dzisioj tyn markoman; rozchodnik
to dobrze trocha go ukurzy i to je na bl zbw; syrdecznik to je od serca i std
taka adna nazwa; krwawnik to na zatamuwanie krwawienia;
3) wygld i urod, w tym wielko, kolor, ksztat nie tylko kwiatw, ale te
lici, a nawet caej roliny: pikna jak lelija; panna pikna jak dziewanna; dziewanna to e tako jak liczno panna, ale kiedy to tak mwili: choby jak dziewanna, bez posagu na nic panna; a to dzbanuszek jest, to taki liczny kwiatuszek, jak
ja lubie te dzbanuszki, to takie liczne; ta syroczka to tera dzie wyginea na polach, ale to liczne kwiatki, to sie na bukiet rwao; to je chwast, ale on tak adnie
kwnie, takie ma malutkie niby oczka i to tak wdzicznie si nazywa pawie oczko;
to takie nijakie, malekie, ni rzucao to sie w oczy, takie sirotki mwili, tera wicy stukrotki sie mwi; sierotki, bo takie mae biedniutkie jak sirotki, delikatne, ledwie ich wida na polu; nokie to paskudne ma te kwiaty, takie goe te rodki, a tu
troszke dukoa ino tych patkw; to sieje sie w ogrdku i nazywajo sie pazurki pu
naszemu, ale to to takie te, niadne te kwiaty; dziady to kwiat aden, a tak sie
wleko za czuwiekiem jak sie przyczepio, jak te dziady proszalne; bdziuch to paskudne i tak to mierdzi jakby chto sie zabdzio. Wystpuje tu wartociowanie
pozytywne lub negatywne od podziwu nad piknem (dziewanna, dzbanuszki,
dzwonki, koguciki, pawie oczko) po pokazanie i wyeksponowanie brzydoty, np.
nokie, psie betki, psie by, lepaki, mierdziuch, wiska trawa, przy czym jak
twierdz mieszkacy wsi: adne, wdziczne kwiatki majo te adne nazwy, a jak
kwiat byle jaki to i nazwa tako, o nokie, lepok, bo to takie te i wcale ni strojne, a ju co innego paninka, to tyn mak niby, bo to adne, czyrwuniutkie i takie
zwinne, delikatne jak modo panienka.
Wartociowaniu podlegaj take wewntrzne waciwoci roliny, np. na pokrzyw, ktra nie parzy, s w gwarach m.in. okrelenia: gucha pokrzywa, martwa pokrzywa, lepa pokrzywa, le odbierane z punktu widzenia waciwoci
uytkowych. S to roliny nieuyteczne, bo martwe, guche, lepe, a wic nie
speniaj swojej funkcji: to takie jakby martwe byo to ziele, bo co to za pokrzywa, co ni parzy, pokrzywa ma przecie parzy; to tak ju zdziczaa una, to tako
gucho pukrzywa, bo zatracia, e moe parzy.

