TEKSTI HISTORIK

Greqia e Lasht
2

A e nxiti decentralizimi politik qytetrimin klasik? Kjo sht nj nga tezat

qndrore t shkenctarit politik n Universitetin e Stenfordit Josiah Ober, n
librin e tij t ri mbi arsyet e lulzimit ekonomik t Greqis s Lasht

Ober prdor mjetet e ekonomis politike institucionale, pr t shqyrtuar shkaqet e

lulzimit ekonomik dhe kulturor n Greqin e lasht. N vend se t prqndrohet
n ndikimet q patn vendimmarrsit individual, t inspiruar nga kndvshtrime
t ndryshme ose mbi pasefektet kryesore, Ober prdor sociologjin, duke prdorur
dshmit historike pr t testuar hipotezn n lidhje me rndsin e institucioneve
politike, si dhe t politiks ekonomike n progresin njerzor.

Rregullat dhe konkurrenca e drejt brenda nj tregu shtetesh q promovojn

investimet kapitale, risit, dhe bashkpunimini racional n kontekstin e kostove t
ulta t transaksioneve. Kjo sht hipoteza e Ober e testuar n qytet-shtetin e
lasht grek (Polisin), e cila vazhdoi nga afrsisht 600 Para Lindjes s Krishtit, deri tek
pushtimi romak n fillim t shekullit II-t Para Krishtit.
Ka dy pjes t hipotezs:e para ka t bj me institucionet politike t adoptuara nga
qytet-shtetet greke (rregullat e drejta kundrejt atyre t padrejta), dhe e dyta ka t
bj me ndryshimin me kalimin e kohs t integrimin ekonomik, si dhe rivalitetin
ushtarak mes qytet-shteteve t pavarura (m shum ose m pak konkurrenc).

Ai shfrytzon shumllojshmrin e formave institucionale midis qytet-shteteve

greke, pr t hetuar se si rregullat e tyre t ndryshme politike ndikonin tek stimujt
pr investime dhe shkmbime, si dhe rritjen ekonomike. Ai gjithashtu shqyrton se si
konkurrenca dhe rivaliteti, ndikojn me kalimin e kohs tek prqindja e qytet-
shteteve greke, t cilat adoptuan institucione

q nga ana e tyre krijonin incentiva t mira.

Soloni arriti nj marrveshje t gjer, ku imuniteti ligjor i qytetaris u zgjerua me nj

seksion t madh t popullsis, borxhet u anuluan, skllavrimi i qytetarve athinas u
ndalua dhe skllevrit ekzistues u liruan, kufizimet n lirin e lvizjes u hoqn, aktet
e arrogancs (poshtrimi dhe friksimi) qen t ndaluara, qytetart fituan t
drejtn pr t gjykuar penalisht zyrtart e shtetit, e drejta e qytetarve pr t marr
pjes n kuvendet publike u formalizua, dhe u siguria e drejta e prons private n
formn e toks.

T marra s bashku, kto reforma i dhan shtress s mesme barazin politike,

por edhe ruajtn burimet e pabarazis ekonomike (dhe inovacionit). Me kalimin e
kohs, kto institucione demokratike u zgjeruan dhe thelluan. Teksa Athina u rrit,
ajo u shndrrua n nj federate, n t ciln shum vendime politike u bartn n
nn-juridiksione, t cilt u bashkuan n fise artificiale (phyfes). Po, athinasit kishin
skllevr, dhe grat e kishin t ndaluar pjesmarrjen n jetn publike, por n
kontekstin e bots s lasht, institucionet politike dhe ekonomike t Athins ishin
shum shoqsore dhe prfshirse.

Kontrasti me Spartn s mund t qe m i fort. Ligjvnsi gjysm-mitik i Sparts,

Likurgu, themeloi nj rend olikgarkik asketik gati totalitar. Nj pjes e vogl e
spartanve ishin qytetar, dhe ata pritej t shrbenin si ushtar me koh t plot.
Atyre u krkohej t kontribonin me nj pjes minimale t ushqimit pr t furnizuar
ushtrin, ushqimi i prodhuar nga skllevrit e tyre Lakonian dhe Meseniant
(ilott). Spartant i mbanin nn kontrollin ilott prmes fushatave periodike t
terrorit dhe vrasjeve masive. Qytetart mund t binin n rangun e inferiorit, nse
ata nuk arrinin t siguronin pjesn e tyre t ushqimit, dhe shum vet patn kt
fat. Njkohsisht, barazia ekonomike, t paktn n konsum, ishte e rrept. Shtpit
e spartanve qen t rregulluara n mnyr rigoroze n baz t standarde askete,
dhe konsumi i spikatur u ndalua, por pabarazia private n prona mbeti e madhe.

