Dominika Zieliska, II rok Historii Sztuki

PRZEMYS I URZDZENIA CYWILIZACYJNE

Moj prac powicon przemysowi i urzdzeniom cywilizacyjnym w sztuce polskiej

w okresie dwudziestolecia midzywojennego podzieliam na trzy gwne czci: 1. Kryzys,
2. Przemys oraz 3. Urzdzenia cywilizacyjne. We wstpie przedstawi oglny zarys tzw. Nowej
Sztuki, tj. artystw i sztuki w nowym pastwie w latach 1918-1939 ze szczeglnym uwzgldnieniem
jednego z najwaniejszych ugrupowa awangardy Bloku. W pierwszej czci dotyczcej kryzysu
przedstawi oglny obraz bezrobocia wwczas panujcego, jak i sytuacj artysty opierajc si
przede wszystkim na przykadzie obrazw Wojciecha Weissa. Nastpnie omwi motyw przemysu
w wybranych dzieach kadc szczeglny nacisk na cykl obrazw Rafaa Malczewskiego
powicony Czarnemu lskowi i Centralnemu Okrgowi Przemysowemu oraz lska autorstwa
Bronisawa Linkego. W teje czci odwoam si rwnie do wyrobw artystycznych we
wzornictwie przemysowym na przykadzie mebli powstaych w Spdzielni ad. Ostatni punkt
pracy stanowi urzdzenia cywilizacyjne, ktre podzieliam na takie obszary jak: lotnictwo,
motoryzacja, kolej, sprzty codziennego uytku. Porusz take zagadnienie techniki fotomontau.

Po pierwszej wojnie wiatowej w caej Europie zwracano si ku zdyscyplinowanym

i harmonijnym formom, poszukiwano czego trwaego i stabilnego, pojawiay si apele
o budowanie nowego adu. Proces ten na gruncie sztuki zosta okrelony mianem powrotu do
porzdku. Awangarda proponowaa otwarcie na cakowicie nowy krg inspiracji. Upatrujc
w urbanizacji i technicyzacji zasadnicze aspekty wspczesnoci, postrzegaa dzieo sztuki jako
ponadindywidualny twr, wynik racjonalnej analizy funkcji, nowatorstwa, matematycznej harmonii
i ekonomii materiau, ktrego perfekcyjna konstrukcja sta si winna modelem dla
zorganizowanego idealnie nowoczesnego spoeczestwa1.
Ten swoisty przewrt w sztuce bez wtpienia by konsekwencj licznych rewolucji na innych
polach dziaalnoci czowieka. Skok cywilizacyjny, odkrycia w zakresie chociaby medycyny,
psychologii, fizyki, chemii, odcisny si wyranie na sztuce dwudziestego wieku. Jeli fizyka
wkroczya w gb materii i rozbia atom dlaczego nie rozbi dawnych kanonw sztuki, ujrze

1
K. Nowakowska-Sito, Artyci i sztuka w nowym pastwie 1918-1939 [w:] K. Nowakowska-Sito, Wyprawa w
dwudziestolecie w Muzeum Narodowym, 18.01. - 30.03.2008, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2008, s. 43.
i przedstawi wiat inaczej?2

Reprezentantami owej Nowej sztuki byli czonkowie najwaniejszych ugrupowa awangardy

Bloku (19241926), Praesensu (19261929) i a.r. (od 1929). Grupa Blok (Blok Kubistw,
Suprematystw i Konstruktywistw) gosia program sztuki abstrakcyjnej. W jej skad wchodzili
m.in. Henryk Berlewi, Katarzyna Kobro, Wadysaw Strzemiski, Henryk Staewski, Mieczysaw
Szczuka. Nawizywali do kubizmu, suprematyzmu i konstruktywizmu. Postulowali kolektywizacj
i mechanizacj procesu twrczego. Gosili utylitaryzm i estetyk maksymalnej ekonomii. Artyst
utosamiali z robotnikiem i konstruktorem, proces twrczy - z produkcj, dzieo sztuki -
z produktem, muzeum i pracowni artysty - z hal fabryczn. Do najbardziej radykalnych naleay
koncepcje malarskie Wadysawa Strzemiskiego, zgbiajcego podzia geometryczny paszczyzny
(Kompozycja architektoniczna) i dcego do organicznej unifikacji obrazu (Kompozycja
unistyczna 15)3. Wedug Zenobii Karnickiej u podstaw jego doktryny unizmu sta amerykaski mit
racjonalizacji produkcji i modernizacji ycia, a zwaszcza naukowa metoda organizacji pracy.
Artysta ze wiata techniki mia przej zasad podziau i specjalizacji czynnoci produkcyjnych.
Obraz jako przedmiot nie przedstawiajcy nic, przeznaczony wycznie do patrzenia
transponowa mia zasad uproszczenia przebiegu pracy, oszczdnoci wysiku, czasu i ruchw.
Speniajc te wymogi obraz unistyczny by realizacj najistotniejszych, systemowych zasad postpu
technologicznego i ekonomii, ktre wyznaczay drog budowy caej nowej kultury. By
rwnoczenie laboratorium form moliwych do wykorzystania w dalszym procesie industrializacji
sztuki4. Odrzucajc wszelk aluzyjno w obrazie, wszelkie skojarzenia przedmiotowe, osign w
obrazach unistycznych doskonae zespolenie formy i koloru z paszczyzn, z prostoktem ptna.
Naley podkreli, i podstawow rol w formowaniu si artystycznych koncepcji Strzemiskiego
odegra konstruktywizm. Twrca sprzeciwia si jednak goszonemu przez konstruktywistw hasu
podporzdkowania sztuki wymogom spoecznej uytecznoci, broni idei autonomii sztuki, prawa
do "laboratoryjnej czystoci" artystycznych eksperymentw. Akceptowa konieczno zespolenia
porzdkw sztuki i ycia spoecznego, lecz przypisywa sztuce rol modelujc w stosunku do
wszelkich form ludzkiej aktywnoci5.

W zakresie rozwiza przestrzennych wyrniay si rzeby Katarzyny Kobro,

przekraczajce tradycyjne normy tego gatunku. Swoje Kompozycje przestrzenne (Kompozycja

2
J. Pollakwna, W. Rudziska, Malarstwo polskie - midzy wojnami 1918-1939, Wyd. Artystyczne i Filmowe w
Warszawie, Warszawa 1982, s. 15.
3
W. Strzemiski: Kompozycja architektoniczna, 1929, olej, ptno 96 x 60 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/strz_wl/strzwl5.jpg. Kompozycja unistyczna 15, 1934, olej, ptno 50 x 50
cm, Muzeum Sztuki w odzi, http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/strz_wl/strzwl6.jpg (09.04.2010).
4
Z. Karnicka, Wadysaw Strzemiski / Kompozycja unistyczna 14 [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 58-59.
5
Na podstawie artykuu I. Kossowskiej, Wadysaw Strzemiski, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Grudzie
2001, http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_strzeminski_wladyslaw (9.04.2010).
przestrzenna 4 z 1929 roku i Kompozycja przestrzenna z 1928 roku)6 konstruowaa geometrycznie,
w proporcjach opartych na zotym podziale gwarantujcych harmoni obliczeniowych rytmw
czasoprzestrzennych. Autorka chciaa w ten sposb zaznaczy organiczny zwizek rzeby
z przestrzeni (teoria unizmu), a w konsekwencji ksztatowanie nowego i harmonijnego adu
spoecznego (funkcjonalizm). Teoria rytmw czasoprzestrzennych Kobro i Strzemiskiego miaa
budowa wyniony przez Forda funkcjonalny wiat pracy i produkcji, czowieka i ycia7.
Inny przedstawiciel Bloku, Mieczysaw Szczuka dostrzega rozdwik pomidzy
dziaalnoci artystyczn, a yciem codziennym i stara si temu przeciwstawi proponujc sztuk
wsporganizujc ycie spoeczne co zaprezentowa w swoich projektach (Domy-ogrody
w Miastach-ogrodach8). W przeciwiestwie do Strzemiskiego, postulat zjednoczenia sztuki
z problemami spoecznymi, zdaniem artysty, znajduje najlepsz realizacj w przemyle
i budownictwie dwch dziedzinach towarzyszcych czowiekowi w codziennym yciu. Wedug
niego architektura powinna poda za nowinkami technicznymi symbolami nowoczesnoci
i postpu. Utopijne idee goszone przez Szczuk czciowo zostay zrealizowane w rzeczywistoci
i stay si dystopi.
Kolejnymi artystami zaliczanymi do grupy Blok jest Henryk Staewski (Kompozycja) oraz
Henryk Berlewi, twrca pojcia Mechanofaktura9. Zafascynowany piknem i magi maszyny
Berlewi wprowadzi do malarstwa technik inspirowan jej precyzj. Polegaa ona na
mechanicznym odtwarzaniu uporzdkowanych, schematycznych form (linii prostych i form
geometrycznych) za pomoc perforowanych szablonw. Kolorystyka ograniczaa si do czerni
i bieli, oywionych niekiedy czerwieni. Do zagadnie zwizanych z Mechanofaktur jeszcze
powrc.

Dwudziestolecie to przede wszystkim czas kontrastw. Jednoczenie lata upojenia

niepodlegoci, dynamizmem przemian, modoci i entuzjazmem, z drugiej strony depresji
i racych kontrastw spoecznych pogbionych wiatowym kryzysem. Jest to czas napi w yciu
artystycznym i gwatownych przemian w polu sztuki. Koniec lat dwudziestych i zwizane z tym
okresem napicia, przede wszystkim wielki krach finansowy, sygnalizuje obraz Wojciecha Weissa
6
K. Kobro: Kompozycja przestrzenna 4, 1929, stal, malowana, kolorowa, 40 x 64 x 40 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://msl.org.pl/public/gfx/db/000329.jpg. Kompozycja przestrzenna, 1928, blacha elazna, malowana, biaa, 60 x 48 x
26 cm, Muzeum Sztuki w odzi, http://kobro.art.pl/Kompozycje/kp.msl_295.gif (09.04.2010).
7
Z. Karnicka, K. Kobro / Rzeba abstrakcyjna (1) [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 62.
8
M. Szczuka, Domy-ogrody w Miastach-ogrodach, projekt drugi, Dwignia nr 1, 1927, projekt niepokazywany na
wystawie oraz Dwignia nr 5, 1928, http://ideozy.blogspot.com/2010_01_01_archive.html (12.04.2010).
9
H. Staewski, Kompozycja, 1930, olej, ptno 60 x 73 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/STAZ_HE/stazhe2.jpg (10.04.2010). H. Berlewi, Mechanofaktura blanc-
rouge-noire, 1924, gwasz, papier 98 x 81 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://1.bp.blogspot.com/_jNoyMPVimDE/SQ5BnxsV8qI/AAAAAAAAARA/VLnE75P9PGs/s1600-h/image004.jpg
(10.04.2010).
Kryzys10, ktry ukazuje zoono zjawiska, owocujcego konfliktami w wiecie sztuki i kryzysem
roli artysty wobec pogbiajcej si ndzy i kontrastw spoecznych. Znalazo to odbicie w wielu
eksponowanych pracach twrcw rnych orientacji. Autor zaskoczy widzw przedstawiajcym
porzucon w pracowni zdekapitowan figur manekina. Sens kompozycji wyjania artysta
rozgoryczeniem zwizanym z organizacj wystawy, ktra niemal w caoci zostaa urzdzona
dzieami pochodzcymi z jego pracowni. To jest nie tylko kryzys ale kres. W pracowniach
artystw pitrz si sterty obrazw, ktrych dzisiejsze spoeczestwo nie potrzebuje - wyjania
Weiss11.
Obraz Ecce Homo12 z kolei, ktrego pierwotny tytu brzmia Reklama, przedstawia starca
zapomnianego przez wiat i ludzi, opuszczonego, pozbawionego godnoci, uprzedmiotowionego
w swej roli supa reklamowego.
W latach dwudziestych narastay trudnoci modego pastwa: strajki wywoane
hiperinflacj, ostry kryzys i panika finansowa za spraw reformy walutowej Wadysawa
Grabskiego. Z tego te powodu m.in. toczyy si spory pomidzy Blokiem a ordownikami sztuki
narodowej, ktrzy nawizujc do tradycji suyli podniesieniu poziomu krajowej wytwrczoci
i prbowali pozyska rynki zbytu dla polskich towarw. Wielki kryzys 1929 roku, ktry powanie
dotkn Polsk, trwa a do roku 1935. Tradycyjne grono nabywcw stanowili wwczas:
inteligencja, przedstawiciele wolnych zawodw, bankierzy i przemysowcy13.
Wacaw Piotrowski w swoim pierwszym obrazie zatytuowanym obuzy lub Odpoczynek
robotnikw14 poruszy tematyk, ktra w dwudziestoleciu si w zasadzie bardzo rzadko pojawia.
Temat temat pojawia si take u Wadysawa Strzemiskiego w obrazie p.t. Bezrobotni15
gdzie malarz prbuje zachowa krytyczny dystans do otaczajcej rzeczywistoci jednoczenie
skazujc siebie i swoj sztuk na samotno i niezrozumienie.
Twrczo nastpnego artysty, Bronisawa Linke, ktrej gwn si motoryczn bya
demaskatorska wyobrania oraz wraliwo na wszelkie okruciestwo, nikczemno i obud, jest,
jak pisze Hanna Kubaszewska, manifestacj jego wasnej, niezalenej koncepcji sztuki
i konsekwentnego wiatopogldu, uwzgldniajcego wag spoecznej i agitacyjnej roli sztuki.
Twrczo t charakteryzuje bogaty i rnorodny adunek treciowy, gsto metafory przy

