Batılıların Gözdesi Meyan Kökü Ve Üzerine Yaşanan Emperyalist Rekabet

OTAM, 37/Bahar 2015, 337-373
Batllarn Gzdesi Meyan Kk ve zerine

Yaanan Emperyalist Rekabet
The Licorice as the Favorite Plant of the Westerners
and the Imperialist Rivalry
Sleyman Uygun
zet
Osmanl corafyasnda yetien bir bitki olan meyan kk, Osmanl
toplumu tarafndan bilinmekteydi. ifa ve keyif verici olarak istifade
edilen bu bitkinin Bat endstrisi tarafndan kefedilmesi, binlerce yllk
geleneksel kullanmn deiime uratt. Bylelikle meyan ve yetitii
corafya iin yeni bir dnem ald. Endstriyel kapitalizme entegre
edilen meyan kknn kullanm alan olabildiince geniledi, bitki bir
anda olaan st deer kazand. Bunun neticesinde meyan kknn
yetitii Osmanl memleketleri bilhassa Aydn ve civar, meyan kk
ticareti ile ilgilenen yabanc irketler iin cazibe merkezi haline geldi.
Evvela ngiliz MacAndrews & Forbes olmak zere birok yabanc ve
yerli irket bu ii yapabilmek iin sk bir rekabete giritiler. Bu balamda
Osmanl memleketlerinde yetien meyan bitkisi zerine yaanlan
emperyalist rekabet ve neticesinde ahalinin, arzn, nebatat ve hayvanatn
nizam ve intizamnn bozulmas almamza konu olmutur.
Anahtar Kelimeler: meyan kk, yabanc sermaye, rekabet.
Abstract
Licorice, a plant which grew in Ottoman territories, was known by
the Ottoman society. Initially it had been utilized as recovery and
delighting; however, after it was explored by the Western industry, its
traditional usage for thousands of year changed drastically. Thus new
area started for licorice and its geographical area. The usage of licorice,
which was integrated with industrial capitalism, was as far as broaden
and instantly the plant gained extraordinary value. As a result of this,
Ottoman territories where the licorice could grow especially Aydn and
its environment became a center of attraction for foreign companies
which took an interest in licorice trade. Being in the first place British
MacAndrews & Forbes there were many foreign and local companies
Yrd. Do. Dr., Ordu niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm;

E-mail: suygun27@gmail.com; suygun27@hotmail.com
338
SLEYMAN UYGUN
competed head to head for doing this business. In this context as a result
of imperialist rivalry on the licorice, grew in Ottoman territories, and its
deterioration over law and order inhabitants, places, plants and animals
have been subjected to this study.
Keyword: licorice root, foreign capital, rivarly.
Giri
ster dnyevi ister uhrevi ynden olsun akl ile mcehhez bir
varlk/mahluk olan insan, doadan istifade etme hakkna sahip oldu ya da bu
hak ona bahedildi. Bu hak nisbet-i merada olduu srece insan ve tabiat uyum
ierisinde yaad. Dou toplumlarnda kutbl tababet-i nebatat olarak kabul edilen
Lokman Hekim ile bu uyum en st seviyelere ulat. Akabinde onunla ayn
izgide devam eden bn-i Sina, Razi, El Havi gibi tp bilimiyle uraan limlerin
de katksyla slam toplumlarnn nebatat ile olan ilikileri karlkl uyum
ierisinde var olageldi. Abbasilerden Emevilere, Seluklulardan Osmanlya
kadar devletlerin ynetim ekilleri, g kayna ve varlk sebeplerinde dahi
toplumun nebatat/toprak ile olan mnasebeti hayati bir rol oynad. Hatta kimi
tarihiler Osmanl Devletini din ve tarm imparatorluu eklinde tasvir ettiler.
slam corafyasnda inancn ve devletlerin nebatata olan bu geleneksel bak
phesiz toplumlar ve insanlar zerinde de nemli ve kalc bir etki salad. Bu
nedenle nemli bir varlk sebebi olarak grdkleri topran yorulmasna mani
olmak iin, rn alamamak pahasna da olsa, dinlendirme ya da corafi tabirle
nadasa brakma yoluna gittiler. Bylelikle yzlerce yl devam edecek bir uyum
ilikisi ierisinde insan topraktan etti.
Osmanl toplumu, zirai tarmn yannda, tabiatta kendiliinden yetien ve
insann istifade edebilecei nebatata kar da yine ayn duyarllkta hareket etti.
Nitekim gerek devlet erkn gerekse toplum doada kendiliinden yetien bu
trden bitkileri Hd-i Nbit1 yani Cenab- Hak vergisi bitkiler olarak
isimlendirerek ve addederek inanlarna gsterdikleri hassasiyetle bu bitkilerden
istifade ettiler. Hd- Nbit olarak adlandrlan en nemli bitkilerden biri de
Meyan idi. Doada kendiliinden yetien bir bitki olan meyan, ticari amala
Osmanl resmi belgelerinde bu eit kendiliinden yetien bitkilere hd-i nbit
denilmekteydi. BOA. D. 1384/1, 6 Ekim 1888; D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
Hd-i Nabit kavram; stlahi manada Hud: Halik, Rabb anlamnda Nbit ise
nebatn/bitkinin oulu manasna gelmektedir. Aslnda bu tamlama bazen Kendiliinden
Yetien anlamnda da kullanlmaktadr. Lakin devletin resmi kaytlarnda byle bir
kullanma rastlamadk. Bu nedenle burada Osmanl toplumu ile 19. Yzyl Avrupa
toplumunun maddeye bakndaki fark belirtmek iin sekler anlamdan uzak Cenab-
Hak vergisi bitki demeyi daha uygun bulduk.
1
BATILILARIN GZDES MEYAN KK

(OTAM, 37/Bahar 2015)
339
hafredilmedii srece, rden muaf tutulurdu2. Osmanl corafyasnda Dou

Akdeniz ve hinterlandnda bu bitkiden birok alanda ziyadesiyle istifade edilirdi.
Aydn (Bilhassa Byk ve Kk Menderes nehirleri boyunca), Adana,
Konya, Halep, Antep, Urfa (Dicle ve Frat nehirleri boyunca), Suriye, Beyrut,
Cebel ve Badat gibi Akdeniz havzas ve ard vilayetlerinde, ayn zamanda
Kafkasyada yetien meyan kk, sulak ve kumsal arazilerde ve nehir bataklklar
civarnda iki metre derinlie kadar parmak kalnlnda kkler salarak, arazi boyunca
akasya flanderleri eklinde gelien ve siyah renkte tatl bir zsuyu bulunan bir bitkidir3.
Meyann olgunlaabilmesi iin en az yla ihtiya vardr. lk ylda kkleri kk
ve stldr, ikinci ylnda sar renk alr biraz daha kalnlar, fakat bu hali gnee
ve souk havaya direnli deildir, ancak nc ylnda tam olarak olgunlar4.
Bu bitki bilhassa k mevsiminde kyl ve isiz kalan renberler tarafndan rast
gelen arazide, meralarda, su bataklklarnda, tarla hendeklerinde ve nehir kylarnda
derin ukurlar ve hendekler alarak karlrd. Meyan kkleri Austos bandan
ubat sonuna kadarki srete hafredilirdi5. Kyller genellikle yamurlu geen
Eyll, Ekim ve Kasm aylarnda topran daha da yumuamas sebebiyle bilhassa bu
aylarda meyan kk toplamaktayd6. Evliya elebi bu bitkiden nasl istifade
edildiinden ve kullanm alanndan zetle u ekilde bahsetmekteydi:
Rumdan gelr. Dibeklerde dvlp bir gece su iinde yatrlr. Daha sonra at
torbalarnn iinde szlerek krmz suyu katre katre akarak kabarck oluturur
bu kan suyu keyifle nu(imek) ederler. Bu kkn suyu souk olarak iildii gibi
kaynatlarak da iilirdi. Hakn Davud, Tezkere-i Dvdda, bu bitkinin yetmi
kadar faydasnn olduunu yazmtr. Vcud- insanda olan harareti def eder.
Cmleden hassa-i kbras mesaneyi gayet pak edip idrar sktrr. Ve cmle
balgam yerinden kal edip karr. Hakikatte Msrn Nil Nehri balgamidir.
Hafr etmek: topraktan skerek karmak manasnda kullanlmtr. Meyan kkn

topraktan karmak yerine Osmanl belgelerinde geen hafretmek kelimesini vermeyi
daha uygun bulduk. Bundan sonra da hafretmek eklinde kullanlacaktr.
2 Blgeye ilk gelen irketlerden biri olan Fransz irketi, skenderun ve havalisinde
meyan kk toplama imtiyaz talep ederken, karlnda sadece gmrk vergisi vermeyi
talep etmekteydi. HR. MKT. 280/9, 17 Eyll 1858; Bunun yannda meyan kknden
alnacak olan re dair tartmalar 1880li yllardan sonraki belgelerde grlmektedir.
D. 431/8, 1 Temmuz 1909; D. 1484/1, 6 Ekim 1888; MV. 33/15, 17 Haziran 1888;
Zaten ticareti yaplmayan ve kendiliinden yetien bir bitkinin kayt altna alnmadan
re tabi olmas da uygulamada imknsz gibi grnmektedir.
3 BOA. Y.PRK. HH. 35/27, 13 ubat 1904; D. 431/8, 1 Temmuz 1909. Herbert
Maza, Turkish-Arab Economic Relation with the United Statates, World Affers, Vol.
141, No. 3, Winter 1979, s. 270.
4United States Consular Reports on The Licorice Plant, Published by The Department of
State, According to Act of Congress, Washington August 1885, s. 18.
5 BOA. Y. MTV.119/309, 17 Nisan 1908.
6 BOA. D. 1384/1, 6 Ekim 1888.
340
SLEYMAN UYGUN
Cmle Msr halknda ksrk mukarrerdir. Bu nedenle evre diyarlarda evlad-

Araba ohhu ohhu diyerek latife ederler7. Msr halknn tamam ab- rka ss
ad verilen meyandan ierler. Bu sayede ohhu ohhu dedike lakoz gibi balgamlar kp
halas olur. Msr halk bu rk- ssu imeselerdi hiddet-i hardan czzam olurlard.
Msrda ab- ss satan dkknlarn cmlesi elli adettir, ama neferatlar cmle iki
bin kiiden oluur. Crreler ile yani toprak testiler ile arda pazarda ya rka ss
diye feryad edip bir ksesini bir mangra satarlar. Ve iddet-i harda bunu ienin
vcudu buz paresine dner8. Biyan kk (Evliya elebi meyan kknden biyan
kk olarak bahsetmektedir.) daha ok Aydn, Saruhan ve Cezire-i stankyda
hafredilir. Lakin bu rnn en mehur diyar yine Aydna bal bulunan Balattr.
Burada yetien biyan kk hibir diyarda olmaz. Balattan gayri diyarda da ok olur
amma bu ehrin biyan herkese medholunmutur. Menderes nehri araclyla
ekeleve kayklar, Gelibolu ve stanaky kayklar, Snbeki ve Anabolu
firkateleri, Zarbuna ve ayka gemileri ieri girip Balat ehrinden biyan kk alrlar.
Buradan gayet ok miktarda biyan kk hsl olup Rm ve Arabistana cmlesi
buradan gider. Bu kke Arabistanda Suy ya da Sui denilir. Msr diyarna
dahi cmle biyan kk buradan gider9.
Osmanl resmi kaytlarnda, mellif ve seyyahlarn eserlerinde belirtildii

zere Osmanl ahalisi meyan kkn biliyor ve bu bitkiden hem ferahlk verici
bir iecek olarak, hem de yzyllarn vermi olduu birikimle eitli hastalklarn
tedavisinde istifade ediyordu. Ayn zamanda eker ve tahin helvas ve meyan
bal imalinde istifade edilmekte olduundan ticareti de yaplmaktayd10. Sadece
bu iin ticaretini yapmak iin alan dkknlar ve bnyesinde alan iilerin
ar-pazarda ellerinde testilerle meyan erbeti satmas bunun iyi bir rneiydi.
Lakin XIX. yzyln ikinci yarsna kadar bu bitkinin hususi olarak ziraatnn
yaplp yaplmadna dair herhangi kanta sahip deiliz. Hatta ziraat yaplan
arazide rne zarar veren ve temizlenmesi gereken bir bitki olarak grlrd.
Meyan kk, sadece Mslman toplumlarn bildii ve istifade ettii bir bitki
deildi, bu bitki ayn zamanda Yunanistan, talya, Fransa ve spanya gibi Bat
Akdeniz havzasnda da yetimekte ve Avrupa halklar tarafndan da bilinmekteydi11.
Bat dillerinde Liquirizia, Licorice, Glycyrrhiza ve Reglisse gibi deiik ekillerde
adlandrlmaktayd. Osmanl ahalisinin cenab- hak vergisi bitki olarak addettii meyan
7 Evliy elebi b. Dervi Mehemmed Zll, Evliya elebi Seyahatnamesi, (Haz. Ycel Dal-Seyit
Ali Kahraman-Robert Dankoff), C. X., Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005, s. 189, 266.
8 Evliya elebi Seyahatnamesi, X., s. 189-266.
9 Evliya elebi Seyahatnamesi, IX., s. 76; Feridun Emecen, Balat, slam Ansiklopedisi, C.
V., TDV. stanbul 1992, s. 4-6.
10 BOA. DH. MKT. 2270/72, 14 Kasm 1899.
11 Arthur Feneon, Culture Industrielle de La Reglisse Ses Usages en Medecine Humaine et
Veterinaire, Dans la Preparation des Tabacs, ets, Seguin Freres, Imprimeurs-Editeurs,
Avignon 1886, s. 6-8; Reglisse, Encyclopdie du Commercant Dictionnaire du Commerce et des
Marchandises, Tome II, Guillaumin et Cie., Editeurs, Paris 1839, s. 1918; La Science
Pour Tous, Science Franais, N. 236, XLV Anne, 4 Auot 1899, s. 219.