Nj nga kontributet m t shquara t librit t Ober, sht rrfimi se sa t pasura

qen Athina dhe qytet-shtetet tjera greke. T marra s bashku, t gjitha qytetet
greke n zonn e sunduar nga shteti grek n vitin 1890, duke injoruar shum qytete
greke dhe t helenizuara n pjes t tjera t Mesdheut Greqia moderne nuk e
tejkaloi popullsin e kulmit t Greqis klasike deri n vitin 1924, dhe as kulmin e
popullsis s saj urbane deri n 1931.

Pjesa urbane e popullsis n Greqin e lasht n fund t shekullit IV Para Krishtit

(32 prqind), sht shum m e lart se norma e urbanizimit n kulmin e
Perandoris romake (10-12 pr qind), Anglis dhe Uellsit n vitin 1688 (13 prqind),
apo Francs n 1788 (12 pr qind). Nse do t konvertoheshin pagat para-
moderne, n nj standard t prbashkt t kilogram grur n dit, paga ditore e
nj puntori athinas apo nj ushtar kmbsor n fund t shekullit t V (rreth kohs
s lufts s Peloponezit) ishte rreth 9 kg grur n dit.

Nj shekull m von, qe 13-16 kg n dit. Prkundrazi, pagat pr t paktn 85

prqind t popullsis romake t periudhs s hershme perandorake ishte rreth
nivelit t mbijetess (3.5 kg n dit). Nj puntor n shekujt XVI-XVIII n Holand,
kur ajo ishte vendi m i pasur n bot, mund t priste t bnte ndrmjet 10- 17 kg
n dit.

Me fjal t tjera, Athina e Aristotelit ishte me gjas m e pasur pr banor se sa

Franca e Molierit apo Anglia e Shekspirit. Ndrsa Athina ishte nj polis
jashtzakonisht i pasur, pjesa tjetr e Greqis klasike prfitoi nga ky zhvillim. Ober
ndrton nj indeks t konsumit pr frym, bazuar n pagat me masa gruri pr
qytetarin e zakonshm t Greqis n vitet 1300 P.E.S deri n vitin 1900.

Ai konstaton se konsumi pr kok banori arriti kulmin ndrmjet viteve 400- 300
Para Krishtit, ra pak nga pushtimi i maqedonas, dhe ra srish pas nj shekulli t
sundimit romak. N vitin 1900 t ers son, n botn e hekurudhave, telefonit, dhe
avulloreve transatlantike, konsumi pr kok banori n Greqi ishte t paktn 30 pr
qind nn nivelin e zhvillimit t arritur n kohn kur Platoni jepte msim n
Akademin e tij.

Po cili sht elsi i suksesit pr kt prosperitet t spikatur? Risit institucionale t

Athins tashm jan prmendur. Nj tjetr element i rndsishm i narrativs s
Ober, sht decentralizimi politik i bots greke. Pr grekt, Polisi ishte njsia
themelore politike. Ekzistonin mbi 1000 polise t pavarura gjat periudhs klasike.
Disa polise t vogla e humbn pavarsin e tyre politike nga koha n koh, por pati
gjithsesi nj prirje t natyrshme t polisit pr t rindrtuar veten, kur kushtet
politike e lejonin kt.

Ekologjia e polisikt mbijetoi, pjesrisht pr shkak t gjeografis s bots greke. Nj

vij bregdetare shum e thyer dhe ishujt e panumrt, i reduktuan ndjeshm kostot
e transportit dhe promovuan tregtin me transportin detar q u b m i shpejt
se sa ai toksor- ndrsa ndihmoi pr ti garantuar polisit kufij t mbrojtshm. N
kt t fundit kontribuoi edhe terreni i brendshm malor.

Poliset ndrtuan muret e qytetit sa m shpejt q qen n gjendje, ka i dha

mbrojtsit nj prparsi t konsiderueshme. Disa fuqi t brendshme ushtarake,
sidomos Sparta, nuk mund t angazhoheshin n rrethime afatgjata, pasi duhej t
mbikqyrnin skllevrit e tyre n do fushat korrjesh. Athina arriti t ndrtoj nj
perandori n shekullin V pest, vetm sa pr t par rrnimin e tij nga nj koalicion
i udhhequr nga Sparta.