10
W. Weiss, Kryzys, 1934, olej, ptno122 x 164 cm, kolekcja prywatna,
http://gallery.wojciechweiss.pl/img/works/Image00062.jpg (10.06.2010). W. Weiss, studium do Kryzysu, 1934, olej,
ptno 50 x 64 cm, http://grafik.rp.pl/grafika2/77624,95075,9.jpg (10.06.2010).
11
K. Nowakowska-Sito, Artyci i sztuka w nowym pastwie 1918-1939 [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 50.
12
W. Weiss, Ecce Homo, 1934-1937, olej, ptno 180 x 132 cm, kolekcja prywatna,
http://www.malarze.com/obrazy/weiss-eccehomo.jpg (12.04.2010).
13
K. Nowakowska-Sito, Artyci i sztuka w nowym pastwie 1918-1939 [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 45, 49.
14
W. Piotrowski, obuzy, 1927, olej, ptno 140 x 171 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
http://www.dwudziestolecie.mnw.art.pl/obrazy/112a.jpg (09.04.2010).
15
W. Strzemiski, Bezrobotni, 1934, tempera, tektura 19,5 x 25,5 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://www.nowakrytyka.pl/IMG/jpg_strzeminski-bezrobotni.jpg (10.04.2010).
czytelnoci tematyki, ekspresja i zamierzona agresywno formy. Formy swoicie surrealistycznej,
czsto antropomorficznej, wyksztaconej w oparciu o solidne umiejtnoci warsztatowe wyniesione
ze studiw u Pruszkowskiego, a udoskonalone przez wasn wirtuozeri techniczn. W wielu swych
realizacjach Linke, o ktrym ju w 1936 roku napisa Stanisaw Ignacy Witkiewicz, e widzi
wzrokiem jasnowidza ca straszno naszej epoki, gdzie obkana ludzko walczy z wasnym
obdem, duszc sama siebie za gardo jak najgorszego wroga, jest bliski dzisiejszej sztuce nowej
figuracji i mona go uzna za jej polskiego prekursora16. Tytu obrazu, Bezrobocie17, w ktrym
Linke podejmuje problematyk osobistej rozprawy ze wiatem, moe nie by dosowny. Postacie
tutaj ukazane unikaj ze sob kontaktu. Z ich wyrazu twarzy mona wyczyta, e nie obchodzi ich
nic poza nimi samymi. Bezrobocie jest stanem umysu mieszczastwa, mieszkacw kamienic,
ktrzy s krytykowani za obojtno wzgldem innych. Cao odbioru dopenia trjktny, bardzo
statyczny ukad kompozycyjny. Kolory niebieski i brzowy podkrelaj melancholi i nadaj
smutnego, ponurego klimatu.
Posta Bezrobotnego Jonasza Sterna nosi cechy deformacji. U Eugeniusza Waka
natomiast, w obrazie Bezrobotny, mamy do czynienia ze stylistyk zwizan z polskim
formizmem, wpywem kubizmu, wyranie zarysowanym konturem i pewn paszczyznowoci.
Posta bezrobotnego jest kubistycznie pokrzywiona, by moe w skutek dowiadcze yciowych.
Artysta trudn, skomplikowan tre zwizan z rzeczywistoci spoeczn pokazuje
w syntetycznej, skupionej formie. Wanie lakoniczno formy sprawia, e prawda rzeczywistoci
objawia nam si tak wyranie18.
W Robotnikach19 Karol Hiller nada ksztatom lapidarno znaku. Jego postacie pod
wzgldem kompozycji maj charakter monumentalny wydajc si jednak autentyczne w wyrazie.
Przedstawienie robotnikw wystpuje take u Leopolda Lewickiego w Fabryce oraz u Tadeusza
Kulisiewicza w obrazie Na przedmieciu20.
Mieczysaw Berman jest autorem kompozycji wykonanej technik fotomontau p.t.
Bezrobocie21. Jest to fotomonta konstruktywistyczny, bardzo syntetyczny w formie. Zarwno
16
H. Kubaszewska, Linke B. W. [w:] Sownik artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych, t. V, wyd. Krg,
Warszawa 1993, s. 105.
17
B. Linke, Bezrobocie, 1932-1934, owek, kredka, tusz, gwasz, papier 28,4 x 22,7 cm, Muzeum Narodowe w
Warszawie, http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/link_br/linkbr1.jpg (10.04.2010).
18
J. Stern, Bezrobotny, 1933, sucha iga, papier 15,6 x 12,6 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
http://www.dwudziestolecie.mnw.art.pl/obrazy/113.jpg (12.04.2010). E. Waniek, Bezrobotny, lata 30. XX w., olej,
sklejka 89 x 54,5 cm, Dom Aukcyjny DESA, http://www.artlist.pl/Strona_g
%C5%82%C3%B3wna/Wystawy/files/objects/1345/90/bezrobotny.jpg (14.04.2010). I. Rusiniak, Dyrektor Dziau Sztuki
Wspczesnej Desa Unicum: o obrazie Eugeniusza Waka Bezrobotny; Eugeniusz Waniek, 165 Aukcja dzie sztuki, 18
marca 2010, http://www.youtube.com/watch?v=V8oaKvrABaE (16.04.2010).
19
K. Hiller, Robotnicy, 1938, olej, karton 61 x 90 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://www.2b.art.pl/fotobank/moskwa_warszawa/2615_Robotnicy__1938_olej.jpg (14.04.2010).
20
L. Lewicki, Fabryka, 1933, akwaforta [w:] Z. Baranowicz, Polska awangarda artystyczna 1918-1939, Wyd.
Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1979, s. 219. T. Kulisiewicz, Na przedmieciu, 1930, drzeworyt, papier 28,2 x 13,8
cm, Muzeum Narodowe w Warszawie [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 136.
21
M. Berman, Bezrobocie, 1930, fotomonta, papier 32,5 x 29,5 cm, Muzeum Narodowe we Wrocawiu,
w nich, jak i w plakatach, Berman posugiwa si skrtem, symbolem, metafor i elementem
zaskoczenia. Realistyczn sztuk wyraa rewolucyjne pogldy, traktowa j jako rodek
upowszechniania ideologii.
Odmienny obraz robotnika widzimy w paskorzebie grnika (Atletyczny Grnik dziercy
topr-kilof)22 Stanisawa Szukalskiego, ktra miaa by umieszczona na froncie Muzeum lskiego.
Charakterystyczna dla lat trzydziestych bya swoista monumentalizacja postaci ludzkiej zwizana
z rzeb suc architekturze. Rzeba ta wygldem przypomina bardziej jednego z Piastw.
Szukalski w swych pracach ukazywa Polsk jako mocarstwo i odwoywa si do symboliki
sowiaskiej. W jego twrczoci wida zamiowanie do mocnych, nowoczesnych form.

PRZEMYS

Remedium na ekonomiczn zapa miay by rzdowe projekty rozwoju przemysu,

kierujce rzesze bezrobotnych do fabryk, kopalni i hut. T cz powicon przede wszystkim
wielkiemu przemysowi ukazujcemu lsk i Centralny Okrg Przemysowy zaprezentuj na
podstawie dwch odmiennych artystycznie wizji: Bronisawa Wojciecha Linkego i Rafaa
Malczewskiego. Porusz rwnie zagadnienie nowego gatunku plastycznego jakim by
plakat reklamowy oraz przybli dziaalno Spdzielni ad, zajmujcej si wzornictwem
przemysowym.
Bronisaw Wojciech Linke, jak ju byo wczeniej wspomniane przy okazji
omawiania jego obrazu Bezrobocie, wystpowa przeciwko obudzie kultury mieszczaskiej,
kultowi pienidza, biurokracji, protestowa przeciwko okruciestwom wojny i oglnej
dehumanizacji ery techniki. W indywidualnym, ekspresyjnym stylu czy precyzj
obserwacji z myleniem metaforycznym i elementami surrealizmu, dosadno i brutalno
ze swoistym liryzmem. Sztuka jego bya z zaoenia antyestetyczna, szokujca i ostra,
by w ten sposb dogbniej poruszy widza, zmusi go do zastanowienia si nad
przekazywanymi mu mylami23. W lskim cyklu akwarel Linke, zdaniem Barbary Szczypki-
Gwiazdy, skonfrontowa on czowieka z technik potraktowan jako rdo za.
Dzikie twarze Wlewnic24, o nadnaturalnie powikszonych oczach, morderczo rozwieraj wargi.

http://www.culture.pl/pl/culture/fo_berman_bezrobocie_wroclaw__w250 (12.04.2010).
22
Paskorzeba grnika, zdjcie wykonane w pracowni Stanisawa Szukalskiego w Warszawie w 1939,
http://bi.gazeta.pl/im/3/6758/z6758353X.jpg (14.04.2010).
23
J. Maurin-Biaostocka, Sownik artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych, Wrocaw 1975,
http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/link_br/index.htm (12.04.2010).
24
B. Linke, Wlewnice, 1936-1938, akwarela, gwasz, owek, przecieranie, Muzeum Niepodlegoci w Warszawie,
W mrocznej krainie za oywione twory przemysowe dziel wadz z demonami wgla. Ich
szpetna, manichejska natura uwypuklona zostaa w Sortowni25, gdzie tam obsuguj nie ludzie,
lecz uformowane z kubicznych blokw wgla monstra o ustach wampira. Natomiast na tamie
zamiast wgla sun przeraone, zdeformowane figurki ludzi. Wadc manichejskiego wiata jest
Krl Wgiel - czarnoskry monarcha bez korony, lecz z fioletow opask akcji udziaowej w spce
kopalnianej. Jego paszcz uszyty zosta z dokumentw akcjonariuszy. Wszechwadny, okrutny,
gestem bezdusznego golema unicestwia grnika, ktrego ciao upodabnia si do aby26. Statystyka
produkcji27 jest przykadem ostatecznie uksztatowanej Linkowskiej metafory. Obrazuje ona
kolokwialne wyraenie, e za tabelami i wykresami stoj ywi ludzie podkady kolejki, po ktrej
sunie wagonik, s wykonane z ludzi pnagich grnikw. W makabrycznym wiecie przemysu
Wielki Piec28 obsugiwany przez szkielety posiada metaliczn gow o satanistycznie
umiechnitych, wskich ustach. W gecie bogosawiestwa podnosi olbrzymie, drapiene rce.
Potwr ma wszystkie niezbdne czci ciaa. Karmi si wysypywanymi do gardzieli rudami metali,
wydala za pynn surwk i uel. Prawdziwy wielki piec robi dokadnie to samo, ma te dwa
oddzielnie otwory spustowe, na dole czekaj na uel wagoniki i tylko druyna szkieletw,
uwijajca si przy pracy, jest nieprawdziwa. Wariacj na temat wielkiego pieca jest obraz Serce
lska29, gdzie tytuowe serce ma posta kobzy o wielu piszczakach. Piszczaki peni jednoczenie
rol naczy krwiononych poczonych z dyszami piecw. Fabrykant krwiopijca nosi eleganckie
stebnowane rkawiczki. Rysunek Upadowa30 przedstawia pochyy chodnik w kopalni. Grnik,
wycigajcy w pocie czoa wagonik, jest podczony do maszyny, tak jak podcza si chorych do
kroplwki tyle e zamiast igy w rk, ma wbite w brzuch grube metalowe rury31.
Operujce hiperrealistycznym jzykiem malarstwo Linkego stanowio odrbn wysp w sztuce
polskiej tych lat, zbliajce si zjadliwoci satyry, czarnym humorem i swoist estetyk brzydoty