Nazwy rolin w wiadomoci jzykowej ludnoci wiejskiej

109

Niezwykle interesujc grup sownictwa rolinnego tworz ponadto nazwy

metaforyczne utworzone przez podobiestwo do ludzi, zwierzt, ptakw lub ich
czci ciaa, np. babka, czowieki, jzefek, jzefka, panna, panienka, kukuka, kukucze wino, kozica, kocie ziele, kurze ziele, koskie kopyto, koski ogon, lwia paszcza, lwi pyszczek, psi ogon, lisi ogon, gsi ppek, wilczy ogon, wrble jzyczki,
abiniec. Motywacje s tu dwojakie: dotycz odniesienia na zasadzie podobiestwa ksztatu, funkcji, okresu kwitnienia (np. gowacz, jzyczki, kotki, koniki polne, jaskcze ziele) lub zwierzcego przeznaczenia roliny (np. zajcza kapusta,
koski szczaw, kukuki ziele, szczawik zajczy, wronie ziele), z wyranie uwidocznionym wartociowaniem dodatnim lub ujemnym desygnatu, do ktrego odnosi
si nazwa roliny. Z reguy to, co nawizuje do nazw zwierzt, podobnie jak robakw, owadw, pazw czy gadw, ma konotacje wyranie ujemne (byczki, ola
stopa, psie by, wilcze lepia, wole oczy, abie lepia), do ptakw dodatnie lub
neutralne (np. bocianki, gsiwka, koguciki, kukuka, ptasie oczka, sroczka), a do
ludzi zawsze dodatnie (andrzejek, babka, panienka). Wartociowanie ujemne
odbywa si czsto przez uzupenienie nazwy roliny o przymiotniki psi, wiski,
wilczy, oli, koski, przy czym motywacje nazewnicze podawane przez mwicych s rne, np. wiskie, bo brzydkie i wiskie, bo dla wini: winiucha bo
dla wi to je zielsko, winia to wsio zere, ale te: od wini nazwa tego, e to takie paskudne. Powstaj zatem zwizki frazeologiczne motywowane relacj czowieka i zwierzcia, wskazujce, i nazwy psie betki, psie by, wiska trawa nie
s przeznaczone dla ludzi, ale wycznie dla zwierzt, a okrelenia psi, wiski,
koski oznaczaj gorszy, mniej przydatny (o to takie byle co, tego sie nie rwie,
bo to wisko trawa; psi rumianek to gorszy taki, to ni ma zapachu, te kwiaty takie byle jakie), a take czsto chwast dziko rosncy w odrnieniu od rolin ogrodowych (psie godziki, psie lwie paszcze, psie betki). Przejawia si nacechowana
aksjologicznie opozycja zwierz czowiek, gdzie w znaczeniu sw zwierzcych czsto jest uwikane wartociowanie czowieka jako istoty lepszej wiadczce o antropocentryzmie leksyki zwierzcej (por. Bartmiski, Panasiuk 1993;
Kempf 1985; Mosioek-Kosiska 1997; Tokarski 1990). Czsto te roliny przeznaczone dla zwierzt lub z nazw zwierzcia peni funkcje suebne, s ostrzeeniem dla ludzi, np. wilcze jagody, wilczomlecz, wilcze lepia (trujce), wowe
ziele (tam dzie ronie nie ma ww).
Nazwy rolin i przekazywane przez nie wartoci s niezwykle wanym elementem jzykowo-kulturowego obrazu wiata ludnoci wiejskiej wiadczcym
o wraliwoci jzykowej i wnikliwoci w obserwowaniu otaczajcej przyrody.

Bibliografia i rda
Adamowski J., Bartmiski Jerzy, Niebrzegowska Stanisawa (1995), Ptaki, zwierzta i roliny w relacjach gwarowych z okolic Bigoraja, Etnolingwistyka, nr 7, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 135-178.

110

Halina Pelcowa

AGM (1971-1992), Atlas gwar mazowieckich, t. I, oprac. Halina Horodyska-Gadkowska,

