Studija Black Start - Finalni Izvjestaj

POKRETANJE ELEKTRANA BEZ
PRISUSTVA VANJSKOG NAPONA

(BLACK START)
STUDIJA
Decembar 2009
1
Nezavisni operator sistema u Bosni i Hercegovini

Neovisni operator sustava u Bosni i Hercegovini
Independent System Operator in Bosnia and Herzegovina
NAZIV POKRETANJE ELEKTRANA BEZ PRISUSTVA VANJSKOG

ZADATKA: NAPONA (BLACK START) STUDIJA
URAEN OD: NEZAVISNI OPERATOR SISTEMA U BOSNI I

HERCEGOVINI PLAN RADA ZA 2009. GOD.
Rjeenje Generalnog direktora NOS BiH
br. 02-3938/08 od 09.12.2009.
Supervizor
projektnog tima: Omer Hadi, dipl.in.el.
- mr Nikola Rusanov, dipl.in.el. Koordinator rada

Koordinatori
- Vojislav Panti, dipl.in.el.- Koordinator tehnikih aktivnosti
Projektnog tima: - mr Josip Doli, dipl.iur. Koordinator opih i administrativnih
aktivnosti
- mr Husnija Ferizovi, dipl.in.el.

lanovi Projektnog
- Aldin Meanovi, dipl.in.el.
tima: - mr Milodrag Koarac, dipl.in.el.
- mr Mirsad abanovi, dipl.in.el.
- Aleksandar Milia, dipl.in.el.
- Deneta Erovi, dipl.in.el.
- Senad Hadi, dipl.in.el.
- Milan Jovovi, dipl.in.el.
- Mario eremet, dipl.in.el.
- Milorad Tuevljak, dipl.in.el.
- Zlatan Planini, dipl.in.el. JP Elektroprivreda BiH

Konsultanti:
- Ilija Tamindija, dipl.in.el. Elektroprivreda RS
- Mario Menalo, dipl.in.el. JP Elektroprivreda HZ HB
Generalni Direktor
Omer Hadi
2
Sadraj
1 Definicije ................................................................................................................................. 5
2 Zadatak i cilj ............................................................................................................................ 6
2.1 Projektni zadatak .............................................................................................................. 7
3 Uvod ...................................................................................................................................... 10
4 Black start kao pomona usluga............................................................................................ 12
4.1 Pomone i sistemske usluge ........................................................................................... 12
4.2 Karakteristini zahtjevi ................................................................................................... 14
4.3 Testiranje ........................................................................................................................ 14
5 Black start kao nain restauracije EES-a BiH ....................................................................... 15
5.1 Kriteriji za black start jedinice ....................................................................................... 15
5.2 Sagledavanje mogunosti black starta elektrana............................................................ 16
5.2.1 HE Mostar ............................................................................................................... 17
5.2.2 HE Pe Mlini ........................................................................................................... 17
5.2.3 HE Jablanica ............................................................................................................ 17
5.2.4 HE Jajce 1................................................................................................................ 18
5.2.5 HE Jajce 2................................................................................................................ 18
5.2.6 HE Boac................................................................................................................. 18
5.2.7 Zakljuno razmatranje ............................................................................................. 19
5.3 Odreivanje iznosa snage za optereivanje generatora .................................................. 19
5.3.1 Podizanja sistema .................................................................................................... 22
5.4 Osjetljivost karakteristinih potroaa na duinu trajanja beznaponskog stanja ............ 28
5.5 Procedure za pokretanje black starta.............................................................................. 29
6 Trokovni aspekti black start usluge ..................................................................................... 30
6.1 Odreivanje cijena za pomone usluge .......................................................................... 30
6.1.1 Trino odreivanje cijena ...................................................................................... 30
6.1.2 Regulisano odreivanje cijena ................................................................................ 30
6.1.3 Pregled situacije u Evropi ....................................................................................... 30
6.2 Trokovi proizvodnje elektrine energije ....................................................................... 37
6.2.1 Apsolutni trokovi ................................................................................................... 37
6.2.2 Jedinini trokovi .................................................................................................... 38
6.2.3 Varijabilni jedinini trokovi .................................................................................. 39
3
6.3 Aktuelna situacija u BiH................................................................................................. 40
7 Zakljuci ................................................................................................................................ 42
8 Literatura ............................................................................................................................... 44
9 Prilog A: Hidroelektrane u EES BiH .................................................................................... 45
9.1 HE Grabovica ................................................................................................................. 46
9.2 HE Salakovac ................................................................................................................. 55
9.3 HE Jablanica ................................................................................................................... 63
9.4 HE Boac ........................................................................................................................ 76
9.5 HE Dubrovnik................................................................................................................ 83
9.6 HE Viegrad ................................................................................................................... 88
9.7 HE Trebinje 1 ................................................................................................................. 99
9.8 HE Trebinje 2 ............................................................................................................... 109
9.9 HE Rama....................................................................................................................... 117
9.10 CHE apljina ............................................................................................................ 129
9.11 HE Jajce 1 ................................................................................................................. 138
9.12 HE Jajce 2 ................................................................................................................. 147
9.13 HE Mostar ................................................................................................................. 158
9.14 HE Pe Mlini............................................................................................................. 167
10 Prilog B: Termoelektrane u EES BiH ................................................................................. 179
10.1 TE Ugljevik ............................................................................................................... 180
10.2 TE Gacko .................................................................................................................. 190
10.3 TE Kakanj ................................................................................................................. 198
10.4 TE Tuzla.................................................................................................................... 206
4
1 Definicije
Black start jedinica Generator koji se moe startovati bez vanjskog napajanja
Black start Elektrana Elektrana sa black start jedinicima.
Pomone usluge Sve usluge, osim proizvodnje i prenosa elektrine energije, koje
se isporuuju NOS-u u svrhu pruanja sistemskih usluga,
ukljuujui, izmeu ostalog, i kontrolu frekvencije, rezerve,
reaktivnu snagu, kontrolu napona i mogunost startovanja
elektrane bez vanjskog napajanja elektrinom energijom. (Zakon
o osnivanju nezavisnog operatora sistema za prenosni sistem u
Bosni i Hercegovini)
Sistemske usluge Sve usluge koje prua NOS kako bi se obezbijedio siguran i
efikasan transport elektrine energije u prenosnom sistemu,
rijeili prekidi u transportu elektrine energije veeg nivoa i
odravao i ponovo uspostavio balans energije u prenosnom
sistemu. (Zakon o osnivanju nezavisnog operatora sistema za
prenosni sistem u Bosni I Hercegovini)
Djelimini raspad sistema Nestanak napona na ogranienom podruju sa posljedicom

ispada proizvodnih jedinica i prekida snabdijevanja elektrinom
energijom.
Totalni raspad sistema Situacija u kojoj je sva proizvodnja prekinuta i nema
snabdijevanja elektrinom energijom iz eksternih interkonekcija.
5
2 Zadatak i cilj
Djelimini ili potpuni raspadi sistema su najtei pogonski dogaaji koji zahtijevaju precizno
razraene procedure, pogonsku spremnost proizvodnih objekata koji pruaju pomonu uslugu i
obuenost operativnog osoblja. Cilj ove studije je da sagleda mogunost proizvodnih objekata
EES BiH za pruanje pomone usluge black start, predloi eventualne potrebne korektivne
mjere i definie pogonske zahtjeve i procedure u sluaju aktiviranja ove usluge.
6
2.1 Projektni zadatak
7
8
9
3 Uvod
Elektroenergetski sistem predstavlja jedinstvenu tehniko-tehnoloku cjelinu u kojoj se
istovremeno odvijaju procesi proizvodnje, prenosa, distribucije i potronje elektrine energije.
Osnovni zadatak elektroenergetskog sistema je neprekidna, pouzdana i ekonomski prihvatljiva
isporuka elektrine energije krajnjim korisnicima uz ispunjavanje deklarisanih ili dogovorenih
uslova kvaliteta elektrine energije. Jedinstvo i jednovremenost tehnolokog procesa i ispravno
funkcionisanje elektroenergetskog sistema uslovljava neophodnu harmonizaciju cjelokupnog
tehniko-tehnolokog lanca od proizvodnje preko prenosne i distributivne mree do krajnjih
korisnika i postavlja stroge zahtjeve za meusobnu usklaenost njihovih sistema zatite,
regulacije i upravljanja.
Elektroenergetski sistemi zbog svoje veliine, rasprostranjenosti i velikog broja elemenata koji
uestvuju u cijelom lancu od proizvoaa do krajnjih korisnika podloni su velikom broju
nepovoljnih faktora uzrokovanih vanjskim (nepovoljne vremenske okolnosti, namjerna ili
sluajna oteenja pojedinih elemenata, pogrene manipulacije, nemogunost zadovoljenja
potronje ili plasmana proizvodnje zbog ogranienih kapaciteta prenosne ili distributivne mree)
i unutranjim uticajima (ispadi generatora i transformatora zbog kvarova, proboj izolatora,
zatajenje prekidaa ili zatita i sl.). Vrlo esto inicijalni kvar ili oteenje jednog elementa prati
kaskadni ispad drugih elemenata tehniko-tehnolokog lanca, dovodei elektroenergetski sistem
do djeliminog ili potpunog raspada i prekida napajanja korisnika na uem ili irem podruju i
ugroavanja njihovih tehnolokih procesa ili postrojenja. Ovo se posebno odnosi na
interkonektivne sisteme. Iako je osnovni cilj povezivanja u interkonekcije, poveanje sigurnosti i
omoguavanje transakcija elektrine energije, poremeaji iz pogoenog sistema preko uvorene
prenosne mree lako se prenose u druge sisteme izazivajui u njima opasnost od irenja
inicijalnog poremeaja ime se nepovoljni efekti reflektuju na veoma iroka podruja.
U svakom pojedinanom sistemu je potrebna usklaenost karakteristika zatitnih i prekidakih
elemenata prenosnih vodova, transformatora i generatorskih jedinica u smislu selektivnosti i
vremena djelovanja, kao i usklaenost statikih i dinamikih karakteristika regulatora napona i
turbinskih regulatora proizvodnih jedinica, te obezbjeenja odgovarajue snage primarne i
sekundarne regulacije.
Zahtjevi za harmonizaciju karakteristika elemenata elektroenergetskog sistema su imperativno
definisani u Mrenom kodeksu. Meutim, ovi zahtjevi se i dodatno potenciraju u uslovima
otvorenog trita elektrinom energijom zbog uticaja performansi sistema ne samo u okvirima
dravnih granica, ve i na regionalnom, pa i irem planu.
U svom radu EES se moe nalaziti u razliitim radnim reimima. Prelaz iz jednog u drugi reim
obavlja se bilo spontano (odnosno nekontrolisano) pod dejstvom nekih nepredvienih dogaaja
(kvarovi, uticaj okruenja) ili namjerno (prinudno) djelovanjem upravljanja.
Dakle, mogu se definisati osnovne klase radnih reima i to:
Normalni radni reim (Normal operating state),
Poremeeni (havarijski) reim (Emergency operating state),
Posthavarijski restaurativni reim (Restorative operating state)
10
Najvei dio vremena, svaki elektroenergetski sistem provodi u normalnom radnom reimu. Tada
su sve potrebe potroaa zadovoljene (ogranienja potronje, izraava se preko jednaina bilansa
aktivnih i reaktivnih snaga u svim voritima EES i globalno za cio sistem), postoje dovoljne
rezerve u proizvodnim i prenosnim kapacitetima, a frekvencija sistema, naponi vorita, struje,
tokovi snaga po granama, aktivne i reaktivne proizvodnje generatora su u granicama dozvoljenih
promjena i nema preoptereenih elemenata sistema (pogonska ogranienja nisu naruena).
U takvom normalnom radnom reimu esto postoje neka potencijalno opasna stanja, koja mogu
biti prouzrokovana razliitim iznenadnim poremeajima. Uobiajena je praksa da se sigurnost
pogona odrava samo za jednostruke poremeaje (sigurnosna ogranienja, n-1 kriterij
sigurnosti). Kada su sva tri skupa ogranienja zadovoljena (ogranienja potronje, pogonska
ogranienja, sigurnosna ogranienja) EES se nalazi u normalno sigurnom reimu, a ako su
ogranienja potronje i pogonska ogranienja zadovoljena, a sigurnosna ogranienja nisu (n-1
kriterij sigurnosti nije ispunjen), sistem se nalazi u normalno nesigurnom ili predhavarijskom
reimu. U ovom reimu se mogu poduzeti preventivne upravljake aktivnosti s ciljem vraanja
sistema u normalni sigurni reim.
Ukoliko se u sistemu, koji se nalazi u predhavarijskom reimu desi poremeaj, za koji nije bio
ispunjen kriterij sigurnosti n-1, sistem prelazi u poremeeni (havarijski) reim. U klasi
poremeenih reima razlikuju se:
neekstremno poremeeni reimi,
ekstremno poremeeni reimi.
U neekstremno poremeenim reimima, balans snage je ouvan (ogranienja potronje
zadovoljeno) kao i sinhroni reim rada generatora, ali jedna ili vie komponenti sistema je
preoptereena. Rezerva sistema ne postoji i nije ispunjen n-1 kriterij sigurnosti. Meutim sistem
jo funkcionie bez izmjene u strukturi tako da se korektivne aktivnosti protuhavarijskog
upravljanja mogu poduzeti sa ciljem rastereenja preoptereenih elemenata. Cilj je prinudnim
djelovanjem vratiti sistem u jedan od normalnih reima.
Ukoliko se ove aktivnosti ne poduzmu na vrijeme ili ukoliko nisu efikasne, ili ako se u sistemu u
neekstremno poremeenom reimu pojavi poremeaj dovoljnog inteziteta da izazove i
naruavanje ogranienja potronje, sistem prelazi u ekstremno poremeeni reim. Tada najee
dolazi do dezintegracije EES-a i formiranja ostrva u kojima postoje debalansi snage. Aktivnosti
korektivnog protuhavarijskog upravljanja mogu biti usmjerene na ouvanje prenosne mree ili u
smjeru kontrolisane internacionalne dezintegracije sistema sa ciljem ouvanja to je mogue
veeg dijela EES-a od totalnog kolapsa. Zavisno od efikasnosti i mogunosti protuhavarijskog
upravljanja, iz ovog stanja EES moe da se pree u:
Posthavarijsko restorativno stanje, nakon zaustavljanja kolapsa funkcije sistema, obino
sa nekoliko formiranih ostrva u kojima su zadovoljena pogonska ogranienja a
ogranienja potronje nisu. U daljoj proceduri vri se resinhronizacija ostrva i prinudni
prelazak sistema, koritenjem postupaka posthavarijskog upravljanja, u jedan od
normalnih reima.
Stanje nekontrolisane dezintegracije sistema, to obino rezultira totalnim kolapsom
funkcije sistema i prekidom napajanja svih potroaa. Iz ovog stanja, zasebnim
procedurama vri se ponovno uspostavljanje funkcije sistema koritenjem inicijalnih
izvora elektrine energije (dizel agregati, kuni hidrogeneratori, vanjski izvor energije).
11
Aktivnosti na speavanju pojave kritinih dogaaja i nepotrebnog irenja neeljenih posljedica
kao mjere odbrane sistema od velikih poremeaja moraju se predviati ve u fazi planiranja
razvoja i izgradnje elektroenergetskog sistema u cjelini, trajno se moraju usklaivati sa realnim
stanjem sistema i dopunjavati i po potrebi mijenjati na temelju pogonskih iskustava i rezultata
analiza i simulacija kritinih pogonskih dogaaja. Na bazi ovih postavki pripremaju se tehniki i
kadrovski preduslovi za realizaciju mjera u sluaju rada sistema u oteanim uslovima ili
poremeenom pogonu.
4 Black start kao pomona usluga