http://4.bp.blogspot.com/_jNoyMPVimDE/SVDDQMxtNzI/AAAAAAAAAfQ/7CCdw61DKo8/s1600-
h/Wlewnice+Linke.JPG (09.04.2010).
25
B. Linke, Sortownia, 1936-1938, akwarela, gwasz, owek, przecieranie, Muzeum Niepodlegoci w Warszawie,
http://1.bp.blogspot.com/_jNoyMPVimDE/SVDBt0br0OI/AAAAAAAAAe4/cIDmz8bp9Cw/s1600-
h/Sortownia+Linke.JPG (09.04.2010).
26
Na podstawie artykuu Barbary Szczypki-Gwiazdy lska Apokalipsa wedug Linkego,
http://mechanofaktura.blogspot.com/2008/12/cykl-lsk-bronisawa-linkego.html (10.04.2010).
27
B. Linke, Statystyka produkcji, 1936-1938, akwarela, gwasz, owek, przecieranie, Muzeum Niepodlegoci w
Warszawie,
http://3.bp.blogspot.com/_jNoyMPVimDE/SVDCLsJazWI/AAAAAAAAAfA/LKlrZ4vkJec/s400/Statystyka+produkcji+Li
nke.JPG (09.04.2010).
28
B. Linke, Piec, 1936-1938, akwarela, gwasz, owek, przecieranie, Muzeum Niepodlegoci w Warszawie,
http://3.bp.blogspot.com/_jNoyMPVimDE/SVDAdc0XHoI/AAAAAAAAAeo/2wfZqWf0Inw/s1600-h/Piec+Linke.JPG
(09.04.2010).
29
B. Linke, Serce, 1936-1938, akwarela, gwasz, owek, przecieranie, Muzeum Niepodlegoci w Warszawie,
http://1.bp.blogspot.com/_jNoyMPVimDE/SVDBTU1ZODI/AAAAAAAAAew/WNyL_UfXCLA/s1600-h/Serce+Linke.JPG
(09.04.2010).
30
B. Linke, Upadowa, 1936-1938, akwarela, gwasz, owek, przecieranie, Muzeum Niepodlegoci w Warszawie,
http://2.bp.blogspot.com/_jNoyMPVimDE/SVDCt8P4SrI/AAAAAAAAAfI/YThxE74dh64/s1600-h/Upadowa+Linke.JPG
(09.04.2010).
31
K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 160.
do prac artystw niemieckiego ekspresjonizmu i Nowej Rzeczowoci32.
Rafa Malczewski w cyklu obrazw Czarny lsk stworzy odrbny, prawie nieznany sztuce
polskiej i obcej, sposb ujcia tematu przemysowy pejza magiczny. Jego inspiracj byy nowe
zjawiska gospodarcze i socjologiczne wpisujce si w politycznie sterowany entuzjazm
przemianami, ale rezultatem artystycznym forma obrazw bdca cakowicie poza polityczn
i artystyczna propagand. Supy wysokiego napicia, hale przemysowe, turbiny, kopalnie, szyby
grnicze zamieniaj si w teatralne sceny gr barw, ksztatw i form kurtyn rzeczywistoci
zacigan przez malarza wasnym widzeniem. Kadrowanie, cicie, gry perspektywiczne, chodna,
wykalkulowana kompozycja paszczyzn czyni z nich jakby kadry z filmu, autor ksztatuje je
zgodnie ze swoim przeraajcym widzeniem tych miejsc33. Sam malarz tak mwi o jego
postrzeganiu lska: Buro-amarantowy horyzont przekrelay kominy, biae balony pary kbiy
si u wylotu chodni, na rnych poziomach wyrastay z mgie osiedla, czarne tyy ceglanych
kamienic, wyrose na nagiem klepisku, widma i upiory mieszka ludzkich, setki dziakowych
ogrdkw rozpocierajcych si gdzie u podny ulowych piramid, olbrzymie krzye
dwigajce sieci wysokiego napicia, wstrzsajce obrazy wadzy czowieka nad sponiewieran
ziemi. Obok tego wiat spoczynku, nadbudowy, uycia ulice dugie jak tasiemce, neony, kina,
knajpy, sklepy byszczce szychem towaru, tramwaje czce miasta, autobusy, liczne limuzyny,
miazga ludzka przetkana zot szpil luksusu34. Malczewski w odpowiedzi na nieprzychyln
ocen wystawy krytykw35 mwi, e ukazany przez niego pejza po wikszej czci pozbawiony
ludzi wiele mwi o ludziach, ich wysiku, biedzie i wspaniaociach bez przedstawiania wyzysku
wychudego bezrobotnego przez otyego buruja.
W obrazie Kondensatory w Chorzowie36 odnajdujemy zagubienie czowieka. Jego wyrazem jest
dom, obok ktrego stoi samotna kobieta oraz ronie karowate drzewko, nad nim za dominuj
kondensatory i kominy elektrowni. Wany jest te drugi tytu dziea Niedziela, podkrelajcy
zniweczenie przez cywilizacj industrialn kulturowego kontekstu witecznego dnia37.
Obraz Mieszkania38 charakteryzuje si spor dawk autentycznego liryzmu, poetyckiego wzruszenia
w odtwarzaniu ndznych kikutw pejzau, tandetnych odrapanych domw z suszc si bielizn

32
K. Nowakowska-Sito, Miasto, masa, maszyna [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 76.
33
Rafa Malczewski i mit Zakopanego, teksty, ukad, wybr zdj: Dorota Folga-Januszewska, tom 1, wyd. Bosz,
Olszanica 2006, s. 163.
34
R. Malczewski, Plastyk na lsku, Wiadomoci Literackie nr 48 (680), 15 listopada 1936, s. 20.
35
S. Potpa, Rafa Malczewski, wyd. TTK, Tarnw 2006, s. 111-112. Zarzuty dotyczce m.in. miernoci rodkw
malarskich i braku tchnienia bytu czowieczego.
36
R. Malczewski, Kondensatory w Chorzowie (Niedziela), 1934-1935, akwarela, Muzeum Grnolskie w Bytomiu,
http://3.bp.blogspot.com/_jNoyMPVimDE/SU-plOGlpOI/AAAAAAAAAeg/sw7ktj8-If0/s400/Rafa
%C5%82+Malczewski+Kondensatory+w+Chorzowie.jpg (12.04.2010).
37
T. Grzybkowska, Nowa Rzeczowo i jej polskie refleksy [w:] Sztuka dwudziestolecia midzywojennego. Materiay
Sesji Stowarzyszenia Historykw Sztuki, Warszawa, padziernik 1980, wyd. PWN, Warszawa 1982, s. 80.
38
R. Malczewski, Mieszkania, olej, reprodukcja Skamander z. 59 VI 1935 [w:] S. Potpa, Rafa Malczewski, wyd.
TTK, Tarnw 2006, s. 294.
i gobnikami na tle potnej hady39.
W cyklu lskim malarz sta wyranie jeszcze na rozdrou midzy dawnym poetyckim
spojrzeniem na krajobraz, a werystycznym dokumentalizmem. Przeycia krajobrazu lskiego
owocoway raz po raz ekspresyjnymi kompozycjami, ktre chocia oparte na bezporednim szkicu
z natury, byy jednak zgodne ze sta praktyk artysty poddawane artystycznej obrbce na
sztalugach. W cyklu COP nie ma ladu tych rozterek. Wikszo obrazw to kompozycje
werystyczne, niekiedy a przeraajce w swej beznamitnej, chodnej obserwacji.
Malczewski malujc ten cykl, moe niewiadomie, tworzy dramatyczne obrazy pustki, co byo
przecie sprzeczne z jego deklaracjami. Niektre z nich wydaj si by rwnoczenie obrazem
ducha autora. Taki symboliczny niemal charakter ma Gazocig (Rurocig w polu)40 o przeraajco
pustej, wywianej przestrzeni, z aonie sterczcymi na gadkiej powierzchni rolinkami,
drzewkami i chatk. Ten przejmujco pusty krajobraz przeyna ginca w perspektywie czarna rura.
Jest co osobistego w tym obrazie dziaajcym niemal jak krzyk rozpaczy. Skromny temat,
postekspresjonistyczne rodki malarskie, rysunkowe i osche, spowodoway, e powsta obraz
o symbolice nastroju, bliski malarstwu Nowej Rzeczowoci.
Wielkie ujcie przedstawiajce budow zapory w Ronowie (Zapora ronie)41, ukazujce wielkie
zway betonu, s przykro zimne i beznamitne w swej linearnej paskiej formie i prostoktnym
martwym kolorycie. Idea tych obrazw, budowa nowej Polski, owa walka dwch wiatw, nie
zaowocowaa siln, przemon, przekonywujc wizj artystyczn. Jego pejzae przemysowe, jak
pisze Hanna Kubaszewska, charakteryzuje przewaga tendencji realistycznych nad malownicz
stylizacj, surowo kolorytu i faktury oraz plakatowo ujcia. Poza nielicznymi wyjtkami
uwydatnia si w nich jednak malarski dyletantyzm autora42.
W obrazie Wiea granulacyjna. Mocice natomiast mamy oryginalne w kompozycji ujcie obiektu,
pierwsze tego typu ujcie malarskie w Polsce43. Podobny charakter ma obraz Pejza industrialny44.
Innym autorem, nie zwizanym ze lskiem, ktry uleg fascynacji tym miejscem, by
Wadysaw Zakrzewski. Stworzy on tek rycin lsk, w ktrej przedstawi m.in. chorzowskie
Azoty45, hut Pisudski czy Spust surwki 46.
39
S. Potpa, op. cit., s. 295.
40
R. Malczewski, Rurocig w polu (Gazocig), 1938, olej, ptno 89 x 114 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Malczewski_R/Images/Rurociag_w_polu.jpg (12.04.2010).
41
R. Malczewski, Zapora ronie, olej, ptno 120 x 143 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie [w:] S. Potpa, op. cit.,
s. 304.
42
H. Kubaszewska, Malczewski Rafa [w:] Sownik artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych, tom V, wyd.
Krg, Warszawa 1993, s. 285.
43
S. Potpa, op. cit., s. 299-309.
44
R. Malczewski: Wiea granulacyjna. Mocice, 1938, olej, tektura; 100 x 65 cm, Muzeum Narodowe w Poznaniu,
http://www.malarze.com/obrazy/rmalczewski-wieza.jpg (12.04.2010). Pejza industrialny, 1938, olej, ptno; 15 x 68
cm, Muzeum Narodowe w Warszawie, http://www.polswissart.pl/2/132006d.jpg (12.04.2010).
45
W. Zakrzewski, Gra drutw, Azoty Chorzw, lata 30. XX w., akwaforta, karton 22 x 25 cm; Muzeum w Chorzowie,
http://sklep.antykwariat.biz/pic1/803 (16.04.2010).
46
W. Zakrzewski, Spust surwki, ok. 1932, akwaforta, karton; Muzeum w Chorzowie,
Podobn tematyk uwiecznili w swych obrazach: Richard Cebulla (Krlewska Huta), Rudolf Kober
(lski pejza przemysowy) czy nieznany autor Panoramy Krlewskiej Huty.
W tle Autoportretu47, na linii horyzontu, Stanisaw Ignacy Witkiewicz umieci zagadkowe,
czciowo zrujnowane budowle ni to zamki, ni to fabryki z wysokimi kominami.
Wydobywajcy si z nich ciemny dym zasnuwa ca grn cz ta. Dymice kominy fabryczne
stanowi tu symbol uprzemysowienia, a wic postpu. Jednak w obrazie nie wyczuwamy tej nuty
optymizmu. Przeciwnie intensywne spojrzenie powikszonych oczu oraz zmarszczone czoo,
a take nie najlepszy stan budynkw w tle oraz chmura dymu sugeruj raczej niepokj i pesymizm.
Spalona fabryka I oraz Walce Karola Hillera to dwa jake odmienne w swej wymowie
obrazy48. Pierwszy przedstawia fragment przemysowej architektury, opuszczonej fabryki.
W drugim natomiast wyranie wida wpyw estetyki kubizmu i irracjonalne ksztatowanie
rzeczywistoci. Autor geometryzuje formy, z paszczyzn i bry buduje zrwnowaone, abstrakcyjne
ukady o zrnicowanej fakturze. Mona tu dostrzec aluzyjnie ujte tryby i mechanizmy
fabrycznych maszyn i silnikw, wirujce koa, statyczne walce i pionowe rury.
Charakterystyczne dla dwudziestolecia byo postrzeganie miasta w kategoriach kontrastw.
Interesujce jest zestawienie dwch obrazw ukazujcych miasto: Pejza fabryczny Zygmunta
Radnickiego oraz Miasto fabryczne Leona Chwistka49. Chwistek rozbudowa sw teori oscylacji
wrae wzrokowych: migotliwoci konturw i form dziki pismom filozofw-przyrodnikw
w teori wieloci rzeczywistoci, ktra jest zbiorem nieskoczonej liczby rzeczywistoci
potencjalnych. Uwolni on w ten sposb sztuk od obowizku odzwierciedlania wiata. Futuryci
notowali symultanicznie stadia ruchu. Chwistek moliwoci ukadw - konturw, ksztatw, linii
si.50. Jako formista, w przeciwiestwie do kolorysty Radnickiego, zafascynowany zjawiskiem
ruchu, prezentuje futurystyczny obraz wietlanego postpu. Kompozycja ta jest dynamiczna
i zrytmizowana. Jego miasto jest zorganizowanym, bdcym w cigym ruchu, cywilizacyjnym
tworem. Idealizacja w futurystycznych obrazach wietlanego postpu, spitrzone drapacze chmur,
kopulaste budowle i mosty, owietlone punktowymi reflektorami, otaczaj poprowadzone na
poziomie kilku piter ulice i wiadukty.
W Polsce w dwudziestoleciu midzywojennym rynek zosta nagle zasilony nowymi
produktami, std pojawia si potrzeba skutecznie oddziaujcych reklam. Pojawio si medium jego