Qyteti-shtet grek ishte multipolar dhe poliset qen mjaft t gatshme pr tu lidhur
s bashku n nj federat, me qllim ruajtjen e siguris dhe autonomis s tyre t
brendshme. Disa prej ktyre federatave ishin afatgjata dhe t suksesshme si Ligat
Aetoliane, Akaeniane dhe Kalkidiane. Tregtia ndrmjet poliseve t ndryshme me
botn barbare, inkurajoi specializimin dhe ndarjen e puns.

Polise si ai i Athins prmes politikave ekonomike t hapura, i hapn rrugn

profesioneve artizanale, duke u rritur paralelisht me bujqsin. Ekonomia politike
greke ishte jashtzakonisht elastike:ajo ia doli t rindrtoj veten pas lufts
shkatrruese t Peloponezit dhe srish pas pushtimit nga Maqedonia dhe vdekjes
s Aleksandrit. Sirakuza, nj koloni e Korintit n bregun lindor t Siilis, u zhvillua
n nj super-Polis si Athina dhe Sparta, pr t degraduar m pas nn nj sr
regjimesh tiranike dhe luftrash civile, e pr tu rritur srish, m e fort se m par,
n baz t nj regjimi demokratik.

Pasuria shpesh lejonte polise m gjithprfshirse pr t dominuar tiranit. Me

kalimin e kohs, bota greke u b m demokratike. Gjithsesi n fund, polisi nuk
mundi t prballoj Maqedonin dhe Romn. T dyja kto t fundit adoptuan me
entuziazm teknologjit greke, bn prmirsimin e tyre, dhe u fokusuan tek
disiplina ushtarake dhe pushtimet.
Kultura e polisit grek qe n thelb kundr-perandorake, dhe madje edhe kur grekt
prfituan liri dhe pasuri prej rendit t tyre t decentralizuar, ata paguan kostot e
koordinimit. Athina dhe Sparta arritn t koordinohen pr t mposhtur
Perandorin e Madhe Perse n shekullin e V, por pas rnies s Sparts n shekullin
IV, aleanca Athin-Teb-Korint rezultoi e pamjaftueshme pr t ndalur prparimin e
Filipit II t Maqedonis.

Pjelloria e jashtzakonshme e qytetrimit grek, i mundsoi pushtuesve jo-grek t

punsojn kshilltar greke, blejn arm greke, dhe kopjojn retorikn, ligjet, dhe
taktikat ushtarake greke. Libri i Ober prmban mendime provokuese me thellsi t
madhe. Ashtu si teoricient e mdhenj politike t kohs moderne e kan ditur
gjithmon, prvoja e lasht greke ofron material t shumt empirik pr tu thelluar
mbi njohurit e shkencave politike:si ne hartimin e rregullave t politiks, ashtu
edhe pr t siguruar lirin dhe mirqenien e njerzve. Injorimi i prvojs s
qytetrimit klasik, sht n disavantazhin ton.

KONTEKSTI
Greqia e Lasht sht qytetrimi q i prket periudhs s historis greke q zgjat nga Periudha
Arsilike e shekullit t 3-t deri n at t 6-t para Krishtit dhe deri n vitin 212 para Krishtit pas
pushtimit nga Roma pas Betejs s Korintit.
N qendr t ksaj periudhe sht Greqia Klasike, q lulzoi gjat shekujve t pest dhe t katrt
para Krishtit, fillimisht nn sundimin e suksesshm athinian pas krcnimit ushtarak prej pushtimeve
Perse.
Mosha e Art Athinase mbaron me disfatn nn duart e Sparts n Luftn e Peloponezit n vitin 142
para Krishtit.
Kultura greke klasike pati nj ndikim t fuqishm n Perandorin Romake, q mbajti nj variant t
saj n shum pjes t rajonit mesdhetar dhe Evrop t Mesme, arsyeja e s cils Greqia Klasike
konsiderohet si kultura themelore q mundsoi themelimin e qytetrimit perndimor.

KONTEKSTI SHOQEROR, EKONOMIK

 Maska e Dionisit Mask e nj kortezaneje
T gjitha pjest teatrale n greqin e lasht luheshin me maska.

Maskat krijoni nj pamje t ngurt, t frikshme.

Rrzohej individualiteti dhe identiteti i aktorit.

Thjeshtzonin rolin e aktorit.

