K

Karbohidratet kiasifikohen n:

1.monosaharide (sheqerna t thjeshta) dhe

2.oligosaharide dhe polisaharide (sheqerna t prbra).

Monosaharidi ; trioza (sht me tre atome karbon , pentoza (me 5 C-atome-riboza,d-riboza) ,heksoza (me 6 C-atome-Glukoza,
Fruktoza, Galaktoza)

Sheqernat Oligosaharide jan t ndrtuara prej 2 6 molekula monosaharide.)

Disaharidet:maltoza (Glukoz + Glukoz)

laktoza (Glukoz+galaktoz)

saharoza (Glukoz +riboz)

Polisaharide (t ndrtuara prej me shum se 6 molekula monosaharidi) si :amidoni,celuloza,glikogjeni .

Fotosinteza e karbohidrateve

sht proces gjat t cilit prej dioksid karboni dhe uji me ndihmn e energjis s rrezeve t diellit dhe klorofilit prej kloroplasti t
bimve prodhohet oksigjeni dhe sheqernat (karbohidratet).

6CO2 + 6H2O C6H12O6 + 6O2

Monosakaridet ( C6H12O6 )

Monosakaridet i prkasin grupit me t thjesht t sheqerit. Kto jan alkoole shumhidroksilike q n molekulat a tyre prmbajn
nj grup aldeid ose keton. Prandaj, monosakaridet jan produktet e para oksiduese t alkooleve polihidroksilike.

Monosakaridet jan t ndara sipas numrit t atomeve t oksigjenit q gjenden n molekulat e tyre, n dioze, trioze, tetroze,
pentoze, heksoze e tj., e sipas grupeve funksionale t molekulave t tyre n aldoze (nse e prmbajn grupin aldeid) e ketoze
(nse e prmbajn grupin keton). Monosakaride Pentoz: C5H10O5-Riboza

Heksoz: C6H12O6 Glukozi-Fruktozi

Monosakaridet jan shqerna t thjeshta t cilat me hidroliz nuk mund t zberthehn n sheqerna m t thjeshta.

Monosakaridet (sheqernat e thjeshta), jan komponime t cilat prbehn vetm prej nj molekule t sheqerit dhe 5-6 atomeve t
karbonit, dhe t tjerat t oksigjenit dhe hidrogjenit.

Prej monosakarideve m t rndsishm jan pentozat me formul molekulare C 5H10O5 .

Pentozat m t rndsishme jan riboza dhe dezoksiriboza, q jan njsi prbrse t nukleoproteinave , nga t cilat sht e
ndertuar brthama e qelizave t gjalla .

Prej t gjitha monosakarideve m t rndsishmet jan heksozet. Ato jan shum t shprndara n natyr: ka shum n produkte
t mbla n gjendje t lir, e me sasi m t madhe gjenden n form t disakarideve dhe t polisakarideve. Glukoza dhe fruktoza
luajn rol t rndsishm n botn bimore e shtazore.

Heksozet m me rendesi jan glukoza dhe fruktoza.

Glukoza sht aldoz me grupin funksional aldehid , ndrsa

Fruktoza sht ketoz me grup funksional keton. Glukoza dhe Fruktoza kan formul molekulare t njejt por formul strukturale t
ndryshm.Monosakaridet ekzistojn n form vargore(lineare) dhe ciklike (unazore).
Vetit e monosakarideve

Monosakaridet jan substanca kristalore t pangjyr, n uj treten leht; n

alkoolin absolut jan pak t tretshme, e n eter praktikisht jan t
patretshme. T gjitha ato jan me shije t mbl, me rastin e nxemjes
karbonizohen.

Monosakaridet u prkasin substancave optikisht aktive.

etit kimike i kan t ngjashme me vetit e aldeideve e t ketoneve, e, pr

kt arsye, monosakaridet mund t vrtetohen me disa reaksione t njjta
me t cilat vrtetohen aldeidet e ketonet. kshtu, pr shembll, redukojn
tretjen alkalike t kupri-sulfatit respektivisht kupri-hidroksidit, pastaj tretjen
amoniakate t argjendit sajojn pasqyr t argjendit etj.

Glukoza ( Sheqer i rrushit) C6H12O6Glukoza sht monosakarid m i thjesht

dhe m i rndsishm si dhe m i prhapur n natyr. Me formula e glukozs
sht: C6H12O6 .Glukoza, C6H12O6, sheqeri i rrushit, (dekstroza e sjell
rrafshin e drits s polarizuar n t djatht).Glukoza sht lnd e mbl, e
tretshme n uj, q gjendet kryesisht n frutat e sidomos te rrushi dhe q
sht shum e rndsishme pr organizmin. Ndryshe quhet edhe sheqeri i
rrushit. Glikoza gjendet e lir n lngun e shumllojt t pemve, pastaj e
lidhur n form t dysakarideve dhe t polisakarideve m t prhapura,
amidonit dhe celulozs. Glukoza gjendet si prbrs i prhershm i gjakut
(afr 0,l%) n gjakun e diabetve ka gjer 0,6% ; n urinn normale ka pak
glukoz, e n urinn e diabetve pak m shum. N gjendje t lir gjindet
n shum lengje ,por me tepr gjindet n lngun e rrushit 22% , n fruta ,
n mjalt, n gjak 0.1 %, n urin 0.04 % .

N form t lidhur gjindet n disakaride dhe n polisakaride t ndryshme.

Glukoza sht lnd kristalore me ngjyr t bardh me shije t mbl ,tretet

leht n uj ,ndrsa n tretsa organik nuk tretet.

Te Njeriu i smur sasia e glukozes rritet n urin.