http://www.muzeum.chorzow.pl/uploads/images/4_1.JPG (16.04.2010).
47
S. I. Witkiewicz, Autoportret, http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Witkacy/Images/Autoportret_1938.jpg
(10.04.2010).
48
K. Hiller: Spalona fabryka I, 1926, olej, ptno 91 x 121, fot. z Archiwum Muzeum Sztuki w odzi,
http://www.obieg.pl/files/images/05%20Hiller_Karol,_Spalona_fabryka_I,_1926.jpg (14.04.2010). Walce, 1939, olej,
ptno 50 x 69 cm, Muzeum Sztuki w odzi
49
L. Chwistek, Miasto fabryczne, 1920, olej, ptno 81 x 63 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
http://artyzm.com/obrazy/chwistek-miasto.jpg (14.04.2010).
50
J. Pollakwna, W. Rudziska, op. cit., s. 15-18.
wyboru - plakat jako reklama produktu materialnego. Plakat reklamowy z lat dwudziestych
i trzydziestych rni si od poprzednich prac tym, i jest bardziej opracowany od strony
artystycznej, poniewa wykorzystuje prostszy, bardziej bezporedni wizualny jzyk komunikowania
si z widzem51. Plakat ma by produktem masowo wytwarzanym jak wieczne pira czy samochody
i porusza tych co go na ulicach spotykaj - twierdzi Adolf Mouron, artysta znany jako Cassandre
i uznawany za najpopularniejszego plakacist Art-Deco.
Plakat zwizany z przemysem turystyczno-krajoznawczy sta si w latach trzydziestych zjawiskiem
masowym. Wizao si to z rozwojem nowoczesnego ruchu turystycznego i jego propagowaniem.
W prezentowanym tu materiale przedstawi plakat widziany ze strony artystyczno-zabytkowej,
naturystycznej, ale przede wszystkim futurystycznej ukazujcej technicystyczno-mocarstwowe
moliwoci.
Jednemu z artystw malarzy, Stefanowi Norblinowi zlecono stworzenie serii plakatw z zamiarem
promowania Polski jako rejonu turystycznego. Najbardziej spjny formalnie zesp stanowi prace
wykonane na zamwienie Ministerstwa Komunikacji. Na cykl ten skada si kilka bardzo
efektownych, przycigajcych uwag kompozycji: Polska. Kraj Polowa; Polska. Zakopane;
Warszawa. Pologne; Polska. Grny lsk; Polska. Gdynia. Nowy port nad Batykiem52. Wikszo
jego prac nosi cechy i plakatu i obrazu. Proponowa on unowoczenione elementy i zabiegi
artystyczne (np. fotomonta czy zastosowanie silnie kontrastujcych jaskrawych zestawie
barwnych) w ramach tradycyjnych rodkw obrazu. Norblin opowiada tu o pracowitoci ludzi.
W plakacie Polska. Grny lsk robotnik-tytan pracy gruje nad przetworzonym, przemysowym
krajobrazem lska, ktry jednak dziki ciepej, wietlistej tonacji barwnej, niesamowitym,
fantastycznym zarysom chmur, strzelistym kominom zyskuje niepowtarzalny, baniowy niemal
urok53. W plakatach Stefana Norblina pejza, architektura czy krajobraz przeksztacony przez
czowieka wzajemnie si dopeniaj, penic przeciwstawne funkcje ukazuj zrnicowanie, silne
kontrasty midzy starym a nowym, dziki czemu stanowi bogaty, reprezentatywny obraz
kraju, ktry niedawno uzyska niepodlego. W opozycji do dzikiej przyrody i egzotyki polskiej
wsi stoi architektura nowoczesna, przemysowa, jako synonim postpu i rozwoju. Taki jest z kolei
plakat Polska. Gdynia. Nowy port nad Batykiem. Artysta umieci ramiona dwigw o aurowej
konstrukcji, ktre ramujc pole obrazowe, jednoczenie otwieraj widok na ruchliwy, peen ycia
port w nowoczesnym miecie polskim. Ramiona konstrukcji w formie wyduonych trjktw cz

51
A. Austoni, The Legacy of Polish Poster Desing, http://www.smashingmagazine.com/2010/01/17/the-legacy-of-
polish-poster-design/ (tum. wasne) (10.04.2010).
52
S. Norblin, reprodukcje plakatw: Polska. Grny lsk, 1925, 67 x 42 cm, Galeria Plakatu w Warszawie,
http://www.gornolesne.pl/galerie/g/gorny-slask_132.jpg (12.04.2010). Polska. Gdynia. Nowy port nad Batykiem, lata
20., 67 x 42 cm, Galeria Plakatu w Warszawie, http://media.smashingmagazine.com/cdn_smash/wp-
content/uploads/images/polish-poster-design/norblin_gdynia.jpg (12.04.2010).
53
K. Kulpiska, Przepis na plakat wedug Stefana Juliusza Norblina [w:] Pierwsze pwiecze polskiego plakatu 1900-
1950, pod red. P. Rudziskiego, wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 95-104.
si z czerni ramki, stanowic cznik midzy polem tekstowym a obrazem. Masywna brya
okrtu widziana od strony dziobu stanowi centrum kompozycji, wyrnia si take dziki
kolorystyce, ale mimo to nie jest najwaniejsza. Plakat ten ukazuje raczej ruch, symbole portu
gdyskiego, jednego z najnowoczeniejszych i najwikszych europejskich portw morskich,
z ktrym wizano tak wielkie nadzieje, ni kolejn, majestatyczn bry konkretnego liniowca.
Zesp plakatw turystyczno-kolejowych Norblina to sielankowa opowie o Polsce i ludziach;
o nieskaonej, dzikiej przyrodzie, poszanowaniu tradycji, ale te o rozwoju przemysowym,
otwarciu na wiat i gocinno54.
Inn kategori twrcw podejmujcych temat turystyczny byli nowoczeni graficy ze rodowiska
warszawskich architektw - Stefan Osiecki i Jerzy Hryniewiecki, zdecydowanie czcy turystyk
ze sportem zimowym. Turystyka dwudziestolecia sprawia, e konkurencja wrd przewonikw
zaostrzya si. Na plakatach w nowoczesnych kompozycjach reklamoway si linie lotnicze,
morskie, Orbis. Plakaty te nie bez kozery powoyway si na prno swych odbiorcw,
odwoyway si do elegancji, wygody, nowoczesnoci. Reklamowy plakat handlowy by
zdecydowanie tym gatunkiem, ktry osign wyyny. Ze wzgldu na sw banaln czsto tematyk
pozby si patosu, polskiej frustrujcej nostalgii, przysaniajcej przyszo i hamujcej rozwj.
Na plakacie Stefana Osieckiego i Jerzego Skolimowskiego Zakopane-Kasprowy55 mamy
paszczyznowo zgeometryzowanych form (kolejka grska) i stylizacj w konstruktywistycznym
duchu56.
Pocztkw polskiego wzornictwa w okresie dwudziestolecia midzywojennego upatruje si
z reguy w ambitnych poczynaniach Biura Nadzoru Estetyki Produkcji w pierwszych latach
powojennych. Autorzy monograficznych opracowa art nouveau z reguy wiele miejsca powicaj
opozycji: sztuka-przemys57.
54
A. Kisielewski, op. cit., s. 87. K. Kulpiska, op. cit., s. 104-105, 108.
55
S. Osiecki, J. Skolimowski, reprodukcja plakatu Zakopane-Kasprowy, 1935, 56 x 38 cm, Muzeum Narodowe w
Krakowie, http://www.muzeum.krakow.pl/typo3temp/devable_gallery/0_600_artdeco.3.jpg (12.04.2010).
56
K. Kulpiska, Przepis na plakat wedug Stefana Juliusza Norblina, [w:] Pierwsze pwiecze polskiego plakatu 1900-
1950, pod red. P. Rudziskiego, wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 125.
57
P. Bana, Pocztki polskiego wzornictwa przemysowego na przykadzie szkie huty Niemen [w:] Sztuka
dwudziestolecia midzywojennego. Materiay Sesji Stowarzyszenia Historykw Sztuki, Warszawa, padziernik 1980,
wyd. PWN, Warszawa 1982, s. 299-322. Przypuszcza si, e wraz z odzyskaniem niepodlegoci postpowa nie tylko
proces modernizacji warsztatw, lecz take ulega istotnym zmianom plastyczny wyraz produkowanych przedmiotw,
w ktrych, by moe, dostrzeemy uchwytne symptomy formalnej odrbnoci. Wysok pozycj w polskim przemyle
ugruntowaa huta szkie Niemen w latach wielkiego kryzysu, ktra zdominowaa rynek wewntrzny wyrobami ze szka
luksusowego oraz niskimi cenami zbytu i wysok jakoci. W kocu lat dwudziestych pojawiaj si coraz czciej
masywne, grubocienne wazony, gadko szlifowane. Wyroby niemeskie nie zatracaj nigdy przejrzystoci tworzywa,
ksztat zaleny jest od inwencji wykonawcw, a koloryt w bogatej skali, jest delikatny i stosowany z umiarem. Wyroby
te czerpi take inspiracj ze szka francuskiego (np. Rene Lalique'a). Powstaj wazony w tzw. szkle cichodmuchanym
ksztatowane w metalowych formach, z reguy matowane, co pozwalao na ukrycie skaz niskogatunkowego szka
oraz komplety toaletowe powtarzajce typowe motywy francuskiego deco, np. wachlarzowato rozchylone korki,
stylizowane kwiaty chryzantem czy ksztaty muszli. Szko prasowane byo wielkoseryjn technik produkcji, w ktrej
wykonywano wikszo projektw o typowych dla art deco motywach. Wyrnia je oszczdna forma i jasno okrelona
funkcja. Ksztaty naczy stoowych wyprowadzane s bezporednio z podstawowych figur geometrycznych. wiadczy
to o przenikaniu nowego stylu do produkcji szka owietleniowego. Tam za, gdzie zachowano dekoracje reliefowe,
 Spdzielnia Artystw ad uksztatowaa oblicze polskiej sztuki dekoracyjnej okresu
dwudziestolecia midzywojennego. Stworzya odrbny, atwo rozpoznawalny styl. Karol Tychy
uwaa, e sowo ad trafnie okrela ide nowego stowarzyszenia, nawizujc jak gdyby do
pozytywistycznego modelu pracy organicznej, przeniesionego w XX w. Po kilku latach jego ucze,
Lucjan Kintopf okreli ad jako organizacj artystyczn dla artystw stworzon, oaz adu
artystycznego w pustym bezadzie pracy twrczej, rzemiosa i przemysu. Gwnym przedmiotem
zainteresowania artystw ad byo szerzenie kultury mieszkania i stworzenia racjonalnie
zaprojektowanych wntrz, a zarazem odpowiadajcych indywidualnym potrzebom redniozamonej
rodziny wywodzcej si ze rodowiska inteligenckiego. Spdzielnia Artystw ad powstaa w
1926 roku. Zaoyli j studenci i profesorowie warszawskiej Szkoy Sztuk Piknych. Program adu
by kontynuacj ideow Warsztatw Krakowskich zgodno koncepcji plastycznej przedmiotu
z jego funkcj uytkow, materiaem, z ktrego powsta i warsztatem. Wanym zagadnieniem sta
si dla artystw skupionych w adzie problem nadania przedmiotom typowo polskich form. Styl
adowski to specyficzne poczenie nowoczesnoci i tradycjonalizmu, funkcjonalnej prostoty
i dekoracyjnoci z akcentami ludowymi. Szczeglnie wida to w adowskich meblach
funkcjonalnych, pozbawionych zbdnych ozdb, konstruowanych z litego drewna, o zczach
wykonywanych wedug dawnych, rzemielniczych regu, bez gwodzi lub rub. Warto
artystyczna tych sprztw polegaa na doskonaych proporcjach, prostocie konstrukcji
i perfekcyjnym wykoczeniu. W latach midzywojennych styl adowski uwaano za odpowiedni
dla wntrz reprezentacyjnych. Spenia warunki stawiane oficjalnym prezentacjom sztuki polskiej,
by kwintesencj popieranego przez pastwo stylu narodowego58. ad bo to tylko trzy litery, bo to
znaczy, e ma by adnie i ma by w tym ad - porzdek. Inaczej ni w Warsztatach Krakowskich,
ich wyroby miay trafia nie tylko na wystawy ale i do nabywcw, jednym sowem - miay si
sprzeda59. Podkreli naley jeszcze raz, e ad odgrywa rol kontynuatora idei podnoszenia
pojawiaj si oryginalne propozycje rnicowania faktur naladujcych efekty spienionej wody, szronu czy spkanego
lodu. Koloryt, utrzymany jest w tonacjach ru, bkitu, ci, jest zawsze pastelowy, delikatny. Gadko szlifowane pod
wieloma ktami paszczyzny tworz kanciaste, jakby graficzne w sylwetce ksztaty, charakterystyczne dla stylu art
dco. Z pocztkiem lat trzydziestych huta Niemen wykrystalizowaa ostatecznie wasny, zindywidualizowany styl
produkcji seryjnej Dysponowaa wzgldnie nowoczesnym wyposaeniem technicznym, szczegowo opracowan
technologi wytopu i barwienia mas, zatrudniaa wysoko kwalifikowanych wykonawcw we wszystkich
specjalnociach, a operatywna dyrekcja bya dobrze zorientowana w podstawowych preferencjach europejskiego rynku
58
I. Huml, Polska sztuka stosowana XX w., wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978, s. 99-107. Na podstawie
artykuu p.t. Z kart historii polskiego designu: Spdzielnia Artystw ad, http://zsah.blox.pl/2009/01/z-kart-historii-
polskiego-designu-Spoldzielnia.html (14.04.2010).
59
Na podstawie artykuu A. Frckiewicz Meble adne, http://www.sztuka.pl/index.php?
id=111&tx_ttnews[tt_news]=1413&tx_ttnews[cat]=114&tx_ttnews[backPid]=729&cHash=f45dceb37e (14.04.2010).
Wyroby Spdzielni Artystw ad: Jadalnia proj. W. Jastrzbowskiego dla Ambasady Polskiej w Sofii, ok. 1928,
Wntrze, rok II, nr 1, s.2, http://www.etnodizajn.pl/public/editor/image/TROCHE%20HISTORII/3_%20jastrzebowski
%20pokoj%20stolowy%20etnodizajn.jpg (14.04.2010). Krzeso proj. M. Sigmunda, 1932,
http://zsah.blox.pl/resource/Marian_Sigmund_krzeslo_design_po_polsku_dizajn_polski.jpg (14.04.2010).
Fotel proj. J. Kurztkowskiego, 1931, http://zsah.blox.pl/resource/jan_kurzatkowski_fotel_1931.jpg (14.04.2010). Fotel
proj. M. Bielskiej, stolik proj. K. Dydyskiej i J. Grzdzielskiej, z wystawy 10-lecia Spdzielni ad, 1936, Plastyka,
1936, nr 3, okadka, http://www.etnodizajn.pl/public/editor/image/TROCHE
%20HISTORII/4%20Bielska+Dydynska+Grzedzielska+etnodizajn.jpg (14.04.2010). Jadalnia proj. S. Sienickiego,
rzemiosa artystycznego do rangi sztuki. Powsta jednak konflikt midzy dojrzaym stylem polskiej
sztuki dekoracyjnej a nowo narodzonym wwczas nurtem konstruktywistyczno-funkcjonalnym
pomidzy czonkami grupy Praesens oraz adu. Usytuowane one byy na przeciwlegych pozycjach
jeden zainteresowany w ksztatowaniu produkcji przemysowej w stylu midzynarodowym, drugi
zmierzajcy do utrzymania rzemiosa artystycznego, cigle dcy do narodowej odrbnoci60.
Wedug grupy Praesens mieszkanie, w wyniku standaryzacji, rozwoju wielkiego przemysu, miao
sta si mieszkaniem-maszyn, urzdzonym meblami-maszynami. W myl nowych zasad,
maszyny-meble, podobnie jak poszczeglne fragmenty maszyn-domw, powinien produkowa
przemys, za ich zestawieniem miaby si zajmowa architekt. Meble-maszyny, zajmujce
mniejsz powierzchni uytkow mieszkania, wpyn miay tym samym na znaczne obnienie
jego kosztu. (...) meble wykonywane masowo w wielkich fabrykach sposobem zblionym do
produkcji samochodw Forda, pozwalaj architektowi osign jak najdalej idc oszczdno
miejsca w myl zasady: Place is money (miejsce to pienidz) - dowodzi Syrkus, konkludujc -
Maszyny meblowe i mieszkaniowe s potencjalnym skondensowaniem przestrzeni i wielokrotn
waloryzacj czasu i energii61.