4.1 Pomone i sistemske usluge
Generalno posmatrajui moe se rei da su sistemske usluge one usluge koje operator prenosnog
sistema prua EES-u kako bi se omoguila isporuka elektrine energije svim potroaima po
definisanim standardima (sigurnost, kvalitet). Da bi operator prenosnog sistema mogao da prua
sistemske usluge njemu su neophodne pomone usluge koje nabavlja od trinih uesnika
(dominantno od proizvoaa).
Radi ostvarenja usluga sistema operator prenosnog sistema obezbjeuje pomone usluge od
korisnika mree koji te usluge pruaju. Te usluge su:
sekundarna i tercijarna regulacija,
naponska reaktivna podrka,
spremnost elektrane za black start, odnosno spremnost elektrane za ostrvski rad.
Pomone usluge pruaju korisnici konektovani na prenosnu mreu (proizvoai) na zahtjev
operatora prenosnog sistema. Te usluge operator koristi za pruanje sistemskih usluga.
Sistemske usluge su one koje u sluajevima neophodnim za normalno funkcionisanje
elektroenergetskog sistema operator sistema prua korisnicima u cilju isporuke elektrine
energije odgovarajueg kvaliteta:
odravanje frekvencije,
regulacija napona,
ponovna uspostava napajanja,
upravljanje sistemom.
Generalno govorei, sa aspekta black starta moe se rei da bi sistemska usluga koju bi operator
prenosnog sistema pruao sistemu bila restauracija sistema i ponovna uspostava napajanja, dok
bi pomona usluga bila mogunost startovanja elektrane bez vanjskog napajanja elektrinom
energijom (veina evropskih operatora ovu uslugu naziva black start capability).
Prema UCTE Handbook-u, black start capability je sposobnost proizvodne jedinice da se iz
stanja kada je bila iskljuena sa mree vrati u operativno stanje, i pone da isporuuje snagu, bez
pomoi elektroenergetskog sistema. (UCTE Operation Handbook Glossary)
Zahtjev za pomonom uslugom black starta, odnosno zahtjev da odreeni agregati mogu pruiti
ovu uslugu u BiH regulativi je definisan Mrenim kodeksom kao i u UCTE preporukama
12
(Operation Handbook, P5-Policy 5: Emergency Operations E, Ch. B. System restoration after
collapse, R2.5., P5-10).
Prema pravilima UCTE, svim elektroenergetskim sistemima je neophodan planski aranman
vezano za ponovno uspostavljanje napajanja nakon neeljenog sluaja djeliminog ili totalnog
raspada.
U principu, svim proizvodnim objektima (elektranama) je potrebno napajanje da bi se pokrenuli.
U normalnim okolnostima taj napon se obezbjeuje sa prenosne ili distributivne mree. U
reimima poremeenog pogona, kada se koristi black start usluga, proizvodni objekti sposobni
za pruanje ove usluge, obezbjeuju potrebne elektroenergetske uslove od malih nezavisnih
generatora lociranih u samom objektu. To mogu biti tzv. kune turbine mali hidroagregati,
dizel agregati ili male gasne turbine ija je snaga dovoljna za obezbjeenje najnunijih potreba
za pokretanje proizvodne jedinice koja obezbjeuje uslugu black starta. Pokretanjem vee
proizvodne jedinice se stvaraju uslovi za napajanje dijela mree i drugih generatora u toj oblasti.
Zahvaljujui toj sposobnosti, jedan broj proizvodnih objekata i potroaa u toj regiji e ponovo
uspostaviti pogon u odvojenom ostrvskom reimu.
Iskustva pokazuju da nije ekonomino da se obavezuju svi proizvodni objekti da posjeduju
mogunost black start usluge. Opte prihvaena praksa je da operator prenosnog sistema definie
uslove koje je potrebno da ispuni jedinica koja e moi da prua pomonu uslugu black start i
zakljuuje ugovore o pruanju ove pomone usluge sa pruaocima. Uobiajeno je da veina
hidroagregata ima mogunost pokretanja i spremnost za sinhronizaciju na mreu bez vanjskog
napona, ali podizanje sistema poslije raspada pored toga zavisi i od hidraulikih karakteristika
elektrane, regulacionog opsega turbinskog i naponskog regulatora, te lokalne mree, ukljuujui
i karakteristike potronje. U posljednje vrijeme, izgradnjom elektrana sa gasnim turbinama,
usluga black starta se obezbjeuje veoma efikasno i iz ovih elektrana.
Sposobnost generatorske jedinice za black start je neophodna za obnovu EES-a nakon totalnog
raspada. Usluga omoguava da se naznae specifini generatori ija lokacija i sposobnost su
potrebni za ponovno stavljanje pod napon prenosnog sistema, odnosno obnove rada EES BiH.
Ove naznaene generatorske jedinice, nazvane black start jedinicama, su generatorske jedinice
koje su u stanju da se pokrenu bez prisustva vanjskog napona. Planiranje i odravanje adekvatnih
proizvodnih jedinica sposobnih za obnovu sistema nakon totalnog raspada predstavlja prednost
za sve korisnike prenosnog sistema.
Ako se dogodi djelimini ili totalni raspad black start jedinice moraju biti spremne za obnovu
sistema. Specifine generatorske jedinice koje su identifikovane za pruanje black start usluge
imaju sposobnost da se pokrenu bez prisustva vanjskog napona i na taj nain obezbjede
inicijalnu snagu za restauraciju sistema.
Sve black start jedinice trebale bi imati pravo pokrivanja potrebnih trokova, ali takoe moraju
uspjeno proi testiranje koja se odnose na sposobnost black starta.
Planovi obnove koji se odnose na black start trebaju biti periodino pregledani i inovirani
zajedno sa pruaocima ove usluge kako bi se izvrile eventualne promjene, odredili novi zahtjevi
ili dodale nove proizvodne jedinice.
Trenutna situacija u BiH je da NOS BiH u saradnji sa elektroprivredama identifikuje proizvodne
jedinice koje imaju tehniku mogunost za pruanje ove usluge.
13
4.2 Karakteristini zahtjevi
Svaka black start jedinica treba ispuniti sljedee karakteristine zahtjeve:
Mogunost sopstvenog starta bez bilo kakvog vanjskog napajanja, unutar definisanog
vremena u skladu sa procedurama za obnovu sistema, kao to je demonstrirano u
proceduri testiranja.
Mogunost ukljuenja na beznaponsku sabirnicu.
Sposobnost odravanja frekvencije usljed promjene optereenja. Ovo moe biti
demonstrirano ukljuenjem izolovanog optereenja ili odgovarajuim dinamikim
testiranjem regulatora (off-line).
Sposobnost odravanja napona usljed promjene optereenja. Ovo moe biti
demonstrirano ukljuenjem izolovanog optereenja i postavljanjem razliitih napona dok
je jedinica sinhronizovana na sistem ili odgovarajuim dinamikim testiranjem regulatora
za kontrolu napona (off-line).
Mogunost odravanja eljene proizvodnje u toku obnove sistema.
Black start elektrana mora imati i odravati procedure za pokretanje black start jedinica, kao i
obueno osoblje za provoenje ovih procedura.
Prilikom sklapanja ugovora o pruanju pomonih usluga neophodno je kontinuirano tokom
godine obezbjediti raspoloivost potrebnih proizvodnih jedinica za pruanje pomone usluge
black start sa ime onda pruaoci treba da usklade svoje planove remonata. Operator prenosnog
sistema prilikom odobravanja planova remonata treba provjeravati usklaenost planova sa
ugovornim terminima.
Uobiajena je praksa da se black start jedinice angauju za pruanje ove pomone usluge na
minimalni period od godinu dana.
4.3 Testiranje
Svaka generatorska jedinica, koja obezbjeuje black start, testira se kako bi se verifikovala
sposobnost da moe startovati i raditi u ostrvskom radu. Testovi trebaju da potvrde sposobnost
generatora za ispunjavanje karakteristinih zahtijeva.
U BiH Mrenim kodeksom je definisano da se sposobnost agregata za black start treba istraiti i
testirati.
Testovi ukljuuju sljedee:
Pokretanje i dovoenje generatora do sinhrone brzine bez prisustva vanjskog napona.
Simuliranje ukljuenja potrebnih za konektovanje jedinice na sistem nakon raspada.
Testiranje telekomunikacionih veza.
Ukoliko se provodi testiranje, izvjetaj ukljuuje sljedee:
Datum testa.
Trajanje testa.
Uslovi testa (temperatura, vremenski uslovi).
Naznaka da li je jedinica bila u stanju da startuje bez konekcije na sistem.
14
Naznaka mogunosti zatvaranja prekidaa na deenergiziranu sabirnicu.
Naznaka sposobnosti ostajanja u stabilnom radu u toku rada jedinice do Pmin.
Opis pomone opreme potrebne za pokretanje.
Opis komunikacionih veza za slanje podataka prema SCADA/EMS sistemu u NOS BiH i
glasovnih komunikacionih veza.
Objanjenje o eventualnoj neuspjenosti testa i potrebnih korektivnih akcija.
Obuenost operativnog osoblja.
Kopije black start procedura.
Rezultati testova pokretanja i rada svake black start jedinice se dostavljaju NOS BiH.
Ako je verifikacija uraena kroz simulaciju, analiza mora biti rezultat dinamike studije koja
ukljuuje sve zahtjeve potrebne za testiranje.
5 Black start kao nain restauracije EES-a BiH

Opti princip procesa restauracije se zasniva na formiranju proizvodno-potroakih ostrva oko
elektrana koje se mogu pokrenuti samostalno bez vanjskog napajanja.Ta ostrva se postepeno ire
da bi se kasnije meusobno povezala i najzad resinhronizovala na glavninu evropske
interkonekcije.
Proceduru za povratak u normalno stanje nakon potpunog ili djelominog raspada
elektroenergetskog sistema inicira NOSBIH.
Procedurom black start samostalno se pokreu black start jedinice iz stanja mirovanja u stanje
spremnosti za tereenje bez prisustva mrenog napona ili napona iz bilo kojeg drugog izvora
izvan vlastitog postrojenja. Dalje optereenje agregata se provodi nalozima Dispeerske slube
NOS BiH-a.
Procedura pokretanja black starta i ponovno uspostavljanje napajanja potroaa mora biti
efikasna, a njeno sprovoenje to je mogue bre. To je potrebno da bi potroai sa tehnolokim
procesima osjetljivim na prekid napajanja to prije dobili potrebnu elektrinu energiju. Takoe je
neophodno proslijediti napon do termoelektrana, koje su bile u pogonu neposredno prije raspada,
kako ne bi izgubile termike parametre i time jo vie oteale dovoenje sistema u normalan
pogon.
U toku aktiviranja funkcije black starta suspenduju se odredbe Mrenog kodeksa i Trinih
pravila koje se odnose na rad sistema u normalnom pogonu i svi uesnici moraju u najkraem
roku izvravati naloge Dispeerske slube NOSBiH.
5.1 Kriteriji za black start jedinice

Analizirajui EES BiH, zakljueno je da kriteriji za izbor black start elektrana trebaju biti:
Naponski nivo elektrane (mogunost proslijeivanja napona potroakom voru bez
dodatnih transformacija, preferira se napon 110 kV),
15
Tehniki minimum elektrane (nii tehniki minimum omoguava bri prelaz u podruje
trajnog rada),
Mogunost pokretanja elektrane bez prisutnosti vanjskog napona (posjedovanje dizel
agregata ili kunih agregata),
Snage izvora (dizel agregata ili kunog agregata),
Snaga sopstvene potronje elektrane (da li je snaga izvora dovoljna za pokrivanje
sopstvene potronje),
Blizina i snage potroakih vorova,
Mogunost rada hidroelektrane u opsegu od 0 do Pmin
Na osnovu prikupljenih i analiziranih podataka (tehnikih specifikacija, jednopolnih ema,
pogonskih karata, blok dijagrama...) zakljueno je da su sljedee elektrane odgovarajue za
pruanje pomone usluge black starta:
1. HE Mostar
2. HE Pe Mlini,
3. HE Jablanica,
4. HE Jajce 1,
5. HE Jajce 2,
6. HE Boac.
U cilju sagledavanja mogunosti black starta pomenutih elektrana analizirano je sljedee:
Dosadanja iskustva vezana za pokretanje elektrane (HE) bez prisustva vanjskog napona,
Postojanje procedura za black start na nivou HE,
Mogunost pokretanja runo/automatski,
Osposobljenost i obuenost osoblja za black start HE,
Mogunost obuke osoblja za provoenje black starta.
5.2 Sagledavanje mogunosti black starta elektrana

Problematika mogunosti black starta na nivou elektrane razmatrana je kroz tri segmenta:
Postojanje od mree nezavisnih izvora (DA- dizel agregati, KA - kuni agregati), njihova snaga,
snaga nunog dijela sopstvene potronje elektrane i njena korelacija sa snagom KA, DA,
provjera ispravnosti istih.
Postojanje procedura na nivou elektrane za pruanje usluge black start, obuenost i provjere
osposobljenosti osoblja, dosadanja iskustva vezana za black start.
Tehnika i druga ogranienja elektrane vezana za black start.
16
5.2.1 HE Mostar
Elektrana ima dizel agregat snage 440 kVA. Ova snaga je dovoljna za pokrivanje nunog dijela
sopstvene potronje (procijenjeno do 100 kW) neophodne za black start i sa ovog stanovita
elektrana nema ogranienja za black start.
U elektrani ne postoje procedure za black start i osoblje nije obueno za ovakav nain
pokretanja. Do sada elektrana nije pokretana bez prisustva vanjskog napona. Ove injenice ne
predstavljaju prepreku za eventualnu realizaciju black starta.
Elektrana nije projektno predviena za pomonu uslugu black start. Zbog tipa turbine (Kaplan) i
turbinskog regulatora elektrane nema mogunosti da radi u opsegu od 0 do Pmin. Ovo je
ograniavajui faktor za realizaciju black starta. Da bi se elektrana pokrenula neophodno je
da na ureaju za sinhronizaciju elektrane postoji signal o prisustvu vanjskog napona na
sabirnicama 110 kV postrojenja. Poto u uslovima black starta ovaj napon nije prisutan moglo bi
se zakljuiti da se elektrana ne moe pokrenuti. Meutim, ovo nije ograniavajui faktor jer je
mogue uraditi premotenje ureaja za sinhronizaciju, ime bi se stekli uslovi za black start.
Elektrana nema ogranienja od strane zatite u uslovima black starta a to se tie ogranienja
regulacije brzine (i snage agregata) ista su dovoljno iroka (od 48 do 52 Hz, sa vremenskim
zatezanjem) da isprate varijacije potronje u uslovima ostrvskog rada i black starta.
5.2.2 HE Pe Mlini
sopstvene potronje (procijenjeno do 100 kW) neophodne za black start i sa ovog stanovita
U elektrani ne postoje procedure za black start i osoblje nije obueno za ovakav nain
pokretanja. Do sada elektrana nije pokretana bez prisustva vanjskog napona, ali je ostajala u
ostrvskom radu na lokalnom konzumu, cca 10 MW. Ove injenice ne predstavljaju prepreku za
eventualnu realizaciju black starta.
Elektrana jeste projektno predviena za pomonu uslugu black start. Ima mogunost rada u
opsegu od 0 do Pmin sa vremenskim ogranienjem od 500 sati (ivotni vijek ogranienje
proizvoaa). Elektrana nema ogranienja od strane zatite u uslovima black starta a to se tie
ogranienja regulacije brzine (i snage agregata) ista su dovoljno iroka (od 48 do 52 Hz, sa
vremenskim zatezanjem) da isprate varijacije potronje u uslovima ostrvskog rada i black
starta. Ograniavajui faktori za black start elektrane se mogu nai u Vodoprivrednoj
dozvoli gdje je promjena snage u okviru jednog sata ograniena na 5 MW. Drugi problem
je kontinuirani rad elektrane. U periodu velikih voda upravljanje elektranom preuzima
vodoprivreda, a u vremenu od petog do desetog mjeseca postoji mogunost
neraspoloivosti elektrane zbog slabog dotoka (ispod 1 m3/sec).
5.2.3 HE Jablanica
Elektrana ima dva kuna agregata snage 750 kVA i dizel agregat snage 400 kVA. Ova snaga je
dovoljna za pokrivanje nunog dijela sopstvene potronje (procijenjeno 35 kW) neophodne za
black start i sa ovog stanovita elektrana nema ogranienja za black start.
17
U elektrani ne postoje procedure za black start, a dio osoblja je obueno za ovakav nain
pokretanja. Do sada je elektrana pokretana bez prisustva vanjskog napona i ostajala je u
ostrvskom radu na lokalnom konzumu, cca 10 do 50 MW.
opsegu od 0 do Pmin (sa poeljno to kraim zadravanjem). Minimalni teret za koji se elektrana
moe zakaiti je 2 MW. Elektrana nema ogranienja od strane zatite u uslovima black starta,
a to se tie ogranienja regulacije brzine (i snage agregata) ista su dovoljno iroka (od 48 do 52
Hz, sa vremenskim zatezanjem) da isprate varijacije potronje u uslovima ostrvskog rada i black
starta.
5.2.4 HE Jajce 1
Elektrana ima kuni agregat snage 410 kVA i dizel agregat snage 135 kVA. Ova snaga je
dovoljna za pokrivanje nunog dijela sopstvene potronje (procijenjeno 50 kW) neophodne za
black start i sa ovog stanovita elektrana nema ogranienja za black start.
U elektrani postoje procedure za black start i osoblje je obueno za ovakav nain pokretanja. Do
sada je elektrana pokretana bez prisustva vanjskog napona i ostajala je u ostrvskom radu na
lokalnom konzumu, cca 10 MW.
moe zakaiti je do 3 MW. Elektrana nema ogranienja od strane zatite u uslovima black
starta a to se tie ogranienja regulacije brzine (i snage agregata) ista su dovoljno iroka (od 48
do 52 Hz, sa vremenskim zatezanjem) da isprate varijacije potronje u uslovima ostrvskog rada i
black starta.
5.2.5 HE Jajce 2
Elektrana ima kuni agregat snage 200 kVA (trenutno nije u funkciji, predviena je
rekonstrukcija) i dizel agregat snage 400 kVA. Ova snaga je dovoljna za pokrivanje nunog
dijela sopstvene potronje (procijenjeno 25 kW) neophodne za black start i sa ovog stanovita
U elektrani ne postoje procedure za black start, a osoblje je obueno za ovakav nain pokretanja.
Do sada je elektrana pokretana bez prisustva vanjskog napona i ostajala je u ostrvskom radu na
lokalnom konzumu.
opsegu od 0 do Pmin (sa poeljno to kraim zadravanjem). Elektrana nema ogranienja od
strane zatite u uslovima black starta a to se tie ogranienja regulacije brzine (i snage agregata)
ista su dovoljno iroka (od 48 do 52 Hz, sa vremenskim zatezanjem) da isprate varijacije
potronje u uslovima ostrvskog rada i black starta.
5.2.6 HE Boac
sopstvene potronje (procijenjeno 81 kW) neophodne za black start i sa ovog stanovita
18
U elektrani ne postoje procedure za black start, ali je osoblje obueno za ovakav nain
pokretanja. Do sada je elektrana pokretana bez prisustva vanjskog napona i ostajala je u
ostrvskom radu na lokalnom konzumu, cca 10 MW.
moe zakaiti je 5 MW. Elektrana nema ogranienja od strane zatite u uslovima black starta,
a to se tie ogranienja regulacije brzine (i snage agregata) ista su dovoljno iroka (od 48 do 52
Hz, sa vremenskim zatezanjem) da isprate varijacije potronje u uslovima ostrvskog rada i black
starta.
5.2.7 Zakljuno razmatranje