341
kkn Batllar, yabani meyan (the wild licorice12) olarak grmekteydi. Bunda hi
phesiz XIX. Yzyl Avrupasnn varlk ve maddeye ynelik algsnn deimesi ve
yabani olan her eyin Bat terbiyesinden/modernizminden gemesi gerektii fikrinin
nemli bir rol vard. Meyan bitkisi, Sanayi nklbna kadar Avrupada da benzer
bir mahiyette, daha ok keyif verici ve serinletici bir iecek olarak veya baz
hastalklarn tedavisinde kullanld.
Yaz mevsiminde Paris sokaklarnda scak bir ekilde, ayn zamanda coco
adyla serinletici, ferahlk verici souk bir iecek olarak da satlrd. Meyan
kknden deriyi yumuatc ila olarak da istifade edilirdi. Meyan suyunun tad
ok ekerli olduundan zellikle ayn tatlandrlmasnda tercih edilirdi. Meyan,
ocuklar tarafndan ok sevilir, bilhassa diler oluurken kullanlrd, di kayc
bardak ve mercan di etlerinin nasrlamasna sebebiyet verdiinden dilerin
kmasn geciktirirdi, bu bitki dilerin daha abuk kmasna katkda bulunurdu.
Bunun yannda gs enfeksiyonlarnda, iltihapl ve sair hastalklarda kullanlrd13.
Muhtelif alanlarda istifade edilen meyan kknn Bat endstrisi tarafndan
adeta yeniden kefedilmesi, bu bitkinin seyrini deitirdi. Endstriyel kullanmn
bir paras haline gelen meyan kk, bir anda Batllarn gzdesi oluverdi ve
yllarca devam eden vahi bir rekabetin konusu olarak uluslararas deere sahip
ticari bir meta haline geldi.
Bat Endstrisinin Meyan Kkn Kefi
XIX. yzyln banda ngiltere merkezli yaanan Sanayi nklabna kadar
meyan kknn Avrupada kullanm Osmanldakine benzer ekilde ve snrl
miktardayd. XIX. Yzyla kadar deniz merkantilizmi sayesinde nemli bir gce
ulaan Bat burjuvazisi, snai kapitalizmiyle beraber ayn zamanda sanayi,
armatrlk, endstriyel tarm gibi birbiriyle balantl deiik meslek kollaryla da
ilgilenmeye baladlar. Bu sayede glerini pekitirdiler ve bunun neticesinde
ortaklklardan oluan byk kumpanyalarn/irketlerin kurulu sreci ortaya kt.
Bu durum bir yandan Avrupa iktisadi hayatnda kkten deiimlere
sebebiyet verirken, dier yandan siyasi, itimai ve bireysel hayat da derinden
etkiledi. Burjuvazinin nclnde uzun zamandan beri oluturulmaya allan
faydac/menfaatperest ve aklc bir topluma doru kay balad. Batl
devletlerin ve toplumlarn nebatata, doaya ve dnyaya olan geleneksel baklar
benzer ekilde deiime urad. Batlnn doaya olan tecavzkrane yaklam,
bulunduklar corafyayla snrl kalmayarak deniz ar lkelere de sirayet etti. Bu
deiim rzgrndan yzyllardan beri Batl devletlere vere geldii ticari
Osmanldaki Amerikan konsoloslarnn meyan bitkisi zerine hazrlad raporlarda
bu bitkiden bu ekilde bahsedilmektedir. United States Consular Reports on The Licorice
Plant, s. 16.
13 Feneon, Culture Industrielle de La Reglisse, s. 20.
12
342
SLEYMAN UYGUN
imtiyazlar ve ahitnamelerle, Bat merkantilizmi iin nemli bir pazar haline

gelmi olan Osmanl Devletinin de etkilenmemesi kanlmazd.
Byk oranda tekstil ve makine sanayi zerine ina edilen ilk dnem snai
kapitalizmi her geen gn ilgi ve faaliyet alann geniletti. Batl uzmanlar ve
mhendisler, nebatatn klasik kullanm snrlarn aarak bu bitkileri olabildiince
endstriyel retime dhil etmenin yollarn aradlar. Endstriyel alana dhil olan
bir bitki ise yatrm arac haline geldii iin kullanm alan genilemekte ve bu
bitkiye olan ihtiya had safhaya ulamaktayd. ekerleme, iecek ve salk gibi
birok alanda istifade edilen bir bitki olan meyan kk bu ynyle Bat
endstrisine dhil olmaya aday en nemli rnlerden biriydi.
Nitekim Batl uzmanlarn bu bitkiyi kefi gecikmedi. Meyann, endstriye
uyarlanabilecek olas kullanm alanlar hakknda muhtelif aratrmalar yapld.
Ksa sre iinde bata ttn olmak zere birok sektr bu bitkiden istifade
etmeye balad. Meyandaki eker oran eker kamndan elli kat daha fazla
olduundan aromal sakz, macun ve reel imalinde, ayn zamanda tatlandrc
tablet olarak nezle tedavisinde kullanld. Halk arasndaki kullanmnn
yaygnlamas iin katk maddesiyle kartrlarak toz halinde coco tozu adyla
satld14. Bu ayn zamanda gnmzdeki Coca Colann temelini
oluturmaktadr. Bunun yannda kola tr ieceklerin de ana unsurunu meydana
getirmektedir15. Ayrca bira ve likr gibi alkoll ieceklerin imalinde ve
ieceklerin tatlandrlmasnda da meyandan istifade edildi. Ayn zamanda
baharat ve kk boya imalinde de kullanld. Eczaclkta st solunum yolu
enfeksiyonlarnda bilhassa ksrkte ve deri hastalklarna kar ila yapmnda
nemli bir bileendi. Bu mahsuln asl kullanm endstriyel ttn sektrnde
oldu16. Enfiye, ineme ve sarma ttnn yapraklarnda, ttnn
mayalanmasnda, siyah ttn kdnn boyanmasnda istifade edildi.
Reji idarelerinde ilikiler ann bir paras olan ttnn Osmanl
Devletindeki ziraat ve ticareti zaten aibeli ve skntl bir ekilde yaplmaktayd.
Meyan bitkisinin byk oranda bylesine endstrilemi bir bitkinin imalinde
kullanlmas onu bir kat daha endstriyel bir an nesnesi haline getirdi. Meyan
kk ve bal zerine ttn sanayisini elinde bulunduran ngiltere bata olmak
zere Avrupa lkelerinde byk bir pazar olutu. Ttnn ilenmesi iin hayati
nemi haiz meyan kkne olan ihtiya hat safhaya ulatndan Bat
endstrisinin ynn Avrupa dna evirmesi kanlmaz bir hal ald. Bu esnada
Batl gzlemcilerin yapt aratrmalara gre dnyadaki meyan kknn
Feneon, Culture Industrielle de La Reglisse, s. 20.
Osman nde, Asl Efendiler Levantenler, enocak Yaynevi, zmir 2010, s. 33; Hitay
Baran, zmir Ticaret Tarihi, zmir Ticaret Odas Yaynlar, zmir 2003, s. 7.
16 Osmanldaki meyan kk irketleri hakknda tahkikat yapan Galip Bey o dnem iin
byle bir rakam vermektedir. BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
14
15

343
neredeyse tamamna yakn Dou Akdeniz ve ard blgelerinde yani Osmanl

corafyasnda yetimekteydi17. Dolaysyla meyan kk, bu blgelerde yaayan
ahalinin bile anlamakta ve anlamlandrmakta zorlanaca bir ekilde
kendilerinden uzak diyarlarda zuhur eden bir takm gelimeler dolaysyla
olaanst deer kazand.
Yabanc Sermaye ve Meyan Kk
Evvela ngiltere akabinde ise dier Avrupa lkelerinde ve Amerikada
birbiri ardna meyan kk ticareti ve imalat yapan anonim irketler kuruldu. Bu
kumpanyalar ierisinde MacAndrews & Forbes Company ksa srede dnyadaki
meyan kk ve bal ticaretini inhisarna alarak adeta hkmranln kurdu.
irketin kurucular sko olan Edward MacAndrews ve William Forbestir.
irket yneticileri 1850de meyan kk toplamak ve iletmek zere nce
Kahireye oradan Halep ve skenderuna geldiler18. Bir baka kaynakta ise
irketin Aydnda 1854 ylnda fabrika at belirtilir19. Bilinenin aksine
Forbeslerin faaliyetlerini aratrmakla grevli olan Cezayir-i Bahr- Sefid Vilayeti
Adliye mfettii Galip Beyin hazrlad layihada aslnda bu irketin Osmanl
corafyasndaki meyan kkne olan ilgisini daha eskilere dayanr. Galip Bey
irketin Osmanldaki kurulu srecini zetle u ekilde aktarr:
Bu ie ilk nce Aydn vilayetinde ngiliz tebaasndan Clark namnda bir
adam balayp Covanni namnda bir dieri de Skede fabrika kurarak bal
karmaya baladlar. 1830 senesinde 10 lira maa ile makinac olarak ngiliz
Clark nezdine gelen William adl ahs bu ii ancak ihtikr(karaborsaclk) ve
inhisar ile yapabileceini anlad. Daha sonra ngiltereye gidip bu iin inhisarn
salayacak bir sermaye aramaya balad. Clarckn yapt planlar Robert Mac
Andrews adndaki sermayedar nezdinde kabul grd. stedii sermayeyi bu ekilde
bulan Clark ncelikle 50 bin lira sermaye ile bu ie balad. ngiliz tabiyetinde
bulunan Clark be yl sonra sermayesine 50 bin lira daha ilave ederek Mac Andrews
and Forbes irketi namyla Aydn ve civarnda inhisar oluturdu. Bu iten nemli
kazan salayacan anlayan Forbes, Clarka bir miktar para vererek irketi
tamamen zerine ald20.
zmir Amerikan Konsolosu Stevens de ngiliz irketin blgeye geliini

Galip Beyin anlattna benzer bir ekilde aktarr. Stevens, Bat Anadoludaki
meyan kk potansiyelini renen bir ngilizin bu iten gelecekte nemli bir
John A. DeNovo, American Interests and Policies in the Middle East 1900-1939, Universty
of Minnesota 1963, s. 39.
18 nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 33.
19 Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Yordam Kitap, stanbul 2007, s. 187; V.
Necla Geyikda, Osmanl Devletinde Yabanc Sermaye 1854-1914, Hil Yaynlar, stanbul 2008,
s. 99; Cihan zgn, 19. Yzyln kinci Yarsnda zmirin Aydn Sanca ile Ticari likileri,
2. Ulusal ktisat Kongresi, DE BF ktisat Blm, zmir 2008, s. 8.
20 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
17
344
SLEYMAN UYGUN
gelir salayacann farkna vararak kk bir iletme atn ve bu iletmeyi

daha sonra iletiimde olduu byk bir ngiliz irketine sattn belirtir21.
Levanttaki meyan kk potansiyelini kefeden yalnzca Forbes irketi
deildi, bu ii yapmak isteyen yerli ve yabanc olmak zere birok irket,
Babaliden imtiyaz koparma peindeydi. Bu yzden iin balangcnda birok
rakip vard. Meyan kk toplatp, meyan bal retmek amacyla Osmanl tebaas
tccarndan ahin Olu Artin memalik-i mahruse-i ahanede mnasip bir mahalde ve
yahud Kuadas civarnda vaki Skede baz erait ile u sanat icra etmek zere bir fabrika
inas ruhsat havi bir kta emr-i ali itas istidasnda bulunmutur22. Babali, ahin
Olu Artine istedii ruhsat vermeyi uygun buldu23. Ancak Babalinin unun
bunun tarlalarndan vakitli vakitsiz meyan kk hafredilirken neden olaca hasarn
engellenmesi her ne kadar baz eraite balansa bile bunun tam olarak nne
geilemeyeceinden dolay bu imtiyazn verilmesi hususunda baz ekinceleri
vard24. Ayrca Artin, kuraca fabrikada Osmanl tebaas ii istihdam etmesi ve
fabrikaya ecnebi eli kartrmamas konusunda uyarld. Zaten Artine bu ruhsat
verilirken ahaliye temettu hazineye menfaat getirecei hesaplanmtr25. Nitekim
imtiyaz Artine 10 yl boyunca senevi hazine-i celileye bin guru ita etmek suretiyle
verildi26. Buradan Osmanl yetkililerinin ncelikle kendi tebaasna imtiyaz vererek
bu ticarette retimi en faydal biimde kullanmak istedii anlalmaktadr.
Dier yandan Franszlar da skenderun ve civarnda meyan kk
toplatmak ve bu iin ticaretini yapmak iin Antakyaya gelmi ve Fransz
konsolos vekili Brichit marifetiyle 1858 ylnda Antakya kaymakam olan Talat
Paadan imtiyaz talep etmilerdir. Hatta Franszlar bu ii yapabilmek iin
bahesi olan byk bir bina dahi kiraladlar. Ancak Osmanl brokrasisinin
yabanclara imtiyaz verme hususunda kayglarnn devam ettiini grmekteyiz.
Nitekim Halep Valisi Mehmed Paann Babaliye yazd mektubunda
Franszlarn blgeye geliini dikkatlice tahkik ettirdiini grmekteyiz. Mehmet
Paa, Franszlarn geliini ve imtiyaz taleplerini satr aralarnda hissedilen
kayglaryla u ekilde aktarr:
Mesele-i zailenin (Krm Sava) balangcnda ngilizler, ordular iin Antakya
havalisinde hayvan toplamak ve yetitirmek iin bir bahe satn aldlar. Bu bahede
21 W.E. Stevens Consul United States Consulate Smyrne March 27, 1885, United States
Consular Reports on The Licorice Plant, s. 17.
22 BOA. A. MKT. NZD. 6/64, 4 Nisan 1850.
23 BOA. A. MKT. NZD. 6/64, 4 Nisan 1850; Olcay Pullukuolu Yapc,
Kapitalistlerin Rekabetine Bat Anadoludan Bir rnek, Birinci ktisat Tarihi
Kongresi Teblileri 2, stanbul Ticaret Odas Yaynlar, stanbul 2007, s. 343; BOA. A.
MKT. NZD. 6/64, 4 Nisan 1850.
25 Olcay Pulukuolu, Aydn Sanca, 1845-1914 (Sosyal, Ekonomik, dari, Kltrel Durum), Ege
niversitesi, SBE., Tarih Anabilimdal, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir 2006, s. 105.

345
sekiz yz hayvan barnabilmekteydi. Bu bahe iine on iki odadan mteekkil bir bina
da yaptlar. Sava sonras lzumu kalmad iin Fransz konsolos vekili Brichite
sattlar. Bundan ay sonra Fransadan birka tacir aileleriyle birlikte gelerek bu
binaya yerletiler. Bir kumpanya kurarak bu havalide ok miktarda bulunan meyan
denilen otun kkn Frengistana gndermek iin ihracata baladlar. Mezkur binaya
biraz daha odalar ilave ettiler. Franszlar bunca yaptklar masraf mukabilinde 10
yllna meyan kk toplama imtiyaz talep etmektedirler27.
Bunun yannda Franszlar imtiyazn talep ettikleri arazileri de kendi

inhisarlarna almak istediler. Bu imtiyazn devlete faydas ne olacak eklinde sual
edildiinde ise Franszlar: Meyan kkleri iskeleye girince gmrk verilecek, ayrca ihra
ve toplanmasnda ahali menfaat grecektir. eklinde cevap verdiler. Araziyi inhisarna
almak istemelerinin sebebini de: Yarn bir ngiliz tacir gelir de arazi sahiplerine bir
miktar ake verirse ol vakit meyan kklerini ona ihale eder eklinde ifade ettiler.
Ayrca bu isteklerini yle bir rnekle merulatrmaya altlar: Devlet-i Aliye
slk gllerini her kime verirse o kimesne slk sayd eder (avlanr), bakas sayd edemez ite
buda o kabilden bir eydir. Buna karlk Osmanl brokrasisi: gllerin Devlet-i
Aliyeden baka sahibi yok iken tarla ve araziye efrad- ahali mutasarrfdr buna kyas
olunamaz28 eklinde cevap vererek bu ihaleye mspet bakmadn belirtmitir.
Halep valisi Franszlarn gerek arazi ve binalara, gerekse amele ve
renberlere bu kadar hzl ve savurgan bir ekilde para sarf etmelerini pheyle
karlamt. Zira yaplan aratrmaya gre Franszlar, kazandklarndan ok daha
fazlasn sarf ediyorlard. Aslnda Halep valisinin yaptrd aratrma neticesinde
Franszlarn asl niyetlerinin define ve asr- atika aramak olduu anlalmt29.
Belki de bu ifadeler meyan kknn henz stratejik ve endstriyel deerini
anlamayan bir Osmanl brokratnn gr ve duruunun kayglaryd. Osmanl
piyasas hakknda mevcut bilgilerimizden hareketle yaplan harcamalar bir
Osmanl brokratnn gznden belirtmek gerekirse, Franszlarn bu
teebbslerinin ancak define ve tarihi eser kaaklyla ifade edildii
grlmektedir. Ya da meyan kk ksa srede Batda ticarete konu olan revata
bir bitki haline gelmiti ki tarihi eser ve define kaakln dahi kamufle etmek
iin kullanlabilmekteydi. ster yle ister byle olsun Babaliin, Halep Valisinin
kayglarn paylatn grmekteyiz. Bu nedenle Babali, Franszlarn imtiyaz
taleplerini Ticaret mnasebetiyle icabnn yle klliyetli arazi tasarrufuna kalkarak hem
ihlal-i usul eylemeleri, hem de ahaliyi muhasm ederek yedd-i inhisara almalar cevaz
grlemeyeceini30 belirterek kabul etmemitir. Ne gariptir ki Osmanl
BOA. HR. MKT. 280/9, 17 Eyll 1858.
BOA. HR. MKT. 280/9, 17 Eyll 1858.
29 Mehmet Paa Franszlarn bu niyetlerini u ekilde aktarmtr:Bunlar, meyan kk kazp
karmak iin kyllerin ileri gelenlerini ziyadece maala istihdam ederek, amele ve renber taifesine
ziyadece ake vermektedirler, ayrca bunlarn yanndan eksik olmayarak, topra pek ihtimaml
kazdrdklarna ve bu kadar masraf tekliflerine nazaran maksadlar sade meyan kk olmayp antika
ve define aramak gibi bir hal anlalmtr. BOA. HR. MKT. 280/9, 17 Eyll 1858.
30 Babalinin Halep Valisi Hazretlerine Emirnamesi, BOA. HR. MKT. 280/9, 17 Eyll 1858.
27
28
346
SLEYMAN UYGUN
memleketlerinde yetien meyan bitkisini Avrupaya tantan ahs, zmir