URZDZENIA CYWILIZACYJNE

Najwaniejsz przemian, jak przyniosa pierwsza wojna wiatowa, by poza przebudow

mapy politycznej wiata gboki skok cywilizacyjny, o konsekwencjach kulturowych
i spoecznych. Wszystkie te procesy, czce si z poczuciem wkroczenia w nowe stulecie, zostay
trafnie uchwycone w synnym tekcie Tadeusza Peipera Miasto, masa, maszyna. Miasto, bdce
gwnym rodowiskiem ycia nowoczesnego czowieka, stao si generatorem nowych wrae
zwizanych z technicznymi wynalazkami, takimi jak samochd, telefon czy radio.
Stanisaw Szukalski nawiza do owej zmiany politycznej kraju w swej rzebie Walka62.
Przedstawi do, ktrej kciuk zakoczony gow ora (zwieczon wie-wityni), stacza
mordercz walk z pozostaymi palcami zakoczonymi gowami spw. Zdaniem artysty, rzeba

Studium Wntrz i Sprztu, 1937, Arkady: 1937, nr 5 s.235, http://www.etnodizajn.pl/public/editor/image/TROCHE

%20HISTORII/5_%20Jadalnia+Stefan%20Sienicki%201937+etnodizajn.jpg (14.04.2010). Wntrze letniskowe proj. N.
Jankowskiej, Studium Wntrz i Sprztu, 1937, Arkady 1937 nr 5, s. 236,
http://www.etnodizajn.pl/public/editor/image/TROCHE%20HISTORII/6_%20wnetrze%20letniskowe+Nina
%20Jankowska%201937+etnodizajn.jpg (14.04.2010).
60
I. Huml, Polska sztuka stosowana XX w., wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978, s. 107.
61
Tame, s. 95.
62
S. Szukalski, Walka ludzi z czowiekiem, iloci z jakoci, 1917, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4211/k,5
(16.04.2010).
miaa ukaza tragedi kadego dziaania, w ktrym element jakoci (jednostka) toczy walk z
przewaajc iloci. Cztery palce, wyraajce tytuow ilo, szarpi do, ktrej przeciwstawia si
kciuk (symbolizujcy element indywidualny). Skojarzony jest on z inspirujcym elementem
duchowym i twrczym, podnoszcym bezksztatn mas do rangi ludzkoci 63. Jest to doskonae
odzwierciedlenie gwnej cechy przemysu, seryjnej produkcji, ktra wizaa si ze wzrostem iloci
podanych towarw, przy jednoczesnym spadku ich jakoci.
W dwudziestoleciu midzywojennym obserwuje si coraz wikszy rozwj nauki
i technologii uytkowych na wiecie, wielki boom inynierii, odkrycia fizyki, rozwj medycyny
i nauk przyrodniczych, budow imperiw medialnych, now epok komunikacji. Widoczne jest to
np. w lotnictwie64. Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci, powstay na terenie Pola
Mokotowskiego Centralne Warsztaty Lotnicze, ktre pocztkowo remontoway tylko poniemieckie
samoloty, a nastpnie rozpoczy wasn produkcj. Z wyboistego, poronitego traw lotniska
mokotowskiego startoway samoloty prywatnej spki Aeroloyd, ktra zainicjowaa pierwsze
krajowe przeloty pasaerskie. Pomimo towarzyszcych temu katastrof lotniczych i zwizanych
z tym niepowodze, sport ten rozwija si i coraz bardziej fascynowa. Polskie samoloty zdobyway
uznanie na caym wiecie, a wyczyny polskich pilotw rozsawiay ich osoby, jak i nasz Ojczyzn.
Popularno lotnictwa w latach trzydziestych wzrastaa poprzez rozwj lotnictwa wojskowego,
a take mod na sport lotniczy65.
Edward Wittig, z zamiowania klasycysta, wykonujc pierwszy w Europie pomnik
powicony lotnictwu66 dla uczczenia pamici pilotw, ktrzy polegli w okresie wojny w latach
1918-1920, zrozumia, e wobec nowoczesnoci tematu winien nada kompozycji cakowicie
wspczesny charakter, pozbawiony elementw konwencjonalnych czy alegorycznych. Tote jego
lotnik, ktremu rzebiarz zdoa nada heroiczny i monumentalny wyraz, ubrany jest w autentyczny
strj wojskowego pilota. Dziki odpowiedniej stylizacji bryy, upodobni on, opinajc cile ciao
lotnika kombinezonem z osaniajcym szczelnie szyj wysokim konierzem, do rycerskiego
pancerza. Natomiast, wedug Katarzyny Nowakowskiej-Sito, zsunite z oczu ku tyowi lotnicze
63
K. Nowakowska-Sito, Stanisaw Szukalski / Walka, Geniusz (Zamary lot) [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit.,
s. 36-37.
64
Nowy aeroplan, wiatowid, nr 32 (105), 07.08.1926, s. 4, http://20lecie.blogspot.com/2008/03/nowy-aeroplan.html
(16.04.2010). Polski lot nad Atlantykiem, wiatowid, nr 27 (256), 29.06.1929, s. 4,
http://20lecie.blogspot.com/2008/04/polski-lot-nad-atlantykiem.html (16.04.2010). Rekord lotniczy, wiatowid, nr 31
(104), 31.07.1926, s. 7, http://20lecie.blogspot.com/2008/11/polski-rekord-lotniczy.html (16.04.2010).
65
A. Sikora, Pomnik Lotnika w Warszawie, s. 2-3, http://www.caw.wp.mil.pl/biuletyn/b22/b22_11.pdf (18.04.2010). Na
licie bohaterw przestworzy widniej nazwiska polskich pilotw, m.in. zdobywcw pierwszego miejsca podczas
Challenge'u w Berlinie w 1932 r. - pilota F. wirko i konstruktora S. Wigury. Ich sukcesy miay tym wiksze znaczenie,
e osigali je na samolotach krajowej produkcji, RWD-6.
66
E. Wittig, Projekt Pomnika Lotnikw, 1922, gips, wys. 84 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
http://www.dwudziestolecie.mnw.art.pl/obrazy/041.jpg (18.04.2010). E. Wittig, widok od frontu Pomnika Lotnika na
skrzyowaniu alei wirki i Wigury z ul. Wawelsk w Warszawie, brz, granit,
http://antykinadine.blox.pl/resource/unii_pomnik.jpg (18.04.2010). E. Wittig, widok z tyu Pomnika Lotnika na Placu
Unii Lubelskiej w Warszawie,
http://antykinadine.blox.pl/resource/pom_lotnika_na_pl._unii_lubelskeij_kotwica_rudegp.jpg (18.04.2010).
okulary sprawiaj, e gowa lotnika przybiera dziwny, niesamowity wygld jakiego tajemniczego
skarabeusza nowoczesnego rozwoju technicznego. Subtelnie wygita, przektna linia miga
nadaje naturalno i gibko ruchowi wspartego na biodrze lotnika. Owa, narzucajca zwarto i
kierunek diagonala, decyduje rwnie o harmonijnym spleceniu postaci i maszyny w organiczn
cao. Czowiek panujcy nad przestworzami bohater tworzy tu z maszyn nierozerwaln
jedno67.
Samolot sta si bohaterem jednego z pierwszych polskich plakatw reklamowych. W 1924
roku Jzef Mehoffer zaprojektowa plakat reklamujcy Polsk Lini Lotnicz Aerolloyd68,
przewoc pasaerw z portw lotniczych w Gdasku, Lwowie i Warszawie. Plakat ten nawizuje
do wieku dwudziestego, ktry stworzy czowiekowi moliwo latania i realizacj mitu o Ikarze,
synu Dedala, ktry przypaci yciem prb oderwania si od ziemi, przypinajc sobie skrzyda
u ramion. Pi lat pniej, plakat Tadeusza Gronowskiego namawia do "przewozu pasaerw,
poczty, towarw " samolotami Linii Lotniczych LOT69. Piknej sylwetce Junkersa towarzysz trzy
bociany, symbole bezpiecznych podniebnych lotw70. Samolot zyska ksztat przynaleny
najnowszym osigniciom techniki. Godna architekta atwo w operowaniu form geometryczn
w przestrzeni pozwolia Gronowskiemu na ciekawe ujcie: obraz widziany jest od dou, jakbymy
t rozgrywajc si w przestworzach scen obserwowali, stojc na ziemi71.
W dwudziestoleciu midzywojennym nastpi gwatowny rozwj nauki i techniki. Albert
Einstein swoj teori wzgldnoci zmienia wiedz na temat wartoci czasu i przestrzeni
(wszystko zaley od punktu obserwacji). Werner Heisenberg wprowadza zasad niepewnoci,
wedug ktrej wszystkie uznane prawidowoci nabieraj cech prawdopodobiestwa opartego na
kalkulacjach statystycznych. Zostaje odkryta energia promieniotwrcza, istnienie atomu i rozbicie
go na mniejsze czsteczki. Rozwj astrofizyki powoduje odkrycie faktu, e przestrze jest
nieskoczona. Rozwj przemysu wojennego prowadzi do postpu przy produkcji samolotw
i samochodw. Za plakatem komunikacyjnym, omwionym wczeniej poda oczywicie plakat
automobilowy, odwoujcy si do ambicji snobistycznych. Biorc pod uwag oszaamiajce ceny
tych urzdze, nie da si przeceni roli reklamy w ich popularyzacji. Plakaty te nie bez kozery
powoyway si na prno swych odbiorcw, odwoyway si do elegancji, wygody,