Alina Strzyewska-Zaremba, t. II-X, oprac. Anna Kowalska, Alina Strzyewska-Zaremba,
Wrocaw.
AJK (1965-1975), Atlas jzykowy kaszubszczyzny i dialektw ssiednich, t. I-VIII, pod red. Zdzisawa Stiebera, t. IX-XII, pod red. Hanny Popowskiej-Taborskiej, Wrocaw.
AJKLW (1979-1996), Atlas jzyka i kultury ludowej Wielkopolski, pod red. Zenona Sobierajskiego, Jzefa Burszty, t. I-IX, Wrocaw.
Bakowski C., Serwatka J. (1977), Poyteczne chwasty, Warszawa.
Bartmiski Jerzy, Panasiuk Jolanta (1993), Stereotypy jzykowe, [w:] Encyklopedia kultury polskiej
XX wieku, t. II: Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw, s. 363387.
Basara J. (1989), Nazwy gorczycy polnej (Sinapis arvensis) w gwarach polskich, Zbornik razprav
i slovanskego jezikoslovja, Lubljana, s. 19-30.
Budziszewska Wanda (1965), Sowiaskie sownictwo dotyczce przyrody ywej, Wrocaw Warszawa Krakw.
(1985), Wybrane nazwy rolin ze Szczawnicy i okolic, Jzyk Polski LXV, z. 2-3, s. 158-162.
Dejna Karol (1962-1969), Atlas gwarowy wojewdztwa kieleckiego, z. 1-6, d.
(1974-1985), Sownictwo ludowe z terenu byych wojewdztw kieleckiego i dzkiego, Rozprawy
Komisji Jzykowej dzkiego Towarzystwa Naukowego, t. XX-XXXI, d.
Doroszewski Witold (1958), Kwestionariusz do bada sownictwa ludowego, Wrocaw.
Dubisz Stanisaw (1977), Nazwy rolin w gwarach ostrdzko-warmisko-mazurskich, Wrocaw.
Grzesiak D. (1998), Wierzenia i zwyczaje w jzykowym obrazie wiata mieszkacw okolic Krasnegostawu, Lublin [praca magisterska, Zakad Historii Jzyka Polskiego i Dialektologii UMCS].
Kempf Z. (1985), Wyrazy gorsze dotyczce zwierzt, Jzyk Polski LXV, z. 2-3, s. 125-144.
Kunicka Barbara, Dziak Maria (1988), Zioa i ich zastosowanie, Warszawa.
Kuniewski E., Augustyn-Puziewicz J. (1986), Przewodnik zioolecznictwa ludowego, Warszawa.
Laskowska Elbieta (1993), Wartociowanie w jzyku potocznym, Bydgoszcz.
Mosioek-Kosiska K. (1997), Antropocentryzm leksyki zwierzcej, [w:] Semantyczna struktura sownictwa i wypowiedzi, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Zofii Zaron, Warszawa, s. 7178.
Nitsch Kazimierz (1955), Mazowieckie wyrazy przyrodnicze, [w:] Wybr pism polonistycznych,
t. II, Wrocaw Krakw, s. 86-116.
Pajdziska Anna (1991), Wartociowanie we frazeologii, [w:] Wartoci w jzyku i tekcie, pod red.
Jadwigi Puzyniny, Janusza Anusiewicza, Jzyk a Kultura, t. 3, Wrocaw, s. 15-28.
(1996), Wraenia zmysowe jako podstawa metafor jzykowych, Etnolingwistyka, nr 8, pod red.
Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 113-130.
Pelcowa Halina (1985), Studia nad sownictwem gwarowym Lubelszczyzny. Cz I. Sownictwo pochodzenia maopolskiego, Lublin.
(1988), Zrnicowanie leksykalne nazw rolin w gwarach Lubelszczyzny, Annales UMCS, sectio
FF, vol. VI, Lublin, s. 257-271.
(1994), Mazowizmy leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.
Puzynina Jadwiga (1992), Jzyk wartoci, Warszawa.
Siekierska Krystyna (1992), Barwy staropolskiej przyrody, [w:] Studia historycznojzykowe i dialektologiczne, pod red. Mariana Kucay, Jerzego Reichana, Prace Instytutu Jzyka Polskiego
78, Krakw, s. 19-42.
Szafer W., Kulczyski S., Pawowski B. (1953), Roliny polskie, Warszawa.
Schwarz Z., Szober J. (1969), Roliny towarzyszce czowiekowi, Warszawa.
Tokarski Ryszard (1990), Jzykowy obraz wiata w metaforach potocznych, [w:] Jzykowy obraz
wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 69-86.
(1993), Sownictwo jako interpretacja wiata, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II:
Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw, s. 335-362.

Nazwy rolin w wiadomoci jzykowej ludnoci wiejskiej

111

Waszkiewicz K. (1977), Sownictwo gwarowe z zakresu przyrody ywej i rolnictwa we wsi Lipnik
koo Pajczna, Rozprawy Komisji Jzykowej dzkiego Towarzystwa Naukowego, t. XXIII,
d, s. 135-146.
Zarba Alfred (1960), Z geografii sowiaskich nazw chwastw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagielloskiego XXIV, Prace Jzykoznawcze, Krakw, s. 15-50.
(1970-1980), Atlas jzykowy lska, t. I-VI, Krakw.

Aneks
Cytowane nazwy rolin i ich znaczenie
aksamitka kwiat ozdobny, Tagetes
andrzejek narcyz, Narcissus
babka babka zwyczajna, Plantago maior
babka koniczynowa babka lancetowata, Plantago lanceolata
bagno bagno zwyczajne, Ledum palustre
baki babka zwyczajna, Plantago maior
blekot lulek czarny, Hyoscyamus niger
bawat chaber, Centaurea cyanus
bocianki ostrka polna, Delphinium consolida
bodziak 1. oset, Cirsium arvense, 2. oset zwisy, Carduus nutans
boa trawka kozieradka, Trigonella foenum graecum
boe liczko podbia pospolity, Tussilago farfara
bratek dziki bratek polny, Viola tricolor
buciki Matki Boski polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
byczki 1. kwiat ozdobny aksamitka, Tagetes, 2. niemiertelniki suche kwiaty, Helichrysa
bdziuch kwiat ozdobny aksamitka, Tagetes
chaber Centaurea cyanus
chaajda lebioda, Chenopodium album
choinka skrzyp, Equisetum arvense
chrzan Armoracia lapathifolia Gilib.
chrz, chrzstka skrzyp, Equisetum arvense
chwoszcz, chwoszczka skrzyp, Equisetum arvense
czepiec 1. przytulia czepna, Galium aparine 2. uczep trjlistkowy, Bidens tripartitus
czowieki rolina ozdobna aster, Callistephus chinensis
diabelskie kwiaty kkol, Agrostemma githago
diabelskie ziele tyto szleachetny, Nicotiana tabacum L.
dmuchawiec mniszek, Taraxacum officinale Web.
drabinki piciornik gsi, Potentilla anserina L.
drutowiec rdest ptasi, Polygonum aviculare
drzewianka piciornik kurze ziele, Potentilla erecta
drczka drczka rednia, Briza media
dzbanki 1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostrka polna, Delphinium consolida
dzbanuszki 1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostrka polna, Delphinium consolida