Amerikan Konsolosu Stevensin belirttiine gre31, yine bir Alman arkeolog idi.
Alman arkeolog, Aydn ve civarnda tarihi eser bulmak amacyla kaz yapt
esnada bu bitkiyi kefederken, Franszlar da meyan bitkisinden istifade ederek
yaptklar sr- atika kaakln gizlemek istedikleri ihtimal dhilindedir.
Bu sralarda bir baka Fransz mteebbisin de meyan kk toplama
imtiyaz talep ettiini grmekteyiz. Richard Lenep isimli ahs 6 Temmuz 1859
tarihinde Osmanl topraklarnda 25 sene mddetle meyan kk iltizam talep
etmekteydi. Lakin Bbalinin bu istei ne ekilde karladn belgelerden takip
etmek mmkn olmamtr32.
Franszlar bu teebbslerine ramen, Osmanl topraklarnda meyan kk
ticaretinde pek fazla etkin olamadlar. Ancak blgedeki Fransz tacirlerin 1906 gibi
ge bir vakte kadar meyan ticareti yaptklarn bu tarihte Fransz tccar ve Amerikal
irket arasnda zuhur eden meyan kk davasndan anlalmaktadr33. Dier yandan
yerli tacir Artinin de bu i de baarl olduuna dair bir bilgiye ulalamamtr.
MacAndrew & Forbes Kumpanyasnn henz iin balangcnda rakiplerini safd
brakm olduu ihtimal dhilindedir. Forbesler bu sayede 1854te ina ettii Aydn
ve Nazilli Fabrikalarnn ardndan, Kuadas ve Skede fabrikalar at34. Meyan
kk toplama imtiyaz alan Forbesler, meyan bal retecek bu fabrikalar kurmak
iin Osmanl hkmetinden her hangi bir ruhsat almamlard35. Bu esnada meyan
kk fabrikas ina eden dier yabanc irketler de benzer durumdayd36. Anlald
zere yabanc giriimciler byle bakir bir alanda bir an nce giriimde bulunabilmek
iin yksek sermaye gerektiren fabrikalar gayr-i resmi olarak kurmakta tereddt bile
etmediler. Ya da Osmanl brokrasisi, imtiyazn her aamasnda mdahil olabilmek
hakkn elinde tutmak istiyordu.
Osmanl yetkililerinin itirazlar zerine Forbeslerin vekilinin Yabanclarn
bir sredir ruhsatsz fabrikalar zaten kurduklar ve hkmetin kurulu aamasnda
bunlara herhangi bir mdahalede bulunmadn37 ima etmesi, hkmetin yabanc
sermayenin hzn takip etmede yetersiz kaldn, yada yabanc sermayeyi
ekmek adna kolaylklar gstererek daha sonra resmiyete balama taraftar
31 W.E. Stevens Consul United States Consulate Smyrne March 27, 1885, United States
Consular Reports on The Licorice Plant, s. 17.
32 BOA. HR. TO. 433/21, 06. 08. 1859.
33 Nitekim bunlar arasnda meyan kk rekabetinden dolay Aydnda zuhur eden
davann Fransz konsolosunun istei zerine Franszlarn nfuz sahibi olduklar Beyruta
havale edilme talebi sz konusudur. Ancak Amerikan konsolosunun kar kmas
zerine mahkemenin yerinde grlmesi kararlatrlmtr. BOA. Y. EE. KP. 31/3062,
15 Aralk 1906.
35 Pullukuolu, Kapitalistlerin Rekabetine Bat Anadolu, s. 344.
36 BOA. HR. MKT. MHM. 256/30, 8 Ocak 1861.
37 BOA. A. MKT. MHM. 120/78, 17 ubat 1863.

347
olduunu gstermektedir. Fabrikalarn kayt altna aln sreci ikinci seenei

desteklemektedir. Nitekim irketlerin istei zerine ad geen fabrikalar byk
masraflarla ina edildiinden bunlara resmi ruhsat verilmesi, emsallerinde olduu gibi vergi ve
aidat demeleri karara baland. Forbeslerin meyan bal fabrikalarndan 15 bin
kuru vergi almaya balayan devlet bu oldu-bittiyi kabullenmek zorunda kald38.
Forbes Kumpanyas, bu fabrikalarn yakt gereksinimlerini Nazilli ve Ske
dolaylarnda bulunan iki linyit madeninden salamaya balad. Aslnda Forbesler
hkmete haber vermeksizin maden kmr de karttryordu39. Durumun
farkna varan Aydn vilayeti, hkmete bir mazbata gndererek irketin maden
karma faaliyetini durdurmasn talep etti40. Bunun zerine Forbeslerle yaplan
mzakereler neticesinde maden iletme imtiyaz resmiyete baland. Forbesler
her yl ortalama 1.000 ton kadar linyit kmr karlan bu madenlerin iletme
hakkn 1865 ve 1872 yllarnda elde ettiler41. Madencilik iinden bir hayli gelir
elde eden Forbesler ayn zamanda yine bu civarda karlan mangenez ve krom
madenlerinin de iletim imtiyazn aldlar42.
Forbes Kumpanyas, ksa sre ierisinde skenderun, Halep, Gaziantep,
Mara, Urfa ve Iraka kadar uzanan bir corafyada meyan kk toplamaya
balad. Bu faaliyet ylesine byk bir hacme ulayordu ki her biri seksen
deveden oluan iki deve kervan, Iraktan Suriye ve Bat Anadoluya kadar olan
blgede srekli youn bir ekilde meyan kk sevkiyat yapmaktayd. Bu
sevkiyat Forbeslere ait skenderun ve Aydn civarndaki ileme merkezlerinde
son bulmaktayd43.
Forbes Kumpanyasnn faaliyet alann bu derece geniletmesinde meyan
kknn doada kendiliinden yetien bir bitki olmasnn, kyl ve renberlere
yeni bir istihdam sahas oluturmasnn etkisi bykt. Meyan kk toplamak o
kadar yaygn hale gelmiti ki Maliye Mdr Berberyannn Aydn ve havalisinde
dilencilik yapanlara Hibir i bulamadnsa git meyan kaz dedii aktarlmaktadr44.
Bu cmleden meyan kk toplama iinin toplumsal meslekler kategorisindeki
yerine dair de ipular elde edilmektedir. Meyan toplama iinin toplumun
muhtemel en az gelir getiren ve en skntl ilerinden birisi olduu
anlalmaktadr. Belli ki emeksiz dilenciliin zerinde ancak ameleliin en altnda
bir meslek grubuna iaret etmektedir.
Pullukuolu, Kapitalistlerin Rekabetine Bat Anadolu, s. 344; BOA. MKT.
120/78, 17 ubat 1863.
39 BOA. HR. MKT. MHM. 256/30, 8 Ocak 1861.
40 Bunun yannda ayn madenden meyan kk ii yapan Rus Atanas da kmr
karmaktayd. BOA. HR. MKT. MHM. 256/30, 8 Ocak 1861.
41 Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, s. 190.
43 nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 37; MacAndrews & Forbes Company, New York
1928, s. 2-3.
44 Meclis-i Mebusan, : 19, C: I, 20 Kanunsani 1330 (1914), s. 282.
38
348
SLEYMAN UYGUN
Forbes Kumpanyas, Aydn ve havalisine yerletiinde ilk i olarak toprak

sahipleri ile gayr-i resmi olarak anlama salama yoluna gitti. Toprak sahipleri ya
kendileri meyan kklerini toplayp irkete teslim ettiler, ya da irketin tuttuu
yevmiyeli iiler bu arazilerde kkleri topraktan karp depolara tadlar. Ayrca
isiz kalan kyller, mnferit olarak sahipsiz arazilere dalp, meyan kklerini
toplayarak irketin kantarlarna tamakta, bunlara kyyesine gre belli bir cret
denmekteydi. Bylece topra kazmak iin bir krek ve depolara tamak iin
bir uval edinen herkes irket iin alabiliyordu. Kyller, meyan kknn
topraa ok fazla yaylmas ve salglad svnn zirai bitkilere zarar vermesi
dolaysyla deersiz saydklar bu bitkiyi tarlalardan zaten skmekte ve tarla
kenarlarna ymakta idiler. Bir de bunun zerine meyan kk irketlerinin bu
bitki iin para demeleri, irketlerin meyan kk toplama iini daha da
kolaylatrd. Ayrca Osmanl idarecileri de ilk dnemler bu bitkinin endstriyel
sahada bu derece ehemmiyete sahip olduunu anlamaktan uzaktlar, bu sebeple
de meyandan alnan r ve gmrk vergisini sabit bir nizama balayabilmi
deillerdi. Bu nedenle irket, kylden meyan kklerini olabildiince dk
fiyattan toplayarak, Avrupa ve Amerikan pazarlarna fahi fiyatlarla satmakta ve
muazzam kr elde etmekteydi.
Forbes Kumpanyas, Bat Anadoluda 15-20 yl boyunca karsnda rekabet
edebilecek gl bir rakip olmad iin meyan ticaretinde rakipsiz durumdayd.
Bu sayede kuru meyan kknn kyyesini 30-34 paraya satn alrken bir kyye
meyan baln nakliye dhil kurua retiyor, rnn en byk tketicisi olan
Amerika pazarlarna kuru meyan kknn kyyesini 95-100 paraya, baln ise 6
kurua satyordu. Bu, kuru meyan kknden yzde yz elli, balndan ise yzde
yz net kr elde etmek demekti45.
Meyan zerine Yaanan Rekabet ve ngiliz MacAndrews & Forbes
Hkmranl
1875te Abacolu adnda bir Ermeni tacir, Aydn ve Skede iki meyan
kk ileme fabrikas kurunca durum deiti. Abacolu toprak sahiplerine ve
kyllere daha fazla para vererek alm yapmaya balad ve balangta byk bir
baar salad. Yksek fiyatn cazibesine dayanamayan kyller, daha nce
ngiliz irketi iin topladklar kkleri Abacolunun depolarna tamaya
baladlar. Meyan zerinde mlkiyet hakkna sahip olmayan Forbesler,
fabrikalarna gelen hammaddenin gittike azalmas sonucu Abacoluna ibirlii
teklifinde bulundursalar da buna muvaffak olamadlar. Bunun zerine
Forbesler, rekabet karsnda birtakm nlemler aldlar. ncelikle Avrupadaki
datm an daha etkin bir biimde rgtleyerek, siparilerin alclara eskisinden
hzl ve dk fiyata teslim edilmesini saladlar. Ayrca 30.000 sterlin deerinde
Burada ad geen kyye: kyye-i cedidedir. Yani 1000 gram olan arlk ls.
BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
45

349
yeni makineler satn alarak mevcut olan fabrikalara yenilerini eklediler. Bu

tedbirler etkisini ksa srede gsterdi ve Abacolunun Avrupaya yapt
ihracatta yavalama ve daha sonralar hzl bir d olmaya balad46. Ancak
Abacolu Amerikan pazarlarna mal gndermeye devam ediyordu. Bu nedenle
gerek siyasi gerekse ekonomik ilikiler devreye sokularak Abacolunun
Amerika pazarlarna ynelik mal satnn da nne geildi. lk nce
Abacolunun yksek bir sermaye ile kurmu olduu fabrikalar tedricen etkisiz
hale getirildi. ncelikle Osmanl hkmetinin 1879 ylnda meyan bal
ihracatndan alnan vergiyi kaldrmas Forbeslerin genileme politikasn daha da
pekitirmiti47. 1881de ise Amerikan hkmeti, meyan kk deil de mamul
hale gelmi olan meyan balndan alnan gmrk vergisini ykseltti (kilo bana
20 sent). Galip Bey, Osmanl ve Amerikan hkmetlerine aldrdklar kararlar
hakknda yle demekteydi. Forbesler, Amerikaya mracaat ederek meyan balna
yzde yz gmrk vergisi uygulanmasna dair karar aldrd. Meyan kknn ise klliyen
gmrk vergisinden istisna tutulmasna muvaffak olduundan, Osmanl memleketlerinde
mevcut olan meyan bal fabrikalarnn dahi engellemesiyle inhisarn daha da arttrd48.
Galip Beyin aratrmasndan anlaldna gre Osmanl ve Amerikan
hkmetlerinin ayn dnemde benzer kararlar almalar, mteebbislerin
hkmetler nezdindeki yaptrm glerini gstermeye iyi bir rnektir. Hal byle
olunca Forbesler, meyan kk mahsuln amele ve renberlerin elinden alarak
dorudan depolarna istiflemekte ve daha sonra da preslenmi bir ekilde zmir
Liman zerinden ihra ettiinden, meyan fabrikalar mahsul bulmakta zorluk
ekmeye balad. Abacolunun da iinde bulunduu49 fabrika sahipleri
durumlarn Ticaret Nezaretine arz ederek Meyan kk mahsulnn toptan satlm
olmasndan dolay meyan bal fabrikalar mahsl bulamaz hale geldii, bunun yerel sanayiyi
olumsuz etkiledii, bu fabrikalar iin lazm olan msaade ve kolaylklarn gsterilmesinin
hkmetin vazifesi olduu ynnde taleplerini dile getirdiler. Ticaret Nezareti,
bu talepleri Babaliye bildirdiinde cevaben meyan kknn men-i fruhtu serbestii ticaret ve faidesine tevafuk etmez50. denildi.
Forbesler, bir yandan hkmetlere karar aldrmaya muvaffak olurken dier
yandan New Yorkta byk bir fabrika kurdu ve preslenmi olarak getirilen
meyan kklerini bu fabrikada meyan balna dntrerek Amerikan pazarna
sundu. Daha sonra buna Newark, New Jersey ve Camdende kurduu fabrikalar
eklendi51. Abacolu, durumu anlayp Amerikada bir fabrika kurmaya karar
Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, s. 187.
BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909. Bir aralk skenderun kaymakam re ek olarak
% 6 vergi almaya kalktysa da Amerikan irketinin ikyeti zerine bu uygulama
kaldrld. BOA. DH. MKT. 2420/116, 26 Ekim 1900.
48 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
49 BOA. D. 2894/17, 11 Ocak 1879. Abacolu Kumpanyas Vekili Dimitri Beyin
Arzuhali.
50 BOA. D. 1173-D/5, 21 Aralk 1891.
51 Maza, Turkish-Arab Economic Relation, s. 270; nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 33.
46
47
350
SLEYMAN UYGUN
verdiinde Forbesler, Amerikan pazarna hkim olmulard. Bu nedenle