Glukoza sht sheqer reduktues .

Me oksidimin e glukozs n qeliz lirohet energji e nevojshme pr funksionimin e organizmit t njeriut, si vijon reakcioni :
C6H12O6 (aq) + 6 O2 (g) = 6CO2 (g) + 6H20 (l) + energjia

Organizmi i njeriut glukozn e merr nprmjet ushqimit, n form sheqeri dhe amidoni .Teprica e glukozs grumbullohet si
ushqim rezerv n mlqi dhe n muskuj duke u shndrruar n glikogjen.

Glukoza prdoret pr prgaditjen e mblsirave , shurupave, pijeve freskuese , okoladave, kurse n mjeksi u jepet t semurve
n form infuzioni si mjet prforcues i organizmit t njeriut. Perdoret gjithashtu si mjet reduktues , pr perfitimin e etanolit , t
mendafshit artificial, lkurs etj. Struktura ciklike e glukozs paraqitet n k mnyr.

H H
H OH H OH

O H O
H OH
H H H
OH H OH H
OH H
OH HO
H OH H OH

glukopiranozi glukopiranozi

Glukoza industrialisht prodhohet me zbrthimin e amidonit ose t celulozs e, n gjendje t pastr, me zbrthimin hidrolitik t
sheqer-kallamit.

Shurupi q prftohet nga zierja e amidonit me acidet e zbutura (HCl ose H 2SO4) prbhet nga glukoza (,,sheqer patatet).

Glukoza kristalizohet nga tretsi i ujit me nj molekul t ujit kristalor, tretet n uj; ka shije t mbl, shkrihet n afr 147C.
Formulat konfigurative t glukozs, n form t rendit t hapur dhe t mbyllur, paraqiten kshtu:

Glukoza prmban grupin aldeid, por nuk i jep t gjitha reaksionet e aideideve; ajo ka numr relativisht t vogel molekulash me
grup t lir aldeidesh, e shumica e tyre sajohet n trajt molekulash ciklike q jan sajuar nga reaksioni reciprok n mes t
aldeideve dhe grupit hidroksilik, i cili gjendet n atomin 5 t karbonit. Kshtu vjen gjer te formimi i unazs gjasht-antarshe
heterociklike (trajta ciklike e glukozs).
Me hidrogjenizimin katalitik
glukoza kalon n alkoolin
gjashthidroksilik sorbit,
CH2OH(CHOH)4-CH2OH,
e me oksidim sajon acidin
glukoz njbazik CH2OH
(CHOH)4 COOH ose
acidin sheqeror dybazik,
HOOC(CHOH)4COOH.

Glukoza i shtrohet
zbrthimit fermentativ (n
prani t zimazs), me
rast, si produkt i fundit,
prftohet alkooli dhe gazi-
karbonik:

C6H12O6 2C2H5----OH +
2CO2 .

Glukoza prdoret n
prgatitjen e mblsirave
pr arsye t shijes s vet
t mbl (sht pak m
pak e mbl se sheqeri i
rndomt), pastaj si mjet
redukues n prodhimin e
pasqyrave, pr apretimin e
plhurave e tj. Ka rol t
rndsishm n
organizmin e gjall, n t
cilin shum shpejt resorbohet; me oksidimin e saj lirohet energjia e duhur pr organizm. Nga djegja e nj gram-molekule t
glukozs lirohen afr 674 kcal=2821 KJ.

Fruktoza (Sheqeri i frutave ) C6H12O6

Fruktoza sht lnd kristalore me ngjyr t bardh , e tretshme n uj , (n alkool dhe etr tretet pak). Me formul
C6H12O6 ,
Fruktoza kristalizohet me vshtirsi, n uj tretet leht, vlon n 100C.Fruktoza sht ketoz, sht izomer i glukozs,
sepse ka formul t njjt, por pr dallim nga glukoza, nmolekuln e tij prmban grupin funksionor keton, >C=O.
Fruktoza sht ketoheksoza m e rndsishme n natyr.N gjendje t lir fruktoza gjindet n fruta t pemve prej nga
edhe e ka marr emrin.Pas glukozs pr botn e gjall pr nga rndesia vjen fruktoza.Gjendet n bim, n mjalt, n
sheqer t zakonshm me glukozn. sht sheqeri i mbl (1,6 her m i mbl se sakarozi dhe 3 her m i mbl se
glukoza).Se bashku me glukozn gjinden n mjalt, n sheqer t zakonshm, si njsi strukturore. Fruktoza n gjendje
t lir gjindet edhe n disa organe t organizmave shtazor dhe t Njeriut, si p.sh. n tru e tj.Fruktoza ka veti
reduktuese , fitohet nga hidroliza e sakarozs.
Fruktoza prdoret n disa produkte ushqimore.
N mjek[si prdoret pr ndihm t smurve q kan munges karbohidratesh dhe te diabeti.
Te diabeti m e mir sht fruktoza se glukoza.

Formulat strukturale t fruktoz jan:

H O OH
H
OH
H
OH H OH
H
OH H

Formula strukturale ciklike e fruktozs n gjendje kristalor -D-fruktopiranoza

Formulat strukturale t fruktozs n tretsir ujore

Vetit e fruktozs

Fruktoza, C6H12O6, sheqeri i pemve gjendet e lir n pem e mjalt, e lidhur n sheqerin e zakonshm dhe n
polistanaridin e inulinit; m s miri prftohet me zbrthimin hidrolitik t inulinit.
Fruktoza kristalizohet me vshtirsi, n uj tretet leht, valon n 100C. Kjo u prket ketozeve; ksaj i kushtohen edhe
kto formula konfigurative:

Fruktoza, e po ashtu edhe sheqerat tjera, t shumtn jan n form t molekulave ciklike .