67
K. Nowakowska-Sito, Edward Wittig / Nike Polska i Pomnik Lotnikw [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 38-40.
68
J. Mehoffer, reprodukcja plakatu Polska Linja Lotnicza Aerolloyd, 1923,
http://www.lot.com/Info/img/Jozef_Mehoffer_1923_1.jpg (14.04.2010).
69
T. Gronowski, reprodukcja plakatu Linje Lotnicze LOT, 1929,
http://www.lot.com/Info/img/Tadeusz_Gronowski_1929_1.jpg (14.04.2010).
70
Na podstawie artykuu J. Brukwickego, P. Klimiuka, Historia plakatu (na podstawie artykuu z katalogu wystawy w
Muzeum Plakatu w Wilanowie, 7-14 maja 2004 r. z okazji 75-lecia PLL LOT),
http://www.lot.com/Info/PL/aspx/Content__LOT_Poster_History.aspx (14.04.2010).
71
A. Szablowska, Tadeusz Gronowski twrca polskiego plakatu reklamowego [w:] Pierwsze pwiecze polskiego
plakatu 1900-1950, pod red. P. Rudziskiego, wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 138-139.
nowoczesnoci72. Wraz z rozwojem motoryzacji nastpuje powszechna elektryfikacja
i telefonizacja. Kinematografia wchodzi w okres rozwoju, a film staje si dziedzin sztuki73.
W wczesnych czasach poprawiaa si take sytuacja ludzi w ich yciu codziennym.
Zwikszya si ich mobilno dziki rozwoju kolei, transportu morskiego. Wzrs znacznie
dobrobyt spoeczestwa. Dziki nowoczesnym sprztom kobiety z duo wiksz atwoci mogy
gotowa czy pra74. W latach dwudziestych i trzydziestych, rzd polski i firmy komercyjne szeroko
korzystay z plakatw dla reklamy przemysu, handlu, kolei, budowy statkw i powstajcego
wwczas przemysu filmowego. Przykadem tego postpu moe by plakat reklamujcy elazko
autorstwa Jana Mucharskiego z hasem Miny czasy prababek, prasujcie elektrycznoci75, na
ktrym gwn rol odgrywa ta, energetyczna paszczyzna ta kontrastujca z czarn sylwet
elazka. Gitka linia liter wywodzi si z ksztatw neonowych reklam, a wijcym si napisom,
biaemu i czarnemu, odpowiada spirala przewodu elektrycznego elazka.
Stosunek sztuki dwudziestolecia do maszyny i zwizanej z ni technicznej cywilizacji mia
ambiwalentny charakter. Maszyna stawaa si symbolem nie tylko cywilizacyjnego postpu, ale
walki z utartymi sposobami mylenia. Kojarzona z inwencj i nowatorstwem maszyna, stawaa si
modelowym ideaem nowej sztuki.
Bodaj najlepszym przykadem obrazw celowo wzorowanych na strukturze maszynowej, ktra
stawaa si rwnie norm estetyczn, byy Mechanofaktury Henryka Berlewiego76.
Mechanofaktura by to powierzchownie pojmowany kubizm. Obrazy nosiy cechy abstrakcji
geometrycznej, komponowanej z zachodzcych na siebie prostoktw i k uformowanych
72
Reprodukcja plakatu Stetysz. Samochody polskiej konstrukcji, 1928 [w:] A. Szablowska, M. Sekiw, Plakat Polski.
Ze zbiorw Muzeum Etnografii i Przemysu Artystycznego Instytutu Narodoznawstwa Narodowej Akademii Nauk
Ukrainy we Lwowie, wyd. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego,Warszawa 2009, s. 260. Ralf Stetysz" -
Rolniczo Automobilowo-Lotnicza Fabryka Stefana Tyszkiewicza, w ktrej prbowa budowa samochody osobowe,
dostosowane do cikich warunkw drogowych. Reprodukcja plakatu General Motors w Polsce, proj. Wacawa
Siemitkowskiego, 1928 [w:] A. Szablowska, M. Sekiw, Plakat Polski. Ze zbiorw Muzeum Etnografii i Przemysu
Artystycznego Instytutu Narodoznawstwa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, wyd. Ministerstwo Kultury i
Dziedzictwa Narodowego,Warszawa 2009, s. 261. Reprodukcja plakatu Cadillac, wiatowid nr 27 (256), 29.06.1929,
s. 22.
73
Maszyna adresujca, wiatowid nr 18 (195), 28.04.1928, s. 16, http://20lecie.blogspot.com/2008/03/maszyna-
adresujca.html (12.04.2010). Reprodukcja plakatu reklamowego Odbiornik Philipsa, 1938,
http://naszastolica.blox.pl/resource/Philips__plakat_1938.jpg (12.04.2010). Reprodukcja plakatu filmowego Bunt krwi
i elaza, proj. S. Norris, 1927 [w:] A. Szablowska, M. Sekiw, Plakat Polski. Ze zbiorw Muzeum Etnografii i
Przemysu Artystycznego Instytutu Narodoznawstwa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, wyd.
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego,Warszawa 2009, s. 239; Radio-kino, wiatowid nr 11 (239),
09.03.1929, s. 13; http://20lecie.blogspot.com/2008/03/radjo-kino.html (12.04.2010).
74
Reprodukcje plakatw reklamowych: Maszyna do szycia Lada, lata 20. [w:] A. Szablowska, M. Sekiw, Plakat
Polski. Ze zbiorw Muzeum Etnografii i Przemysu Artystycznego Instytutu Narodoznawstwa Narodowej Akademii
Nauk Ukrainy we Lwowie, wyd. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego,Warszawa 2009, s. 301. Najlepsza
wyymaczka Madame Sans Gene, lata 20., op. cit., s. 306, Prasujcie elektrycznoci, proj. S. Norblin, 1931, op. cit.,
s. 350. Miny czasy prababek. Prasujcie elektrycznoci, proj. J. Mucharski, 1932, http://www.zwoje-
scrolls.com/zwoje28/text01p.htm (12.04.2010).
75
Na podstawie artykuu F. Foxa, Polskie plakaty bj na papierze, http://www.zwoje-
scrolls.com/zwoje28/text01p.htm (14.04.2010).
76
H. Berlewi, Wystawa prac Mechano-Fakturowych, 1922-1924,
http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/wy_wy_tradycje_konstruktywistyczne_w_plakacie_polskim_plakatu; H.
Berlewi, Mechanofaktura, 1924, http://grafik.rp.pl/grafika2/215771,222510,3.jpg (12.04.2010).
z rytmw biaych i czarnych kropek, czasem z dodatkiem liternictwa, ktre odcinite byo
z szablonu. Wszystkie formy powielane byy maszynowo. Berlewi zainicjowa w 1924 roku swoje
dzieo w salonie automobilowym w Warszawie - dla podkrelenia spjni sztuki z nowoczesn
technik. Mechanofaktura wyprodukowaa w okresie midzywojennym liczne dziea plastyczne:
"kwadrat - bok - wielobok litera". Jako czonek grupy Blok uznawa on zwizek sztuki i maszyny
na zasadzie oglnej analogii, w ktrej obie s wynikiem dcej do doskonaoci, organicznie
zbudowanej caoci. Now sztuk zbliao do maszyny przede wszystkim denie do funkcjonalnej
budowy, ktra moe by pikna, cho nie jest to waciwym celem. Powstajca na zasadach
ekonomii i logiki konstrukcji maszyna moga by zatem wzorem dziea sztuki.
Jedne z najbardziej zaskakujcych obrazw, w ktrych to maszyna staje si gwn
bohaterk, stworzy w latach dwudziestych Kamil Mackiewicz w serii kompozycji maszynowych.
W Maszynach77 jedynym motywem jest monumentalnie ujte wntrze nieznanego urzdzenia, pene
trybw i rub. Rozwizanie kompozycji obrazu przypomina przestrze sceniczn, dekoracje do
jakiego futurystycznego dramatu, co wie si niewtpliwie ze scenograficznym profilem
dziaalnoci Mackiewicza w tym okresie.
Motywy mechaniczne wyranie zafascynoway przede wszystkim artystw zwizanych
z odzi, o czym wiadczy twrczo Karola Hillera. Dobrym przykadem jest abstrakcyjna
kompozycja Deska O z elementami mechanicznymi z postaci k, trybw, rur, ale i wyrafinowan
geometri w duchu art deco. Interesujcym zabiegiem jest wpisanie midzy wertykalnymi
elementami kolorowych tub, maych sylwetek budynkw fabrycznych. Elementy ruropodobne
nawizujce do rzeczywistoci maszyny pojawiaj si te w drugiej duej abstrakcji Hillera,
Kompozycji ze spiral. Ponadto jest to wynalazca techniki heliograficznej (zwanej w skrcie
heliografik). Jest to dziaanie artystyczne czce malarstwo, grafik i fotografi, dajce efekty
jakby czce malarsko z rysunkowymi elementami grafiki, a w efekcie powstajce na
wiatoczuym papierze78.
O ile powysze przykady dotycz artystw zwizanych z awangard, do zaskakujce jest
pojawiania si elementw mechanicznych poza tym krgiem, np. w Akcie mskim na tle maszyn
u Norberta Strassberga, w ktrym naga posta przedstawiona jest na tle spitrzonych trybw
i przekadni.
Czasem, cho rzadko, maszyna sama w sobie stawaa si przedmiotem zainteresowania.