Abacoluna ait irket, ksa sre sonunda faaliyetlerini durdurmak zorunda
kald. ngiliz irketi, Abacolu hesabna alan iki Ermeniye daha yksek cret
vaat ederek kendi bnyesinde istihdam etti52. Meyan ticaretindeki bu rekabet
Abacolunun yansra baz yerli mteebbisleri de harekete geirmiti. rnein
Aazaryan namndaki tacir depolarna 50.000 kyye meyan kk toplamt. Yine
bu srada Nazilli kazasnda Seferyadi Biraderler, Alaehirde Hrandidi ve zbort
Kumpanyas, amda blgenin nde gelen erafndan Kuvvetlizade Abdlgani,
Murat Efendi53, Gediz Nehri civarnda Palupavlo, Avadikyan, Teodoraki, Hac
David Ferkuh54 adl tacirler, renberlerden meyan kk alp fabrikalarda bal
imaliyle rekabete devam ediyorlard55. Bu tacirlerin ounun sonu Abacyan gibi
oldu. Aazaryann depolarnda bulunan 50.000 kyye kadar meyan kk
Forbeslerin erkezlerden oluan silahl adamlar tarafndan gasbane bir ekilde bir gecede
kaldrld. Mahalli hkmetin tarafgirlii karsnda midi kalmayan Aazaryan bir daha
meyan toplamayacana dair taahht verince, Forbesler, gasp ettikleri meyan kk
karlnda bir miktar para verdiler. Forbesler ayn zamandaGediz Nehri cihetinde
iine devam eden Hrandidi ve Palupavlo ve Hac David Ferkuh ve Avadikyan tacirlerin
ahaliden aldklar meyan kklerini dahi kontratla almaya baladlar56.
Bylelikle Forbes Kumpanyas, Osmanl vilayetlerinde yetien meyan
kknn Amerika ile Osmanl arasndaki ticaretini tekeline ald. Aydn Valisi
Hamdi Paaya gnderilen bir rapordan anlaldna gre 1875de irketin drt
fabrikasnda 50.000 sterlin deerinde makine bulunuyordu. Kumpanya Levant
blgesinden yllk ortalama 40.000 ila 50.000 ton meyan ihra etmekteydi57.
zmir Amerikan Konsolosu W.E. Stevensin meyan kk hakknda hazrlam
olduu raporunda 1873-1884 arasnda zmir limanndan Amerikaya ihra edilen
kayd tutulmu meyan kk miktar tabloda verilmitir58.
Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, s. 187.

am erafndan Abdlgani ve arkadalar kt imal etmek iin kurduklar fabrikann
yannda bu havalide yetien meyan kknn ihrac iin dier bir fabrikann inasna
ruhsat istemilerdir. (6 Ekim 1880) Cevaben ise kendilerine kolaylk gsterilecei
bildirilmitir. BOA. D. 73/2272, 18 Mart 1887.
54 Hac David Ferkuh Kumpanyas ayn zamanda Akdenizde faaliyet gsteren nemli
vapur irketlerinden birinin sahibiydi. Hac David Kumpanyas 1909 ylnda Amerikan
tebaasndan olan ve zmirde ikmet eden Charles Mesiri isimli bir tccara Amerikan
konsolosluu huzurunda satlmt. lhan Ekinci, Hac David Vapur Kumpanyas ve
Amerikan Boykotu, Trk Kltr ncelemeleri, stanbul 2003, s. 57-59.
55 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
56 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
57 DeNovo, American Interests and Policies in the Middle East, s. 39.
58 United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 16.
52
53
351

Yl
1873..
1874..
1875..
1876..
1877..
1878..
Arlk
Cwt:
44.015
63.646
81.598
42.112
112.307
184.405
Deeri
(Dolar)
96.831
138.464
168.529
80.543
176.274
398.672
Yl
1879.
1880.
1881.
1882.
1883.
1884.
Arlk
Cwt:
127.061
214.628
264.177
193.690
288.458
269.732
Deeri
(Dolar)
267.939
445.886
701.781
471.028
649.057
618.100
Bu ihracatn byk bir ksm MacAndrews & Forbes Kumpanyas

tarafndan gerekletirilmitir59. Forbes Kumpanyasnn yerel rakiplerini
bertaraf ederek muazzam bir kr elde etmesi, dier uluslararas sermayedarlarn
da dikkatini blgeye evirmesine neden oldu. Meyan ticaretinden hisse elde
etmek isteyen birok mteebbis Aydn ve civarna yerleti. Bunlar arasnda
Forbesleri en fazla uratran irket 30.000 lira sermayeli Alman Simon
Kumpanyasyd60. irketin Aydn ve havalisinde kuruluu hakknda Almanya
sefaretinden verilen 14 Aralk 1886 tarihli takrirde: Almanya tebaasndan Msy
Simonun taht- idaresinde bulunan Simon Kumpanyas, meyan kk ticareti tesis etmek
zere bundan birka ay evvel Aydn yaknlarnda vaki Umurluda bir fabrika ve meyan
kk ticareti yapmak zere o civarda 10 bin dnm araziyi dokuz sene mddetle
kiralamtr61. denilmekteydi.
Buradan Alman Simon Kumpanyasnn Aydn ve civarnda meyan kk
toplama iine Aralk 1886da balad anlalmaktadr. Simon Kumpanyasndan
baka talyan Martini Kumpanyas62, yine Franszlar hesabna alan Hanri
Arakyancyan, Hrandidi ve Saltoyani adl ahslarn yan sra Rus tebaasndan
Atanas adl ahslar da kurmu olduklar kk lekli irketleriyle meyan kk
ve bal ticareti yapmaya balamlard63. Bu irketlerin faaliyetleri Forbesleri bir
hayli endielendirdi. Forbes Kumpanyasnn kyyesini 22,5 paraya satn ald
ya meyan kkne Simon Kupanyas, daha yksek fiyat vermeye balamt.
Bunun zerine meyan kknn kyye fiyat bir anda 45 paraya kt. Kurusunun
fiyat ise 300 paray at64.
ngiliz karlarna zarar veren bu rekabetin nn almak ve inhisar
yeniden temin etmek Forbesler iin kanlmaz grnyordu. irket ynetimi ilk
Cwt = Hundredweight; 1 Hundredweight = 100 libre o da 50,802 kilogram.

United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 16.
60 Aydn ve Cezayir-i Bahr-i Sefid Adliye Mfettii Galip Bey, Simon Kumpanyasnn
30.000 lira sermayeyle kurulduunu bildirmektedir. BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
61 BOA. HR. TO. 143/50, 14 Aralk 1886.
62 BOA. Y. MTV. 284/98, 18 Mart 1906.
63 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909; Pullukuolu, Kapitalistlerin Rekabetine Bat
Anadolu, s. 345.
64 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
59
352
SLEYMAN UYGUN
olarak yerel ynetici ve memur taifesini yanna ekerek stnlk salamaya

alt. irketin sahibi ve stanbul Alman konsolosu, Simon Kumpanyasnn
faaliyetlerini engellediinden dolay Aydn mutasarrf hakknda Babaliye bir
ikyet dilekesi yazmt65. Forbesler, Ayn zamanda mahkemeler zerinde de
nemli bir gce sahipti. irket, yasal ve ekonomik yollarla rakiplerini bertaraf
edemeyince rakiplerine kar stn gelmek iin yasad yollara bavurmaktan
ekinmedi. Forbesler maiyyetlerinde erkez, Arnavut ve Karadal gibi tab- hain
ellier-altmar silahl adamlar istihdam ederek ncelikle kendi muhafazalarn daha
sonra da rakip irketlerin mallarn gasp ve zapt ederek ekvet derecesinde her
trl fazahat cebren yaparak meyan ticaretini inhisarna alma yoluna gittiler66.
Cezayir-i Bahr- Sefid Adliye mfettii Galip Beyin Forbes
Kumpanyasnn inhisar salayabilmek iin bavurduu yntemleri hazrlad
layihada ayrntl olarak u balklar altnda ifade etmekteydi67.
1. Meyan kk karan renberlerin arazilerini tahrip etmesinden ikyeti
olan iftlik sahiplerinin zellikle Menderes ve Gediz nehirleri havzalarndaki
arazileri, beer onar seneliine belli bir bedel ile mahalli belediyelerin de
tasdikiyle kontrat karlnda kiraland. Bylelikle ilk olarak bunlarn ikyetleri
kesildi.
2. ayet tccardan biri kp bu arazilerden toplanan meyan kkn satn
almaya kalkarsa, bu arazilerin Forbeslere ait olduu iddia edilerek rakip tacirlerin
mallarnn haciz muamelesi grmesi saland. Bylelikle kyller ellerindeki
mallar Forbes Kumpanyasnn teklif ettii fiyatla satmak zorunda kaldlar.
3. Rakip olabilecek ve inhisarn oluumuna engel tekil eden tccarlar bu
ekilde ortadan kaldrlrken, dier taraftan arazilerin tahrip edilmesine dair
ikyetler engellenmi oldu.
Forbes Kumpanyasnn bu politikasn eyleme dntrdn ve
amacna ulatn Simon Kumpanyas ve meyan kk ticareti yapan dier
yabanc ve yerli irketlerden gelen ikyet dilekelerinden anlamaktayz. Simon
Kumpanyas ve dier baz irketler, Babali ve mahalli ynetimlerden
istediklerini elde edemeyince; onlarda maiyyetlerinde silahl-silahsz olabildiince
kolluk kuvveti istihdam etmeye baladlar. Forbes Kumpanyasnn zmir
muhasebecisi Heshbon tarafndan verilen dilekede Simon Kumpanyasnn birka
gnden beri 50 nefer silahl kolcu istihdam ettii belirtilmekteydi68. Aydn vilayetinden
65 BOA. HR. TO. 143/56, 14 Aralk 1886; HR. TO. 143/57, 01 Ocak 1887; HR. TO.
143/62, 28 Aralk 1887.
66 BOA. . DH. 1055/82829, 28 Ekim 1887; Pullukuolu, Kapitalistlerin Rekabetine
Bat Anadolu, s. 344.
67Aydn ve Cezayir-i Bahr-i Sefid Adliye Mfettii Galip Beyin layihas BOA. D.
431/8, 1 Temmuz 1909.
68 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 9 Ekim 1887.

353
Dahiliye Nezaretine yazlan bir tahrirde: En adi tacirlerin kabul edemeyecei surette
bu kumpanyalar maiyyetlerinde tebaa-i hain silahl ellier adam istihdam ederek
yekdierinin tarlasndan karlp, fabrikaya nakledilmekte olan meyan kklerinin yollarda
cebren ve alenen kendi fabrikalarna evirmektedirler69. diye ifade edilmekteydi.
Aslnda kumpanya da mtecaviz hareketlerde bulunuyor, her biri dierinin
daha sulu olduunu iddia ediyordu. Bu irketler ierisinde en varlkl ve gl
olan bnyesinde daha fazla silahl kolluk kuvveti istihdam ederek dierine kar
stnlk salayabiliyordu.
Forbesler, bu irketler arasnda en eski ve varlkl iletme olduundan ve
ayn zamanda ngiliz ve Amerikan konsoloslarnn da desteini aldndan bu
durumdan en ok muzdarip olan ve zarar gren ncelikle Alman Simon
Kumpanyas, daha sonra da talyan Martini Kumpanyas oldu. Forbes
Kumpanyasnn stanbuldaki ngiliz Bykeliliine gnderdii bir mektupta
ngiliz karlarnn rakip Alman firmas yznden zarara uratld ifade
edilerek koruma talep edilmiti70. Bu yaznn elilie ulamasndan sonra
Forbesler, rakiplerine kar harekete geti71. Alman sefaretinden Hariciye
Nezaretine yazlan mektupta Forbeslerin tehditkr faaliyetlerinden zetle yle
ifade edilmekteydi: Msy Simonun fabrikas, ngiliz Kumpanyasnn yzden fazla
silahl adamlaryla ihata olunup Almanya fabrikasna meyan kk getiren ameleyi katl ve
hanelerini ihrak edeceklerini beyanla korkutmakta ve Simona ait tarlalardan amelenin
fabrikaya getirdikleri kkleri cebren almaktadrlar72.
Alman tacir Simon da bu hususta dorudan padiaha sunduu arzuhalinde
uzun zamandan beri esiz kazan salayan ngiliz Forbes irketinin silahl
adamlaryla her trl ktl yaparak amelenin elindeki meyan kklerini gasp
ettiini, ayrca Aydn dahilinde bulunan merhum Gazi andarl Halil Hayrettin
Paa vakfna ait arazide, Umurlu ve civarndaki mahallerde meyan kk toplama
hakk resmi bir senetle zerlerinde olduu halde bu irketin zor kullanarak
elinden almaya altn, hatta zerlerine giden polis ve jandarmadan kimisinin
niformalarn yrttklarn ve silahlarn alacak kadar ileriye gittiklerini
belirtmekteydi73. Simonun arzuhalinde Osmanl hanedan nezdinde
ehemmiyete sahip andarl gibi kadim bir devlet adamnn vakfna ait araziyi
belirtmesi ayn zamanda devletin resmi gvenlik grevlilerinin de iddete maruz
kaldn bildirerek padiahn hassasiyetini celbetmek istemesi ilgi ekicidir.
Elbette irketlerin olaylar mbalaa ederek aktardklar da gz nnde
bulundurulmaldr.
69BOA.
A. MKT. MHM. 495/19, 27 Eyll 1887.

nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 61.
71 Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, s. 190.
72 BOA. HR. TO. 50/43, 14 Aralk 1886.
73 BOA. . DH. 1055/82829, 19 Ekim 1887. Alman tebaasndan Simonun Mabeyn-i
Hmayun Ba Kitabet-i Celilesine Telgraf.
70
354
SLEYMAN UYGUN
ngiliz irketi, Simon Kumpanyasnn bu giriimlerinden hayli rahatsz

olmu durumdayd. Bu nedenle Abacyana kar uygulam olduu siyaseti
Simon Kumpanyasna kar da uygulad. Nitekim Forbeslere ait bir grup silahl
adam, Simon Kumpanyasnn depolarnda bulunan tm mallarn bir gecede
gasp etti. Bundan talyan Martini Kumpanyas da nasibini ald. Simon, zmir
Valiliine yazd 24 Ekim 1887 tarihli arzuhalinde bu olay yle anlatr.
Bizim emtiamz Glhisardaki anbarda muhafaza ediliyordu. Dn akam
erkezler tarafndan mallarmz kaldrlarak Forbes kumpanyasnn Aydndaki
depolarna nakledildi. Dn sabah Forbes kumpanyasnn acentesi Mehmet
Abulolu, yanna 60 erkez alarak kantarlarmz bastlar tm alanlar
engellediler, korumalarmz bunlarn daha sonra 30 kadar haydutla talyan
depolarna saldrdklarn haber etti74.
Baz kaynaklar bu baskn esnasnda Almanlarn fabrikasnda nbet

bekleyen iki bekinin ldrldn, 11 bekinin de yaralandn, btn meyan
bal ve meyan kk stoklarnn tahrip edildiini bildirmektedir75.
ngiliz irketi bir yandan bu hadiselere sebebiyet verirken dier yandan da
Simon Kumpanyas aleyhinde Umurlu yneticilerine ikyet dilekesi vermiti.
Forbesler, bunun yannda Simon Kumpanyasna ait kolcularn talyan
Kumpanyasna getirilmekte olan meyan kklerini de kendi kantarlarna
evirdiini iddia etmiti76.
Taraflarn bu ekilde karlkl sulamalar karsnda mahalli ynetimler ve
mahkemeler yetersiz kalmakta ya da etkisiz hale getirilmekteydi. Zira
atmalarn en youn olduu dnemlerde olaylar bastracak seviyede zaptiye
kuvvetleri blgeye gnderiliyor, fakat bir faciaya ve siyasi meseleye sebebiyet
vermemek iin vazifelerini ifa etmeden dnmek zorundan kalyorlard.
Dolaysyla bu duruma mdahale etmede devletin yetersiz kald
sylenemezdi77. Ya da yerel idareci ve ynetimler ncelikli ilikiler a sebebiyle
Forbes gibi belirli irketlerin karlar dorultusunda hareket ediyor ve onlarla
ibirliine gidiyordu. Dolaysyla gl olann rakipleri zerine yapt bu
kanunsuz uygulamalarn yerel baz idareciler tarafndan grmezden gelindii
veya gstermelik tedbirlerle geitirildii de muhtemeldir.
Aslnda her irketin meyan kk toplad araziler resmi senetlerle
belirlenmiti. Buna mdahale edilmezse ne asayi meselesi, ne de hukuksuzluk
ortaya kard. Lakin bu irketlerde, vahi bir rekabet ierisinde meyan kk
ticaretini inhisarna alma dncesi yer almaktayd. Dolaysyla yabanc
irketlerin asayisizlikten dolay vaveyla koparmalar, takiyye ve mvazaadan
BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 24 Ekim 1887. Alman tacir Simonun zmir
Valiliine yazd arzuhali.
75 Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, s. 190; nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 61.
76 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 9 Ekim 1887.
77 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909; A. MKT. MHM. 495/19, 9 Kasm 1887.
74