Fruktoza sht m e rnbl se t gjitha sheqerat.

Nse mirret q mblsira e sheqerit t rndomt sht 100, athere fruktoza do t ket 173, glukoza 74, e sheqeri
qumshtor 16.
Vetit kimike t fruktozs qndrojn n pajtim me formuln e saj. Ajo oksidohet m vshtir se glukoza: me oksidim
m t fort sajon dy acide me numr m t vogl atomesh-C se numri i atomeve-C n molekuln e saj (vetit e
ketonit); sajon acidin glikol, CH2OH COOH dhe acidin treoksibuter, CH2OHCHOHCHOHCOOH.
Edhepse fruktoza u prket ketozave prkundr ketoneve sillet si mjet reduktues, sepse n pozitn e afrt ndaj
grupit karbonil prmban grupin alkoolik i cili oksidohet leht.
 Galaktoza

Galaktoza, C6H12O6, sht aldoza si edhe glukoza; gjendet n

polisakarid agarin, pastaj n sheqerin qumshtor (laktoz) nga i
cili m s shumti prftohet.

Galaktoza kristalizohet me nj molekul uji, vlon, por m

vshtir se heksozet e tjera, shkrihet n 168C.
Formula konfigurative e galaktozs sht:
Disaharidet

Laktoza (sheqeri qumshtor) C12H22O11

Perbhet prej nj molekule glukoz dhe nj molekule

galaktoz, ku dhe gjat hidrolizes formon nj molekul
glukoz dhe nj molekul galaktoz.
H H
H OH H OH
O H O OH
OH
H H
O OH H
OH H
H H H

H OH H OH
Fig. L1 . Formula strukturale e laktozs

Sheqeri qumshtor (laktoza) gjendet si prbrs i

qumshtit t qumshtorve (n qumshtin e gruas 5
deri 7%, e n qurnshtin e lops 45%) prej t cilit
mund t ndahet.

Laktoza gjendet n botn shtazore . p.sh. qumshti i

lops prmban 4,5-5.5 % laktoz kurse qumshti i
grave 5.5-8 % .

Laktoza n produktet bimore nuk gjendet.

Laktoza prftohet nga hirra me an t kristalizimit.

Hirra mbetet pas ndarjes s kajmakut nga qumshti

dhe prpunimit t ktij n djath.
Sheqeri qumshtor (Laktoza) kristalizohet me nj molekul uji n form kristalesh t forta;

Laktoza (sheqeri qumshtor) n uj zbrthehet m dobt se sheqeri i zakonshm (kallamsheqeri, panxharsheqeri) dhe
sht me mblsir m t vogl se ai.

Me zbrthimin hidrolitik t laktozs (sheqerit qumshtor) - prftohct glukoza dhe galaktoza.

Sheqeri qumshtor tregon veti t sheqerave t thjeshta si edhe maltoza.

Laktoza sht sheqer reduktues.

Laktozi nn veprimin e tharmit shndrrohet n acid laktik(kos) CH3CHOHCOOH.
Nn ndikimin e disa fermenteve, sheqeri qumshtor vlon, bhet acid qumshtor (kos, dhall, hirr e tj.).

Laktoza prdoret n ushqimin dietal dhe si ushqim artificial pr foshnjet.

Laktoza tretet vetm n zorrn e holl, n t ciln nn veprimin e fermentit t laktazs, zbrthehet n glukoz dhe
galaktoz.

Sakaroza (sheqeri i rndomt ) ( C12H22O11)

Sakaroza ( Sheqeri i zakonshm)- C12H22O11 sht disakarid - prbhet prej nj molekule glukoz dhe nj molekule fruktoz t lidhur
n mes veti me lidhje glikozidike t grupit aldehid t glukozs dhe grupit ketonik t fruktozs , prandaj nuk ka aftsi redukties.

Sakarozi gjat hidrolizs zbrthehet n glukoz dhe fruktoz masa e fituar quhet sheqer invertoz.Sakaroza sht substanc
kristalore me ngjyr t bardh e cila tretet mir n uj .

Sakaroza sht shum i prhapur n botn bimore, gjindet n gjethe , n krcell, n fara n frute e n rrnj t shum bimve ,
por m s shumti gjindet n kallam t sheqerit me 26 % dhe n pangjar t sheqerit me 20 %.

Nuk gjindet n botn shtazore por sht prbrs i rndsishm i ushqimit t njeriut.

Disakarid tjer t rndsishm jan edhe maltoza dhe laktoza.

Nse ngrohet m shum merr ngjyr t murrme bhet karamel) i cili prbhet nga produktet e ndryshme t zbrthyera.

1) Karamela prdoret pr ngjyrosjen e vers dhe t pijeve t tjera alkoolike (pr shembll, e rakis).
sakarozi shkrihet n 184C, n qoft se nxehet n 200C , bhet i murrm dhe me emrin karamel shrben pr ngjyrosjen e pijeve
freskuese dhe mblzuese .

Sakarozi prdort pr ushqim , pr pergaditjen e mblsirave, pijeve alkoolike, n farmaci etj.

H
H OH H O
HO H H
H O OH
H H OH
OH
H H OH
OH H
O
OH H
OH H

Formula srtukturale e sakarozs e cila prbhet prej nj molekule t glukozs dhe nj molekule t fruktozs.