77
K. Mackiewicz, Maszyny, 1926, olej, ptno 128,5 x 99 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://www.dwudziestolecie.mnw.art.pl/obrazy/083.jpg (14.04.2010).
78
K. Hiller Deska 0, 1928, olej, zoto, deska 120 x 47 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/hill_ka/hillka2.jpg (16.04.2010). K. Hiller, Kompozycja ze spiral, 1928,
olej, sklejka 120 x 47cm, Muzeum Sztuki w odzi, http://kiosk.onet.pl/_i/artykuly/0210/karo.jpg (16.04.2010). K.
Hiller, bez tytuu, kompozycja heliograficzna XXV, 1938, 40 x 30 cm, z kolekcji D. Biekowskiego;
http://www.fotopolis.pl/galeria/mff08_hiller2.jpg (16.04.2010). Na podstawie artykuu A. Cymer Karol Hiller;
http://www.fotal.pl/karol-hiller/ (16.04.2010).
W malarstwie dobre przykady mona znale zwaszcza u Rafaa Malczewskiego, ktry osign
klimat zbliony do realizmu magicznego79. W kocu lat dwudziestych autor powica wiele
obrazw urokliwym kolejowym stacyjkom, niepozornym budyneczkom, parowozom i wagonom
kolejowym. Fascynacja kolej nie bya niczym szczeglnym w sztuce koca dziewitnastego wieku
i pierwszych dekad dwudziestego wieku, ale o ile futurystw i ekspresjonistw fascynowa ruch,
wielkie maszyny, pd, zatracenie anarchia sielskiego pejzau o tyle Malczewski delektowa si
w tych tematach melancholi, pustk, zbliajc si niekiedy do atmosfery magicznego realizmu.
Jego obraz Wschd soca80 przedstawia nocny pejza z grami w tle, nawiedzony i zdominowany
przez wielka czarn lokomotyw, ktra w tajemniczy sposb wtargna w wiat dwojga
zakochanych. Ich niewielkie, subtelne postacie na stacyjnym trawniku pod potem, w bycie swym
rwnolege i nieobecne w tym dziwnym zajciu na lepym torze, poetycko kontrastuj zarwno
z masywem jasnych jak oboki, owietlonych ksiycem gr, jak i zimnozielonych koron drzew
dodanych tylko do wielkiej, czarnej, pobyskujcej masy parowozem. Na pierwszym planie
dominuje potne cielsko niezgrabnej lokomotywy stojcej na lepym torze, obok niej na nasypie
dwie niezdarne postacie maszynisty i dziewczyny, w tle kolawy parkan, dwa potne drzewa,
pagrki i masyw wietlistych gr. Obraz ten naadowany jest ironiczn wymow. Jest to niby
kolejowa sielanka o nastrojowym charakterze, ale o przesunitych akcentach, zdominowana przez
potny ksztat lokomotywy. Przewrotnie odwrcone s tutaj proporcje tematu. Lokomotywa
stanowi centrum obrazu. Obraz ten jest ironiczny, nawet groteskowy, przewrotny, po trosze
melancholijny, a rwnoczenie jaki aonie egzystencjalny. Czowiek ginie tu wobec przepychu
natury, a rwnoczenie wobec wspaniaoci stworzonej przez siebie techniki, zepchnity pod pot,
na margines nie tylko wiata, ktry zosta mu dany, ale i tego ktry stworzy. Mamy tu do czynienia
ze swoist naiwnoci tej kompozycji, operowaniem duymi masami pierwszoplanowych form,
surowoci i du niepewnoci techniczn, dalek idcymi uoglnieniami i futurystycznymi
zwizkami.
Rozwiniciem tego przedstawienia jest obraz z Pejza z Poronina81, na ktrym znowu spotykamy
owych dwoje na trawie. Tym razem jest pene soce owietlajce wzgrze z szaasami i szczyty
Tatr w oddali. U dou z lewej po mocie pdzi buchajcy dymem czarny parowz cigncy pocig.
Intymny wiat kolei i maych miasteczek widzimy take w reprodukcji Stacja Gronik czy
w lizgawce82. W paskich pejzaach prowincji widzi autor pustk za oknami domw. Tworzy
bezludne krajobrazy przesycone atmosfer tajemniczego, na poy tylko realnego, onirycznego
79
K. Nowakowska-Sito, Miasto, masa, maszyna [w:] K. Nowakowska-Sito, op, cit., s. 78-79.
80
R. Malczewski, Wschd Ksiyca, olej, dykta, ok. 1924 [w:] Rafa Malczewski i mit Zakopanego, teksty, ukad,
wybr zdj: D. Folga-Januszewska, tom 1, wyd. Bosz, Olszanica 2006.
81
R. Malczewski, Pejza z Poronina, 1928-1930 [w:] Rafa Malczewski i mit Zakopanego, tene.
82
Rafa Malczewski i mit Zakopanego, op. cit., s. 156-160; R. Malczewski: Stacja Gronik, 1929,
http://free.art.pl/podkowa.magazyn/obrazki52/podk55.jpg (16.04.2010). lizgawka, ok. 1929, olej, sklejka,
http://www.polswissart.pl/2/132002d.jpg (16.04.2010).
niepokoju. Niebezpieczestwo emanujce z pcien Malczewskiego osacza obserwatora tych
czystych ulic i domostw, spokojnych pejzay.
W cyklu kolejowym mamy do czynienia z rzeczywistoci, ktrej realne odniesienia nie s trudne
do odnalezienia. Ktokolwiek wysidzie na jakiejkolwiek stacyjce magistrali krynickiej czy
zakopiaskiej, bdzie tam jaki czas, z pewnoci odczuje realno i cinienie niesamowitej pustki,
zagubienia i samotnoci tych miejsc.
Obrazy zwizane z kolej moemy odnale np. w Czterech Lokomotywach83 Wadysawa
Jahla. Prac jego cechuje dynamika, pewien barokowy patos, a elementem uspokajajcym jest
rytmicznie przeprowadzona gradacja tonw. Pierwiastek malarski dominuje tu nad anegdot, temat
jest bowiem organicznym skadnikiem obrazu. Natomiast obraz Jana Spychalskiego Nad torem do
Staroki84 odznacza si swoistym, bardzo sugestywnym urokiem. Uproszczone formy wyprowadza
tu autor niezwykle prostymi rodkami technicznymi, ktrymi posuguje si ze spontaniczn
szczeroci i du kultur, ze starannym wykoczeniem powierzchni.
W dwudziestoleciu midzywojennym rozwijaa si rwnie produkcja samochodw.
W okresie tym, w Polsce byo okoo dwudziestu samochodw legendarnej marki Bugatti. Co
ciekawe, w pierwszych latach po odzyskaniu niepodlegoci takiego samochodu uywano rwnie
w wojsku polskim (pojazd pochodzi ze zdobyczy wojennych). Wikszo Bugatti bdcych
w Polsce uywanych byy przeznaczone do rywalizacji sportowych. Pierwsze samochody tej marki
pojawiy si w naszym kraju na pocztku lat dwudziestych, stajc si od razu wielk sensacj
sportow. Pocztkowo sprowadzano je indywidualnie z zagranicy, a na przeomie lat dwudziestych
i trzydziestych zaczto Bugatti sprzedawa w Polsce (salony znajdoway si m.in. w Krakowie
i Warszawie). Auta te byy imponujce, ale drogie i o wskim zakresie wykorzystania (gwnie
sport i reprezentacja)85.
Opis i relacje tragicznego wypadku samochodowego Juliana Ejsmonda wracajcego
z Morskiego Oka stay si dla Rafaa Malczewskiego inspiracj do namalowania dwch
dramatycznych, a zarazem bardzo interesujcych obrazw z samochodem marki Bugatti.
Pierwszym jest Samochd na tle pejzau zimowego86, ktry emanuje sodycz i spokojem. Obraz
83
W. Jahl, Cztery Lokomotywy, 1931, olej, ptno 61 x 50 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/jahl_wl/jahlwl2.jpg (18.04.2010).
84
J. Spychalski, Nad torem do Staroki ,1929, olej, dykta 33 x 36 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/spyc_ja/spycja2.jpg (18.04.2010).
85
Na podstawie artykuu Bugatti w Polsce..., http://motoforum.pl/drupal/node/395. Samochody marki Bugatti
wzbudzay ogromne emocje i zachwyt, ale sprzedaway si sabo, z powodu wysokich cen. W okresie midzywojennym
do czsto zmieniay one wacicieli. Byy to samochody specyficzne, bardzo szybkie, ale o delikatnej konstrukcji.
Sprawdzay si dobrze podczas wycigw, ale w codziennej eksploatacji sprawiay wiele problemw. To byo
najczstszym powodem duej rotacji wrd wacicieli tych aut w naszym kraju. Najpopularniejsze byy w Polsce
modele 35 i 37. Zdjcia samochodw Bugatti: typ 35C, 1926,
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/21/Bugatti_Typ_35C_Grand_Prix_Racer_1926.jpg (18.04.2010).
typ 37A, 1929, http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bugatti_Typ_37A_1929_2.jpg (18.04.2010).
86
R. Malczewski, Samochd na tle pejzau zimowego, ok. 1930, olej, ptno, Muzeum Narodowe w Warszawie,
http://grafik.rp.pl/grafika2/215771,222509,9.jpg (14.04.2010).
przedstawia wycigowy, sportowy samochd, pdzcy po onieonej grskiej drodze, z zimowym
krajobrazem w tle. W kompozycji tej jest sporo dynamiki, samochd przednimi koami podrywa si
znad onieonej drogi. Dziko pdu samochodu i surowo krajobrazu zimowego miay tu, jak si
zdaje, uzupenia si nawzajem. Jednake oba elementy kompozycji: samochd i krajobraz wypady
bardzo kontrastowo. Samochd namalowany jest realistycznie, pejza jest impresyjny. Na drodze
z Morskiego Oka87 (obraz znany take p.t. Z rajdu tatrzaskiego) zaskakuje, tak jak poprzedni,
nietypowym dla wczeniejszych przedstawie poczeniem ruchu i pejzau grskiego. Ich ekspresja
i dynamika nie zostanie powtrzona ju w adnej ze znanych nam kompozycji artysty.
Inn postaci zafascynowan ow mark samochodu bya Tamara empicka, autorka
Autoportretu w zielonym Bugatti88. Ta synna malarka upodobaa sobie styl, w ktrym najsilniejsze
s elementy wspczesnego jej neokubizmu i art dco. Staa si ona ikon nowej kobiecoci,
uwieczniajc j w swoich obrazach. Obraz zamwiono po tym jak olnia wydawc berliskiego
czasopisma Die Dame w lipcu 1929 roku, gdy ubrana w kostium odpowiadajcy kolorowi jej
tego kabrioletu Renault podjechaa pod hotel w Monte Carlo. Nigdy jednak nie miaa zielonego
Bugatti Atlantic, w ktrym si sportretowaa. Za to liczy si to, co powiedziaa: Zawsze ubieraam
si jak samochd, a samochd jak ja. Ten najsynniejszy obraz empickiej uznawany jest za
symbol i manifest art dco i szalonych lat dwudziestych dwudziestego wieku. New York Times
nazwa artystk "Bogini automobilu o stalowych oczach". I rzeczywicie, jej autoportret
w pewnym stopniu ujawnia stosunek empickiej do maszyn ze stali lub z krwi i koci... Obraz
przedstawia kobiet wyemancypowan, niezalen i jednoczenie niezwykle stylow. Artystka
olniewaa urod, prowokacyjnym stylem bycia i ubiorem, a dziki uwielbieniu, jakim darzya j
prasa, tworzya nowe trendy89. Tamara empicka sportretowaa si w kasku i w skrzanych
rkawiczkach za kierownic samochodu uwaanego wwczas za najpikniejsze dzieo sztuki. Jej
spojrzenie na portrecie spod pprzymknitych powiek, jest chodne i pene dystansu. Kolorystyk
obrazu dominuj tony zielone i szaroci. Tylko usta podkrelone s intensywn czerwieni. Pd
powietrza unosi dugi szary szal, owinity wok jej szyi. Jakby przypomnienie, e dwa lata
wczeniej poniosa tragiczn mier synna tancerka Isadora Duncan, kiedy jej jedwabny szal
zaplta si w koa czerwonego Bugatti. Na pytanie, dlaczego wybraa kolor zielony zamiast
zamwionego tego, malarka umiechaa si dwuznacznie i odpowiadaa: bardziej go lubi.
Idealna harmonia midzy kobiet i przedmiotem, ona opatrzona nazwiskiem wielkiego krawca, on
emblematem projektanta i producenta. Zwyczajowo oczekujemy zamiany rl pomidzy dwoma

87
R. Malczewski, Na drodze do Morskiego Oka, 1930, olej, ptno, wasno prywatna [w:] Rafa Malczewski i mit
Zakopanego, tene.
88
T. empicka, Autoportret w zielonym Bugatti, 1925, olej, deska 50 x 80 cm, wasno prywatna,
http://artyzm.com/obraz.php?id=1026 (16.04.2010).
89
A. Sieradzka, Elegantki i dentelmeni, Wprowadzenie: N. Jaroszewska, http://www.moda20lecia.muzhp.pl/?
dzial=styl&felieton=2 (16.04.2010).
elementami tego obrazu: w spoeczestwie takim jak nasze, opierajcym si na idei posiadania,
kobieta staje si przedmiotem, a samochd jawi si jako symbol potencji mczyzny, ktry go
stworzy. Ukryta symbolika narzuca si sama: poprzez oparcie rki o mask, pod ktr silnik o sile
400. koni mechanicznych tylko czeka na zapon, kobieta pena wdziku istota w szykownym
kostiumie z lat dwudziestych w pewnym sensie ogasza, e poddaje si sile porywczoci motoru,
w jego najbardziej elementarnej formie ekspresji. Naley wzi take pod uwag, e samochd jest
rwnie symbolem emancypacji kobiet. Kobieta posiada wadz nad maszyn i moe narzuci jej
swoj wol, zachci do szalonych wyczynw, zamieni w potulnego niewolnika. Tamara
empicka przyjmuje to za pewnik, wykorzystujc symbol mocy reprezentowanej przez silnik
samochodu i stosujc go umiejtnie w takim sposb, by dziaa wycznie na jej korzy.
Zamwiony przez czasopismo portret ukaza si w miesic po powrocie do Berlina Clrenore
Stinnes, crki niemieckiego magnata, ktra w cigu dwu lat objechaa samochodem wiat. Obrazy
Tamary empickiej reprodukowane na okadkach berliskiego magazynu mody trafiay idealnie w
gusta odbiorcy. Artystka staa si sawna i bogata. Zielonym Bugatti wjechaa na szczyty
artystycznej popularnoci. W 1974 roku Auto-Journal uzna obraz Tamara w zielonym Bugatti za
wiarygodny portret wyemancypowanej kobiety, ktra wie, jak zdoby to, czego chce. Nosi
rkawiczki i kask. Jest niedostpn, chodn, niepokojc piknoci, za ktr mona dostrzec
gron istot ta kobieta jest wolna!90.
Marek Wodarski (Henryk Streng) w obrazie p.t. Garage91 rozrzuci po caej paszczynie
kompozycji figury i pojazdy, przenikajce si na rnych planach i nakadajce na siebie w rnej
skali. Dziki temu, przypomina ona obrazy z krgu berliskiego dada, kolae i fotomontae.
Wodarskiego pocigay elementy mechaniczne, co wida w jego akwareli. Ukazuje ona wntrze
nowoczesnego warsztatu samochodowego. Rysunek zdaje si korespondowa doskonale
z zachwytem nad estetyczn doskonaoci maszyny i nowoczesnych karoserii92.
Z mitem nowoczesnego czowieka doskonale korespondoway obrazy jego wspycia
z uatwiajcymi codzienno oswojonymi maszynami. Przykadem nowej poetyki jest obraz
Winda i ja93 Jana Hrykowskiego, ktrego tytu przywodzi na myl dziea woskich futurystw.
W kompozycji tej przenikajce si formy: stojcego mczyzny, balustrady schodw, kratownicy
windy i oznaczajcych numery piter cyfr oraz guzikw, oddaj trafnie doznania zwizane
z podr wind. Warto wspomnie, i winda zostaa wprowadzona w Polsce do powszechnego
uytku wczeniej, bo w pierwszej dekadzie dwudziestego wieku.
90
Neret Gilles, Tamara de Lempicka, Taschen/TMC ART, 2001, s. 7-9. Na podstawie artykuu E. Klaputh W zielonym
bugatti. Auto-Portret Tamary empickiej, http://www.po-prostu.eu/index.php?
option=com_content&task=view&id=2244&Itemid=49 (18.04.2010).
91
M. Wodarski (Henryk Streng), Garage, 1925, owek, akwarela, papier 44,5 x 59,5 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://www.dwudziestolecie.mnw.art.pl/obrazy/073.jpg (14.04.2010).
92
K. Nowakowska-Sito, Miasto, masa, maszyna [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 74.
93
J. Hrykowski, Winda i ja, 1918 [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 97.
 Do rzadkoci nale obrazy rosncych wwczas w liczb radiosuchaczy, tym ciekawsza
wydaje si w tym kontekcie praca Wadysawa Kocha Radio94. Rok wczeniej, w artykule Radio
adwokat Tadeusz Peiper sawi zalety nowego urzdzenia, krelc gam nowych dozna bdcych
konsekwencj wynalazku, ktry jego zdaniem pogbia bdzie pojednanie czowieka
z technik95.
wietnym wiadectwem epoki pozostaje Autoportret z telefonem96 Wiktorii Goryskiej
wizerunek nowoczesnej, miejskiej damy, ujmujcy naturalnoci pozy modej kobiety w modnym
pulowerze, trzymajcej w jednej doni telefoniczn suchawk, w drugiej zaostrzony owek.
Portret Goryskiej przypomina - wykorzystaniem analogicznego motywu synny obraz Tamary
empickiej Telefon II97. Jego bezporedni charakter kontrastuje jednak z egzaltowan aur obrazu
empickiej, utrzymanego w klimacie kadru hollywoodzkiego filmu. W obrazie tym to
zredukowano tu minimum. To dlatego, e ludzka posta widziana jest z niepokojco bliskiej
odlegoci. To kobieta o mocnych, bryowatych ksztatach charakteryzujca si zmysow
krgoci, opywowym aerodynamizmem. Jest zawsze dramatycznie owietlona, elegancko
podana, czsto jawnie erotyczna. Gama kolorystyczna empickiej jest do ograniczona. Oprcz
gustownej graficznie bazy szaroci, wspgraj tam ywe, intensywne tony bkitu lub czerwieni.
Cho w przypadku reprodukcji jej kolory mog wydawa si wulgarne, w rzeczywistoci okazuj
si znacznie bardziej subtelne. Formy s mocno stylizowane; dominuj kompozycje po przektnej.
Efekt caociowy jest mocny i zdecydowany98.
Polski fotomonta, podobnie jak fotomonta niemiecki i radziecki, rozwija si pod
wpywem zaangaowania politycznego wielu tworzcych go artystw. Technika fotomontau
(podjta po raz pierwszy przez Mieczysawa Szczuk w 1924 roku99) rozpowszechnia si w peni w
latach trzydziestych. Pojawienie si w Polsce fotomontau wie si niewtpliwie ze szczeglnym
klimatem lat dwudziestych, z urzeczeniem nowoczesnoci wielkomiejskiej cywilizacji. Wanie
fotomonta wydawa si technik idealn do oddawania dynamiki wrae z ni zwizanych100.
W fotomontau Mieczysawa Szczuki Dymy nad miastem101 widzimy akcentowanie zwizkw
sztuki maszyny oraz kult maszyny pojawiajcy si w krgach awangardy poprzez wprowadzenie
94
W. Koch, Radio, 1928 [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 94.
95
K. Nowakowska-Sito, Miasto, masa, maszyna [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 73.
96
W. Goryska, Autoportret z telefonem, 1930, drzeworyt, bibuka 36 x 20 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie,
http://www.mnw.art.pl/gfx/muzeum/pl/default_opisy.v0/350/1/1/27399.jpg (14.04.2010).
97
T. empicka, Telefon II, 1930, olej, pyta 35 x 27 cm, kolekcja prywatna,
http://www.sztuka.pl/uploads/pics/lempicka01.jpg (14.04.2010).
98
Na podstawie artykuu K. Krzyagrskiej Pisarek, Tamara empicka - na marginesie Europy, na marginesie sztuki,
http://www.sztuka.pl/index.php?id=124&tx_ttnews[tt_news]=181&tx_ttnews[backPid]=544 (14.04.2010).
99
M. Szczuka, Ziemia na lewo, okadka ksiki A. Sterna i B, Jasieskiego, 1924,
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/34/Anatol_Stern_i_Bruno_Jasie%C5%84ski_-_Ziemia_na_lewo_
%28ok%C5%82adka%29.jpg (16.04.2010).
100
K. Nowakowska-Sito, Miasto, masa, maszyna [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 77.
101
M. Szczuka, Dymy nad miastem, 1926, okadka ksiki W. Broniewskiego, Muzeum Sztuki w odzi,
http://msl.org.pl/public/gfx/db/000324.jpg (14.04.2010).
do sztuki elementw mechanicznych.
Wyrastajce z konstruktywistycznej tradycji fotomontae Mieczysawa Bermana s wyrazem
urzeczenia tempem i rozmachem, poetyk wielkiej budowy i pncych si ku niebu konstrukcji.
W pracy Broadway102 zmontowany z fotografii obraz miasta przecina na p, biegncy wertykalnie
pas z nazw ulicy, bdcy wyrazist granic spoecznych kontrastw. Po lewej drapacze chmur
i wypielgnowane donie modej kobiety, ozdobione kosztown biuteri, po prawej rudery
przedmie i spracowane donie. Berman wykonywa fotomontae konstruktywistyczne, bardzo
syntetyczne w formie. Zarwno w nich, jak i w plakatach, posugiwa si skrtem, symbolem,
metafor i elementem zaskoczenia.
Jeden z najbardziej znanych fotomontay jest Miasto-myn ycia103 Kazimierza Podsadeckiego,
w ktrym na tle stoczonych wieowcw Chicago i Nowego Jorku rozgrywaj si napady i sceny
przemocy. Tytuowa metropolia przestawiona zostaa jako wspczesna dungla miejsce gdzie
nowoczesno przeplata si ze zbrodni i wystpkiem. To spitrzone na ksztat piramidy,
imponujce zwalisko betonu, wytworw cywilizacji. Obecny jest tu lk przed postpem
cywilizacyjnym, grob dehumanizacji, poczonym z fascynacj nowoczesnym tempem ycia104.