Na bazi gore prezentiranog materijala, za realizaciju procedura black starta, izabrane su sljedee
black start elektrane:
1. HE Jablanica,
2. HE Jajce 1,
3. HE Jajce 2,
4. HE Boac.
Elektrane HE Mostar i HE Pe Mlini zbog svojih tehnikih ogranienja ne mogu se koristiti kao
black start elektrane, ali mogu pomoi u narednim koracima prilikom podizanja sistema.
5.3 Odreivanje iznosa snage za optereivanje generatora

Za svaki konkretan generator, nominovan za uee u proceduri black starta potrebno je izvriti
provjeru njegove efikasnosti u vremenskom domenu, posebno u samom poetku odvijanja
startne procedure. Startna procedura podrazumjeva ponaanje generatora prilikom ukljuenja na
sabirnice, sukcesivno tereenje sa to brim prolazom od praznog hoda do tehnikog minimuma,
kao i daljim tereenjem i sinhronizacijom sa drugim generatorima. Za vrijeme startne procedure,
generatori se nalaze u tranzijentnim stanjima, esto bliskim tranzijentnim poremeajima, pa je
sposobnost generatora da odri takav pogon, odnosno procedure tereenja koje nee negativno
uticati kako na sam generator, tako i na potronju (snani naponski udari, nagle promjene
frekvence, neuspjeno ukljuenje, nepotrebna prorada zatita, ...) od sutinske vanosti. Zbog
toga je neophodno provjeriti odziv svakog generatora sa njegovim regulacionim organima na
definisanu startnu proceduru, odnosno odrediti maksimalne terete u izolovanom radu koje
generator sa svojim elektromehanikim i regulacionim karakteristikama efikasno moe da
kompenzuje i prigui oscilacije snage i napona ime se obezbjeuju uslovi za dalje tereenje.
Ispitivanje ponaanja nominovanih generatora u realnim uslovima black starta je veoma
zahtjevno, ponekad i gotovo nemogue, osim prilikom testiranja odziva regulatora nakon veih
remonata ili zamjene opreme elektrane. Meutim, u tim sluajevima se postavlja problem
obezbjeenja odgovarajuih tereta.
Zbog toga se najee primjenjuju simulacije procedura black starta na dinamikim modelima.
Ovakvi modeli, koncipirani na bazi analiza ponaanja sistema u vremenskom domenu, koriste se
ne samo za provjere procedura black starta ve i za obuku operativnog osoblja za adekvatno
postupanje pri pojavama predhavarijskog ili havarijskog stanja sistema.
19
U skladu sa prikupljenim ili na bazi iskustva definisanim elektromehanikim i regulacionim
parametrima (ukoliko nisu bili dostupni) definisan je dinamiki model svakog agregata ije su
karakteristike upuivale na povoljan zakljuak o njihovom ueu u black startu. Dinamiki
model agregata bazirao se na modelu generatora na suptranzijentnom nivou, modelu regulatora
napona regulatora snage (brzine) u skladu sa njihovim konkretnim tipovima i karakteristikama.
Na bazi prikupljenih podataka o elektromehanikim i regulacionim karakteritiskama elektrana
koje mogu biti koritene u startnoj proceduri black starta izvreno je njihovo modelovanje
pomou programskog paketa PSS/E, ver. 32.
Uraene analize za HE Boac, HE Jajce 1 i HE Jablanica prikazuju promjene (propad)
frekvencije pri razliitim koracima optereivanja. U sljedeoj tabeli su prikazani koraci snaga
optereivanja generatora, najmanja vrijednost frekvencije kao i usvojena snaga optereivanja.
Tabela 5-I. Koraci optereivanja i najmanja frekvencija

Koraci (MW) HE Boac (Hz) HE Jajce 1 (Hz) HE Jablanica (Hz)
2 48,7
3 49,4 48,1 48,8
4 49,2 48,4
5 49,0
6 48,8
7 48,6
Usvojeni koraci optereivanja generatora, na osnovu provedene analize, su
HE Boac: 5 MW
HE Jajce 1: 2 MW
HE Jablanica: 3 MW
20
Slika 5.1. Propadi frekvencije u HE Boac
Slika 5.2. Propadi frekvencije u HE Jajce 1
21
Slika 5.3. Propadi frekvencije u HE Jablanica
Sva analiza je raena uz poetne uslove od 50 Hz i praznom hodu maina u trajanju od 150
sekundi, tj. vremena kada maine ulaze u stacionaran reim, pri emu frekvencija postaje
konstantna veliina. Prilikom modelovanja turbinskih regulatora uzete su podeene vrijednosti
statizma zbog ega frekvencije ne postie vrijednost 50 Hz (primarna regulacija).
Predlae se da runom regulacijom u elektrani operatori, izmeu svakog koraka tereenja,
odravaju frekvenciju izmeu 50 i 51 Hz, kako propad frekvencije ne bi prouzrokovao
eventualno djelovanje podfrekventne zatite, ime bi se omoguio stabilniji rad maina prilikom
optereivanja.
5.3.1 Podizanja sistema
HE Jajce 1
Podizanje sistema je raeno optereivanjem najbliih 110 kV postrojenja (TS Jajce 1, TS Jajce 2
i TS Mrkonji Grad), sa optereenjem u koracima od 2 MW. Ukljuenje dalekovoda prema ovim
postrojenjima je bilo sa prikljuenim teretom. Dovoenjem generatora u HE Jajce 1 na tehniki
minimum izvreno je povezivanje HE Boac, ime je ostvarena mogunost paralelnog rada ovih
elektrana i dalje podizanje sistema u koracima od 5 MW. Poveavanjem ostrva postie se da uz
korak optereivanja od 5 MW propad frekvencije postaje sve manji (slika 5.4.).
22
Slika 5.4. Frekvencija u HE Jajce 1
Napon u svim analiziranim sluajevima ostaje unutar tehniki dozvoljenih granica (slika 5.5.).
Posebno je analizirano, uz veliinu ostrva od oko 100 MW, ukljuenje trafoa 220/110 kV i DV
220 kV TS Jajce 2 RP Jablanica u TS Jajce 2 u prazan hod. Sa slike 5.6. je vidljivo da naponi
ostaju u dozvoljenim granicama.
23
Slika 5.5. Napon 110 kV u HE Jajce 1
Slika 5.6. Naponi 110 i 220 kV u TS Jajce 2.
24
HE Boac
Optereivanje generatora je vreno sa koracima tereta od 5 MW u postrojenjima TS Mrkonji

Grad i TS Banja Luka 3, kao najbliim transformatorskim stanicama, a zatim ukljuenjem
generatora u HE Jajce 1 i potronje u TS Banja Luka 4 i daljim irenjem ostrva prema TS Jajce 1
i TS Jajce 2.
Dijagrami frekvencije i napona su prikazani na slikama 5.7. i 5.8.
Slika 5.7. Frekvencija u HE Boac prilikom dizanja sistema u koracima od 5 MW i u ostrvu od

40 MW sa HE Jajce 1 (plava)
Na slici 5.8. prikazane su vrijednosti napona za razliite veliine ostrva pri razliitim
vrijednostima pobude. Sve veliine napona su u dozvoljenim tehnikim granicama. Runom
regulacijom pobude moe se uticati na veliinu napona pri razliitim veliinama ostrva.
25
Slika 5.8. Vrijednosti napona u HE Boac prilikom podizanja sistema u koracima od 5 MW i
napona u ostrvu od 40 MW (plava) sa HE Jajce 1
HE Jablanica
Optereivanje generatora je vreno sa koracima tereta od 3 MW u postrojenjima TS Jablanica,
TS Konjic, TS Pazari, TS Hadii i TS Sarajevo 1. Poveanjem ostrva ukljuivani su i dodatni
generatori u HE Jablanica. Ostrvo se irilo prema TS Mostar 2, a kasnije je ukljuen i HE
Mostar. Analiza pokazuje da napon ostaje u dozvoljenim granicama. Propad frekvencije prilikom
optereenja generatora je prikazan na slici 5.9, a napon na slici 5.10.
HE Jajce 2
HE Jajce 2 nije posebno analizirana zbog svoje male instalisane snage, ali se moe koristiti kao
potpora podizanju sistema iz HE Jajce 1 ili HE Boac.
26
Slika 5.9. Frekvencija u HE Jablanica prilikom dizanja sistema u koracima od 3 MW
Slika 5.10. Napon 110 kV u HE Jablanica prilikom dizanja sistema u koracima od 3 MW

27
5.4 Osjetljivost karakteristinih potroaa na duinu trajanja beznaponskog stanja
Prostorno i vremensko irenje ostrva nakon iniciranja black start procedura je usko povezano sa
osjetljivou karakteristinih potroaa na duinu trajanja beznaponskog stanja. U vezi s tim
analiza osjetljivosti potroaa na duinu trajanja beznaponskog stanja je obavezan dio cjelokupne
studije.
Osjetljivost karakteristinih potroaa na duinu trajanja beznaponskog stanja u uslovima black
starta razmatrana je kroz dva segmenta:
1. Maksimalo dozvoljeno vrijeme naponske pauze, unutar koga nee doi do oteenja
opreme;
2. Posjedovanje alternativnih izvora napajanja (industrijske termoelektrane, nezavisni
agregati) koji bi po nestanku napona iz mree bili sposobni odravati minimalne
parametre da se izbjegnu oteenja opreme.
Analiza se nije odnosila na potronju termoelektrana, jer postoji konstatacija da pri black startu,
prioriteti pruanja napona (irenja ostrva) svakako su pravci ka lokacijama proizvodnih
kapaciteta.
ALUMINIJ d.d. Mostar

U Aluminij-u d.d. Mostar maksimalno dozvoljeno vrijeme naponske pauze, unutar koga nee
doi do oteenja opreme iznosi 90 minuta.1
Aluminij d.d. Mostar ne posjeduje alternativni izvor napajanja iz prostog razloga to je
Elektroliza Aluminij-a d.d. Mostar glavni osjetljivi potroa na nestanak napajanja elektrinom
energijom, a za njeno napajanje bi trebao agregat nazivne snage oko 200 MW.
ARCELOR MITTAL ZENICA d.o.o

Metalurka proizvodnja i pratea energetska postrojenja ne dozvoljavaju nikakvu beznaponsku
pauzu. Svaka iznenadna beznaponska pauza izaziva zastoj pogona to za posljedice ima mogue
havarije i tete sa zastojem u proizvodnji od minimalnih 4 sata pa i do 20 sati.2 U kompaniji
postoje dva turboagregata (7 MW i 25 MW), a trenutno izrauju projekat ostrvskog rada
turboagregata sa odreenom grupom kritinih potroaa elektrine energije.
CEMENTARA KAKANJ
Maksimalno dozvoljeno vrijeme naponske pauze, unutar kojeg nee doi do oteenja opreme je
1 2 minuta.
Kompanija posjeduje dva alternativna izvora napajanja (dva dizelska agregata snage 250 kW i
125 kW), koji su po nestanku napona iz mree sposobni odravati minimalne parametre da se
izbjegnu oteenja opreme3.
1
Izvor EP HZ HB, Alumij dd Mostar
2
Izvor EP BiH
3
Izvor EP BiH
28
FABRIKA GLINICE BIRA ZVORNIK
Po projektnoj dokumentaciji, totalni prekid napajanja koji nee izazvati oteenje opreme iznosi
15 minuta.4
Fabrika posjeduje dva agregata (visokotlane parne turbine) snage 2x 12,5 MVA koji se pokreu
parom iz samog procesa proizvodnje. Agregate je mogue pokretati i alternativnim pogonskim
gorivom (mazutom). Zbog ekonomske neisplativosti fabrika ove agregate ne rauna kao
rezervno napajanje.
5.5 Procedure za pokretanje black starta

Detaljne procedure za pokretanje black starta e biti sastavni dio Plana obnove, a zasnivae se
na sljedeim principima:
1. NOS BiH u komunikaciji sa odgovornim osobljem u BiH (OP Eletroprenosa BiH,
elektroprivrede, elektrane, TS), susjednim operatorima i SHB blok-om, utvruje karakter,
razlog i veliinu raspada i na osnovu prikupljenih informacija odluuje o pokretanju
procedure black start.
2. NOS BiH daje direktne naloge za pokretanje black start elektrane.
3. NOS BiH direktno (ili preko OP-a i elektroprivreda) vri ukljuenje potroaa, u skladu sa
rezultatima analize i operativnim procedurama koje su sastavni dio Plana obnove sistema.
4. Procedura pokretanja black starta i ponovno uspostavljanje napajanja potroaa mora biti
efikasna i to je mogue bra. To je potrebno da bi potroai sa tehnolokim procesima
osjetljivim na prekid napajanja to prije dobili potrebnu elektrinu energiju, ali isto tako da
termoelektrane ne izgube termike parametre i time jo vie oteaju dovoenje sistema u
normalan pogon.
5. Ostrvska podruja se direknim nalozima NOS BiH sinhronizuju i meusobno povezuju u
vee ostrvo.
6. NOS BiH koordinira sa susjednim operatorima u cilju povezivanja EES-a BiH u
interkonekciju.
4
Izvor ERS
29
6 Trokovni aspekti black start usluge
6.1 Odreivanje cijena za pomone usluge
Cijene za pomone usluge se odreuju na trini ili na regulisani nain.
6.1.1 Trino odreivanje cijena