Sakaroza ose sheqeri i rndomt u prket komponimeve jashtzakonisht t rndsishme pr jetn e njeriut. Sakaroza (Sheqeri i
rndomt) m s shumti gjendet n trungun e kallam sheqerit (1426%) dhe n panxhar t sheqerit (1620% ), me sasi m t
vogl gjendet n produktet e ndryshme.

Vetit e sakarozs

Sheqeri i rndomt (sakaroza) sht substanc kristalore, tretet mir n uj; nuk tretet n alkool dhe eter; shkrihet n 184C.

Sakaroza (sheqeri i rndomt) , si t gjitha dysakaridet, zbrthehet leht n komponentet e veta: n glukoz e fruktoz.

Vet sheqeri i rndomt (sakaroza) e sjell rrafshin e drits s polarizuar n t djatht, ndrsa przierja q sajohet nga zbrthimi i
tij, e sjell n t majt.

Ndrrimi i mundsis s t sjellurit vjen nga fakti se n kt przierje gjenden sasi t njjta glukoze e fruktoze, e fruktoza e sjell
rrafshin e drits s polarizuar m shum n t majt se sa sasia ekuimolekulare e glukozs, q e sjell n t djatht. Ky ndrrim i
mundsis s t sjellurit t kallamit t sheqerit gjat zberthimit hidrolitik, tregohet si inversion, e produkti i tij sheqer invert.
Meqense sheqeri invert nuk kristalizon mir, me rastin e prftimit industrial t sheqerit shikohet q t mos vij gjer tek
inversioni. Sheqeri invert sht m i mbl se sheqeri i rndomt.

Mjalti
Mjalti sht sheqer invert i natyrshm, e prbhet nga solucioni ujor i koncentruar (7080%) t sheqerit invert, nga pak sheqer
t rndomt (sakaroz), acidet organike, dylli, substancat e ngjyrosura dhe er kndse. Blett prmbajn sakaroz enzim
(invertaz), e cila mund t zbrthej (hidrolizoj) saharozn.

Prftimi industrial i sheqerit t rndomt (sakarozit) prej bims s kallam sheqerit. Kallamsheqeri prfitohet n viset e ngrohta
prej kallami i sheqerit, bim natyrale. Kallami i sheqerit shtrydhet me an t cilindrave t rnd metalik. Nga solucioni i prfituar
kshtu sheqeri ndahet me kristalizim. N Evrop sheqeri i rndomt (sakarozi) prftohet kryesisht prej bims; panxhar sheqeri
(rrepa e sheqerit). Pr tu ndar sheqeri nga panxhari, ai pritet n pjesza t holla (petza) dhe vhet n aparate speciale
(difuzer), npr t cilat pandrprerje rrymon uji i ngroht (8090C). Uji i pastr vjen n kontakt me petzat q jan shtrydhur, e
solucioni i koncentruar i sheqerit (tretja e ujit q prmban mjaft sheqer) me petzat e freskta principi i rrymave t kundrta.
N kt mnyr arrihet gati plotsisht trheqja e sheqerit nga panxhar sheqeri. Mbeturina e panxharit shrben si ushqim i mir i
bagtis.N solucionin e prftuar t sheqerit shtohet uji glqeror, i cili shrben pr ti lidhur acidet e pranishme (oksalike e t
limonit), fosfatet e albuminat.Acidet duhet t largohen sa m par, sepse, prndryshe, vjen deri te zbrthimi i sheqerit. Teprica e
glqers mnjanohet me futjen e gazit karbonik me rast sajohet karbonat-kalciumi, q tretet me vshtirsi, CaCO 3. Pastaj
solucioni koncentrohet n temperatur t ult, n vakum-aparate. Posa t filloj t kristalizohet sheqeri, ndrprehet zierja. Me
rastin e ftohjes s solucionit ndahet sasia m e madhe e kristalit dhe mnjanohet nga shurupi i mbetur me maqin centrifugale.
Pas kristalizimit t tretjes, mbetet edhe afr 50% sheqer, i cili nuk mund t kristalizohet. Shurupi i mbetur quhet melas dhe t
shumtn prdoret pr prftimin e alkoolit dhe t tharmit. Sheqeri i ndar edhe njher rekristalizohet mbasi s pari t tretet n
ujin e pastr dhe t kullohet npr qymyrin e koskave.Sakarozi, apo sheqeri i zakonshm bie n hidratet m t rndsishme t
karbonit. M s shumti prdoret n ushqimin njerzor e prdoret edhe n industri. N organizm shndrrohet kur arrin n zorrn
e holl e zbrthen sakaroza (invertaza n glukoz e fruktoz).)N Indi dhe Egjipt sheqeri sht prftuar nga kallami qysh para
2000 Vitesh.

Maltoza C12H22O11

Maltoza krijohet me bashkimin e dy molekulave t glukozs, t lidhur me lidhje glikozidike .

Maltoza n natyr apo n botn e gjall nuk gjindet i lir por esht i prhapur n form polisakaridesh n amidon dhe
n glikogjen .

Maltoza si njsi strukturore e amidonit dhe glikogjenit, gjat hidrolizes e formon vetm glukozn prandaj sht sheqer
reduktues.
Maltoza ose sheqeri i drithrave prfitohet gjat fermentimit t
brumit t buks , mbirjes se elbit dhe zirjes s malts ,
prodhimit t alkoolit nga drithrat , pergaditjes s ushqimeve
dietike pr fmij, pleq e t smur sepse prvetsohet leht nga
organizmi. Ky proces quhet sheqerim dhe kryhet nn veprimin e
beta amilazs.