355
ibaretti. Zira gerek merkezi hkmetin gerekse de mahalli ynetimlerin

yaptrdklar ou tahkikatn neticesinde u sonuca ulalmt. Meyan kk
tarlalarn hafreden ngiliz Forbes, Alman Simon ve sonradan ortaya kan talyan bir
irket arasnda vukubulan atmann kanun dairesinde zlmesini hi biri arzu etmeyip
kendi aralarnda zme taraftardrlar78. Ancak bu irketler, birinin dierine kar
gsz kalmas durumunda mahalli yneticileri devreye sokma gibi bir eilim
ierisindedirler. Hkmet de gasp edilen mallara el koyunca hkmet mallarmz
kuvve-i cebriye ile alp istediine veriyor ve iddetle sahip kyor79 eklinde hep birlikte
yaygara koparyorlard.
Ayrca yerel mahkemelerden istedikleri ynde bir sonu kmazsa, sefaretleri
araclyla itirazlarn dile getirmekteydiler. Kimi zaman da yerel mahkemeleri
tanmayarak davann Ticaret Mahkemelerine havale edilmesini arzu
etmekteydiler80. rnein Amerikan Konsolosu, Hac Davit ve ortaklar ile
Amerikan konsolosluk tercman Avadikyan arasnda zuhur eden meyan kk
davasnn Karma Ticaret Mahkemesinde grlmesini talep etmiti. zmir vali
yardmcs Ferik akir Paa, Babaliye yazd mektubunda: Hukuk devletine aykr
olan bu keyfiyetin daha sonraki davalara emsal tekil edecei, hatta Kapitlasyonlar
kavaidine yeniden bir imtiyaz maddesi eklenmesi gibi bir durum ortaya kacaktr. eklinde
ekincelerini belirterek buna msaade edilmemesini talep ediyordu81. Mahalli
yneticiler, u hal devam edecek olursa kumpanyalar beyninde mukatelat vuku ve bundan
dolay bil-ahire taraf- devletten tazminat iddias gibi haller zaruri olacandan kayg
duymaktalar ve serian ve acilen bir are ittihazntalep etmekteydiler82.
irketler arasnda yaanan ekime ve kavgalardan phesiz en byk zarar
blge ahalisi grmekte ve eitli tehditlere maruz kalmaktaydlar. Zira taraflar
arasnda yaanan bu hadiseler, Forbes Kumpanyas, dierlerine stnlk
salayncaya kadar, aylar, hatta yllar boyunca devam etti. Adliye Mfettii Galip
Beyin yapt tahkikatta durumun vehameti ortaya kmt. Nitekim bu
atmalar esnasnda iki taraftan toplam 400 kadar kiinin ld belirtilmiti83.
Aydn vilayetinden Dahiliye nezaretine gnderilen tahrirde zetle unlar
belirtilmekteydi: Bu kumpanyalar maiyyetlerinde istihdam ettikleri silahl adamlaryla
hem ahval-i asayii ihlal etmekte, hem de emniyet ve hukuk- tasarrufiyeye tecavzatta
bulunmaktaydlar.84 erkez, Arnavut ve Karadal gibi muhacirlerden oluan
sert mizal bu silahl kiiler bir yandan maiyyetlerinde bulunduklar irketlerin
muhafazasn temin ettiler. Dier yandan ellerindeki imknlarla hali hazrda
BOA. MV. 26/12, 25 Ekim 1887.
BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 9 Ekim 1887.
80 BOA. Y. EE. KP. 10/980, 28 Ocak 1900.
81 BOA. Y. PRK. MYD. 22/111, 28 Ocak 1900.
82 BOA. DH. MKT. 1461/91, 9 Kasm 1887.
83 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
84 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 27 Eyll 1887.
78
79
356
SLEYMAN UYGUN
bunlara kar mspet bir bak olmayan yerel ahaliyi bask altna aldlar. Bunun
neticesinde Aydn ve havalisinde bir takm silahl haydut ve ekya tredi85. Bu
duruma sebebiyet veren ve ayn zamanda durumdan muzdarip olan Forbes
Kumpanyas dahi Amerikan konsolosu Norton araclyla verdii dilekede
vaziyetin vehametinden u ekilde bahsetmekteydi:
Kemal-i teessfle beyan ederim ki anlaldna gre mahalli memurin
hkmeti, bu haydudlarn harekt-i ekvetkranelerinin nn almak hususunda
pek az sarf- mes etmektedir. Birka gn mukaddem Karacasu kazas dhilinde
Bahalak Nahiyesine duhul eden bir hayli aki nahiye-yi mezkure muteberanndan
olan bir kiinin hanesine cebren girerek merkumun iki yz adet lira-y Osmanisini
gasp eyledikleri gibi dier bir ete efrad Nazilliye birka mil mesafede bulunan
Semizeli nahiyesindeki birok kimesnenin maln yama eylemilerdir. Her gn
tekrar eden bu gibi harekt- ekvetkranelerinin netayicinden ve memurin-i
mahalliye tarafndan derdest ve tevkifleri hususunda teebbsat- lazmede
bulunmamasndan cesaret alan bu akiler Nazilli ahalisine kar dahi hcum ile
daha cevvalane basknlara teebbsten geri durmayacaklardr86. denilmekteydi.
Benzer ekilde mahalli yneticiler ve kolluk kuvveti istihdam eden Simon

ve talyan kumpanyalar da asayisizlikten yaknmakta ve Babaliyi bu hususta
tedbir almaya davet etmekteydiler87. Babaliden Aydn vilayetine gnderilen bir
tebligatta Alman Simon Kumpanyasnn kiralad arazide ahalinin hayvan
otlatamadklar ve eitli ihtiyalarn karlayamadklar iin isyan ettikleri ifade
edilmi ve siyasi bir meseleye sebebiyet vermeden meselenin halledilmesi
hakknda talimat verilmiti88.
Ad geen irketin bnyesinde silahl kolluk kuvveti istihdam etmeleri
devlet asndan muhtemel bir otorite sorununa sebebiyet vermekteydi. Nitekim
Simon Kumpanyas, Forbeslerin silah kulesi dahi ina ettirdii ynnde Umurlu
Karakoluna ikyette bulunmutu89. Dahiliye nezaretine bu ynde yazlan bir
raporda ise zetle u ekinceler ifade edilmiti:
Bu irketler her biri yeterince varlkl olduklarndan rekabet iin silahl
adamlarn kolaylkla arttrabilirler. Bu durumda mahalli zaptiye kuvvetleri, polis ve
jandarma bunlar kontrol altna alamaz hale gelir. Bylelikle halk arasnda her trl
huzursuzluk vukua gelir ve irketler mtecaviz hareketlerini daha da arttrr90.
BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 27 Eyll 1887; Ayrca bir baka kaynak zmir ve
evresindeki meyan kk tarmnn gmenlerin eseri olduunu belirtir. Cihan zgn,
Bat Anadoluda Tarmsal gc ve cretler 1844-1914, Uluslararas Sosyal
Aratrmalar Dergisi, V., S. 22, Yaz 2012, s. 323.
86 BOA. Y. EE. KP. 27/2677, 28 ubat 1906; Y. EE. KP. 29/2886, 13 Mays 1906.
87 DH. MKT. 1451/55, 27 Eyll 1887; DH. MKT. 1448/34, 18 Eyll 1887; BOA. DH.
MKT. 1466/83, 29 Aralk 1887.
88 BOA. DH. MKT. 1480/21, 3 Ocak 1888.
89 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 9 Ekim 1887.
90 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 28 Ekim 1887.
85

357
zel bir irketin devletin yetersizliini ileri srerek gvenlik kaygsyla

silahl kolluk kuvveti bulundurma istei ayn dnemde kurulan Ttn Reji
irketi (Societe de la Regie Cointeresse des Tabacs de LEmpire Ottoman) ile Babali
arasnda ortaya kan hadiseye benzemektedir. Zira Reji ynetimi de silahl
kolluk kuvveti bulundurma talebinde bulunmu, lakin Kitabet Dairesi, Ttn
Rejisinin bu isteini Reji benzeri tekeller kurulur ve silahl kuvvet kullanma hakkn
elde ederlerse bunlarn devlet iinde devlet olaca ynnde ekincelerini belirterek bu
talebe olumsuz yaklamt91. Bu yaklam benzeri tm talepler iin rnek tekil
etti. Bu nedenle Bundan sonra silahl adamlar grldnde polis ve jandarma
tarafndan silahlar ellerinden alnacaktr eklinde gerekli tenbihat ve tebligat
yapld92. Ancak buna ramen bu irketlerin, yasad yollarla silahl adamlar
istihdam etmeye devam ettii sylenebilir.
Mahalli idareler, meyan kk irketleri ve konsoloslardan gelen talep
zerine Babali, davalar nihayetleninceye kadar hi bir tarafn tarlalardan meyan
kk karmamasna dair tebligat irketlere ve sefaretlerine bildirildi93. Bunun
zerine ngiltere ve Almanya sefaretleri tarafndan hkmet aleyhinde bir
protesto bildirisi yazld94. Durum siyasi bir meseleye dnmeden Babalinin
bir an nce bu karmak hadiseyi zmesi isteniyordu.
Babali, Aydn ve havalisinde yaanan rahatszl tam olarak anlayabilmek
iin deiik dnemlerde blgeye birbiri ardna birok mfetti tayin etti95. Ayn
zamanda bu atmalarn son bulmas iin sefaretlere de tebligat yapld96. Ancak
ne hkmetin ne de yerel idarelerin ald tedbirler bu hadiseleri engelleyebildi.
Hadiseler ancak Forbes Kumpanyasnn rakip irketleri, bilhassa Simon
Kumpanyasn alamaz hale getirerek tekrar meyan ticaretini inhisarna
almasyla yatm oldu. Depolarndaki stok meyan kk ve bal bir gecede
kaldrlan Simon Kumpanyas, siparilerini karlayamaz duruma dt. Alman
Kumpanyas meyan kk toplamaya srarla devam etse de bu srar yl srd
ve nihayet iflas etti. Forbesler, Simon Kumpanyasna yapt fenalklarn aynsn
meyan kk toplayan dier irketlere de yapmaktan ekinmedi. Silahl
adamlaryla rakip irketlere ait depolarn ounu basarak meyan kklerini gasp
etti, zerine de bir daha meyan toplamayacaklarna dair biroundan taahht
ald. Forbeslere kar rekabet edemeyeceini anlayan birok tacir bu irket adna
meyan kk toplamaya balad. Bylelikle Menderes Nehri ve havzas tamamen
bu irketin inhisarna geti97.
Donalt Quaterd, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908),
(ev. Sabri Tekay),Yurt Yaynlar, Ankara 1987, s. 33.
92 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 9 Ekim 1887.
93 BOA. DH. MKT. 1397/90, 8 Mart 1887.
94 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 9 Kasm 1887.
95 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909; DH. MKT. 1439/102, 11 ubat 1887.
96 BOA. DH. MKT. 1474/85, 5 Aralk 1887.
97 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
91
358
SLEYMAN UYGUN
Uzun bir mcadelenin neticesinde rakiplerini ortadan kaldrarak inhisar

yeniden salayan Forbes Kumpanyasna kar 1890larn sonuna doru
hkmetin de tevikiyle bu ii yapmaya balayan yerli mteebbis ve tacirler
ortaya kt. Hkmetin srarla bu ii yerli yatrmclara ihale etmek istemesinin
phesiz bir takm hakl sebepleri vard. Zira meyan kk toplama ve ihra etme
iini inhisarna alan bu irketler, bir yandan devlet hazinesini, dier yandan bu
ile itigal eden kesimleri bir hayli zarara uratmt. Bunun yannda ahalinin,
arzn, nebatat ve hayvanatn nizam ve intizamnn bozulmas, hkmetin yabanc
irketlere kar yerli mteebbisleri desteklemesinde en nemli etkenlerdendi.
Mevzubahis olan yerli tacirlerden biri Baltac Dimostin idi98. Dimostin,
Meyan kklerinin ahali tarafndan karlmasna rabet olmamas, ne devlete ne de ahalice
laykyla istifade edilememesinden nai Aydn, Konya, Adana, Halep ve Basra vilayetlerinde
hasl olan meyan kkn, yabanc irketlerin satn ald fiyattan daha yksek fiyata
alacana ve daha yksek resm temin edeciine99 dair taahht verdi ve Haziran
1893te bu imtiyaz elde etti. Ancak Baltacnn yabanc irketlerle rekabette
baarl olduuna dair her hangi bir kant yoktur. Yine 1900 ylnda Avadikyan
adnda bir tacirin Manisada meyan kk topladna ahit olmaktayz. Forbesler
adna alan Haci David ve ortaklar, Avadikyann toplad meyan kkn
trl iltimasla haczettirmilerdi. Bunun zerine Avadikyan, haczin kaldrlmas
ynnde hkmet nezdinde teebbste bulunmu ve haciz kaldrlmt100.
Tm bu yaananlardan aslnda Forbesler ve Bat sermaye ve irketlerinin
meyan kk noktasndan Osmanl topraklarna girii, rekabetleri ve sonunda
birisinin egemen oluuyla sonulanan kk apta blgesel bir smrgecilik
ilikilerinin nasl gelitiine dair iyi bir rnektir. Forbes Kumpanyas,
oluturduu inhisar sayesinde faaliyetlerini ve baarsn daha da arttrd. Adliye
mfettii Galip Bey, Forbeslerin meyan ticaretini tekellerine almalarndan sonra
amelenin ne kadar kt duruma dtnden zetle u ekilde bahseder:
Forbesler, bir yandan renberlerin maan, dier yandan da Simon
Kumpanyasnn 50 paraya kadar ykselttii meyan kknn al fiyatn 12
paraya kadar drd. Amele ok fazla meyan toplamsa, amurlu ve ya olduunu
ileri srerek rutubet ve amur hakk, r bedeli ve kantar karl gibi birok
bahanelerle zaten ya ve amurda alarak ayakta duracak hali kalmayan ve teri
topuundan akan zavall ahalinin elindeki mal bedelinin yarsndan daha dk bir
fiyata almak gibi gaddarane inhisar sistemi oluturdular. En elim olan ise trl
entrikalarla zoraki masraf olarak gsterilen ve devlete verilmesi gereken r
vergisinin amele ve renberlerden tahsil edilmi olmasyd101.
Pullukuolu, Kapitalistlerin Rekabetine Bat Anadolu, s. 344.