Trini princip odreivanja cijena za pomone usluge se dalje moe dijeliti, ali generalno ga
moemo podijeliti na bilateralni pristup i aukcijski (tenderski) pristup.
U sluaju bilateralnog pristupa, operator prenosnog sistema sa odabranim pruaocima pomonih
usluga pristupa pregovorima i strane dogovaraju cijenu koja je prihvatljiva i za pruaoca i za
korisnika.
U sluaju organizovanja aukcije, odnosno raspisivanja tendera, ponuai pomonih usluga sami
odreuju opseg (u okviru definisanih vrijednosti) i vrijednost svojih usluga i nude ih operatoru
prenosnog sistema. Uzimajui u obzir potrebe, koje su ranije definisane i ponude, izraunava se
marginalna cijena za svaku uslugu za koju je rapisivan tender ili organizovana aukcija. Na ovaj
nain se maksimalno potie konkurentnost izmeu ponuaa i vie se koriste raspoloivi resursi.
Kod trinog odreivanja cijene ponuai (uglavnom proizvoai) procjenjuju svoje trokove i
svoju poziciju prilikom nuenja (mogunosti elektrana, poziciju u elektroenergetskom sistemu,
mjesto prikljuka, mogunosti konkurencije... ), te na osnovu toga odreuju svoju ponudbenu
cijenu. Ta cijena uopte ne mora korespondirati sa njihovim trokovima i, po pravilu, to je
ponuda vea od zahtijeva to je ponuena cijena blia trokovima.
6.1.2 Regulisano odreivanje cijena

Kod regulisanog odreivanja cijena, subjekti zadueni za regulaciju elektrosektora (regulatori,
ministrastvo, vlada...) odreuju cijenu (ponekad i opseg) za pomone usluge koristei ranije
definisane metodologije i kriterije. Svaki subjekat je razvio odgovarajuu metodologiju koja
nastoji da obuhvati sve specifinosti konkretnog elektroenergetskog sistema (stvarne trokove,
organizaciju elektrosektora, energetsku politiku, ekonomsko stanje i ekonomsku politiku,
socijalnu i politiku dimenziju...).
Ovaj nain se koristi u zemljama gdje trite jo uvijek nije dovoljno razvijeno ili se zbog
specifinosti elektroenergetskog sistema treba ograniiti trina mo pojedinih subjekata,
odnosno da bi se obezbjedila potrebna koliina svake pomone usluge u cilju sigurnog rada
elektroenergetskog sistema.
6.1.3 Pregled situacije u Evropi

Analizom raspoloive dokumentacije za elektroenergetske sisteme u Evropi prikupljene su
informacije o pomonoj usluzi Black Start Capability. Definicija ove pomone usluge je razliita
od zemlje do zemlje, ali uglavnom odgovara definiciji navedenoj u UCTE Operation Handbook,
uvaavajui specifinosti pojedinih elektroenergetskih sistema i zemalja. Potrebno je napomenuti
da pored pomone usluge Black Start Capability u dosta zemalja postoji i usluga Mogunost
ostrvskog rada (Capability of isolated operation) koja se ponegdje nadopunjuje sa uslugom
mogunost black starta. Za potrebe ove Studije obrauje se samo pomona usluga black starta.
30
Zemlja Nain obezbjeenja usluge i
(Operator vremenski opseg Ko obezbjeuje uslugu
Tehniki zahtjevi Nain odreivanja cijene
prenosnog (procurement schemes and (providers)
sistema) timeframe)
Odgovarajui broj elektrana Elektrane koje imaju
Austrija (APG) Bilateralni ugovor. koje pruaju ovu uslugu akumulaciju (Typically Ugovorna cijena (pregovori).
mora biti obezbjeen.5 storage power plants)
Prikljuenje u roku od 12
sekundi.
Elia raspisuje godinji ili Mogunost za samostalno Usluga u potpunosti mora Cijena se odreuje po principu
viegodinji tender za pokrivanje optereenja u
Belgija (Elia) biti obezbjeena iz vlastitog pay as bid i plaa se
obezbjeenje pomonih trajanju od 3 sata (za kontrolnog podruja. rezervacija kapaciteta.
usluga. jedinice koje su bile u
pogonu), odnosno 5 sati za
ostale.
Bilateralni ugovor izmeu
Bugarska (ESO) n/a n/a n/a
ESO i pruaoca.
Uslugu pruaju proizvodne
jedinice koje su Ugovorna cijena (pregovori).
Sve proizvodne jedinice
Trogodinji generalni ugovor kompatibilne sa zahtjevima
eka (EPS) koje zadovoljavju tehnike Cijena je ista za sve pruaoce
izmeu EPS i pruaoca. plana restauracije sistema i
uslove. usluge
koje mogu ispotovati
traene procedure.
Danska Bilateralni ugovor koji se Odreene termoelektrane
Ugovorna cijena
(energienet.dk) - zakljuuje po potrebi koje ispunjavaju zahtjeve.
5
Nije dostupna informacija na koji nain se ovo postie
31
sistema) timeframe)
east (Continuous).
Danska
Ugovorna cijena. Plaa se
(energienet.dk)- Bilateralni ugovor. Proizvodne jedinice.
rezervacija kapaciteta
west
Bilateralni ugovor(i) koji se Ugovorna cijena (pregovori).
Hidroelektrane i elektrane
Finska (Fingrid) zakljuuju po potrebi Osnova za pregovore su
sa gasnim turbinama.
(Continuous) trokovi.
Proizvodne jedinice moraju
biti u mogunosti da Proizvodne jedinice koje je
Besplatno (nema posebnog
Francuska (RTE) Obavezna usluga (mandatory). obezbijede od 5 do 10% odredio RTE i sa njima se
plaanja)
svog kapaciteta i da ga zakljuuje poseban ugovor
mijenjaju u koracima.
Po lokaciji. Najmanje dvije
proizvodne jedinice.
Holandija Viegodinji ugovor sa
Isporuivati minimalno 200 Proizvodne jedinice
(Tennet) proizvoaima
MW u sistem u periodu od 4
sata od aktivacije
Uslugu pruaju proizvodne Godinja tarifna cijena (Sve
jedinice koje su pomone usluge, izuzev
Hrvatska kompatibilne sa zahtjevima Proizvodne jedinice koje pokrivanja gubitaka, se plaaju
Godinji ugovor
(HEP OPS) plana restauracije sistema i ispunjavaju uslove u okviru jednog godinjeg
koje mogu ispotovati iznosa kojeg odreuje
traene procedure. regulator.)
32
sistema) timeframe)
Sa proizvoaima (odreuje
Latvia Bilateralni godinji ugovor. ih sistem operator zavisno Plaa se za rezervaciju
(Augsprieguma) od strategije restauracije) (kapacitet).
zakljuuje se ugovor
Do 2010. godine uslugu Uslugu pruaju HE i/ili
pruaju elektrane koje su u PHE.
Litvanija Do 2010. godine besplatno, a od
vlasnitvu operatora, a od
(Lietuvos energija Do 2010. godine uslugu 2010. godine ugovorna cijena
2010. godine e se sklapati
AB) pruaju HE i PHE iji je (pregovori).
godini ugovor sa odabranim
elektranama. vlasnik operator
Sa proizvoaima (iz
Ramp rate i raspoloivost se Cijena se odreuje po principu
Raspisuje se godinji tender za vlastitog EES) odabranim
Maarska (Mavir) naknadno specificira u pay as bid i plaa se
pruanje pomone usluge. na tenderu zakljuuje se
ugovoru sa pruaocima. rezervacija kapaciteta.
ugovor
Norveka (Statnett Obavezna usluga (mandatory) Odabrani proizvoai
Besplatna usluga
SF) za odabrane proizvoae. (hidroelektrane)
Svaki generator 100 MW Sa odreenim
mora biti u mogunosti da proizvoaima (odreuje ih
Njemaka
Godinji bilateralni ugovor regulie frekvenciju u sistem operator zavisno od Plaa se rezervacija kapaciteta
(Amprion6)
sluaju izolovanog rada strategije restauracije)
nekoliko sati. zakljuuje se ugovor
6
bivi RWE TSO
33
sistema) timeframe)
Njemaka (EnBW
Prizvoai sa kojima je
Transportnetze Bilateralni ugovor Plaa se rezervacija kapaciteta
zakljuen ugovor.
AG)
Prizvoai sa kojima je
Njemaka (VE-T) Bilateralni ugovor zakljuen ugovor. Plaa se rezervacija kapaciteta
Viegodinji ugovor sa Sa proizvoaima se pregovara

Poljska (PSE) proizvoaima Hidroelektrane i dogovori se jedinstvena cijena
za sve pruaoce usluge.
Usluga mora biti

obezbjeena iz vlastitog
EES i pruaju je proizvodne
Portugal (REN) jedinice koje imaju tehnike
mogunosti.
Cijena se odreuje kao ukupni

Sa odreenim
godinji paket trokova za
proizvoaima (odreuje ih
uslugu odobren od strane
Slovaka (SEPS) Godinji ugovor sistem operator zavisno od
regulatora podjeljen sa brojem
strategije restauracije)
proizvodnih jedinica koje vre
zakljuuje se ugovor
uslugu.
34
sistema) timeframe)
Cijena se odreuje po principu
Sve proizvodne jedinice (iz pay as bid i plaa se
Raspisuje se godinji tender za rezervacija kapaciteta
vlastitog kontrolnog
pruanje pomone usluge i na Vrijeme i broj aktivacija je
Slovenija (ELES) podruja) koje imaju (ukoliko se ne obezbjedi na
osnovu toga se zakljuuje definisano.
tehniku mogunost da trini nain -tender onda
godinji ugovor.
pruaju pomonu uslugu usluga postaje obavezna za
navedene jedinice)
Priznaju se trokovi rezervacije
kapaciteta. (Sve pomone
Godinji ugovor sa Usluga se moe nabaviti usluge, izuzev pokrivanja
Srbija (EMS)
proizvoaima samo unutar vlastitog ESS gubitaka, se plaaju u okviru
jednog godinjeg iznosa kojeg
odreuje regulator)
Usluga se obezbjeuje od:
panija (REE) Proizvodnih jedinica koje

imaju mogunost black
starta (veinom HE)
Sa odreenim
proizvoaima (odreuje ih
vedska (Svenska
sistem operator zavisno od Ugovorna cijena (pregovori)
Kraftnt)
strategije restauracije)
zakljuuje se ugovor
35
sistema) timeframe)
Odabrani generatori min.
vicarska Godinji ugovor sa Cijena se odreuje pregovorima
snage 20 MW unutar
(swissgrid) proizvoaima. sa svakim pruaocem usluge.
kontrolnog podruja
Plaa se na osnovu trokova
U potpunosti treba biti
Velika Britanija Godinji ugovor sa Sve vee proizvodne ukljuujui trokove dodatne
obazbjeena iz vlastitog
(National Grid) proizvoaima jedinice. opreme za black start i
kontrolnog podruja.
odravanje spremnosti.
36
Kao to je ve ranije napomenuto, kod trinog odreivanja cijene svaki ponua kalkulie svoje
trokove i svoju trinu poziciju i na osnovu toga formira svoju ponudu, odnosno svoje granine
cijene za pregovore. Sa strane operatora sistema ogranienje je odobreni godinji prihod za nabavku
pomonih usluga i procjena koliko e kotati ostale usluge.
U sluaju trokovnog pristupa, odnosno formiranja cijene po trokovnom pricipu, ponua ne nudi
cijenu nego dokazuje svoje trokove i trai da mu se priznaju. Za odreivanje stvarnih trokova
koje prualac ima zbog pruanja pomone usluge, odnosno za odreivanje cijene potrebno je
detaljno analizirati trokove proizvodnje elektrine energije.
6.2 Trokovi proizvodnje elektrine energije

Svi trokovi koji nastaju u procesu proizvodnje elektrine energije mogu se podijeliti na one koji
zavise od nivoa proizvodnje, tzv. varijabilne trokove (promjenljive) i one koji ne zavise od nivoa
proizvodnje, tzv. fiksne trokove (stalne, nepromjenljive).
Fiksni trokovi obuhvataju fiksne trokove rada i odravanja (Fix O&M Cost) i finansijske trokove
(Financial Cost). U fiksne trokove rada i odravanja ubrajaju se trokovi radne snage, porezi, takse,
dabine i ostali rashodi. U finansijske trokove spadaju trokovi amortizacije, trokovi kamata i
negativnih kursnih razlika i drugi rashodi.
U varijabilne trokove spadaju trokovi goriva i varijabilni trokovi pogona i odravanja. Trokovi
goriva obuhvataju trokove osnovnog goriva (ugalj, nafta, gas... - Fuel Cost), trokove transporta
goriva do termoelektrane, trokove analize osnovnog goriva, te kalo i rastur. Varijabilni trokovi
pogona i odravanja (Variable O&M Cost) obuhvataju trokove pomonog goriva, trokove ostalih
materijala proizvodnje, trokove investicionog i tekueg odravanja i ostale trokove pogona.
Vremenski period u kome se obavlja proraun trokova je od znaaja i zavisno od svrhe prorauna
taj period moe biti sat, dan, sedmica, mjesec, ili godina. U svrhu prorauna tarifa obino se uzima
budui dugoroni period, trokovi se izraunavaju na godinjem nivou i svode na trenutak
aktuelizacije (tzv. neto sadanja vrijednost). Zbog karaktera godinjeg dijagrama optereenja
interesantan je mjeseni ili viemjeseni period, odnosno sezonski period zbog razliite visine
trokova tokom sezona. Liberalizacijom trita elektrine energije, odnosno pojavom konkurentnog
trita, kompanije koje se bave proizvodnjom elektrine energije trokove proizvodnje raunaju i
prate na satnoj osnovi.
6.2.1 Apsolutni trokovi

Ako se fiksni i varijabilni trokovi oznae kao Cf i Cv, onda su ukupni trokovi proizvodnje (izraeni
u KM):
C C f Cv (1)
Kako su fiksni trokovi konstantni, a varijabilni proporcionalno zavisni od nivoa proizvodnje

(linearna aproksimacija daje dobru tanost), moe se pisati:
37
C C f cvW (2)
gdje W oznaava proizvodnju elektrine energije u kWh, MWh ili GWh, a c v jedinine varijabilne
trokove proizvodnje u KM/MWh.
Slika 6.1. Zavisnost trokova od nivoa proizvodnje

Na slici 6.1. prikazana je zavisnost ukupnih trokova proizvodnje od nivoa proizvodnje prema izrazu
(2). Vidi se da fiksni trokovi ne zavise od nivoa proizvodnje, a da brzina porasta varijabilnih
trokova zavisi od jedininih varijabilnih trokova cv koji predstavljaju tangens ugla pod kojim lei
kriva trokova C = f(W):
cv tg (3)
6.2.2 Jedinini trokovi

Postavljanjem u odnos ukupnih trokova proizvodnje C sa proizvedenom elektrinom energijom W,
dobijaju se jedinini trokovi proizvodnje c u [KM/MWh] (u praksi se ponekad koristi i [pf/kWh]).
C C f Cv C f cvW C f
c cv (4)
W W W W
Iz posljednjeg izraza vidi se da su jedinini trokovi u funkciji proizvodnje hiperbola koja se
asimptotski pribliava jedininim varijabilnim trokovima cv kao na slici 6.2.
38
Slika 6.2. Funkcionalna ovisnost jedininih trokova od proizvodnje
U nekoj taki M jedinini trokovi c sastoje se iz jedininih varijabilnih trokova cv i jedininih
fiksnih trokova cf. Iz dijagrama je oigledno da poveanjem proizvodnje elektrine energije (W),
jedinini fiksni trokovi (cf) imaju tendenciju smanjenja, dok su jedinini varijabilni trokovi (cv)
konstantni. Teoretski, sa beskonano velikom proizvodnjom, jedinini fiksni trokovi bi teili nuli,
odnosno bili bi neuporedivo mala veliina u komparaciji sa velikom vrijednou varijabilnih
trokova.
Praktino, za maksimalno moguu proizvodnju u razmatranom periodu jedinini fiksni trokovi
imaju minimalnu vrijednost, odnosno ukupni jedinini trokovi su minimalni. Smanjenje jedininih
fiksnih trokova u sutini je povezano sa stepenom koritenja proizvodnih kapaciteta i to se vie
koriste proizvodni kapaciteti, odnosno to je vei broj sati rada to su nii jedinini trokovi.
Ako izdvojimo fiksne trokove koji se odnose na black start, onda formula (4) izgleda ovako.
C (C f C f ) Cv (C f C f ) cvW (C f C f )
BS O BS O BS O
C BS C Of
c cv f
cv (5)
W W W W W W
f -fiksni trokovi koji se odnose na black start;