Maltoza

H
H H OH
H OH
H O
H O H OH
H
H
H OH H
OH H
OH O
H H OH
OH
Formula strukturale e maltozs
Maltoza sht dysakarid q gjendet si prbrs i polisakarideve
t amidonit dhe glikogjenit.
Maltoza prftohet me zbrthimm hidrolitik t amidonit me an
t acideve ose fermentit t amilazs (diastazs), q gjendet n
elbin e mugulluar.

Maltoza kristalizohet me nj molekul uji,

Maltoza n uj zbrthehet leht; me zblrthimin hidrolitik t
maltozs prftohet vetm glukoza.
Prandaj maltoza sht dysakarid n molekulen e s cils
gjenden dy mbetje glukoze.
Maltoza tregon veti t sheqerave t thjeshta.
N nj molekul t glukozs ka mbetur grupi funksional me t cilin shquhen monosakaridet.

Polisaharidet
 Polisakaridet (C6H10O5)n

Polisakaridet prbhen prej m shum se 10 molekula t

monosakarideve. Formul e prgjithsuar e polisakarideve sht:
Cn(H2O)<.
Gjenden n organet e bimve dhe t shtazve.
Me hidroliz shprbashkohen n shum molekula
monosakaridesh.
Polisakaridet m t rndsishme jan: amidoni, celuloza dhe
glikogjeni.
Me origjin bimore jan amidoni dhe celuloza ndrsa me origjin
shtazore sht glikogjeni.

Polisakaridet formohen me procesin e polikondensimit.

Polikondensimi sht proces i bashkimit t molekulave t vogla
pr t formuar formula t mdha me eliminimin e molekulave t
vogla, si sht zakonisht molekulat e ujit. Kur n polisakaride t
gjitha tipat e monosakarideve jan t njta, ato komponime
quhen homopolisakaride, ndrsa kur monosakaridet jan t
ndryshme quhen heteropolisakaride.

Vetit e polisakarideve

Polisakaridet u prkasin substancave m t prhapura organike.

Edhe pse ato sipas pamjes s jashtme u ngjasin substancave

amorfe makromolekulare, prapseprap, si sht vrtetuar n
kohn m t re, kto jan substarica t prbra nga
mikrokristalet.

Polisakaridet nga zbrthimi hidrolitik me acide dhe enzime

zbrthehen n monosakaride.
Ato jan t sajuara n mnyr t ngjashme si dysakaridet, vetm
peshn molekulare e kan dika m t madhe.
Formula e prgjithshme e polisakarideve sht (C6H10O5)x.

Numri i monosakarideve n to nuk sht i njohur, por sht i caktuar prafrsisht.

Me zbrthimin hidrolitik t polisakarideve m s shumti prftohet si produkt i fundit glukoza, pr shembll, prej
amidonit, glikogjenit dhe celulozs:

Polisakaridet t shumtn gjenden si sheqerra t rezervuara t bimve dhe t shtazve (amidoni, glikogjeni), ose e
bjn sajimin e tyre (celuloza).

Zbrthimi i polisakarideve me acide dhe enzime mund t bhet gradualisht, nprmjet t produkteve t ulta, pastaj
nprmjet t dysakarideve gjer te monosakaridet.

Polisakaridet rndom nuk treten n ujin e ftoht, n ujin e ngroht ca nga ata treten dhe sajojn tretje koloide; nuk
kan shije t mbl dhe nuk japin reaksione karakteristike t monosakarideve.

Polisakaridet m t rndsishme jan: amidoni, glikogjeni dhe celuloza.

Amidoni (niseshtja) (C6H10O5)n

Amidoni, (nishestja), (C6H10O5) , sht polisakaridi i cili gjendet si ushqim rezerv i shum bimve, i grumbulluar n
rrnj, patate, far e tj.
Me bashkimin e numrit t madh t molekulave t glukozs, me ndarjcn e ujit, sajohet amidoni (C6H10O5)n.
Amidoni sht polisakarid me zbrthimin hidrolitik t t cilit prftohet glukoza si produkt i fundit.

Amidoni sht karbohidrati m i prhapur n natyr pas celulozs.

Amidoni sht polisakarid natyror me mas molekular t madhe(100-10000 molekula glukoz).

Amidoni sht pluhur me ngjyr t bardh ,pa er dhe pa shije. Nuk tretet n uj t ftoht ndrsa tretet n uj t ngroht
duke formuar tretsir koloidale.
Amidoni sht prbrs i rndsishm i ushqimit (p.sh. mielli, orizi, patatet) dhe prdort pr prfitimin e glukozs,
alkoolit,n kozmetik etj.
Kokrrzat e amidonit prbhen prej amilazes dhe amilopektins.

OH OH
OH
H O H O H O
H H H H
OH H H
OH H OH H
HO
O O OH

H OH H OH OH
H

Fig. A1. Pjesa e molekols s amilazs

Amidoni gjindet n bim n form kokrrzave dhe sherben si ushqim rezerv. Forma dhe madhsia e kokrrzave mvaret
nga lloji i bims . Bimt m t pasura me amidon jan : orizi me 70-80 %, misri me 45-75 %, gruri me 60-70 %, patatja
17-24%. Amidoni n industri prfitohet kryesisht nga patatja.
Amidoni n jetn e prditshme njihet me emrin
niseshte
Gjat hidrolizes zbrthehet n glukoz ose n sheqer t
rndomt.

(C6H10O5)n + nH2O = nC6H12O6

Amidoni glukoza

Amidoni sht produkti m i rndsishm i

fotosintezs (asimilimit klorofil);

Me ann e klorofilit dhe t energjis diellore amidoni

sajohet n pjest e gjelbrta t bimve prej gazit
karbonik dhe ujit, prej kah shprndahet n pjest e
tjera t birnve.