Prpos disa fragmenteve, sot nuk ka mbetur asnj mask

nga koht antike.
Zhanri i tragjedis e ka origjinn nga Greqia e lasht. N t vrtet, tragjedia greke
sht karakteristik e Athins s lasht t shekullit V p.e.s. Data e sakt e lindjes s
tragjedis greke sht e panjohur. Gara e pare e tragjedis, Dionisia u mbajt n
vitin 534 p.e.s., n periudhn e sundimit t Pisistratit, ndrsa tragjedia e par q njihet
sht Perst e Eskilit. Por kjo tragjedi sht paraprir edhe nga tragjedi t tjera
t Eskilit si Tespia, Pratina, Priniku t cilat kan humbur [1].
Origjina fetare e teatrit dhe si e till edhe e tragjedis sht e pamohueshme. Tragjedia
greke njihet m s miri prmes jets s tre tragjedianve t mdhenj, Eskili (lindur
m 525), Sofokliu (lindur m 495) dhe Euripidi (lindur rreth 485-480) si dhe 32
tragjedive q kan mbijetuar nga kta autor [2]. Epoka e art e tragjedis greke mbyllet
n fund t shekullit V p.e.s., ku pas vitit 404 p.e.s.[3] nuk sht shkruar m asnj tragjedi
ndrsa gara Dionisia merr fund n vitin 386 p.e.s.. Ashtu si shprehet edhe Jacqueline
de Romilly, ... ishte nj shprthim, i beft, i shkurtr, verbues. Tragjedia greke me
kryeveprat e saj, zgjati pr gati tetdhjet vjet. [4]
Tragjedia zinte nj vend t veant n shoqrin athinase. Tragjedit greke kan
frymzuar shum autor t shekujve pasues e sot prbjn nj referenc thelbsore, e
cila duket n ritrajtimin e subjekteve dhe karaktereve unik.
 Origjina fetare dhe vendi n shoqrin athinase

Origjina religjioze e tragjedis greke sht e sigurt dhe theksohet nga shum specialist[5].
Tragjedit luheshin n Athin me rastet e festivaleve t Dionisit (ose dionisia), duke prfshir
Dionisian e Madh n fillim t pranvers dhe festivalin Lenaia q mbahej n dhjetor[6]. Kto si dhe
konkurset e recitimeve Homerike jan pjes e garave kult, kulti i Athins[7].
Fjala tragjedi nga greqishtja /tragoida prbhet nga /tragos, "dhia", dhe /
Aido, "kndoj." . Pra fjala do t kishte kuptimin "knga e dhis"[8]. Kshtu edhe sipas supozimit
t Aristotelit termi tragjedi mund t ket kuptimin e nj forme ditirambi t luajtur nga aktor t
veshur si demon me lkur dhie[9]. Hipoteza t tjera edhe kto t supozuara nga autor antik
e evokojn dhin si mimi i fituesit t konkursit, ose flijn apo sakrificn e br n raste t tilla[10].
Sidoqoft, sht i habitshm fakti q tragjedit q kan mbijetuar, me prjashtim t tragjedis
Bakantet e Euripidit, nuk i kushtohen drejtprdrejt Donisit,madje ato duken larg ktij kulti.
Ashtu si thekson H.C. Bardly aspekti religjioz i festivaleve t drams greke nuk do t thot se
ato qen t ndara nga jeta e prditshme e komunitetit (...) aq m pak kur flitej pr Dionisin,
perndin q gzonte nj dashuri t veant n zemrat e njerzve.[11]. Rndsia e veant e
drams n shoqrin Athinase reflektohet n rolin q luan arkonti, i cili do vit zgjidhte tre
garues t tragjedis nga moria e kandidatve ndrsa Koregt mbshtesin barrn financiare t
oganizimit[12]. Numri i spektatorve n Teatrin e Dionisit sht nj tjetr tregues i rndsis s
tragjedis[13]. Shfaqjet ndiqeshin nga s paku shtatmbdhjet mij spektator por duket
se Platoni e ekzagjeron[14] disi shifrn kur shkruan n librin Simpozium [15] se mbi tridhjet mij
njerz brohorisnin Agatonin n vitin 416. Prbrja e audiencs ishte e gjer: n t pranoheshin
t varfrit, metikt dhe t huajt, madje edhe skllevrit q shoqronin t zott dhe ndoshta edhe
grat.
Regjimi politik ne Greqine e lashte
Projekt
Tema: Tragjedia antike greke
Antigona
Lenda: Gjuhe shqipe
Klasa: VIII-A

PUNOI: DANIEL RAPI

LAVDIMIR FERRAJ
XHULJANO CANE
SELDI SALI