C BS
C Of -ostali fiksni trokovi;
C f C BS
f Cf
O
6.2.3 Varijabilni jedinini trokovi

Od interesa je analiza varijabilnih jedininih trokova koji se pokazuju kao limitirajui faktor ispod
kojeg se ne mogu smanjivati trokovi proizvodnje. On se sastoji iz jedininih trokova goriva i
jedininih varijabilnih trokova pogona i odravanja.
39
c v cG c v O & M (6)
Sa aspekta trokova, za hidro proizvodnju postoje samo varijabilni trokovi rada i odravanja, dok
su za termo proizvodnju trokovi goriva dominantni u odnosu na varijabilne trokove rada i
odravanja.
6.3 Aktuelna situacija u BiH

Analizirajui elektrane u Bosni i Hercegovini u ovoj Studiji, kao odgovarajue za pruanje pomone
usluge black start u elektroenergetskom sistemu BiH identifikovane su sljedee hidroelektrane: HE
Jablanica, HE Jajce 1, HE Jajce 2 i HE Boac.
Kako je proizvodnja elektrine energije u BiH regulisana djelatnost, tako nadlene regulatorne
komisije u BiH (u ovom sluaju entitetske regulatorne komisije: FERK i RERS) odreuju cijenu
elektrine energije elektrana.
Regulatorne komisije, u cilju odreivanja cijene elektrine energije na pragu elektrane, odobravaju
potrebni godinji prihod elektranama. Potrebni prihod regulisanog preduzea predstavlja zbir
trokova rada i odravanja, obraunate amortizacije i odobrenog povrata na uloena sredstva,
umanjen za ostale prihode ostvarene korienjem osnovnih sredstava (regulativna osnova).
Cijene koje se koriste su:
Prosjena jedinina (ukupna ili jednokomponentna) cijena na pragu elektrane. Utvruje se kao
odnos potrebnog prihoda regulisanog preduzea i obima proizvodnje elektrine energije odreenog
u skladu sa definisanim pravilima.
Dvokomponentna cijena koja se sastoji od:
a) jedinine cijene snage koja predstavlja odnos ukupnih fiksnih trokova (ukljuujui odobreni
povrat) i raspoloive snage i
b) jedinine cijene energije obraunate kao odnos ukupnih varijabilnih trokova i obima proizvodnje
elektrine energije.
Tabela 6-I. Jedinine cijene7
Cijena kapaciteta Cijena energije
Elektrana godina
KM/kW/god KM/MWh
HE Jablanica 195,08 6,43 2008.
HE Jajce 1 107,58 5,67 2007.
HE Jajce 2 107,58 5,67 2007.
HE Boac 133,17 6,00 2008.
7
Izvor: Akti entitetskih regulatora
40
Iz tabele 6-I se vidi da je cijena energije relativno niska, to je i oekivano, jer hidroelektrane
praktino nemaju trokove goriva, nego samo varijabilne trokove rada i odravanja.
S obzirom da su kroz odobreni prihod ve ukalkulisani svi fiksni trokovi elektrana, to znai da su
pokriveni i fiksni trokovi sredstava koji slue za pruanje pomone usluge black start. Dakle,
preostaje samo da se nadoknade varijabilni trokovi u sluaju aktiviranja pomone usluge black
start.
Imajui u vidu da je proizvodnja regulisana djelatnost, da su fiksni trokovi (koji ine dominantni
dio trokova kod HE) pokriveni kroz odobreni prihod i redovnu tarifu preostaje da se nadoknadi
samo dio varijabilnih trokova koji se odnosi iskljuivo na pruanje pomone usluge black start i
koji bi bio veoma nizak, ukoliko se ne bi donijela odluka o odreenom stimulativnom dodatku za
uvanje spremnosti.
41
7 Zakljuci
1. Realizacija pomone usluge black start, odnosno restauracija elektroenergetskog sistema nakon
totalnog raspada sloen je proces koji zahtijeva poznavanje konstruktivnih i regulacionih
parametara proizvodnih kapaciteta, karakteristike prenosne mree i potroakih vorita. Pored
toga, veoma vana je obuenost i meusobna koordinacija operativnog osoblja koje uestvuje u
procesu realizacije black starta, kao i odgovarajue procedure, te ostala tehnika sredstva, u
prvom redu sistemi veza meu operativnim centrima.
2. U toku rada na Studiji prikupljen je znaajan fond podataka o proizvodnim kapacitetima u
Bosni i Hercegovini. Meutim, za pojedine proizvodne kapacitete, relevantni podaci, posebno o
blok dijagramima i podeenjima regulacionih parametara naponske i turbinske regulacije nisu
bili dostupni.
3. Na bazi prikupljenih podataka utvreno je da su sve HE snabdjevene dizel agregatima i/ili
kunim turbinama i da imaju mogunost samostalnog pokretanja generatora bez pomoi
vanjskog napajanja, ali zbog konstruktivnih i hidraulikih karakteristika sve HE ne mogu pruiti
pomonu uslugu black start. TE ne mogu startovati bez vanjskog napajanja, a upitna je i njihova
mogunost zadravanja na vlastitoj potronji u sluaju raspada sistema. Rezervna napajanja HE
i TE koncipirana su tako da je omogueno viestrano napajanje vlastite potronje u razliitim
uslovima uklopnog stanja mree.
4. Studijom je utvreno da u EES BiH postoje elektrane koje su sposobne za pruanje pomone
usluge black start. Elektrane koje imaju zadovoljavajue hidraulike parametre su: HE
Jablanica, HE Boac, HE Jajce 1 i HE Jajce 2. Pored toga, modelovanjem generatora, naponskih
i turbinskih regulatora na bazi prikupljenih podataka i simulacijama odziva na skokovite
promjene optereenja, utvreno je da generatori ovih elektrana imaju povoljan regulacioni
odziv na skokovitu promjenu optereenja, mada u relativno malim iznosima.
5. Da bi se mogla aktivirati pomona usluga black start, odnosno da bi se navedene elektrane
obavezale na pruanje ove usluge, neophodno je donijeti odgovarajue obavezujue regulatorne
akte.
6. Poto je proizvodnja elektrine energije u BiH regulisana djelatnost, svim proizvoaima su
kroz odobreni prihod priznati svi fiksni trokovi, to indirektno znai da su pokriveni i fiksni
trokovi opreme koja slui za pruanje pomone usluge black start.
7. Koristei rezultate Studije, NOS BiH e izraditi operativnu proceduru za aktiviranje pomone
usluge black start koja e biti sastavni dio Plana obnove. Prilikom izrade procedure potrebno e
biti uvaiti sljedee:
U sluaju nestanka napona na sabirnicama elektrana, operativno osoblje hidroelektrana e
postupiti u skladu sa odredbama Plana obnove i ekati dalje naloge NOS BiH.
Nakon to NOS BiH da nalog za aktiviranje pomone usluge blak start, operativno osoblje
elektrane koja prua tu uslugu trebalo bi da postavi referentnu taku frekvencije (regulatora
brzine) izmeu 50 i 51 Hz, ime bi se omoguio stabilniji rad maina prilikom
42
optereivanja i kako propad frekvencije, uzrokovan skokovitim promjenama optereenja
generatora, ne bi prouzrokovao eventualno djelovanje, kako generatorske, tako i
podfrekventne zatite.
Referentni napon trebalo bi postaviti na nominalnu vrijednost napona generatora ili neto
nie do trenutka ukljuenja prvog dalekovoda i optereenja, a potom odravati nominalni
napon generatora automatskom regulacijom.
Optereivati generatore u skladu sa njihovim tehnikim i regulacionim karakteristikama i u
koracima odreenim u poglavlju 5.
U toku irenja ostrva nastojati da se u to kraem roku proslijedi napon na najblie
elektrane.
Procedura pokretanja black starta i ponovno uspostavljanje napajanja potroaa mora biti
efikasna i to je mogue bra. To je potrebno da bi potroai sa tehnolokim procesima
osjetljivim na prekid napajanja to prije dobili potrebnu elektrinu energiju, ali isto tako da
termoelektrane ne izgube termike parametre i time jo vie oteaju dovoenje sistema u
normalan pogon.
U toku sprovoenja procedure koristie se glavne (interne) komunikacione veze izmeu
NOS BiH i ostalih uesnika, a u sluaju njihovog prekida rezervne veze (TK operateri).
8. Na osnovu izvrenih analiza osjetljivosti karakteristinih potroaa na duinu trajanja
beznaponskog stanja, moe se konstatovati da svi potroai na prenosnoj mrei, izuzev
Aluminija d.d. Mostar, uz angaovanje vlastitih alternativnih izvora, imaju mogunost
odravanja minimalnih uslova rada bez oteenja opreme.
9. Svaka black start elektrana treba da ima razraene procedure u skladu sa procedurama koje su
navedene u Planu obnove za pokretanje black start jedinica.
10. Operativno osoblje u NOS BiH, elektranama, OP Elektroprenosa BiH, postrojenjima,
elektroprivredama, mora biti upoznato i obueno za provoenje procedure black starta.
11. NOS BiH treba pripremiti odgovarajue scenarije za provoenje procedure black start na
simulatoru (DTS dispeer trening simulator) kako bi se poveala spremnost operativnog
osoblja za to efikasniju restauraciju sistema.
12. U sluaju kapitalnih remonata u elektranama, preporuuje se provoenje testova vezanih za
sposobnost elektrane za black start.
43
8 Literatura
1. Zakon o osnivanju nezavisnog operatera sistema za prijenosni sistem u Bosni i
Hercegovini, 2004.
2. Mreni kodeks, NOS BiH, 2006.
3. Trina pravila, NOS BiH, 2006.
4. UCTE Operation Handbook, 2004.
5. Rjeenje o utvrivanju cijene elektrine energije na pragu elektrane (HE Boac), RERS,
dec 2007.
6. Rjeenje o potrebnom godinjem prihodu proizvodnje od nekvalifikovanih (tarifnih) kupaca
za JP EP BiH, FERK, dec 2007.
7. Rjeenje o potrebnom godinjem prihodu proizvodnje od nekvalifikovanih (tarifnih) kupaca
za JP EPHZHB, FERK, apr 2007.
8. Mensur M. Hajro, Mirza R. Kuljugi: Eksploatacija i upravljanje elektroenergetskim
sistemom, Sarajevo 1996.
9. Milan S. alovi, Andrija T. Sari: Eksploatacija elektroenergetskih sistema, Beograd
1999.
10. Milenko B. uri, Aleksandar R. ukari: Elektrane, ETF Beograd, ETF Pritina 1998.
11. Prabha Kundur: Power System Stability and Control, EPRI 1994.
12. Institut za elektroprivredu: Ostrvski rad elektrana u SR BiH I i II faza, SOUR
Elektroprivreda BiH, Sarajevo 1989.
13. Steven Stoft: Power System Economics, Willey-IEEE Press, 2002.
14. PTI Software Solution, SIEMENS: Program Application Guide, 2009.
15. Dokumentacija EP BiH, EP HZHB, ERS.
44
9 Prilog A: Hidroelektrane u EES BiH
45
9.1 HE Grabovica
1. PODACI O AGREGATU
Agregati br. 1, 2
Turbina
Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost
1.1 Tip turbine KAPLAN K7-5,3/5,14
1.2 Instalisana snaga Pn MW 58,5
1.3 Tehniki minimum Pmin MW 25
instalisani qn 190
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 95
1.5 Kinetika energija agregata (T+G) WR MWs 173,5
1.6 Zamani moment (T+G) Tj tm2 5629
1.7 Mehanika konstanta (T+G) H MWs/MVA 2,71
nominalni 150
Broj obrtaja turbine n ob/min
1.8 pobjega 360
1.9 Stepen iskoritenja turbine % 8993,5
Podaci o elektrani
1.10 Vrijeme dostizanja minimalne snage P0 - Pmin t min
1.11 Maksim. dozvoljeno vrijeme rada u opsegu P0 - Pmin t min
1.12 Gradijent promjene snage u poveanja
P/t MW/min
1.13 opsegu Pmin Pnom smanjenja
1.14 Snaga sopstvene potronje PSP MW
podfrekventna Hz 49,5
nadfrekventna Hz 52,5
1.15 Zatita
od povratne snage -5%
ispada iz sinhronizma
47 48 Hz
Frekventni opseg i 48 49 Hz
1.16 dozvoljeno vrijeme 49 50 Hz
rada agregata 50 51 Hz
51 52 Hz
1.17 Mogunost i nain samostalnog pokretanja
DIZEL, VANJSKI IZVOR
(dizel agregat, kuna turbina, vanjski izvor)
1.18 Jednopolna ema elektrane DA
1.19 Pogonska karta generatora DA
turbinskog regulatora DA
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude DA
46
2. PODACI O GENERATORU
Agregati br. 1, 2
Red.
Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost
br.
2.1 Nominalna prividna snaga generatora Sn MVA 64
2.2 Nominalna aktivna snaga generatora Pn MW 58,5
2.3 Raspoloiva snaga na pragu elektrane PR MW 58,5
2.5 Nominalni faktor snage cosnom 0,9
2.6 Faktor snage u kapacitivnom reimu coscap
2.7 Nominalni napon generatora U kV 10,5
2.8 Nominalna brzina obrt. o/min 150
2.9 Brzina pobjega bp. o/min 360
2.10 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po d osi Xd p.u. 0,209
2.11 Nezasiena tranzijentna reaktansa po d osi Xd p.u. 0,336
2.12 Nezasiena sinhrona reaktansa po d osi Xd p.u. 1,11
2.13 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u.
2.14 Nezasiena tranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u. 0,234
2.15 Nezasiena sinhrona reaktansa po q osi Xq p.u. 0,646
2.16 Otpor armature ra p.u. 0,0037175
2.17 Potier-ova (Leakage-ova) reaktansa Xp (Xl) p.u.
2.18 Inverzna komponenta reaktanse Xi p.u. 0,2215
2.19 Nulta komponenta reaktanse X0 p.u. 0,1432
2.20 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d-osi Td s 1,76
2.21 Tranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d-osi Td s 0,025
2.22 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po d-osi Tdo s 6,035
2.23 Tranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po d-osi Tdo s 0,07074
2.24 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po q-osi Tq s
2.25 Tranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po q-osi Tq s
2.26 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po q-osi Tqo s
2.27 Tranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po q-osi Tqo s 0,1247
2.28 Vremenska konstanta armature Ta s 0,22
2.29 Zasienje maine kod napona 1.0 p.u. SG1.0 p.u.
2.31 Elektromotorna sila kod punog optereenja EFDFL p.u.
2.32 Koeficijent priguenja D p.u.
47
3. PODACI O SISTEMU POBUDE
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip pobudnog sistema: TIRISTORSKI STATIKI SISTEM
Proizvoa: KONAR
Red.
br.
3.1 Vremenski lan kanjenja dovoenja signala napona generat. TR s 0,075
3.2 Koeficijent pojaanja regulatora KA p.u. 50
3.3 Vremenska konstanta regulatora TA s 0,03
3.4 Maksimalni izlazni napon regulatora VRmax p.u. 1,1
3.5 Minimalni izlazni napon regulatora VRmin p.u. 0,9
3.6 Koeficijent pojaanja pobudnog sistema KE p.u.
3.7 Vremenska konstanta pobudnog sistema TE s
3.8 Koeficijent pojaanja povratne sprege po naponu regulatora KF p.u. 1
3.9 Vremenska konstanta povratne sprege po naponu regulatora TF s
3.10 Koeficijent pojaanja stabilizacijskih krugova sist. pobude KC p.u.
3.11 Vremenska konstanta stabilizacijskih krugova sist. pobude TB s
3.12 Vremenska konstanta stabilizacijskih krugova sist. pobude TC s
3.13 75% vrijednost u odnosu na EFDmax E1 p.u.
3.14 Koeficijent zasienja kod vrijednosti E1 SE(E1) p.u.
3.15 Maksimalna vrijednost EFDmax E2 p.u.
3.17 Nazivna vrijednost uzbudnog napona EFD naz p.u. 2,3
LIMITER MAKSIMALNE UZBUDE