Vet procesi i fotosintezs nuk sht plotsisht i

sqaruar; me sintezn artificiale amidoni nuk sht
prftuar gjer tani.

Sipas hipotezs s Bajerit (Baeyer) me an t

asimilimit sajohet nga gazi karbonik dhe uji, si
produkt i par i formaldeideve, me rast lirohet
oksigjeni:

Pastaj me kondensimin e gjasht molekulave t

formaldeideve sajohet glukoza, me bashkirnin reciprok
t x-molekulave glukoza, me ndarjen e ujit, sajohet
amidoni:
Gjer tani nuk sht vrtetuar prania e formaldeideve n bimt e gjelbra, prandaj nuk mund t pranohet hipoteza e
dhn.
Me bashkimin e numrit t madh t molekulave t glukozs, me ndarjcn e ujit, sajohet amidoni.
T gjitha ndryshimet, npr t cilat kalojn komponirnet CO2 e H2O, para se t prftohet sheqeri, bhen n
protoplazmn e qelizs bimore e cila prmban pigment klorofili.
N protoplazm gjenden edhe enzimet t cilat bjn t mundur q t gjitha reaksionct e fotosintezs t bhen shum
shpejt, sepse sillen si. katalizator.
far roli luajn enzimet n fotosintez gjer m tash dihet fare pak.
Rndsia e fotosintezs bimore sht shum e madhe, sepse bn t mundur shndrrimin e energjis dielloro n
energji kimike, sajimin e substancave organike nga ato inorganike, prdorimin e amidonit t asimiluar pr sajimin o
substancave t tjera n organizm bimor dhe lirimin e oksigjenit, me t cilin komponzohet oksigjeni i shpenzuar nga
ajri i njerzve, i shtazve dhe i bimve, qarkullimi i karbonit dhe i oksigjenit.
Amidoni gjendet n kokrrzat mikroskopike t qelizave bimore.
Kto kokrrza amidoni mund t ken form t ndryshme ; sferike, elipse, veje e tj., dhe t shumtn mund t jen t
tubuara rreth nj brthame npr shtresa.

Sipas forms dhe 1argsis s kokrrzave t amidonit, me ann e mikroskopit mund t vrtetohet prejardhja e tij,
meq do bim sajon kokrrzat e veta karakteristike (fig. 22 e 23).
Amidoni m s shumti gjendet n patate, n drithra t ndryshme, oriz dhe misr.
Prova 2a. Vejm pak amidon n epruvet a pastaj shtojm 23 ml uj t ftohte. Duke a tundur epruvetn a
turbullojrn amidonin a pastaj e derdhim n 10 ml. Uj t vluer.
Prej lnds s prftuar n form poqi, e cila me ftohje sajon zamkn e arnidonit, e marrim nj sasi t vogl dhe ia
shtojm 23 pika tretje jodi n uj osa tretje t zbutur ,, t tinturs s jodit.
ka vrehet?
Paraqitet intenzivisht ngjyra e kaltr. Me nxehjen e epruvets ngjyra zhduket e me ftohje prap kthehet.
Ngjyra rrjedh nga tubimi i atomeve t jodit n zbraztit e kanaleve t molekulave amiloze, me rast sajohen t
ashtuquajturat komponime inkluzione.

Ky sht reaksion shum i ndieshm si pr vrtetimin e amidonit, ashtu edhe pr vrtetimin e jodit.
Amidoni sht pluhur i bardh, nuk tretet n ujin e ftoht; n
ujin e ngroht bymehet (ajet) dhe sajon lng t trash
ngjits ,,zamk amidoni, i cili paraqet koloidin tipik.
Amidoni i tretur prodhohet industrialisht duke e larguar me HCl
t zbutur e pastaj me tharjen e kujdesshme.