BOA. Y. PRK. MYD. 12/91, 15 Haz 1893; Y. MTV. 79/223, 15 Haziran 1893.
100 BOA. Y. EE. KP. 10/980, 28 Ocak 1900.
101 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
98
99

359
Forbeslerin, hkmetin istedii r bahanesiyle amele ve renberlerden

kesintiye gitmesi meyan kknn ise klliyen gmrk vergisinden istisna
tutulmasna muvaffak olmas, irkete muazzam bir kr salamaktayd. Buna
ramen Osmanl hkmeti meyandan alnan r arttrmak istediinde
Forbesler, bizzat ve konsoloslar araclyla hkmete bask yaparak bu zamma
kar kmaktaydlar. Meyan kk karlan blgelerdeki mahalli yneticiler ise
bu kadar kazan salanan ve rekabete sebebiyet veren bu bitkiden alnan rn
adil olmad ynnde gr beyan etmekteydiler. Galip Bey, meyandan alnan
r hakknda: Meyan kk hudi nbit olup amele ve renberlerin el emeinden baka
masraf yoktur. Eer %12 olarak alnan r, Forbeslerin ileri srd %3 nisbetinde
azaltlrsa birtakm adaletsizlie sebebiyet verir. Hkmetin, bin bir trl zahmetle hsl
olan hububattan, %12,5 orannda r almasyla meyan bitkisinden bu derece dk vergi
almas, nisbet-i meraye aykrdr102. demekteydi.
Mahalli ynetimlerden gelen talepleri gz nnde bulunduran hkmet,
meyan kknden alnan r hakknda adil bir karar alabilmek iin Aydn, Saruhan,
Umurlu, Denizli, Manisa, Alaehir, Suriye, Beyrut vilayet ve mutasarrflklarna
meyan kk hakknda ayrntl bir tahkikat yaptrlmas ynnde emirname
gnderdi103. Zira bu bitki Aydn ve havalisinde kolay bir ekilde karlrken topran
daha sert ve kuru olduu Halep, skenderun, Adana gibi scak ehirlerde daha zor
sklmekteydi. Bu da daha fazla emek gerektirmekteydi104.
Yaplan tahkikatlarn neticesinde Babali, meyan kknden alnan % 12lik
rn, Mart 1888den itibaren iki misline karlmas ynnde karar ald ve bu karar
tm vilayetlere ve meyan kk irketlerine tebli etti105. Tabi ki bu karara bata
Forbes Kumpanyas olmak zere meyan ticareti yapan birok irket ve tccar kar
kt. Bilhassa bu sralarda kurulan ve Forbeslerle ibirlii iinde Alaehirde meyan
kk toplama iine balayan baka bir Amerikan irketi rn iki katna
karlmasna iddetle kar kmt. American Manufacturing Company adna
blgede meyan kk toplayan Mr. Leeds ynetimindeki bu irket, Franszlardan
sonra Suriyede de iki firma kurarak bu blgedeki meyan kk ticaretini yeniden
eski ihtiamna kavuturmutu106. Hatta Manufacturing Company, meyan kk
toplamak iin 1883 ylnda skenderunda 24 dnm arazi satn alm ve zerine
binalar ina etmiti107. Leeds sayesinde dier Amerikan irketleri de bu ie ilgi
BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
BOA. D. 1384/1, 6 Ekim 1888.
104 Her 200 kyye meyan kknden 44 kyye meyan kk bal istihsal edilmektedir.
Ayrca 100 kyye ya kk kurutulduktan sonra 30 ila 40 kyye arasnda azalmaktadr.
BOA. D. 1384/1, 6 Ekim 1888; D. 2276/47, 6 Aralk 1897.
105 BOA. D. 326/28, 10 ubat 1891; MV. 33/15, 17 Haziran 1888.
107 Tercme odas ak bir ekilde Franszca aslnda 24 dnm yazan araziyi 20 dnm
eklinde belirtmitir. A. MKT. MHM. 531/19, 13 Haziran 1894.
102
103
360
SLEYMAN UYGUN
duymaya balamlard108. Yine bu srada Alexandre Sidi adl ahsa ait bir baka
Amerikan irketi Halep ve civarna yerlemi, meyan kk ticareti yapmaya
balamt. Alexandre Sidi, blgeye buharl pres makineleri getirerek toplanan
meyanlar balyalar haline getirmekte skenderun ve Sveydiye liman zerinden
ihra etmekteydi. 1885 ylnda bu irket, 6.000 ton civarnda meyan kk ihra
etmitir. Bu da yaklak 192.000 dolar civarndadr109.
ngiliz Forbeslerin ad geen Amerikan irketlerinden rahatsz olmad
anlalmaktadr. Forbesler meyan ticaretinin neredeyse tamamn Amerikan
pazarlarna ihra etmekte, gerek Osmanl Devleti gerekse de ngiltere ve
Amerika ile ilikilerini blgedeki ngiliz ve Amerikan konsoloslar araclyla
yrtmekteydi. Nitekim Forbes Kumpanyasnn imtiyaz sresi sona erdiinde
Babali, imtiyazn uzatlmas ynnde tereddt yaam, bu i 18 ay boyunca
srncemede kalmt, ite tam bu srada Amerikan irketi yneticisi Leeds
devreye girerek bu imtiyazn tekrardan uzamasn salamt110. Bu nedenle byle
bir srtmenin olmas sz konusu olamazd. Bilakis, Osmanl hkmeti,
meyandan alnan r miktarn iki misline karnca, bu irketler ve konsoloslar
hep birlikte hareket ederek alnan bu karar protesto etmilerdir. Hatta bir sreliine
eski usul r vermeye devam etmilerdir. Forbes Kumpanyas, ncelikle gn
kurtarmak amacyla, 1888 yl boyunca toplanan meyan kklerini daha nceki
yllarda toplanarak depolarda stoklanm olan mahsulden gsterdi. Hatta elindeki
mevcut maln seneki maln mul olamayacandan bahisle iki kat r vermeyeceini beyan
ederek bir sonraki yln mahsuln de iki kat rden muaf tutma peindeydi.
Forbesler, Babaliden gelen haberle bu isteklerine muvaffak oldular111. Ancak
ibirlii iinde hareket ettikleri dier Amerikan irketleri iin asl gaye re getirilen
bu zammn tamamen kaldrlmasyd. Bu amala Forbes Kumpanyas memalik-i
ecnebiyede ezcmle Rusyada ok mal olup hkmetler ise meyan kk ihracatna pek msaid
olduundan ve hatta hibir vergi resm almadndan112 zorunlu olarak ihracatn Rusya
lehine olacak ekilde deieceini ve kendilerinin de faaliyetlerini buraya
nakledeceini belirtti. skenderundaki Amerikan irketi de hkmete maarif hissesiyle
r olmak zere alna gelen %12ye bugn bir mislinin zamm zerine, meyan kk husule gelen
Batuma nakli amacnda olduklarn bildirmilerdi. Dolaysyla bu irketler,
hkmetten yaplan bu zammn geri alnmasn talep ettiler113.
Blgedeki Amerikan konsoloslarnn belirttii zere, California, New
Mexico, Texas ve Gney Amerika vilayetlerinde dank bir halde yetien bu
bitkinin topraktan karlmas, ilenmesi ve ihracata hazr hale getirilmesi ok fazla
United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 17.
United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 19-20.
111 BOA. MV. 33/15, 17 Haziran 1888.
112 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
113 BOA. DH. MKT. 1585/94, 18 ubat 1889.
108
109

361
masraf gerektirmekteydi. Meyann karlmas esnasnda Osmanlda sarf edilen i

gc ve emek Amerika ile karlatrldnda neredeyse yok denecek kadar azd.
Ayrca Osmanl memleketlerinde yetikinler ve ocuklar da istihdam edildiinden
kk toplama yevmiyesi 10 ila 20 Cent arasnda deimekteydi. En nemlisi de bu
bitkinin yetitii ya da tarmn yapld arazide belirli bir sre hibir bitkinin
yetiememesiydi. Hatta bu durum bitkinin kknn tamamen karlmas halinde
dahi geerliydi. Meyan bitkisinin yetitii ya da topraktan skld bir arazide
ziraat yaplabilmesi iin ancak pahal zirai ilalama ve modern tarm yntemine
bavurulmas durumunda olabilirdi114. Bu da haylice masrafa sebebiyet
verdiinden uygulanmas neredeyse imknszd. Yabanc sermayenin srarla
Osmanl memleketlerinde inhisar oluturmak istemesinin yegne sebebi bu olsa
gerekti. Zira yevmiyeleri ziyadesiyle dren, hkmetin talep ettii r amele ve
renberlerden tahsis eden; dier yandan gmrk vergisinden klliyen muaf olarak,
rakiplerini etkisiz hale getiren bir irketin faaliyetlerin durdurmas ya da
Kafkasyaya kaydrma tehdidi ancak sylemden ibaret olabilirdi.
Galip Beyin Forbesler, hakknda yapt tahkikat de bu sylemleri tekzip
eder mahiyetteydi. Galip Bey layihasnda zetle:
Meyan bitkisinin Osmanl topraklarnda olduu kadar yabanc
memleketlerde de olduu sylentisi geree aykrdr. Dnya ticaretine sunulan meyan
bitkisinin neredeyse tamam Osmanl corafyasndan salanmaktadr. Forbes
Kumpanyas, ortaya att bu iddasn kantlamak iin ihtiyaten bir sene az
miktarda meyan ihra ederek maliye memurlarnn gzn korkutsa da bu tehdidi
ksa bir sre iin geerli olduundan bu iddiasn izah ve ispat edemez, istatistik
hlasalar icabnca kumpanya hibir vakit memalik-i ahane mahsulnden istigna
edecek bir halde deildir115. eklinde ifade etmekteydi.
Bunun haricinde Galip Bey, Forbesler ve dier yabanc meyan kk

irketlerinin topra ne derece tahrip ettii, topraa ve evresine ne derece zarar
verdiini u ekilde ifade etmiti116.
Bu nebat k aylarnda isiz kalan renberler tarafndan rast gelen ekili, ekili
olmayan arazide ve meralarda su bataklklarnda ve nehir kylarnda derin ukurlar
alarak karlyor ve alan ukurlar ve bozulan yerler haliyle brakldndan ara
sra bu ukurlara hayvanat der telef olur. Bozulmu nehir kenarlarndan sular
tap araziyi istila ve noksan brakr. Arazi delik deik bir hale gelerek eer ki
birok emek ve masraf sarfyla ukurlar doldurulmaz ise zerinde ift srmek
United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 17, 18-19.
BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
116 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909. Bu tahribattan ayn zamanda Vilayet dare
Meclisince hazrlanan raporda da bahsedilmektedir. Orhan Deligz, Osmanl Ziraat ve
Ticaret Gazetesi, Ankara niversitesi, SBE. Tarih Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, Ankara 2008, s. 33.
114
115
362
SLEYMAN UYGUN
mmkn olamaz. Bu yzden gerek ahaliye ve gerek hazine-i devlete birok zarar
olur ki bu mahsuln bugnk gnde brakt para bu zararlarn onda birini
tanzimine kifayet edemez117.
Galip Bey ayrca; Maalesef memurlarmz; ticari hesaba, genel duruma, idare
ekline ve meyan kknden salanan re karlk, bu durumun ne gibi hasarlara sebep
olduuna vakf olmadklarn belirterek Osmanl yneticilerinin bu konuya
yabanc olduklarndan yaknmaktayd. Aslnda Babali, Teminatsz byle bir
teebbse ibtidar eylemek ticareti krmak demek olaca gibi ondan tevelld edecek zarar
dahi yalnz re taallk etmeyip bununla itigal eden ahaliye ve hazineye dokunaca 118
gibi nedenlerden dolay bu duruma gz yummak durumunda kalmt.
Babali, Forbeslerin ve dier Amerikan irketlerinin muhtelif yollara
bavurarak re yaplan zamm geri ekmeye ynelik basklarna uzun sre
dayanabildi. Ancak 1900-1903 arasnda re uygulanan zammn geri ekildiini
grmekteyiz. Galip Bey; bu indirimden devletin grd zarar u ekilde
belirmitir: Forbes Kumpanyasnn ihracat bizzarure Rusyaya nakledecei zmnndaki
safsatasnn tesiratyla bizimkiler hemen boyun kesilerek 1900 senesinde bir paraya ve bir
eyrek paraya kadar indirime gitmek suretiyle sene kadar birok zararlara sebebiyet
verilmitir. Ancak Forbes ve dier Amerikan irketlerinin basklarna ramen
Babali, 1903 senesinden itibaren eski zaml usulden r almaya devam etti119.
Uzun bir uran neticesinde Forbesler, artk yorulmu durumdayd. Bu
nedenle bu ii tedricen yerli irketler lehine snrlandrd ve kendisi de st bir
konuma ykselerek meyan piyasasn belirleyen uluslararas trst irket haline geldi.
Forbeslerin Amerikan irketine Dnm ve Uluslararas Kartel
Haline Gelii
Amerikal Mr. Leedsin nclnde gelien meyan kk ticaretine
Amerikal byk irketlerin her geen gn ilgisi daha fazla artt. Forbes
Kumpanyasnn Osmanl memleketlerinden ihra ettii meyan kk ve balnn
Amerikadaki en nemli alclarndan birisi Dnya ttn piyasasnn byk bir
ksmn elinde bulunduran American Tobacco Company120 idi. 1890da kurulan bu
irket, ttnn ilenmesinde vazgeilmez bileeni olan meyan kk ticaretini de
inhisarna alarak rakiplerine kar stnlk salamak amacyla Osmanl ile
Amerika arasndaki meyan kk ticaretini inhisarnda bulunduran MacAndrews
BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
BOA. DH. MKT. 1585/94, 18 ubat 1889.
119 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
120 Amerikan Tobacco Company hakknda ayrca baknz. Patrick G. Porter, Origins of
the American Tobacco Company, The Business History Review, Vol. 43, No. 1, Spring
1969, s. 67; Malcolm R. Burns, Outside Intervention in Monopolistic Price Warfare:
The Case of the Plug War and the Union Tobacco Company, The Business History
Rewiew, Vol. 56, No. 1, Spring 1982, s. 34.
117
118