po naponu EFD1 p.u. 4
3.18 Koeficijent forsiranja pobude
po struji IFD1 p.u. 4
3.19 Vrijeme forsiranja T1 s 5
LIMITER MINIMALNE UZBUDE
48
4. PODACI O SISTEMU TURBINSKE REGULACIJE
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip: TURBINSKI REGULATOR FRVA
Proizvoa: ASEA
Red.
br.
4.1 Stalni statizam regulatora R %
4.2 Prolazni statizam regulatora r %
Radni mod sekundarnog regulatora regulatora brzine
4.3
(LFC/FC)
4.4 Vremenska konstanta regulatora T1 s
4.5 Vremenska konstanta filtera Tf s
4.6 Vremenska konstanta servo motora Tg s
4.7 Limit brzine otvaranja ventila VELM
4.8 Maksimalni poloaj regulacionih ventila (limit maks. snage) Gmax p.u.
4.9 Minimalni poloaj regulacionih ventila (limit minim. snage) Gmin p.u.
Vremenska konstanta tlanog cjevovoda kojom se uzima u
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.11 Koeficijent pojaanja turbine At p.u.
4.12 Koeficijent priguenja turbine Dt p.u.
4.13 Protok pri praznom hodu qNL m3/s 20
4.14 Duina dovodnog tunela i spirale L m 99
4.15 Presjek dovodnog tunela At 33,16
4.16 Hidrauliki pad H m 34
4.17 Brzina protoka vode Q m3/s 190
49
5. PODACI O BLOK TRANSFORMATORU
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip: TDQ-634A22W9K-99
Proizvoa: ELIN
Red.
br.
5.1 Nazivna snaga transformatora S MVA 64
5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 10,5/242
5.3 Sprega transformatora YNd5
5.4 Regulacioni opseg transformatora %
5.5 Napon kratkog spoja transformatora uK % 11
5.6 u bakru PCu kW 220
5.7 Gubici u gvou PFe kW 44
5.8 ukupno kW 264
5.9 Nain hlaenja transformatora VODA
5.10 Nai uzemljenja DIREKTNO
50
51
52
53
54
9.2 HE Salakovac
Agregati br. 1, 2 i 3
TURBINA
1.1 Tip turbine Kaplan
1.2 Instalisana snaga Pn MW 69.5
instalisani qn 180
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 90
1.5 Kinetika energija agregata (T+G) WR MWs
1.6 Zamani moment (T+G) Tj tm2 7700 *
1.7 Mehanika konstanta (T+G) H MWs/MVA
nominalni 150
1.8 pobjega 390
1.9 Stepen iskoritenja turbine % 93.491
PODACI O ELEKTRANI
1.10 Vrijeme dostizanja minimalne snage P0 - Pmin t min 2.5
1.11 Maksim. dozvoljeno vrijeme rada u opsegu P0 - t min
Pmin
P/t MW/min
podfrekventna Hz <48 Hz, t=1.5
nadfrekventna Hz >52 Hz, t=1.5
1.15 Zatita
od povratne snage -5%, t=10
ispada iz sinhronizma DA
47 48 Hz
51 52 Hz
Dizel agregat i vanjski izvor
turbinskog regulatora
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude Statiki
* Preuzeto iz studije OSTRVSKI RAD ELEKTRANA U SR BIH
55
2.2 Nominalna aktivna snaga generatora Pn MW 67.5
2.3 Raspoloiva snaga na pragu elektrane PR MW 70
2.5 Nominalni faktor snage cosnom 0.9
2.7 Nominalni napon generatora U kV 13.8 5 %
2.10 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po d osi Xd p.u. 0.192
2.11 Nezasiena tranzijentna reaktansa po d osi Xd p.u. 0.343
2.12 Nezasiena sinhrona reaktansa po d osi Xd p.u. 1.173
2.13 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u. 0.1984
2.14 Nezasiena tranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u. -
2.15 Nezasiena sinhrona reaktansa po q osi Xq p.u. 0.673
2.16 Otpor armature ra p.u. -
2.17 Potier-ova (Leakage-ova) reaktansa Xp (Xl) p.u. -
2.18 Inverzna komponenta reaktanse Xi p.u. 0.1952
2.19 Nulta komponenta reaktanse X0 p.u. 0.1234
2.20 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d- 0.0302
Td s
osi
2.21 Tranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d-osi Td s -
2.22 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po -
Tdo s
d-osi
2.23 Tranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po d-osi Tdo s 5.2
2.24 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po q- -
Tq s
osi
2.25 Tranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po q-osi Tq s -
2.26 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po -
Tqo s
q-osi
2.27 Tranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po q-osi Tqo s -
2.28 Vremenska konstanta armature Ta s
56
Vrsta i tip pobudnog sistema: Statiki sistem uzbude THYRIPOL
Proizvoa: SIEMENS
Vremenski lan kanjenja dovoenja signala napona TR s
3.1
generat.
3.2 Koeficijent pojaanja regulatora KA p.u.
3.3 Vremenska konstanta regulatora TA s
3.4 Maksimalni izlazni napon regulatora VRmax p.u.
3.5 Minimalni izlazni napon regulatora VRmin p.u.
Koeficijent pojaanja povratne sprege po naponu KF p.u.
3.8
regulatora
Vremenska konstanta povratne sprege po naponu s
3.9 TF
regulatora
3.17 Nazivna vrijednost uzbudnog napona EFD naz p.u. 226 V

Koeficijent forsiranja po naponu EFD1 p.u. 5.3 *
3.18
pobude po struji IFD1 p.u. 4.19 *
3.19 Vrijeme forsiranja T1 s 10 *
57
Vrsta i tip: Digitalni turbinski regulator DTL 595
Proizvoa: Andritz Sulzer Hydro
4.3
(LFC/FC)
Maksimalni poloaj regulacionih ventila (limit maks. Gmax p.u.
4.8
snage)
Minimalni poloaj regulacionih ventila (limit minim. Gmin p.u.
4.9
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.13 Protok pri praznom hodu qNL m3/s
4.14 Duina dovodnog tunela i spirale L m
4.15 Presjek dovodnog tunela At m2 33.18
58
Vrsta i tip: 1 TOV 75000-245s
Proizvoa: Rade Konar
Red. Oznaka Jedinica Vrijednost
Opis veliine
br.
5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 242/13.8
5.3 Sprega transformatora Ynd5
5.4 Regulacioni opseg transformatora % -
5.5 Napon kratkog spoja transformatora uK % 11.37-11.45
5.6 u bakru PCu kW 241.69 *
5.7 Gubici u gvou PFe kW 77.18 *
5.8 ukupno kW 318.87 *
5.9 Nain hlaenja transformatora OFWF
5.10 Nai uzemljenja direktno
*Preuzeto iz studije OSTRVSKI RAD ELEKTRANA U SR BIH
59
60
61
62
9.3 HE Jablanica
Agregati br. 1,2, 3, 4, 5, 6
TURBINA
1.1 Tip turbine Frensis
1.3 Tehniki minimum Pmin MW
instalisani qn 34,8
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin
Zamani moment (T+G) Tj tm2 G-162,5;
1.6
T-5350 kg
nominalni 300
1.8 pobjega 596
1.9 Stepen iskoritenja turbine % 91
PODACI O ELEKTRANI
1.10 Vrijeme dostizanja minimalne snage P0 - Pmin t s 50
1.12 Gradijent promjene snage u poveanja 0,25
P/t MW/min
1.14 Snaga sopstvene potronje PSP MW 0,291
podfrekventna Hz
nadfrekventna Hz
1.15 Zatita
od povratne snage MW 5%Pn
47 48 Hz
51 52 Hz
Kuni agregati;Plan:dizel agregat
1.18 Jednopolna ema elektrane U prilogu
1.19 Pogonska karta generatora U prilogu
turbinskog regulatora U prilogu
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude U prilogu
63
Agregati br. 1, 2, 3, 4, 5, 6
2.3 Raspoloiva snaga na pragu elektrane
PR MW 6x28
(postoji ogranienje zbog protoka)
2.13 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u. 0,36
2.14 Nezasiena tranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u.
2.16 Otpor armature (otpor rotora) ra 0,1599
2.20 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d- 0,017
Td s
osi
2.22 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po
Tdo s
d-osi
2.24 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po q-
Tq s
osi
Tqo s
q-osi
2.27 Tranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po q-osi Tqo s
64
Agregati br. 1, 2, 3, 4, 5, 6
Vrsta i tip pobudnog sistema: UNITROL F
Proizvoa: ABB

3.1
generat.
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora
3.17 Nazivna vrijednost uzbudnog napona EFD naz p.u.
LIMITER MAKSIMALNE UZBUDE (100%Pn) Ie A 745

Koeficijent forsiranja po naponu EFD1 p.u.
3.18
pobude po struji IFD1 p.u.
3.19 Vrijeme forsiranja T1 s
LIMITER MINIMALNE UZBUDE (100%Pn) PQ Q MVAr -9,34

ogranienje
65
Agregati br. 1, 2, 3, 4, 5, 6
Vrsta i tip: Mipreg
Proizvoa: Hidro vevey

4.1 Stalni statizam regulatora R % 5
4.2 Prolazni statizam regulatora r % 80
4.3
(LFC/FC)
Maksimalni poloaj regulacionih ventila (limit maks.
4.8 Gmax p.u.
snage)
Minimalni poloaj regulacionih ventila (limit minim.
4.9 Gmin p.u.
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
Etapa 1-
5,5m
4.15 Presjek dovodnog tunela At
Etapa 2-
6,3m
34,8 po
4.17 Brzina protoka vode Q m3/s
agragatu
66
Agregati br. 1, 2, 3, 4, 5, 6
Vrsta i tip: TOV 36000-123/B
Proizvoa: Konar DiST

5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 121/6,3
5.3 Sprega transformatora YND5
5.5 Napon kratkog spoja transformatora uK % 10,8
5.7 Gubici u gvou PFe kW 22,6
5.8 ukupno kW 111,6
5.10 Nai uzemljenja Zvjezdite direktno uzemljeno
67
68
69
70
71
72
73
74
75
9.4 HE Boac
Agregati br. 1, 2
TURBINA
1.1 Tip turbine Fransis
instalisani qn 120
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 75
1.6 Zamani moment (T+G) Tj tm2 7228,456
nominalni 150
1.8 pobjega 322
PODACI O ELEKTRANI
1.10 Vrijeme dostizanja minimalne snage P0 - Pmin t min 1
1.11 Maksim. dozvoljeno vrijeme rada u opsegu P0 - Pmin t min 0
1.12 Gradijent promjene snage u poveanja 55
P/t MW/min
1.13 opsegu Pmin Pnom smanjenja 55
podfrekventna Hz 48
nadfrekventna Hz 52
1.15 Zatita
od povratne snage % -1,69
ispada iz sinhronizma K1:0,4-90o K2:0,45-75o
47 48 Hz
51 52 Hz
1.17 Mogunost i nain samostalnog pokretanja Dizel agregat
1.18 Jednopolna ema elektrane
1.19 Pogonska karta generatora
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude
76
Agregati br. 1, 2

2.2 Nominalna aktivna snaga generatora Pn MW 55
2.16 Otpor armature ra p.u.
2.17 Potier-ova (Leakage-ova) reaktansa Xp (Xl) p.u. 0,285
2.20 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d-
Td s
osi
Tdo s
d-osi
Tq s
osi
Tqo s
q-osi
77
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip pobudnog sistema: Statiki sistem pobude
Proizvoa: Rade Konar tip: VSK-6

3.1
generat.
3.3 Vremenska konstanta regulatora TA s 13
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora

Koeficijent forsiranja po naponu EFD1 p.u. 4,407
3.18
pobude po struji IFD1 p.u. 4,05
78
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip: HYDROTROL 4
Proizvoa: Brown Bovery - BBC

4.3
(LFC/FC)
4.4 Vremenska konstanta regulatora T1 s 3
4.8
snage)
4.9
snage)
Vremenska konstanta tlanog cjevovoda kojom se uzima u 0
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.14 Duina dovodnog tunela i spirale L m 51,5
4.15 Presjek dovodnog tunela At M 5,5
79
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip: TOP 65000-123

5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 121/10,5
5.3 Sprega transformatora Yd5
5.5 Napon kratkog spoja transformatora uK % 11 (10%)
5.8 ukupno kW 329
5.9 Nain hlaenja transformatora ONAN / ONAF
5.10 Nai uzemljenja Direktno (preko rastavljaa + odvodnik; vidi J)
80
81
82
9.5 HE Dubrovnik
Agregat br. 2
TURBINA
1.1 Tip turbine Fransis
1.2 Instalisana snaga Pn MW 108
instalisani qn 48,5
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 22,5
nominalni 300
1.8 pobjega 527
1.9 Stepen iskoritenja turbine % 87
PODACI O ELEKTRANI
P/t MW/min
podfrekventna Hz
nadfrekventna Hz
1.15 Zatita
od povratne snage
47 48 Hz
51 52 Hz
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude
83
Agregat br. 2

2.3 Raspoloiva snaga na pragu elektrane PR MW
2.8 Nominalna brzina obrt. o/min
2.9 Brzina pobjega bp. o/min
2.15 Nezasiena sinhrona reaktansa po q osi Xq p.u. 0,5965 *
2.18 Inverzna komponenta reaktanse Xi p.u.
2.21 Tranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d-osi Td s
2.22 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po d- 10,2
Tdo s
osi
2.26 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po q-
Tqo s
osi
84
Agregat br. 2
Vrsta i tip pobudnog sistema: istosmjerni samopobudni generator *
Proizvoa:

3.1
generat.
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora

3.18
85
Agregat br. 2
Vrsta i tip
Proizvoa

4.3
(LFC/FC)
4.8
snage)
4.9
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.16 Hidrauliki pad H m
86

5.5 Napon kratkog spoja transformatora uK % 11.5
5.6 u bakru PCu kW
5.7 Gubici u gvou PFe kW
5.8 ukupno kW
5.9 Nain hlaenja transformatora voda *
5.10 Nai uzemljenja
87
9.6 HE Viegrad
Agregati br. 1, 2, 3
TURBINA
1.1 Tip turbine Vertikalna Kaplan TOIBA
instalisani qn 266
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 163
nominalni 136
1.8 pobjega 380
1.9 Stepen iskoritenja turbine % 94.3
PODACI O ELEKTRANI
P/t MW/min
1.14 kW 1400, 550 pri
Snaga sopstvene potronje PSP
pokretanju
podfrekventna Hz 49.5
nadfrekventna Hz 50.5
1.15 Zatita
od povratne snage 4% Pn =1050-2700 t=5s
47 48 Hz
1.16 dozvoljeno vrijeme 49 50 Hz 1 min
rada agregata 50 51 Hz 1 min
51 52 Hz
Dizel agregat
1.18 Jednopolna ema elektrane U prilogu
1.19 Pogonska karta generatora U prilogu
turbinskog regulatora U prilogu
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude U prilogu
88

2.3 Raspoloiva snaga na pragu elektrane PR MW 3x105(315)
2.7 Nominalni napon generatora U kV 15.75
2.16 Otpor armature ra p.u. 0.0031
Td s 0.0195
osi
2.21 Tranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d-osi Td s 1.1
Tdo s 0.025
d-osi
Tq s
osi
Tqo s
q-osi
89
Vrsta i tip pobudnog sistema: Tiristorski YGTB

3.1
generat.
3.3 Vremenska konstanta regulatora TA s 2
3.4 Maksimalni izlazni napon regulatora VRmax p.u. 1.1
3.5 Minimalni izlazni napon regulatora VRmin p.u. 0.9
3.7 Vremenska konstanta pobudnog namotaja TE s 5.086
3.8 10
regulatora
3.9 TF
regulatora
3.13 75% vrijednost u odnosu na EFDmax E1 p.u. 370 V
3.15 Maksimalna vrijednost EFDmax E2 p.u. 493 V