Wyznawanemu przez awangard mitowi nowoczesnoci towarzyszya nieustannie

w dwudziestoleciu pesymistyczna wizja wspczesnej cywilizacji, podwaajca entuzjazm dla
kierunku zachodzcych procesw. Nawet uznajc niekiedy zdobycze postpujcej poprawy jakoci
codziennego ycia, jednoczenie podnoszono tkwice w tym samych procesach zarzewie kryzysu
kultury i wizanych z ni wartoci. Przemys i urzdzenia cywilizacyjne wiadczce o postpie
ukazyway odmienne, gorzkie oblicze swojego triumfu.
Dzieem o najbardziej wyrazistej wymowie katastroficznej omawianego okresu jest wykonany
w technice fotomontau cykl Narodziny robota105 Janusza Marii Brzeskiego. Oddaje on niejasno
stosunku do wspczesnej cywilizacji, splatajc naiwny entuzjazm z wizj zagady ludzkoci,
zagroonej przez odhumanizowan technik. Cykl Brzeskiego przedstawia wachlarz
postrzeganych wwczas relacji midzy czowiekiem i maszyn, ktrych kwintesencj staje si
ostatecznie tytuowy robot, bdcy upostaciowaniem bezdusznego wiata. Epoka jego dominacji
oznacza tu kres kultury humanistycznej, zagad wartoci stanowicych zarwno dziedzictwo
kultury, jak i wiata natury w rezultacie zagad cywilizacji. W jego fotomontau nad ruinami

102
M. Berman, Brodway, 1930, fotomonta, papier 70,1 x 49,8 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie;
http://artyzm.com/obrazy/berman-broadway.jpg
103
K. Podsadecki, Miasto-myn ycia, 1929, fotomonta, papier 43,5 x 29 cm, Muzeum Sztuki w odzi;
http://www.fotopolis.pl/galeria/Kazimierz_Podsadecki.jpg
104
K. Nowakowska-Sito, Wyprawa w dwudziestolecie w Muzeum Narodowym, 18.01. - 30.03.2008, Muzeum
Narodowe w Warszawie, Warszawa 2008 s. 102.
105
J. M. Brzeski, Dwie cywilizacje oraz Zmierzch cywilizacji (z cyklu Narodziny robota), 1933, fotomonta, papier
23,2 x 18,7 cm, Muzeum Sztuki w odzi; http://www.dwudziestolecie.mnw.art.pl/obrazy/086.jpg
antycznej wityni i gow posgu przelatuje samolot106. Istotne jest w nim poczenie erotyzmu (w
tym przeciwstawienia czynnika mskiego eskiemu) z nowoczenie pojmowan grotesk, ze
ladami konstruktywistycznej stylizacji oraz z pytaniem o trwao dawnej tradycji artystycznej,
okrelanej jako klasyczna, wywodzcej si ze staroytnej Grecji. Artysta w artykule pod tym
samym tytuem, ktremu towarzyszy wyej wymieniony cykl, napisa:
Czowiek obsugujcy obrabiark czy jaki automat - sta si ju dawno czci tej
maszyny - indywidualno jest zbyteczna"107.

W owej pracy prbowaam wykaza, i stosunek sztuki dwudziestolecia do przemysu,

urzdze cywilizacyjnych, maszyny i zwizanej z ni technicznej cywilizacji mia ambiwalentny
charakter.
Na podstawie drugiej czci pracy wysnu mona wniosek, i w dwudziestoleciu prbowano jako
oswoi i ugruntowa w wiadomoci spoecznej pozytywny i optymistyczny obraz lska. U Rafaa
Malczewskiego mamy do czynienia z pewn kreacj odrbnego magicznego wiata jego sztuki,
czci romantycznej wizji wiata ksztatowanego przez czowieka. Bronisaw Linke z kolei nie
naley do tych twrcw, ktrzy stworzyli pocigajcy obraz lska. Czowiek bdcy bohaterem
jego cyklu to pzwierz niezdolne do walki zamknite w penym okruciestwa wiecie.
W wydaniu konstruktywistycznej awangardy natomiast stosunek do maszyny by zdecydowanie
pozytywny. Nowa cywilizacja zapowiadaa si bowiem jako przeciwiestwo dotychczasowej,
opartej na strukturach wytworzonych przez spoeczestwo agrarne, przywizane do ziemi o
tradycyjnych hierarchii. W tym kontekcie maszyna stawaa si symbolem nie tylko
cywilizacyjnego postpu, ale i walki z utartymi sposobami mylenia. Redakcyjny tekst
zamieszczony w Bloku gosi: Maszyny, dwignie postpu to narzdzie, przeorywuj psychik
wspczesnego czowieka.
Kojarzona z inwencj i nowatorstwem maszyna, stawaa si wwczas modelowym ideaem nowej
sztuki. Maszyna zostaa wprowadzona w dziedzin sztuki. Ale jak? - pyta Peiper: Odrzucajc
zarwno futurystyczne uwielbienie dla maszyny jako fetysza, jak i purystyczny idea
mechanicznego pikna, opowiedzia si za modelem funkcjonalistycznym. Maszyna powinna sta
si sug sztuki. () Nie o uwielbienie lub naladowanie maszyny tu chodzi, lecz o jej
wyzyskanie108.

106
K. Nowakowska-Sito, Miasto, masa, maszyna [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 79-80.
107
Na podstawie artykuu K. Jureckiego Janusz Maria Brzeski, Muzeum Sztuki w odzi, maj 2004,
http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_brzeski_janusz_maria (14.04.2010).
108
K. Nowakowska-Sito, Miasto, masa, maszyna [w:] K. Nowakowska-Sito, op. cit., s. 78-80, 160-164.
BIBLIOGRAFIA:

Baranowicz Zofia, Polska awangarda artystyczna 1918-1939, Wyd. Artystyczne i Filmowe,

Warszawa 1979.
Dwudziestolecie. Oblicza nowoczesnoci. Konferencja Muzeum Historii Polski, Warszawa 18-19
listopada 2008 r., pod red. A. Przeszowskiej, Muzeum Historii Polski w Warszawie, Warszawa
2009.
Huml Irena, Polska sztuka stosowana XX w., wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978.
Luba Iwona, Dialog nowoczesnoci z tradycj. Malarstwo polskie dwudziestolecia
midzywojennego, wyd. Neriton, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
2004.
ukaszewicz P., Zrzeszenie Artystw Plastykw Artes 1929-1935, Wrocaw 1975.
Neret Gilles, Tamara de Lempicka, Taschen/TMC ART, 2001.
Nowakowska-Sito Katarzyna, Wyprawa w dwudziestolecie w Muzeum Narodowym, 18.01. -
30.03.2008, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2008.
Pierwsze pwiecze polskiego plakatu 1900-1950, pod red. P. Rudziskiego, wyd. UMCS, Lublin
2009.
Pollakwna Jolanta, Rudziska Wanda, Malarstwo polskie - midzy wojnami 1918-1939, wyd.
Artystyczne i Filmowe w Warszawie, Warszawa 1982.
Potpa Stanisaw, Rafa Malczewski, wyd. Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne.,Tarnw 2006
Rafa Malczewski i mit Zakopanego, teksty, ukad, wybr zdj: Dorota Folga-Januszewska, tom 1,
wyd. Bosz, Olszanica 2006.
Sownik artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych, tom V, wyd. Krg, Warszawa 1993.
Szablowska A. A., Sekiw M., Plakat Polski. Ze zbiorw Muzeum Etnografii i Przemysu
Artystycznego Instytutu Narodoznawstwa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, wyd.
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009.
Sztuka dwudziestolecia midzywojennego. Materiay Sesji Stowarzyszenia Historykw Sztuki,
Warszawa, padziernik 1980, wyd. PWN, Warszawa 1982.
RDA ELEKTRONICZNE:

http://20lecie.blogspot.com
http://artandbusiness.onet.pl
http://artyzm.com
http://mechanofaktura.blogspot.com/
http://motoforum.pl
http://webart.omikron.com.pl/
http://www.caw.wp.mil.pl/biuletyn/b22/b22_11.pdf
http://www.culture.pl/
lhttp://www.dwudziestolecie.mnw.art.pl/
http://www.etnodizajn.pl
http://www.lot.com
http://www.malarze.com
http://www.moda20lecia.muzhp.pl/
http://www.po-prostu.eu
http://www.racjonalista.pl
http://www.sztuka.pl/
http://www.zwoje-scrolls.com