363
& Forbes Kumpanyasn 1902de kendisine dhil etti121. Bylelikle ngiliz bir
irket olan Forbes Kumpanyas, Amerikal Ttn nhisar irketine gemi
oldu122.
1900lere gelindiinde Amerikan Forbes Kumpanyas yeni bir sorunla kar
karyayd. Babalinin meyan kknn yabanclar eliyle toplatlp iletilmesinden
duymu olduu rahatszlk hat safhaya ulamt. Bu dnemde Osmanl
brokrasisinde milli duru ar basmaya ve verilen imtiyazlarda da buna gre bir
yaklam sergilenmeye balanmt. Daha nce Hazine-i Hassada olan birok
imtiyaz maliye hazinesine devredilmi, Maliye Nezareti ise askeri harcamalara
yaplan demeleri karlamakta zorluk ektiinden iyapsnda dzenlemelere
gitmiti. Dolaysyla verilen ihalelerde bu gelimeler nemli bir rol oynad. Bu
nedenle iftlikt- Hmayn ile tapulu araziden baka, meyan kk toplama
imtiyazlarn, 1894 ylnda kurulan Tehizat- Askeriye Nezaretine havale edildi123.
Alaehir havalisinde meyan kk toplama imtiyaz verilirken Tehizat- Askeriye
Nezaretine verilen bu imtiyazn nezarete paraya ediden ihtiya bulunduu u srada124
eklinde bir ibare dlmesi, hem imtiyazn verili sebebini, hem de askeri tehizat
iin paraya olan ihtiyac ak bir ekilde ortaya koymaktayd125. 1905ten itibaren
meyan kk toplama imtiyaz bu nezaret araclyla verilmeye baland126.
Meyan kk toplama imtiyaznn Tehizat- Askeriye Nezaretine ihale
edilmesi Forbes Kumpanyas nezdinde tepkilere sebebiyet verdi. Forbesler
alageldikleri zere bu iin Hazine-i Hassa eliyle yaplmas taraftaryd.
Forbesler namna alan Msy Stok daha nce olduu gibi senelik maktu
olarak 600 lira vererek bu imtiyazn Forbeslere verilmesini teklif etti. Fakat
Henry W. Taft, The Tobacco Trust Decisions, Columbia Law Review, Vol. 6, No. 6,
Jun 1906, s. 377.
122 Galip Bey bu atn 700.000 liraya gerekletiini bildirmektedir. BOA. D. 431/8, 1
Temmuz 1909; Taft, The Tobacco Trust Decisions, 377-378; Porter, Origins of the
American Tobacco Company, s. 75-76.
123 Tehizat- Askeriye Nezareti hakknda baknz. Zekeriya Trkmen, Mtareke
Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yaplanmas 1918-1920, TTK. Ankara 2001, s. 15;
mer Faruk Blkba, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat: II. Abdlhamid Dneminde
Mali dare, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, stanbul 2005, s. 76,93.
124 BOA. Y. MTV. 119/309, 17 Nisan 1908.
125 Aslnda bu dnemde Osmanl brokrasisinde milli duru ar basmaya ve verilen
imtiyazlarda da buna gre bir yaklam sergilenmeye balanmt. Bu durua kar gelen
kii veya kurumlar ar ekilde muhalefete maruz kalmaktayd. rnein Hseyin Hilmi
Paa hkmeti, Frat ve Diclede vapur iletme imtiyazn, tm tepkilere ramen ngiliz
Lynch irketine vermiti. Lynch Meselesi olarak tarihe geen bu olayda Hseyin Hilmi
Paa hkmetinin istifas iin basnda ve meclis ierisinde muhalif sesler giderek
ykseldi ve neticesinde hkmet istifa etmek zorunda kald. Lynch Meselesi hakknda
baknz. lhan Ekinci, Frat ve Diclede Osmanl ngiliz Rekabeti, Asil Yayn Datm,
stanbul 2007, s. 309-321.
126 Pullukuolu Yapc, Kapitalistlerin Rekabeti, s. 346.
121
364
SLEYMAN UYGUN
nezaret: bunlarn maksad imdiye kadar vukuu bulan menfaatlerini muhafaza

etmektir diyerek bu teklife olumsuz cevap verdi127. Nezaret bununla da
kalmayarak tm Osmanl memleketlerinde meyan kk toplama imtiyazn 17
Mays 1908 tarihli bir senetle 30 yllna Osmanl tebaasndan Yorgaki
Sarandidi Efendi ile Dersaadet Dava Vekili Hasan Tahsin Efendiye verdi128.
Dier yandan zmir civarnda Emlak- Hmayn idaresine bal baz iftliklerin
meyan kk toplama imtiyaz da 1906 talyan Martini Kumpanyasna ihale
edildi129. Nezaretin ald bu karar Aydn ve havalisindeki Forbes hkmranl
iin nemli bir darbeydi.
Sarandidi ve Hasan Tahsin Efendiye verilen imtiyazn maddeleri ilgintir.
Zira bu anlamayla Babalinin uzun bir dnemden bu yana ahalinin, arzn, nebatat
ve hayvanatn nizam ve intizamnn bozulmas ynnde muztarip olduu konulara
zm getirme gayesinde olduu grlmektedir. 22 balktan oluan anlama
metni hlasasnn bu yndeki baz maddeleri yleydi130:
mtiyazl irket, tapulu araziden satn ald ve kiralad arazilerden
karaca meyan kknden bal retmek iin yakn mahallerde fabrikalar tesis ve
ina etme hakkna sahiptir. Kurulacak bu fabrikalar iin yurt dndan getirilecek
alet ve edevat bir defaya mahsus gmrk vergisinden muaf tutulacaktr.
irket, meyan kklerinin byyebilmesi iin hasat mevsimi artlarna riayet
edecektir. Bir sene hafriyat icra ettii mahalde ertesi sene hafriyat icra
edemeyecektir. Her sene Austosun bandan ubat sonuna kadar geen srede
hafriyat yaplarak senenin dier alt aynda hafriyat yaplmayacaktr. irket
hafrettii arazide ukurlar brakmayacak ve alan ukurlar doldurulacaktr.
irket ve yneticileri nezaret tarafndan tayin klnacak mfettiler
tarafndan denetlenecek ve bu mfettilerin maa irket tarafndan denecektir.
irketin memurlar ve ayn zamanda istihdam olacak amele de Osmanl tebaas
olacaktr.
irket iltizam ettii araziden hafriyat iin ka adet amele istihdam edeceini
belediyeye bildirecek yahut irket hesabna ihra edecei kkleri hafr edenlere
verilen crette indirime gidemeyecektir. irket meyan kkn harice nakl
ederken gmrk resmi verecektir.
Arazi sahipleri ve tccarlar arasnda ortaya kacak her trl anlamazlk
Osmanl hukuk mahkemelerinde grlecektir. Amele ile irket arasnda cretten
dolay kacak anlamazlklar mahalli ziraat odasnda grlecektir.
BOA. Y. MTV. 303/114, 17 Kasm 1907.

BOA. Y. MTV. 119/309, 17 Nisan 1908.
129 BOA. Y. MTV. 284/98, 18 Mart 1906.
130 Bu anlamann tam metni iin baknz. BOA. Y. MTV. 119/309, 17 Nisan 1908.
127
128

365
Sahibinin izin ve ruhsat olmakszn tapulu arazide meyan kk

karlmayacaktr.
irketin meyan karmaya hakk bulunduu araziden ihra olunacak meyan
kkleri irkete ait olup bunlar baka bir tccara satlamayacaktr. ayet irketin
izni olmadan hafriyata cesaret edenler olursa kardklar meyan kkleri irkete
zapt edilecek ayrca sekizde biri Tehizat- Askeriye Nezaretine verilecektir.
Nezaret ve irket arasnda bir ihtilaf ortaya karsa taraflar birer hakem
marifetiyle anlamazl zecek; ayet anlamazlk zlmezse taraflar
karacaklar nc bir hakem marifetiyle sorunu zecektir.
irketin meyan kk toplad arazilerde eer ziraat yaplmaya balanrsa,
irket bu arazilerde meyan kk karma hakkna sahip olmayacaktr. Yollar ve
meralar ve buna benzer terk edilmi belli bal yerlerde kantar131 sadece ticaret
nezareti mltezimi koyabilme hakkna sahiptir.
irketin hafriyat hakkna sahip olduu arazinin bir ksmnn devlete
muhacire tahsis, yahut ziraat yaplr bir hale geldiinden dolay tapusuz birine
braklmas durumunda bu arazideki hakk der. irketin meyan kard
arazinin askeri blgeye girecek olmas durumunda da buralarda meyan karma
hakk ortadan kalkar132.
Bu imtiyazla Osmanl hkmeti yabanc irketlere kar nihayet gl bir
konuma ulat. Anlama metnine bakldnda bu imtiyazn yllar sren bir
tahkikat srecinin ve birikimin yansmas olduu aktr. Gerek hkmetin,
gerekse ahali ve mahalli yneticilerin, topraklar zerinde zuhur eden vahi
rekabetin verdii muhtelif zararlar gerek anlamyla ve birok ynyle idrak
etmi olduklar muhakkaktr. Her eyden nemlisi anlamada, topraktan
tasarrufun meru nispette kullanlmas; ekili arazinin tahribatnn nlenmesi;
istihdam edilen ve irket hesabna alan ii, amele ve renberlerin alma
artlarnda hakkaniyet karinesinin gzetilmesi; zuhur edebilecek olas
anlamazlklarda yerel mahkemelerin adres gsterilmesi; zel mlkiyete saygl
olunmas ve irkete hkmet tarafndan denetlenme selahiyetinin salanmas, bu
kavrayn ak bir gstergesidir.
Aydn ve havalisindeki meyan kk toplama imtiyaznn yerli anonim irkete
ihale edilmesi Forbeslerin bu blgedeki etkisini yitirmesine sebebiyet verdi. Aydn
ve havalisinde eski glerini yitiren Forbesler, skenderun ve Suriyedeki
faaliyetlerine daha fazla arlk verdiler. Stanley Beard 1906da skenderuna
yerleerek o yllardan sonra giderek byyen bir kapasiteyle, Forbes irketi adna
Meyan kk toplama imtiyaz elde eden irket, meyan kk tarlalar yada meyan
kk toplayan amelelerin getii gzergha kantarlar kurarak alm ilemi
gerekletirmekteydiler.
132 BOA. Y. MTV. 119/309, 17 Nisan 1908.
131
366
SLEYMAN UYGUN
meyan kk ticareti yapmaya devam etti133. Forbesler, Aydnda olduu gibi bu

havalide de bo durmayarak meyan kk toplama iini inhisarna alma yoluna
gitti. Bu srete yerli birok tccar ve mteebbisle mnazaaya girdi. Nitekim
Forbes irketinin Antakya merkez mdr olan Braynderin 4 Ocak 1912de
evinde suikaste uradn ve ldrldn resmi kaytlardan renmekteyiz134.
Aslnda Yorgaki Sarandidi Efendiye verilen meyan kk toplama imtiyaz tm
Osmanl memleketlerini ihtiva etmekteydi. Ancak Forbeslerin skenderundaki
faaliyetleri, Sarandidinin irketinin sadece Aydn ve havalisinde etkili olduunu
gstermektedir. Ayrca bu irketin Osmanl memleketlerinde ne derece baarl
olduuna dair elimizde yeterince kant yoktur.
Forbesler, uzun sren bir mcadelenin ardndan ilerini bu Trk Anonim
irketinin lehine olacak ekilde snrlandrdlar. Bylece iki sko Edward
MacAndrews ve David William Forbesin 1850de balayan meyan kk ileme
maceralar yeni bir evreye girdi. Forbeslerin artan maliyet, siyaset ve imtiyaz
meseleleri karsnda artk bu ii bizzat yapmak yerine, yerli irketlere
yaptrtmay daha uygun grdkleri ihtimal dhilindedir. Ne de olsa fiyat ve talebi
yine kendileri belirliyordu. Forbesler her ne kadar Osmanl hkmetinin
desteini kaybetse de Akdeniz ve ard lkesindeki meyan kk ticareti
hususunda en byk kartel olmaya devam etti. 1910lu yllarda irketin Osmanl
memleketlerinden yllk ihra ettii meyan kk miktar 40.000 ila 50.000 ton
arasndayd. 1912de irketin ihra ettii meyan kknn deeri 1.258.299 dolara
ulayordu135. Forbeslerin halen Osmanl memleketlerinde ne derece etkili
olduu 1914te Meclis-i Mebusanda irkete 10 yllk meyan toplama imtiyaz
verilmesi tartmalar esnasnda grlmektedir. zmir Mebusu Simonaki
Simonolu Efendi Forbes Kumpanyas hakknda unlar ifade etmekteydi:
Bu irket reji idaresinden daha dehetli suretle devr-i Hamidide zmir
Vilayetinde ve skenderunda ve sair memalik-i Osmaniyede araziyi yed-i inhisarna
geirerek yerlemitir. Cebren ve baz defalar da mahkemeler marifetiyle eshab-
araziye ve ziraata mazarrat ve ahalisine ziyan ve her eit fenalklar icra etmektedir.
Amerikan Cumhurreisleri, Ruzvelt ve Taft trstleri tecdid ettikleri halde, bizde
hkmetin byle muzr bir irkete msaadesini taaccp ediyorum136.
Simonaki Simolu Efendinin kar kmasna ramen 10 yllk ihale Forbes

Kumpanyasna yeniden tahsis edildiini Mentee Mebusu Esat Efendiden
renmekteyiz. Esat Efendi irketin 10 yl boyunca yapm olduu faaliyetler
hakknda yle demekteydi. Meyan kkleri zmir ve havalisinde Amerika tabiiyetini
haiz MacAndrews Forbes ve rekas nam kumpanyann inhisar altnda yarm asrlk bir
nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 34.
Braynder yatt odann penceresinde bir patrt iitilmesi zerine pencereyi aarak
salnmas zerine tabanca ile gsnden ve kolundan yaralanarak lmtr. BOA. BEO.
3986/298941, 7 Ocak 1912.
135 DeNovo, American Interests and Policies in the Middle East 1900-1939, s. 39.
136 Meclis-i Mebusan, : 19, C. I, 20 Kanunusani 1330 (1914), s. 281.
133
134

367
zamandan beri ezilip inlemekte olduundan memleketin r hakkndaki teaml-i kadim ve

ahkm- kanuniyesini ihlal sadedinde 1332(1916) tarihinde yaplan kanun on seneden beri
hazineye mthi zararlar ykletmitir137.
Osmanldan Cumhuriyete varln devam ettiren Forbeslerin nclnde
meyan kknn kullanm alan genilemeye devam etti. Forbes rnleri, hzl
byme gsteren Amerika sigara sanayisinin ok nemli bir tketimini
saladndan bu sanayideki pay artarken, dier taraftan da kozmetik
sanayisinde kullanlmaya balad ve irket 1920 sonras merkezini Camden ve
New Yorka tad. Meyan kk 1915ten sonra inaat ve mimari alanlarda s
yaltmnda kullanlmaya baland. irket bnyesinde kurulan MAFTEX adl
kurulu bu iin ncln yapt138. Daha sonraki dnemlerde M&F Woldwide
olarak ok byk ticaret ve sanayi gc meydana getiren irket, Trkiye, Suriye,
Rusya, in, Afganistan, Pakistan, Trkmenistan ve zbekistanda meyan kk
toplamaya devam etti139.
Forbesler, Skedeki fabrikalarnn bahesinde kendi adlaryla anlan
muazzam bir kk ina ettirdiler140. Bu kk ve skenderunda Fener
Caddesinde ve Deniz Fenerinin hemen arka yolunda yer alan Forbes tesisleri
bugn de yerinde durmaktadr141. Forbes ailesinin zmirden ayrlmasyla bu
kk yine bir mehur Levanten aile olan Withalllere hibe edildi142. Forbesler,
kk alanlarn yerli halktan setikleri iin halk ile aralarnda scak saylabilecek
bir iliki geliti. Bugn Buca ilesindeki Forbes kknn bulunduu caddenin
ad gnmzde halen Forbes Caddesi adyla anlmaktadr. Forbesler, ayn
zamanda yardm ilerine de dhil olmulardr. irketin skenderundaki Fabrika
sorumlusu Lorimar, 1903 ylnda skenderunda ina edilen Hamidiye Gureba
Hastanesine 5.000 guru gibi yksek meblada bata bulunmu ve bu sayede
kendisine, Halep valilii tarafndan Mecidi Nian takdim edilmitir. Lakin
ngilizler bu nian kabul etmemitir143.
Osmanl memleketlerinde meyan kk iiyle itigal eden yerli ve yabanc
birok irket Forbeslere kar ciddi birer rakip olarak ortaya ktysalar da
dnyaca nl ngiliz ve Amerikan ttn irketlerinin, ayn zamanda bu
devletlerin siyasi nfuzunu arkasna alan Forbesler, bu konuda yegne irket
TBMM Zabt Ceridesi, : 31, C. II, 7. 4. 1340, s. 398.
MacAndrews & Forbes Company, New York 1928, s. 5-8, 17.
139 MacAndrews & Forbes Company, New York 1928, s. 5.
140 Yaar Aksoy-nar Atay, zmir Hanlar, zmir Bykehir Belediyesi Yaynlar, zmir
2002, s. 279.
141 nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 33, 347. Ayrca bu binann ina edilmesine dair
baknz. BOA. DH. MKT. 1937/64, 4 Ekim 1891.
142 Feyyaz Erpi, Bucada Konut Mimarsi 1838-1934, Orta Dou Teknik niversitesi
Yaynlar, Ankara 1987, s. 36.
143 BOA. DH. MKT. 745/54, 29 Austos 1903.
137
138
368
SLEYMAN UYGUN
olarak kalmay baardlar. Osmanl hkmeti ise bu irketin inhisar ve ihtikrc