Koeficijent forsiranja po naponu EFD1 p.u. 2
3.18
pobude po struji IFD1 p.u. 2.5
90
Vrsta i tip: FV01-P PID regulator
Proizvoa: TOIBA

4.3
(LFC/FC)
4.4.1 Vremnska konstanta pilot ventila s 0.405
4.4.2 Vremenska konstanta glavno distributivnog ventila s 0.02
4.8
snage)
4.9
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.18 PID regulator
Gain Off-line 15
Proporcionalna komponenta
Gain On-line 25
Gain Off-line 10
Integralna komponenta
Gain On-line 40
Gain 20
Diferencijalna komponenta
Time 0
91

5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 15.75/420
5.3 Sprega transformatora YnD11
5.8 ukupno kW 294
92
93
94
95
96
97
98
9.7 HE Trebinje 1
1. PODACI O AGREGATIMA
TURBINA
Vrijednost
Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica
1, 2 3
1.1 Tip turbine FRANCIS
1.3 Tehniki minimum Pmin MW 26 28
instalisani qn 70
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 47,5
nominalni 214,3
1.8 pobjega 405
PODACI O ELEKTRANI
Vrijednost
1, 2 3
1.10 Vrijeme dostizanja minimalne snage P0 - Pmin t min 4,5
P/t MW/min
podfrekventna Hz
nadfrekventna Hz
1.15 Zatita
od povratne snage
47 48 Hz
51 52 Hz
1.17 Mogunost i nain samostalnog pokretanja Dizel agregat
99
Vrijednost
1, 2 3
2.1 Nominalna prividna snaga generatora Sn MVA 60 70
2.2 Nominalna aktivna snaga generatora Pn MW 54 63
2.3 Raspoloiva snaga na pragu elektrane PR MW 54 63
2.4 Tehniki minimum Pmin MW 26 28
2.8 Nominalna brzina obrt. o/min 214,3
2.10 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po d osi Xd p.u. 0,227 0,183
2.11 Nezasiena tranzijentna reaktansa po d osi Xd p.u. 0,297 0,35
2.12 Nezasiena sinhrona reaktansa po d osi Xd p.u. 0,89 1.10
2.13 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u. 0.30 0.1905
2.15 Nezasiena sinhrona reaktansa po q osi Xq p.u.
2.18 Inverzna komponenta reaktanse Xi p.u. 0,245 0,1935
2.19 Nulta komponenta reaktanse X0 p.u. 0,164 0,1431
Td s 0,06
osi
2.22 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po d-
Tdo s 0,078
osi
Tq s
osi
Tqo s
osi
100
Vrsta i tip pobudnog sistema:Tiristorski sistem pobude UNITROL 5000
Proizvoa: ABB
Red. Oznaka Jedinica Vrijednost

Opis veliine
br. 1, 2 3
3.1 Vremenski lan kanjenja dovoenja signala napona generat. TR s
3.8 Koeficijent pojaanja povratne sprege po naponu regulatora KF p.u.

po naponu EFD1 p.u.
3.18 Koeficijent forsiranja pobude
po struji IFD1 p.u.
101
Vrsta i tip: Digitalni turbinski regulator DTL 595
Proizvoa: VA TECH
Vrijednost
1, 2 3
4.3
(LFC/FC)
4.8
snage)
4.9
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.15 Presjek dovodnog tunela At m2 12,56
4.16 Hidrauliki pad H m 86,5
102
Vrsta i tip: Monofazni transformatori MIV
Proizvoa: ALSTOM
Vrijednost
1, 2 3
5.1 Nazivna snaga transformatora S MVA 60,6
5.8 ukupno kW 239
5.9 Nain hlaenja transformatora vazduhom
5.10 Nai uzemljenja indirektno
103
104
105
106
107
108
9.8 HE Trebinje 2
Agregati br. 1
TURBINA
1.1 Tip turbine KAPLAN
1.3 Tehniki minimum Pmin MW 1,5
instalisani qn 45
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 12
nominalni 200
1.8 pobjega 540
PODACI O ELEKTRANI
Pmin
P/t MW/min
1.14 Snaga sopstvene potronje PSP kW 50
podfrekventna Hz
nadfrekventna Hz
1.15 Zatita
od povratne snage
47 48 Hz
51 52 Hz
Dizel agregat
turbinskog regulatora DA
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude
109

2.4 Tehniki minimum Pmin MW 1,5
2.8 Nominalna brzina obrt. o/min
Td s
osi
2.22 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po 2,8
Tdo s
d-osi
Tq s
osi
Tqo s
q-osi
110
Vrsta i tip pobudnog sistema: Statika (tiristorska)
Proizvoa:

3.1
generat.
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora
3.17 Nazivna vrijednost uzbudnog napona EFD naz p.u. 110

3.18
111
Vrsta i tip: ESHEP WAS PID
Proizvoa:

4.3
(LFC/FC)
4.8
snage)
4.9
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.15 Presjek dovodnog tunela At m2 3,8
112
Vrsta i tip: DO 10000/45
Proizvoa: VOLTA WERKE

5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 36,75/6,3
5.4 Regulacioni opseg transformatora % (38,59-36,75-34,91)5
5.6 u bakru PCu kW 66,16
5.8 ukupno kW 72,8
5.9 Nain hlaenja transformatora vazduhom
5.10 Nai uzemljenja
113
114
115
116
9.9 HE Rama
Agregati br. 1, 2
TURBINA
1.1 Tip turbine Francis
instalisani qn 32
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin -
1.5 Kinetika energija agregata (T+G) WR MWs -
1.7 Mehanika konstanta (T+G) H MWs/MVA -
nominalni 375
1.8 pobjega 660
PODACI O ELEKTRANI
1.11 Maksim. dozvoljeno vrijeme rada u opsegu P0 - Pmin t min -
P/t MW/min
podfrekventna Hz -
nadfrekventna Hz -
1.15 Zatita
od povratne snage kW 470
ispada iz sinhronizma -
47 48 Hz -
Frekventni opseg i 48 49 Hz -
1.16 dozvoljeno vrijeme 49 50 Hz -
rada agregata 50 51 Hz -
51 52 Hz -
dizel agregat, vanjski izvor
1.18 Jednopolna ema elektrane Priloena
1.19 Pogonska karta generatora Priloena
turbinskog regulatora Priloen
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude Priloen
117
Agregati br. 1, 2

2.6 Faktor snage u kapacitivnom reimu coscap 0.98
2.7 Nominalni napon generatora U kV 15.65
2.16 0.0005374 /
Otpor armature ra p.u.
75C
2.17 Potier-ova (statorska rasipna) reaktansa Xp (Xl) p.u. 0.31 (0.107)
Td s 0.039
osi
2.21 Tranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d-osi Td s 2.1
Tdo s 0.07
d-osi
Tq s 0.039
osi
Tqo s 0.13
q-osi
2.28 Vremenska konstanta armature Ta s 0.18
2.29 Zasienje maine kod napona 1.0 p.u. SG1.0 p.u. 0.0622
2.30 Zasienje maine kod napona 1.2 p.u. SG1.2 p.u. 0.474
2.31 Elektromotorna sila kod punog optereenja EFDFL p.u. 1.80
2.32 Koeficijent priguenja D p.u. 0
118
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip pobudnog sistema: Statiki Tip ES20P
Proizvoa: ABB

Vremenski lan kanjenja dovoenja signala napona TR s 0.02
3.1
generat.
3.3 Vremenska konstanta regulatora TA s 0.001
3.4 Maksimalni izlazni napon regulatora VRmax p.u. 5.713
3.5 Minimalni izlazni napon regulatora VRmin p.u. -4.57
3.6 Koeficijent pojaanja pobudnog sistema KE p.u. 1
3.7 Vremenska konstanta pobudnog sistema TE s 0
3.8 Koeficijent pojaanja povratne sprege po naponu regulatora KF p.u.
3.11 Vremenska konstanta stabilizacijskih krugova sist. pobude TB s 31.55
3.12 Vremenska konstanta stabilizacijskih krugova sist. pobude TC s 2.108
3.17 Nazivna vrijednost uzbudnog napona EFD naz p.u. 1.8

po naponu EFD1 p.u. 3.174
Koeficijent forsiranja
3.18 p.u. K=10 pus,
pobude po struji IFD1
Iref=1.6pu
3.19 Vrijeme forsiranja T1 s ovisi o if
LIMITER MINIMALNE UZBUDE Qg (p.u.)

-0.40
-0.40
-0.24
0.00
10
119
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip: Digitalni regulator, T2000s4
Proizvoa: NOELL

4.3 RUNI
(LFC/FC)
4.7 Limit brzine otvaranja ventila VELM 0-100% 120
4.8
snage)
4.9
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.13 Protok pri praznom hodu qNL m3/s 2,5
4.14 Duina dovodnog tunela i spirale L m 9450+250
4.15 Presjek dovodnog tunela At m2 5
4.17 (Brzina) protok vode Q m3/s 32
120
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip TOVg 90000 245s
Proizvoa Rade Konar

5.3 Sprega transformatora YD5
5.4 Regulacioni opseg transformatora % -
5.8 ukupno kW 366,3
5.10 Nain uzemljenja DIREKTNO
121
122
DV Rama 1 DV Rama 2
220 kV
242/15.65 kV 242/15.65 kV 220/36.7 kV

90 MVA 90 MVA 40 MVA
15,65/0.4 kV 15,65/0.4 kV
800 kVA 800 kVA DV Mlusa DV Jablanica
Uzbuda Uzbuda
G1 G2
15.65 kV 15.65 kV
90 MVA 90 MVA
750 kVA 350 kVA
15,65/0.4 kV KG DA 15,65/0.4 kV
800 kVA 800 kVA
35 kV
0.4 kV
35/0.4 kV
35/0.4 kV 0.4 MVA
1 MVA
Pojednostavljena jednopolna shema energetskog razvoda, rasklopnih postrojenja i sustava vlastite

potronje u HE Rama
123
124
125
126
127
128
9.10 PHE apljina
Agregati br. 1, 2
TURBINA
1.1 Tip turbine RIVA / Francis
instalisani qn 112,5
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 75
1.5 Kinetika energija agregata (T+G) WR MWs 4000
nominalni 300
1.8 pobjega 420
PODACI O ELEKTRANI
1.11 Maksim. dozvoljeno vrijeme rada u opsegu P0 - Pmin t min -
P/t MW/min
podfrekventna Hz 47,5
nadfrekventna Hz
1.15 Zatita
od povratne snage
ispada iz sinhronizma ZPX103
47 48 Hz -
Frekventni opseg i 48 49 Hz -
1.16 dozvoljeno vrijeme 49 50 Hz -
rada agregata 50 51 Hz -
51 52 Hz -
Dizel
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude
129
Agregati br. 1, 2

2.3 Raspoloiva snaga na pragu elektrane PR MW 2x220
2.5 Nominalni faktor snage cosnom 0,85g /0,95p
2.6 Faktor snage u kapacitivnom reimu coscap 0
2.7 Nominalni napon generatora U kV 15,75 10%
Td s
osi
Tdo s
d-osi
2.24 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po q- 0,013
Tq s
osi
2.25 Tranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po q-osi Tq s -
Tqo s
q-osi
2.27 Tranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po q-osi Tqo s -
2.29 Zasienje maine kod napona 1.0 p.u. SG1.0 p.u. -
2.30 Zasienje maine kod napona 1.2 p.u. SG1.2 p.u. -
2.31 Elektromotorna sila kod punog optereenja EFDFL p.u. -
2.32 Koeficijent priguenja D p.u. -
130
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip pobudnog sistema: Statika tiristorska analogna
Proizvoa: AEG

Vremenski lan kanjenja dovoenja signala napona TR s -
3.1
generat.
3.2 Koeficijent pojaanja regulatora KA p.u. -
3.3 Vremenska konstanta regulatora TA s -
3.6 Koeficijent pojaanja pobudnog sistema KE p.u. -
3.7 Vremenska konstanta pobudnog sistema TE s -
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora

3.18
131
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip: Elektromagnetni regulator EM-58
Proizvoa: RIVA

4.2 Prolazni statizam regulatora r % -
4.3
(LFC/FC)
4.8
snage)
4.9
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.14 L m 8125+250
Duina dovodnog tunela i spirale
+59
4.15 Presjek dovodnog tunela At m 8
4.17 Brzina protoka vode Q m3/s 2x112,5
132
Agregati br: 1, 2; 1AT N302 469 ; 2AT N302 470
Vrsta i tip TWSM 8454
Proizvoa TRAFO-UNION

5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 24515%/15,75
5.4 Regulacioni opseg transformatora % 15
5.8 ukupno kW 870
5.10 Nai uzemljenja
133
134
DV Mostar I DV Mostar II
220 kV
22012x1.25% / 36.75 kV
40 MVA
Rezerva DV Ulazna graevina DV Tasovii
35 kV
24512x1.25%/15.75 kV 24512x1.25%/15.75 kV
240 MVA 240 MVA
15.75/0.513 kV 15.75/0.513 kV
1.74 MVA 1.74 MVA
15.75/0.4 kV 15.75/0.4 kV
1.6 MVA 1.6 MVA 35/10/0.4 kV 35/10/0.4 kV
4.8/4.8/2.4 MVA 4.8/4.8/2.4 MVA
G/M G/M 10 kV
1 2
Uzbuda Uzbuda
15.7510% kV 15.7510% kV
240 MVA 240 MVA
0.513/0.4 kV 0.513/0.4 kV 102x5%/0.4/0.4 kV 102x5%/0.4/0.4 kV

0.7 MVA 0.7 MVA 4.8/2.4/2.4 MVA 4.8/2.4/2.4 MVA
2x1.2
MVA
G G
0.4 kV 0.4 kV 0.4 kV 0.4 kV
Pojednostavljena jednopolna shema energetskog razvoda, rasklopnih postrojenja i napajanja sustava

vlastite potronje PHE apljina
135
136
137
9.11 HE Jajce 1
Agregati br. 1, 2
TURBINA
1.2 Instalisana snaga Pn MW 2 x 30
instalisani qn 2 x 38
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 12
nominalni 300
1.8 pobjega 540
1.9 Stepen iskoritenja turbine Za Pn % 91,50
PODACI O ELEKTRANI
P/t MW/min
podfrekventna Hz
nadfrekventna Hz
1.15 Zatita
od povratne snage
47 48 Hz
51 52 Hz
1.17 Mogunost i nain samostalnog pokretanja Kuni agregat(nije u funkciji), dizel,
(dizel agregat, kuna turbina, vanjski izvor) vanjski izvor
1.19 Pogonska karta generatora Ne
turbinskog regulatora Da
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude Da
138
Agregati br. 1,2
2.18 Inverzna komponenta reaktanse Xi p.u.
2.19 Nulta komponenta reaktanse X0 p.u. 0,13 *
Td s
osi
Tdo s
d-osi
Tq s
osi
Tqo s
q-osi
139
Agregati br. 1,2
Vrsta i tip pobudnog sistema: Statiki digitalni; Unitrol 5000 S5T A/U2H1A 800
Proizvoa: ABB vedska

3.1
generat.
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora

3.18
140
Agregati br. 1,2
Vrsta i tip: T2000 S4
Proizvoa: HP ANDINO, LJUBLJANA

4.3
(LFC/FC)
4.5 Vremenska konstanta filtera Tf s 3
4.6 Vremenska konstanta servo motora Tg s 18
4.7 Limit brzine otvaranja ventila VELM s 15-21
4.8
snage)
4.9
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.16 Hidrauliki pad H m
(Bruto pad) HB m 98,5
(Neto pad) HN m 88,4
141
Agregati br. 1,2
Vrsta i tip: 3~, uljni, hlaen vodom
Proizvoa: Konar, HR