112

Halina Pelcowa

dziadowska wesz owoc uczepu trjlistkowego, Bidens tripartitus

dziady 1. opian, Artium lappa Lappa maior, 2. uczep trjlistkowy, Bidens tripartitus
dziewanna dziewanna wielokwiatowa, Verbascum thapsiforme
dziurawiec Hypericum perforatum
dzwoniec Alectorolophus major v. glaber
dzwonki 1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostrka polna, Delphinium consolida
dzwonki Panny Marii dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum
fioek bratek polny, Viola tricolor
firletka rowy kwiat kowy podobny do godzika, Lychnis flos-cuculi
gsia trawa piciornik gsi, Potentilla anserina
gsie ziele piciornik gsi, Potentilla anserina
gsi ppek stokrotka, Bellis perennis
gsiwka 1. piciornik gsi, Potentilla anserina L., 2. trawica, chwast podobny do trawy
glinik glistnik jaskcze ziele, Chelidonium maius
godek rolina rozwijajca si w czasie wiosennej suszy, Draba verna
gowacz 1. chaber, Centaurea cyanus, 2. podrnik, Chichorium intybus, 3. opian, Lappa maior
gucha pokrzywa jasnota biaa, Lamium album
gorczyca 1. gorczyca polna, Sinapis arvensis, 2. lebioda, Chenopodium album
gorszczyca 1. rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper
gorzkie ziele rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper
granicznik podrnik, Cichorium intybus
grzmotnik ziele, ktre wici si w celu odpdzenia chmur
jaskcze ziele glistnik jaskcze ziele, Chelidonium maius
jasnota biaa pokrzywa, ktra nie parzy, Lamium album
janiak chaber, Centaurea cyanus
jzyczki babka lancetowata, Plantago lanceolata
jzyczki polne babka lancetowata, Plantago lanceolata
jodeka skrzyp, Equisetum arvense
jzefek, jzefka hyzop lekarski, Hyssopus officinalis
kaszka 1. biedrzeniec mniejszy, Pimpinella saxifraga, 2. tasznik, Capsella bursa-pastoris
kdzierzawiec laz dziki, Malva silvestris
kluczyki pierwiosnek, Primula sp.
kluczyki witego Piotra pierwiosnek, Primula sp.
kobuk powj polny, Convolvulus arvensis
kobyli szczaw szczaw lancetowaty, Rumex hydrolapathum
kocie ziele koniczyna dzika, Trifolium arvense
koguciki ostrka polna, Delphinium consolida
kotun widlak godzisty, Lycopodium clavatum
koniki polne ostrka polna, Delphinium consolida
koski ogon skrzyp, Equisetum arvense
koski szczaw szczaw lancetowaty, Rumex hydrolapathum
koskie kopyto podbia pospolity, Tussilago farfara
kopytnik kopytnik pospolity, Asarum europaeum
korzenica perz, Agropyrum repens
kosmacicha skrzyp, Equisetum arvense
kosmata wenianka, Eriophorum