politikasna kar birok nlem alma yoluna gitse de gerek yabanclarn
kapitlasyonlardan doan hukuki haklar ve mali sorunlar, gerekse de
konsoloslarn mdahalesi alnan nlemleri yetersiz klmtr.
Sonu
Osmanl toplumu, meyan kknden yzyllarn getirmi olduu bir
birikimle istifade etti. Gerek ekili arazide yetitirilen zirai rnleri, gerekse
doada kendiliinden yetien nebtttan nisbet-i mer bir suretle tasarruf etti. Bu
bitkiden muhtelif alanlarda istifade ederken bir yandan da Msr ve Arabistan
corafyasna ticaretini yapt. Dolaysyla Osmanl toplumu birok alanda bu
bitkiden ziyadesiyle istifade etti.
Batllarn Osmanl topraklarnda yetien bu bitkiyi kefe mucip olmas ve
hemen akabinde endstriyel retime dhil etmesi, meyan kkn, geleneksel
tasarruftan yeni bir kullanm alanna itti. Endstriyel kullanma dhil olan her
emtiann olduu gibi meyan bitkisinin de kaderi benzer ekilde tezahr etti.
Meyan kk ve bal iin ttn sanayisini elinde bulunduran bata ngiltere olmak
zere Avrupa lkelerinde byk bir pazar olutu. Bu pazar, ynn Avrupa
dna evirdi. Evvela uluslararas meyan ticaretiyle zdelemi olan
MacAndrews & Forbes Kumpanyas, akabinde Fransz, Alman, Amerikan, Rus
ve talyan irketleri Osmanl topraklarna yerleerek fabrikalar tesis ettiler.
Dolaysyla meyan kk Osmanl yneticilerinin ve blge ahalisinin bile
anlamakta ve anlamlandrmakta zorlanaca bir ekilde kendilerinden uzak
diyarlarda zuhur eden bir takm gelimeler dolaysyla olaanst deer kazand.
Osmanl ynetimi bu rn talep eden ve mantar misali oalan bu yabanc
sermaye karsnda nasl bir yol takip edecei hususunda tereddtte kald. Zira
ahalinin ifa amal ve keyif verici olarak kulland meyan kk, ekili araziye
zarar veren bir bitki olduundan kyller tarafndan grld yerde sklrd.
Byle bir bitkinin Batl irketler eliyle toplanmas, iletilmesi ve ihra edilmesinin ne gibi bir
zarar olurdu ki, hatta bundan hazine ve ahali menfaat grrd eklindeki dnce,
Babali ve toplum nezdinde ar bast. Bu nedenle Osmanl yneticileri ilk
dnemler Forbeslerin meyan toplamasna, hatta gayri resmi fabrika ina
etmesine dahi sessiz kald. Buna karn bir taraftan da bu i iin snrl sayda da
olsa yerli tccar ve sermayedarlar destekleyerek meyan ticaretinin tamamen
yabanclarn inhisarna gemesini engellemeye alt. Ancak bu srete ngiliz
Forbes Kumpanyas, meyan ticaretini tamamen inhisarna almay baard.
Meyan ticaretini taht- inhisarna almak iin iddet, cebir ve muhtelif yasad
yollara bavurmaktan ekinmeyen Forbes Kumpanyas karsnda evvela yerli
daha sonra da yabanc irketler tutunamadlar. Bu srete merkezi ve yerel
yneticiler, konsoloslar ve uluslararas sermayedarlarn dhil olduu uzun sre
devam eden tartma ve atmalar yaand. Forbes Kumpanyas ve dier
yabanc irketler, menfaatleri gerei trl iltimaslarla kimi zaman yerel

369
mahkemeleri nfuzlar altna almaya altlar, kimi zamansa Osmanl

mahkemelerini yetkili merci olarak tanmadlar. Kendi kolluk kuvvetlerini
oluturarak, asayiin bozulmasna, yerel ve merkezi otorite sorununa sebebiyet
verdiler. Babali ve blge ahalisi, tm bu yaananlardan dolay masum ve makul
isteklerle gelip yerleen yabanc sermayenin ahalinin, arzn, nebatat ve hayvanatn
nizam ve intizamnn bozulmasna neden olduunu ge de olsa anlad. Fakat
birok bedeller denerek ge bir dnemde kavranan bu hazin durum karsnda
direnli bir duru sergilenemedi. 1850den itibaren uluslararas piyasada meyan
kk denince ilk akla gelen iletme olan MacAndrews & Forbes Kumpanyas,
meyan misali muhkem bir surette kklerini Osmanl topraklarna salm ve
inhisar salayarak gnmze kadar varln srdren dnyann sayl trst
irketleri arasnda yer ald. Geleneksel olarak toplumda anlam bulmu meyan
kknn endstri inklbyla ilikiler ann farkllamas sonucu ortaya kan
kullanm biimi bambaka bir anlam kazanm ve bu Osmanldan Cumhuriyete
miras kalan bir sorun olarak devam etmitir.
370
SLEYMAN UYGUN
Kaynaklar
Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri
BEO: 3986/298941.
DH. MKT: 2270/72, 1461/91, 1451/55, 1448/34, 1466/83, 1397/90.
A. MKT. NZD: 6/64.
A.MKT. MHM: 120/78, 495/19, 531/19.
DH. MKT: 1937/64, 1439/102, 1474/85, 1480/21, 1585/94, 745/54, 2420/116.
HR. MKT: 280/9.
HR. TO: 433/21, 143/50, 143/56, 143/62.
HR. MKT: 280/9.
HR. MKT. MHM: 256/30.
. DH:1055/82829.
MV: 33/15, 26/12,
D: 2894/17, 1173-D/5, 73/2272, 1384/1, 2276/47, 326/28, 431/8.
Y. EE. KP: 31/3062, 10/980, 27/2677, 29/2886.
Y. MTV: 119/309, 284/98, 79/223, 303/114, 119/309.
Y. PRK. MYD: 12/91, 22/111.
Y. PRK. HH: 35/27.
Eserler
AKSOY, Yaar -nar Atay, zmir Hanlar, zmir Bykehir Belediyesi Yaynlar, zmir
2002.
BARAN, Hitay, zmir Ticaret Tarihi, zmir Ticaret Odas Yaynlar, zmir 2003.
BLKBAI, mer Faruk, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat: II. Abdlhamid
Dneminde Mali dare, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, stanbul 2005.
BURNS, Malcolm R., Outside Intervention in Monopolistic Price Warfare: The Case
of the Plug War and the Union Tobacco Company, The Business History Rewiew,
Vol. 56, No. 1, Spring 1982, s. 33-53.
DELGZ, Orhan, Osmanl Ziraat ve Ticaret Gazetesi, Ankara niversitesi, SBE. Tarih
Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2008.
DENOVO, John A. American Interests and Policies in the Middle East 1900-1939, Universty
of Minnesota 1963.
EKNC, lhan, Frat ve Diclede Osmanl ngiliz Rekabeti, Asil Yayn Datm, stanbul
2007.
EKNC, lhan, Hac David Vapur Kumpanyas ve Amerikan Boykotu, Trk Kltr
ncelemeleri, stanbul 2003, s. 53-78

371
EMECEN, Feridun, Balat, slam Ansiklopedisi, C. V., TDV. stanbul 1992, s. 4-6.
ERP, Feyyaz, Bucada Konut Mimarsi 1838-1934, Orta Dou Teknik niversitesi
Yaynlar, Ankara 1987.
Evliy elebi b. Dervi Mehemmed Zll, Evliya elebi Seyahatnamesi, (Haz. Ycel DalSeyit Ali Kahraman-Robert Dankoff), C. X., Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005.
FENEON, Arthur, Culture Industrielle de La Reglisse Ses Usages en Medecine Humaine et
Veterinaire, Dans la Preparation des Tabacs, ets, Seguin Freres, Imprimeurs-Editeurs,
Avignon 1886.
GEYKDAI, V. Necla, Osmanl Devletinde Yabanc Sermaye 1854-1914, Hil Yaynlar,
stanbul 2008.
KURMU, Orhan, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Yordam Kitap, stanbul 2007, s. 187.
La Science Pour Tous, Science Franais, N. 236, XLV Anne, 4 Auot 1899, s. 219-220.
MAZA, Herbert, Turkish-Arab Economic Relation with the United Statates, World
Affers, Vol. 141, No. 3, Winter 1979, s. 269-276.
Meclis-i Mebusan, : 19, C. I, 20 Kanunusani 1330 (1914).
NDE, Osman, Asl Efendiler Levantenler, enocak Yaynevi, zmir 2010.
ZGN, Cihan, Bat Anadoluda Tarmsal gc ve cretler 1844-1914, Uluslararas
Sosyal Aratrmalar Dergisi, V., S. 22, Yaz 2012, s. 319-331.
ZGN, Cihan, 19. Yzyln kinci Yarsnda zmirin Aydn Sanca ile Ticari
likileri, 2. Ulusal ktisat Kongresi, DE BF ktisat Blm, zmir 2008, s. 1-20.
PORTER, Patrick G., Origins of the American Tobacco Company, The Business
History Review, Vol. 43, No. 1, Spring 1969, s. 59-76.
PULLUKUOLU, Olcay,Kapitalistlerin Rekabetine Bat Anadoludan Bir rnek,
Birinci ktisat Tarihi Kongresi Teblileri 2, stanbul Ticaret Odas Yaynlar,
stanbul 2007, s. 339-348.
PULUKUOLU, Olcay, Aydn Sanca, 1845-1914 (Sosyal, Ekonomik, dari, Kltrel
Durum), Ege niversitesi, SBE., Tarih Anabilimdal, Yaynlanmam Doktora Tezi,
zmir 2006.
Reglisse, Encyclopdie du Commercant Dictionnaire du Commerce et des Marchandises, Tome
II, Guillaumin et Cie., Editeurs, Paris 1839, s. 1918-1919.
QUATERD, Donalt, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908),
(ev. Sabri Tekay),Yurt Yaynlar, Ankara 1987.
TAFT, Henry W., The Tobacco Trust Decisions, Columbia Law Review, Vol. 6, No. 6,
Jun 1906, s. 375-387.
TBMM Zabt Ceridesi, : 31, C. II, 7. 4. 1340.
TRKMEN, Zekeriya, Mtareke Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yaplanmas 19181920, TTK. Ankara 2001.
United States Consular Reports on The Licorice Plant, Published by The Department of State,
According to Act of Congress, Washington August 1885.
372
SLEYMAN UYGUN
Forbeslerin Skede bulunan meyan kk toplama merkezi
Efes yolunda Forbeslere Meyan kk tayan deve kervan
Kaynaklar: MacAndrews & Forbes Company, New York, s. 2-5.

Forbeslerin Skede bulunan Meyan kk depolar ve fabrikas
Skede bulunan Forbes Kk
Forbesleri skenderunda bulunan meyan kk depolar
Kaynaklar: http://levantineheritage.com/forbes.htm#; 02.07.20014
373

Batılıların Gözdesi Meyan Kökü Ve Üzerine Yaşanan Emperyalist Rekabet

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Batılıların Gözdesi Meyan Kökü Ve Üzerine Yaşanan Emperyalist Rekabet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OTAM, 37/Bahar 2015, 337-373

Batllarn Gzdesi Meyan Kk ve zerine

Yrd. Do. Dr., Ordu niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm;

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

hafredilmedii srece, rden muaf tutulurdu2. Osmanl corafyasnda Dou

Hafr etmek: topraktan skerek karmak manasnda kullanlmtr. Meyan kkn

Cmle Msr halknda ksrk mukarrerdir. Bu nedenle evre diyarlarda evlad-

Osmanl resmi kaytlarnda, mellif ve seyyahlarn eserlerinde belirtildii

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

imtiyazlar ve ahitnamelerle, Bat merkantilizmi iin nemli bir pazar haline

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

neredeyse tamamna yakn Dou Akdeniz ve ard blgelerinde yani Osmanl

zmir Amerikan Konsolosu Stevens de ngiliz irketin blgeye geliini

gelir salayacann farkna vararak kk bir iletme atn ve bu iletmeyi

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

Bunun yannda Franszlar imtiyazn talep ettikleri arazileri de kendi

memleketlerinde yetien meyan bitkisini Avrupaya tantan ahs, zmir

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

olduunu gstermektedir. Fabrikalarn kayt altna aln sreci ikinci seenei

Forbes Kumpanyas, Aydn ve havalisine yerletiinde ilk i olarak toprak

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

yeni makineler satn alarak mevcut olan fabrikalara yenilerini eklediler. Bu

verdiinde Forbesler, Amerikan pazarna hkim olmulard. Bu nedenle

Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, s. 187.

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

Bu ihracatn byk bir ksm MacAndrews & Forbes Kumpanyas

Cwt = Hundredweight; 1 Hundredweight = 100 libre o da 50,802 kilogram.

olarak yerel ynetici ve memur taifesini yanna ekerek stnlk salamaya

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

A. MKT. MHM. 495/19, 27 Eyll 1887.

ngiliz irketi, Simon Kumpanyasnn bu giriimlerinden hayli rahatsz

Baz kaynaklar bu baskn esnasnda Almanlarn fabrikasnda nbet

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

ibaretti. Zira gerek merkezi hkmetin gerekse de mahalli ynetimlerin

Benzer ekilde mahalli yneticiler ve kolluk kuvveti istihdam eden Simon

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

zel bir irketin devletin yetersizliini ileri srerek gvenlik kaygsyla

Uzun bir mcadelenin neticesinde rakiplerini ortadan kaldrarak inhisar

Pullukuolu, Kapitalistlerin Rekabetine Bat Anadolu, s. 344.

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

Forbeslerin, hkmetin istedii r bahanesiyle amele ve renberlerden

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

masraf gerektirmekteydi. Meyann karlmas esnasnda Osmanlda sarf edilen i

Bunun haricinde Galip Bey, Forbesler ve dier yabanc meyan kk

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

nezaret: bunlarn maksad imdiye kadar vukuu bulan menfaatlerini muhafaza

BOA. Y. MTV. 303/114, 17 Kasm 1907.

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

Sahibinin izin ve ruhsat olmakszn tapulu arazide meyan kk

meyan kk ticareti yapmaya devam etti133. Forbesler, Aydnda olduu gibi bu

Simonaki Simolu Efendinin kar kmasna ramen 10 yllk ihale Forbes

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

zamandan beri ezilip inlemekte olduundan memleketin r hakkndaki teaml-i kadim ve

olarak kalmay baardlar. Osmanl hkmeti ise bu irketin inhisar ve ihtikrc

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

mahkemeleri nfuzlar altna almaya altlar, kimi zamansa Osmanl

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

Forbeslerin Skede bulunan meyan kk toplama merkezi

Efes yolunda Forbeslere Meyan kk tayan deve kervan

Kaynaklar: MacAndrews & Forbes Company, New York, s. 2-5.

BATILILARIN GZDES MEYAN KK

Forbeslerin Skede bulunan Meyan kk depolar ve fabrikas

Skede bulunan Forbes Kk