Amidoni prbhet prej dy pjessh: amilozs, e cila gjendet n

brthamn e tij (afr 20%) dhe tretet n ujin e ngroht, dhe
amilopektinit n t cilin bie pjesa m e madhe.
N amilopektin gjendet rregullisht sasia e vogl e acidit
fosforik; nuk tretet n uj, me jodin ngjyroset me ngjyr vjollce
gjer n t purpurt.
Glukoza e ndar bn reduktimin e gurkalit.
N mnyr t ngjashme si acidet, n organizm amidonin
enzimet e zbrthejn n glukoz.
Amidoni sht polisakarid me zbrthimin hidrolitik t t cilit
prftohet glukoza si produkt i fundit.
Me rastin e zbrthimit t tij sajohen produktet e ndryshme
intermediare n mesin e t cilave shquhen veanrisht
dekstrinet, komponime me prbrje t ndryshme, n
molekulat, e t cilave gjenden prej 510 molekula t glukozs
dhe t maltozs; n uj me alkool n form fluskash amorfe.
Ato dallohen nga amidoni me at q me tretjen e jodit
ngjyrosen n t kuqe, ose nuk ngjyrosen fare.
Dekstrini prdoret si ngjits (pr pulla postale dhe pr nevoja
t tjera). Ai sajohet edhe me rastin e hekurosjes s rrobeve
(tekstilit) q jan amidonuar m par; gjendet edhe n koren e
buks.
Amidoni prftohet industrialisht nga patatja, misri apo gruri.
Materiali s pari truset (shtypet) e pastaj laget me uj, me
rast largohen m leht pjest e lehta, kokrrzat e amidonit,
me pesh t rnd specifike, sajojn precipitatin.
Amidoni ka prdorim t llojllojshm, shrben si prbrsi m i
rndsishm i ushqimit njerzor, prej tij bhet sheqeni i
amidonit (glukoza), ngjitsi pr lidhje librash; prdoret pr
nishestjen (amidonizimin) e tekstilit (rrobeve) , pr apretirimin
e plhurave, n medicin pr prftimin e shurupit e tj.
Kur amidoni vehet n goj, tretet pjesrisht nn ndikimin e fermentit t ptialinit n maltoz prej s cils nj pjes e
vogl hidrolizohet n glukoz nn ndikimin e maltozs. Tretja e amidonit fillon vetm n zorrn dymbdhjetgishtore,
ku nn ndikimin e fermentit t diastazs (amilazs) zbrthehet n maltoz e maltoza e zbrthen kt n glukoz. N
zorrn e holl n amidon vepron dhe lngu i kuq n t cilin gjenden po ashtu fermentet e amilazs e t maltozs.
Karbohidratet e prbra zbrthehen n organizm n sheqera t thjeshta (monosakarid) e, kta, me oksidim, e lirojn
energjin q i nevojitet organizmit.
Pjesa m e vogl e ksaj energjie shrben pr vrjen e muskujve n lvizje, ndrsa pjesa m e madhe pr mbajtjen e
ngrohtsis s trupit.
Glikogjeni e amidoni i shtazve gjendet si sheqer i rezervuar i organizmeve t gjalla, m s shumti ka n mlqin e
zez, pastaj n Indin e muskujve.
N organizm glikogjeni sajohet nga teprica e glukozs, e, me rastin e puns se rnds, n munges t glukozs,
shrben n prftimin e energjis s duhur, duke u shndrruar n glukoz, e cila pastaj oksidohet. Glikogjeni sht pr
organizmin e shtazve ai ka sht amidoni pr at t bimveGlikogjeni sht pluhur amorf i pangjyr, tretet n uj t
ngroht, por nuk sajon zamk; me solucionin e jodit jep ngjyr t kuqe.
Me zbrthimin hidrolitik t glikogjenit, sajohen produktet e njjta si te amidoni e n fund glukoza.

Glikogjeni ( Amidoni i kafshve) (C6H10O5)n

Glikogjeni sht polisakaridi i cili gjindet kryesisht n mlqi dhe n inde t muskujve n organizm t shtazeve dhe
shrben si ushqim rezerv.
Teprica e glukozs n organizm shndrrohet n glikogjen dhe rezervohet n mli.
Kshtu p.sh. glikogjeni gjat puns s rnd zberthehet n glukoz , t cilin organizmi e prdor si ushqim rezerv.
N organizm glikogjeni sajohet nga teprica e glukozs, e, me
rastin e puns se rnds, n munges t glukozs, shrben n
prftimin e energjis s duhur, duke u shndrruar n
glukoz, e cila pastaj oksidohet.
Glikogjeni sht pr organizmin e shtazve ai ka sht
amidoni pr at t bimve.
Struktura kimike e glikogjenit (C6H10O5)n sht e ngjajshme
me at t amidonit.
Glikogjeni nuk gjindet vetm n botn shtazor , meq sht
gjetur edhe n disa bim p.sh. misr, n tharm , n kpurdha
dhe n bakterje.
Glikogjeni sht pluhur amorf i pangjyr, tretet n uj t
ngroht, por nuk sajon zamk; me solucionin e jodit jep ngjyr
t kuqe.

Me zbrthimin hidrolitik t glikogjenit, sajohen produktet e

njjta si te amidoni e n fund glukoza.
Molekula sht e prbr prej shum molekulave t glukozit t
lidhura n mes veti me lidhje glukozidike.
Glikogjeni sintetizohet n qeliz prej glukozs, zberthimi
enzimatik sht i ngjajshm me at t amidonit.

Dekstrina

Dekstrina -(franc. Dextrin, prej latine dextre-djathtas) sht

pluhur ngjyr verdh e art. Dekstrina sht polisaharid me
formul t prgjithshme (C6H10O5)n * H2O .
Mund t prfitohet prej zbrthimit t amidonit (niseshtes).
Mesprodukti q mbetet prej hidrolizs sht Dekstrini.
Me hidroliz t plot t niseshtes (amidonit) prfitohet
glukoza.
Dekstrini sht i tretshm n uj.
Dekstrina m s shpeshti prfitohet me frgimin e niseshtes s misrit n temperature prej 120 oC m tepr se gjysm
ore.
Dekstrini gjindet n birr dhe miell t frguar (kore buke, ushqim fmijsh ).
Prdoret si ngjits (si przierje e dekstrinit me uj) , n formimin e barnave
farmaceutike, (prve prmbajtjes kryesore disa tableta prmbajn vetm dekstrin,
pasi ndihmon n zbrthimin e mire dhe t shpejt n organizm), shrben edhe n
prodhimin e ngjyrosjes s tekstilit.
sht I prdorshm n piroteknik, sepse ngadalson, e njkohsisht prkrah e ndihmon
djegien.

Celuloza (C6H10O5)n

Celuloza (C6H10O5)x , u prket komponimeve m t prhapura organike n natyr, sepse e bn ndrtimin kryesor t t
gjitha bimve.
Celuloza sht polisakaridi m i prhapur n botn bimore .
sht i ndrtuar prej nj numri t madh mbetjesh t glukozs, q hidrolizon me veshtirsi dhe nuk mund t prdort si
ushqim pr njerzit sepse nuk zbrthehet n organizmin e njeriut dhe te disa kafsh n perjashtim t disa kafshve
riprtypse.
sht celuloza?

Celuloza sht gjysmsakarid si amidoni.