Nazwy rolin w wiadomoci jzykowej ludnoci wiejskiej

113

kostropacz opian, Lappa maior

kotki koniczyna dziak, Trifolium arvense
kozica powj, Convolvulus arvensis
kozioki ostrka polna, Delphinium consolida
krki rolina ozdobna aster, Callistephus chinensis
krewka Matki Boskiej dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum
krwawnik Achillea millefolium
kukucze wino rolinka podobna do koniczyny, o kwanym smaku, Oxolis acetosella
kukuka 1. rowy kwiat kowy podobny do godzika firletka, Lychnis flos-cuculi, 2. storczyk,
Orchis
kukuki ziele rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper
kurze ziele piciornik kurze ziele, Potentilla erecta
kurzylad piciornik kurze ziele, Potentilla erecta
kwane licie szczaw zwyczajny, Rumex acetosa
kwanica, kwanik, kwasek szczaw zwyczajny, Rumex acetosa
lalka tatarak, Acorus calamus
lebioda lebioda, Chenopodium album
lelija kwiat ogrodowy, Lilium
lepczyca, lepka, lepik, lepa przytulia czepna, Galium aparine
lepiech tatarak, Acorus calamus
lisi ogon skrzyp, Equisetum arvense
liszaj kaczeniec, Caltha palustris
lnica, lnianka polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
lubczyk Levisticum officinale
lulek jadowity lulek czarny, Hyoscyamus niger
lwia paszcza polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
lwi pyszczek polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
ezki drczka rednia, Briza media
oboda lebioda, Chenopodium album
opuch 1. opian, Lappa maior L., 2. gorczyca polna, Sinapis arvensis
macoszka bratek polny, Viola tricolor
majwka podbia pospolity, Tussilago farfara
martwa pokrzywa jasnota biaa, Lamium album L.
Matki Boskiej pantofelki troi, Asclepias
Matki Boskiej zy drczka rednia, Briza media
mska stao mniszek pospolity, Taraxacum officinale Web.
mieczyk kwiat ogrodowy, Gladiolus
miesiczek rolina ozdobna aster, Callistephus chinensis
mlecz mniszek pospolity, Taraxacum officinale Web.
mniszek mniszek pospolity, Taraxacum officinale Web.
modrak chaber, Centaurea cyanus
modrzyk niezapominajka, Myosotis sp.
mokrzec chwast rosncy zielonymi kpkami przy samej ziemi
mydlas mydlnica lekarska, Saponaria officinalis
nagietek, nokie kwiat ogrodowy nagietek, Calendula officinalis
naparstnik naparstnica, Digitalis sp.

114

Halina Pelcowa

niebioska niezapominajka, Myosotis sp.

niezapominajki Myosotis sp.
obapnik powj polny, Convolvulus arvensis
ognicha, ognik chwast, gorczyca polna, Sinapis arvensis
ostrka ostrka polna, Delphinium consolida
ostrzyca 1. przytulia czepna, Galium aparine, 2. kanianka lnowa, Cuscuta opilinum
ola stopa podbia pospolity, Tussilago farfara
owijacz powj polny, Convolvulus arvensis
panienka 1. chwast, mak, Papaver rhoeas, 2. twardzioszek przydrony, Marasmius oreades Fr.,
3. tatarak
panna tatarak, Acorus calamus
pantofelki sroczka, ostrka polna, Delphinium consolida
parzczka pokrzywa, Urtica dioica
pawie oczko kurzylad polny, Anagallis arvensis
paznokie, paznokietek kwiat ogrodowy nagietek, Calendula officinalis
pazurki kwiat ogrodowy nagietek, Calendula officinalis
perz Agropyrum repens
pieprz wodny rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper
pierwiosnek Primula officinalis Hill.
piciornik gsi Potentilla anserina
pioun Artemisia absinthium
paszczyca trawica, chwast podobny do trawy
podbia, podbielina podbia pospolity, Tussilago farfara
podlasek przylaszczka, Hepatica
podrnik 1. babka, Plantago maior, 2. cykoria, podrnik, Cichorium intybus, 3. rdest ptasi, Polygonum
podrnik bkitny cykoria podrnik, Cichorium intybus
powj, powjka, powijak powj polny, Convolvulus arvensis
przebinieg nieyczka, Galanthus
przestrach Hippuris
prztykawki nieguliczka, Symphoricarpos albus
przytulia przytulia czepna, Galium aparine
psi ogon skrzyp, Equisetum arvense
psi rumianek Matricaria maculata
psia pasza perz, Agropyrum repens
psie betki grzyby trujce
psie godziki mydlnica lekarska, Saponaria officinalis
psie lwie paszcze polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
psie by grzyby trujce
pszczelnik melisa lekarska, Melissa officinalis
pszennak 1. chwast rzodkiew wirzepa, Raphanus raphanistrum, 2. gorczyca polna, Sinapis
arvensis
ptasie oczka wietlik kowy, Euphrasia rostkoviana Hayne
rdes ptasi Polygonum aviculare
rojownik melisa lekarska, Melissa officinalis
rozchodnik Sedum sp.
rzep, rzepie 1. opian, Lappa maior, 2. owoc opianu, 3. przytulia czepna, Galium aparine

Nazwy rolin w wiadomoci jzykowej ludnoci wiejskiej

serdecznik Leonurus cardiaca
serduszka Matki Boskiej drczka rednia, Briza media
sierotka 1. bratek polny, Viola tricolor, 2. stokrotka, Bellis perennis
skrzyp, skrzypiec skrzyp, Equisetum arvense
somianki niemiertelniki suche kwiaty, Helichrysa
smoluchy te lilie
sosenka skrzyp, Equisetum arvense
srebrnik piciornik gsi, Potentilla anserina
sroczka ostrka polna, Delphinium consolida
stolist krwawnik, Achillea millefolium
strzaka ostroe polny, Cirsium arvense
strzaki uczep trjlistkowy, Bidens tripartitus
suchotniki niemiertelniki suche kwiaty, Helichrysa
suszki niemiertelniki suche kwiaty, Helichrysa
szabla kwiat ogrodowy, Gladiolus
szalej lulek czarny, Hyoscyamus niger
szaleniec lulek czarny, Hyoscyamus niger
szalony mak lulek czarny, Hyoscyamus niger
szczawik zajczy zajcza kapusta, Oxolis acetosella
szelepuszki niemiertelniki suche kwiaty, Helichrysa
szelestnik dzwoniec, Alectorolophus major v. glaber
szeleszczuchy niemiertelniki suche kwiaty, Helichrysa
szyportki niemiertelniki suche kwiaty, Helichrysa
lepa pokrzywa jasnota biaa, Lamium album
lepaki margarytki kwiaty o biaych patkach i tym rodku
mierdziuch kwiat ozdobny aksamitka, Tagetes
nieguliczka Symphoricarpos albus
nieyczka przebinieg, Galanthus
witego Antoniego ziele macierzanka, Thymus serpyllum
wietlik lekarski wietlik kowy, Euphrasia rostkoviana Hayne
wieczki wietlik kowy, Euphrasia rostkoviana Hayne
witojaskie ziele dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum
winiucha lebioda, Chenopodium album
wiska trawa rdest ptasi, Polygonum aviculare
tenecznik drczka rednia, Briza media
tatarak, tatarskie ziele, tatarczuch tatarak, Acorus calamus
toboki pastusze tasznik, Capsella bursa-pastoris
trawica trawica, chwast podobny do trawy
trjlistek bobrek trjlistkowy, Menyanthes trifoliata
trupie ziele lulek czarny, Hyoscyamus niger
trzsicha, trzsiczka drczka rednia, Briza media
tysiclist krwawnik, Achillea millefolium
uczep trjlistkowy Bidens tripartitus
urocznik lubczyk, Levisticum officinale
warkocznik widak godzisty, Lycopodium clavatum
wenianka rolina, ktra ma owoce podobne do kaczkw weny, Eriophorum

115

116

Halina Pelcowa

wowe ziele Virga aurea

widak widak godzisty, Lycopodium clavatum
wizioka chwast w zbou wyczka, Vicia hirsuta
wijka chwast w zbou wyczka, Vicia hirsuta
wilcze jagody pokrzyk, Atropa belladonna
wilcze lepia pokrzyk, Atropa belladonna
wilczomlecz Euphorbia cyparissias
wilczy ogon widak godzisty, Lycopodium clavatum
wok lebioda, Chenopodium album
wczga widak godzisty, Lycopodium clavatum
wole oczy kaczeniec, Caltha palustris
wronie ziele rozchodnik, Sedum sp.
wrble jzyczki rdest ptasi, Polygonum aviculare
zajcza kapusta rolinka podobna do koniczyny, o kwanym smaku, Oxolis acetosella
zielenina lebioda, Chenopodium album
ziele od brodawek glistnik jaskcze ziele, Chelidonium maius
zotnik 1. glistnik jaskcze ziele, Chelidonium maius, 2. gorczyca polna, Sinapis arvensis
zoto gorczyca polna, Sinapis arvensis
zotucha 1. przytulia czepna, Galium aparine, 2. powj, Convolvulus arvensis
abie oczka niezapominajki, Myosotis sp.
abie oczy kaczeniec, Caltha palustris
abie lepia kaczeniec, Caltha palustris
abiniec 1. kaczeniec, Caltha palustris, 2. niezapominajki, Myosotis sp., 3. rdest ostrogorzki, Polygonum
taczka rolina ozdobna o tych kwiatach
tnik glistnik jaskcze ziele, Chelidonium maius
ycica stokosa, Bromus secalinus