Me zbrthimin e celulozs me an t acideve (H2SO4 , HC1)

prftohet glukoza, e cila e bn reduktimin e solucionit t
gurkalit:

Prej celulozs jan ndrtuar mbshtjellsit e qelizave t t

gjitha bimve , nga edhe e kan marr emrin , nga latinishtja (
celula = qeliza).
Muret e qelizave t bimve t reja jan t ndrtuara kryesisht
nga celuloza. N bimt m t vjetra, pos celulozs, gjenden
edhe substanca t tjera.
Celuloza sht ndertuesi kryesor i skeletit t bimve e cila u
jep formn , qndrueshmerin dhe elasticitetin .
sht substanc pa ngjyr, e cila nuk tretet n uj dhe n tretsa
organik. Celuloza e pastr esht e bardh, e fort , pa shije
dhe pa er.
Celuloza paraqitet me formuln e prgjithshme si edhe
amidoni, (C6H10O5)x , por mbasi mund t esterifikohet
mendohet q pjest e saj t glukozs jan t lidhura n form
vendesh n at mnyr q n secilin sish mbesin nga tri
grupe t lira hidroksile. Pr kt arsye formula e
prgjithshme e celulozs shkruhet edhe kshtu:
[C6H7O2(OH)3]x.
Pesha molekulare e celulozs sht jashtzakonisht, e madhe. Vlera pr x dallohet nga vlera e njjt te amidoni, sht
20003000.
Prdort si lnd e par n deg t ndryshme t industris ( industria e letrs, tekstilit, llaqeve, eksploziveve, e shiritave
filmik etj.) N prani t acideve celuloza hidrolizon dhe jep glukoz si monosakarid t vetm.
(C6H10O5)x + xH2O = xC6H12O6 .
celuloza glukoza
Celuloza sht shum e qndrueshme ndaj acideve t zbutura dhe alkalijeve e, kjo veti, shfrytzohet pr ndarjen e saj
nga substancat e tjera.
Celuloza industrialisht prftohet nga druri, duke e zier kt me bisulfit-kalciumin, Ca(HSO3) 2 , ose me hidroksid-
natriumin, n rast substancat tjera, q gjenden afr celulozs, zbrthehen, ajo (celuloza) mbetet e patretur. N kt
mnyr celuloza prodhohet me sasi t madhe dhe shrben n prftimin e letrs, t vats, t plhurave dhe t shum
produkteve t tjera.
Fijet tekstile t linit, pambukut dhe konopit t shumtn jan t prbra nga celuloza e pastr .
Celuloza sht substanc e bardh, sht mjaft rezistonjse ndaj shum tretsve. Ajo m s miri tretet n tretsin e
amoniakut t kupri-oksidit me reagensin e Shvajcerit (Schweitzer); prej ksaj tretje sajohet srish nga acidet si
fundrrin. Me veprimin e acidit sulfurik t koncentruar celuloza mund t zbrthehet plotsisht n mnyr hidrolitike
gjer n glukoz. Nse, pr nj koh t shkurtr, veprohet me acidin sulfurik t koncentruar n celuloz, sajohet nj
amiloid, i cili me tretjen e jodit merr ngjyr t kaltr.
Me zhytjen e letrs pr kullim n nj koh t shkurtr n acidin sulfurik t koncentruar e pastaj duke e shprlar me
uj dhe me tretje amoniaku, prftohet letra pergamente, e cila ka prdorim t llojllojt, sepse e lshon ujin n mas t
pakufishme. N siprfaqen e saj sajohet amiloidi, i cili i plotson vrimat e letrs dhe kjo bhet elastike.
Aparati yn trets, organizmi i do njeriu nuk kullon enzim q kishte mundur t bj zbrthimin e celulozs.
Prapseprap n t veprojn bakteret e kuqe q gjenden n organizmin e njeriut me sasi t vogl e, n kt mnyr,
sht br i mundur vetm shfrytzimi i pjess m t vogl t celulozs s vn.
Shum shtaz, pr shembll, lopa, dhia, delja, krmilli, e tj. , mund t krijojn celulozn dhe pr kt arsye rndom e
prdorin n ushqimm e tyre.

Karbohidratet ne oraganizem
N organizm:

1 Karbohidratet shrbejn si ushqim, mineral, kryesor energjetik pr qelizn

dhe pr organizmin n trsi.

2 Disa karbohidrate jan ushqime rezerv (depo) t domosmoshme pr

funksionimin dhe zhvillimin normal t nj organizmi. P.sh. amidoni t bimet
ndrsa glikogjeni t shtazet dhe njeriu.

3 Disa sheqerna shrbejn si material skeletor n botn e gjall ,p.sh.celuloza

te bimt dhe kitina te disa shtaz jan polisakaride strukturore.

4 Disa sheqerna gjat transformimeve kimike mund t sherbejn si materiale

pr krijimin e komponimeve t ndryshm kimike.

5 Disa monosakaride (fruktoza) dhe disa disakaride (Laktoza) , prveq vlers

ushqyese u japin shije t mbl pemeve, perimeve, qumshtit e gjrave t
tjera ushqimore t cilat i prdor njeriu n ushqimin e prditshm.

6 Disa sheqerna , se bashku me proteina, krijojn proteinat e prbra-

glikoproteinat ose me lipide glikolipede.

7 Prej monosakarideve Glukoza sht m rndesi t jashtzakonshme pr

organizmin e njeriut . Ajo n organizm siguron m tepr se gjysmn e
nevojshme energjetike. Zoglimi i glukozs n gjak shoqerohet me
rregullime t rnda n organizm , q shkakton humbjen e vetdijs (shoku
hipoglikemik),etj.