5.3 Sprega transformatora YNd5
5.4 Regulacioni opseg transformatora % 2x2,5
5.5 Napon kratkog spoja transformatora uK % 117,5 tol. (10, 39%)
5.6 u bakru PCu kW
5.8 ukupno kW
5.10 Nai uzemljenja
142
143
DV HE Boac DV HE Jajce 1 DV M.Grad DV Jajce 2 (Vaganj)
110 kV
110/35/10 kV 110/35/10 kV
8 MVA 8 MVA
120/10.5 kV 120/10.5 kV
30 MVA 30 MVA
630 kVA 630 kVA

Uzbuda Uzbuda
G1 G2 35 kV
36 MVA 36 MVA
10.5 kV 10.5 kV
potronje u HE Jajce 1
35/0.4 kV 35/0.4 kV
0.8 MVA 0.8 MVA
0.4 kV DV TS Jajce 1 DV HE Jajce 2 Rezerva DV Diviani
DA
135 kVA
KG
410 kVA
Pojednostavljena jednopolna shema energetskog razvoda, rasklopnih postrojenja i napajanja vlastite
144
145
146
9.12 HE Jajce 2
TURBINA
instalisani qn 26,6
1.4 Protok minimalni qmin m3/s 2,6 (prazni
hod)
nominalni 250
1.8 pobjega 355
PODACI O ELEKTRANI
Pmin
1.12 Gradijent promjene snage u poveanja 7,5
P/t MW/min
podfrekventna Hz
nadfrekventna Hz
1.15 Zatita
od povratne snage
47 48 Hz
51 52 Hz
dizel agregat
1.20 Blok dijagrami
147
2.1 Nominalna prividna snaga generatora Sn MVA 12,5
2.12 G1-1,26
Nezasiena sinhrona reaktansa po d osi Xd p.u. G2-1,142
G3-1,1177

2.13 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u. 0,21 *
2.14 Nezasiena tranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u. 70%
2.15 Nezasiena sinhrona reaktansa po q osi Xq p.u. 70%
2.20 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po d-osi Td s
Tdo s
osi
2.23 G1-4,187

Tranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po d-osi Tdo s G2-4,79
G3-4,472

2.26 Subtranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po q- 0,14
Tqo s
osi
148
Vrsta i tip pobudnog sistema: Statiki sistem sa digitalnom reg. napona; UNITROL 5000
Proizvoa ABB

3.1
generat.
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora
3.17 Nazivna vrijednost uzbudnog napona EFD naz p.u. 215V

3.18
149
Vrsta i tip: T2000 S4
Proizvoa: Andino

R % paralelno 5
4.1 Stalni statizam regulatora
izolirano 3
4.3 FC
(LFC/FC)
T1 s prazni hod
1,2
4.4 Vremenska konstanta regulatora - derivacijski lan
paralelno 1,5
izolirano 1,2
4.8
snage)
4.9
snage)
Vremenska konstanta tlanog cjevovoda kojom se uzima
4.10 Tw s
u obzir inercija vode
4.13 Protok pri praznom hodu qNL m3/s 2,6
4.15 Presjek dovodnog tunela (promjer) At m 5,5
4.16 Hidrauliki pad H m 39,5 - 47
4.17 Brzina protoka vode Q m3/s 2,6 - 26
150
Vrsta i tip:
Proizvoa:

5.1 Nazivna snaga transformatora S MVA 12,5
5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 6,3/38,5
5.5 Napon kratkog spoja transformatora uK % 10,5%
5.6 u bakru PCu kW
5.8 ukupno kW
5.9 Nain hlaenja transformatora ONAN
5.10 Nain uzemljenja zvjezdite - katodni odvodnik prenapona
151
152
153
154
155
156
157
9.13 HE Mostar
TURBINA
1.1 Tip turbine Litostroj T45-40/KAPLAN
instalisani qn 120
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 50
1.7 Mehanika konstanta (T+G) H MWs/MVA 220
nominalni 150
1.8 pobjega 405
PODACI O ELEKTRANI
P/t MW/min
podfrekventna Hz
nadfrekventna Hz
1.15 Zatita
od povratne snage
47 48 Hz
51 52 Hz
Dizel ag.
1.20 Blok dijagrami
158

Td s
osi
Tdo s
d-osi
2.24 Subtranzijentna kratkospojna vremenska konstanta po q- 0,0552
Tq s
osi
Tqo s
q-osi
159
Vrsta i tip pobudnog sistema: statiki, ES204-B1NP
Proizvoa: ABB

3.1
generat.
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora

3.18
160
Vrsta i tip: NOELL T2000S4; PID-regulator SIEMENS
Proizvoa

4.3
(LFC/FC)
4.8
snage)
4.9
snage)
4.10 Tw s 1,7
obzir inercija vode
4.16 Hidrauliki pad H m 21,5
161
Vrsta i tip: Trofazni uljni blok transformator, 1TOP 30000-123-s
Proizvoa KONAR

5.8 ukupno kW 155
5.9 Nain hlaenja transformatora ONAN/ONAF
5.10 Nain uzemljenja
162
163
DV 35 kV DV 35 kV
DV Mostar 1 (I) DV Mostar 1 (II) Mostar 6 HE Salakovac
35 kV
110 kV
DV 10 kV
DV 10 kV Vodovod
Ratane 35/10 kV Studenac
2.5 MVA
110/10.5 kV 110/10.5 kV 110/10.5 kV 10 kV

10.5/0.4 kV 10.5/0.4 kV 10.5/0.4 kV

Uzbuda Uzbuda Uzbuda
10/0.4 kV 10/0.4 kV
1 MVA 1 MVA
10.5/0.4 kV 10.5/0.4 kV 10.5/0.4 kV

1 MVA 1 MVA 1 MVA
G1 G2 G3
10.5 kV 10.5 kV 10.5 kV
0.4 kV
DA
Pojednostavljena jednopolna shema energetskog razvoda, rasklopnih postrojenja i napajanja sustava

vlastite potronje u HE Mostar
164
165
166
9.14 HE Pe Mlini
Agregati br. 1, 2
TURBINA
1.1 Tip turbine FT 1.22/248-13 Litostroj/Francis
instalisani qn 15
1.4 Protok m3/s
minimalni qmin 4
1.6 Zamani moment (T+G) Tj tm2 1,4+90
nominalni 600
1.8 pobjega 1071
PODACI O ELEKTRANI
P/t MW/min
I st = 49,0
podfrekventna Hz
II st = 47,5
I st = 50,5
1.15 Zatita nadfrekventna Hz
II st = 51,5
od povratne snage 32R -5% Pn
47 48 Hz
51 52 Hz
Dizel
turbinskog regulatora Priloena
1.20 Blok dijagrami
sistema pobude Priloena
167
Agregati br. 1, 2
Vrijednost
1 2
2.3 Raspoloiva snaga na pragu elektrane PR MW 2x15,3
2.6 Faktor snage u kapacitivnom reimu coscap 0,82
2.10 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po d osi Xd p.u. 0,18 0,112
2.11 Nezasiena tranzijentna reaktansa po d osi Xd p.u. 0,28 0,221
2.12 Nezasiena sinhrona reaktansa po d osi Xd p.u. 1,2 1,311
2.13 Nezasiena subtranzijentna reaktansa po q osi Xq p.u. 0,17 0,16
2.18 Inverzna komponenta reaktanse Xi p.u. 0,17 0,191
Tdo s
osi
Tqo s
osi
2.28 Vremenska konstanta armature Ta s 0,11 0,2491
168
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip pobudnog sistema: Statiki; tip SDB 11EK;digit. reg. napona tip DRN
Proizvoa: Konar-Inem

3.1
generat.
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora
3.17 Nazivna vrijednost uzbudnog napona EFD naz p.u. 67,5

3.18
169
Agregati br. 1, 2
Vrsta i tip: T 2000s
Proizvoa: ANDINO

4.3
(LFC/FC)
4.5 Vremenska konstanta filtera Tf s 6,5
4.6 Vremenska konstanta servo motora Tg s 7,5
4.8
snage)
4.9
snage)
4.10 Tw s
obzir inercija vode
4.13 Protok pri praznom hodu qNL m3/s 2x1,85
4.17 Brzina protoka vode Q m3/s 2x15
170
Agregati br. 1, 2
Glavni transformator GT1 i GT2 (nije u blok spoju)
Vrsta i tip: Trofazni tronamotni uljni transformator sa regulacijskom preklopkom (off load)
Proizvoa Konar D&ST

5.1 Nazivna snaga transformatora S MVA 18/10/18
kV/kV 115,52x2,5%/10(20)/
5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2
10,5
5.3 Sprega transformatora Ynd5yn0
5.4 Regulacioni opseg transformatora % +/- 2x2,5%Un
5.5 Napon kratkog spoja transformatora uK % 11; 11; 4
5.8 ukupno kW 110,
5.9 Nain hlaenja transformatora ONAN (do 60% snage) / ONAF
5.10 Nain uzemljenja Direktno uzemljeno zvjezdite 110kV
171
172
173
174
175
176
177
178
10 Prilog B: Termoelektrane u EES BiH
179
10.1 TE Ugljevik
Blok br. G1
KOTAO
max. 1000
1.1 Kapacitet t/h
nom. 960
1.2 sa ugljem 800
Min. kapacitet t/h
sa tenim goriv. 700
1.3 Stepen iskoritenja % 860,5
1.4 Primarni energent (vrsta uglja) Mrki ugalj
Specifini utroak goriva kod ugalj t 200
1.5
pokretanja nafta, mazut t 140
temperatura c 545
1.6 Izlazni parametri pare
pritisak p bar 250
TURBINA
max. Pmax 310
1.7 Snaga MW
nom. Pnaz 300
Snaga turbine pri minimalnom sa ugljem 180
1.8 Pmin MW
kapacitetu kotla sa tenim goriv. < 180
max. snaga 1000
1.9 Koliina pare t/h
nom. snaga 960
Dozvoljena promjena MW/min 0,875MW/min
optereenja (opseg regulac.) iz hladnog (20-175)MW
stanja 2,5MW /min
(175-300)MW
1.10 P/t
MW/min 1,5MW/min
(30-175)MW
iz toplog stanja
2,5MW/min
(175-300)MW
1.11 Specifini utroak toplote (nom.) KJ/KWh 11,465
1.13 Zamani moment (T+G) Tj tm2
1.15 Nominalna brzina nn o/min 3.000
Stepen iskoritenja Na pragu bloka %
1.16
nom. Unutarnji turbine % 98,50
180
PODACI O ELEKTRANI

Pmin
P/t MW/min
1.21 Snaga sopstvene potronje PSP (MW)-%
podfrekventna Hz 47,50 (25)
nadfrekventna Hz 52,50 (25)
1.22 Zatita od povratne snage -0,84% (15s)
Q=0,42 p.u
=80
47 48 Hz
DO 5% NOMINALNI PARAMETRI, A PREKO
TOGA RAD NIJE DOZVOLJEN
51 52 Hz
Vanjski izvor
1.25 Jednopolna ema elektrane postoji
1.26 Pogonska karta generatora postoji
1.27 turbinskog regulatora
Blok dijagrami
1.28 sistema pobude da
181
Blok br. G1

2.4 Tehniki minimum Pmin MW
2.7 Nominalni napon generatora U kV 20
Td s 0,11
osi
Tdo s 5,9
d-osi
2.23 Tranzijentna vremenska konstanta otvorenog kola po d-osi Tdo s
Tq s
osi
Tqo s
q-osi
182
Blok br. G1
Vrsta i tip pobudnog sistema: Tiristorska, tip 2xYMMF 218x2
Proizvoa: Konar

3.1
generat.
3.4 Maksimalni izlazni napon regulatora VRmax p.u.(%) 110
3.5 Minimalni izlazni napon regulatora VRmin p.u.(%) 90
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora
3.17 Nazivna vrijednost uzbudnog napona EFD naz p.u.(V) 447 *

3.18
183
Blok br. G1
Vrsta i tip: elektrohidrauliki*
Proizvoa:

4.1 Stalni statizam regulatora R % oko 4*
4.2
(LFC/FC)
Maksimalni poloaj regulacionih ventila (limit maks. Vmax p.u. (%)
4.4
snage)
Minimalni poloaj regulacionih ventila (limit minim. Vmin p.u. (%)
4.5
snage)
Koeficijent koji odgovara dijelu snage turbine koji se
4.6 T2/T3
razvija u turbini visokog pritiska
4.7 Vremenska konstanta meupregrijaa T3 p.u.
Dio snage turbine, koji se razvije u dijelu turbine, prije
4.8 K
brzog otvaranja ventila
4.9 Koeficijent priguenja turbine Dt s
Vremenska konstanta smanjenja snage nakon zatvaranja p.u.
4.10 Tt
ventila
Vrijeme zatvaranja regulaciong ventila nakon
4.11 TA s
inicijalizacije
4.12 Vrijeme inicijalizacije otvaranja regulacionog ventila TB p.u.
Vrijeme potpunog otvaranja regulacionog ventila nakon
4.13 TC s
inicijalizacije otvaranja
184
Blok br. G1
Vrsta i tip:
Proizvoa:

5.1 Nazivna snaga transformatora Sn MVA 400*
5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 20/420*
5.3 Sprega transformatora Ynd5*
5.5 Napon kratkog spoja transformatora uK % 13*
5.6 u bakru PCu kW 840*
5.7 Gubici u gvou PFe kW 330*
5.8 ukupno kW 1170*
5.9 Nain hlaenja transformatora
5.10 Nai uzemljenja
185
186
187
188
189
10.2 TE Gacko
Blok br. G1
KOTAO
max. 1000
1.1 Kapacitet t/h
nom. 965
1.2 sa ugljem 580
Min. kapacitet t/h
sa tenim goriv.
1.3 Stepen iskoritenja % 85,88
1.4 Primarni energent (vrsta uglja) Lignit
Specifini utroak goriva kod ugalj t
1.5
pokretanja nafta, mazut t
temperatura c 545
1.6 Izlazni parametri pare
pritisak p bar 240
TURBINA
max. Pmax 308
1.7 Snaga MW
nom. Pnaz 300
Snaga turbine pri sa ugljem
1.8 Pmin MW
minimalnom kapacitetu kotla sa tenim goriv.
max. snaga 1000
nom. snaga 965
Dozvoljena promjena iz hladnog stanja MW/min
1.10 P/t
optereenja (opseg regulac.) iz toplog stanja MW/min
1.11 Specifini utroak toplote (nom.) KJ/KWh
1.15 Nominalna brzina nn o/min 3.000
Stepen iskoritenja Na pragu bloka %
1.16
nom. Unutarnji turbine % 97,00
190
PODACI O ELEKTRANI

Pmin
P/t MW/min
1.21 Snaga sopstvene potronje PSP (MW)-% 20%
podfrekventna Hz
nadfrekventna Hz
1.22 Zatita
od povratne snage
47 48 Hz
51 52 Hz
1.25 Jednopolna ema elektrane postoji
1.26 Pogonska karta generatora postoji
1.27 turbinskog regulatora
Blok dijagrami
1.28 sistema pobude
191
Blok br. G1

2.6 Faktor snage u kapacitivnom reimu coscap 0,85
2.7 Nominalni napon generatora U kV 20
2.19 Nulta komponenta reaktanse X0 p.u. 5%
Td s 0,114
osi
Tdo s
d-osi
Tq s
osi
Tqo s
q-osi
192
Blok br. G1
Vrsta i tip pobudnog sistema: Statika / tiristorska pobuda
Proizvoa: Konar

3.1
generat.
3.3 Vremenska konstanta regulatora TA s 0,025
3.4 Maksimalni izlazni napon regulatora VRmax p.u.(V) 975V=
3.8
regulatora
3.9 TF
regulatora
3.10 Koeficijent pojaanja stabilizacijskih krugova sist. pobude KC p.u. 5,56
3.11 Vremenska konstanta stabilizacijskih krugova sist. pobude TB s 21
3.12 Vremenska konstanta stabilizacijskih krugova sist. pobude TC s 1
3.17 Nazivna vrijednost uzbudnog napona EFD naz p.u. (V) 452

Koeficijent forsiranja po naponu EFD1 p.u. 2
3.18
pobude po struji IFD1 p.u. 2
193
Blok br. G1
Vrsta i tip:
Proizvoa:

4.2
(LFC/FC)
Maksimalni poloaj regulacionih ventila (limit maks. Vmax p.u. (%) 100
4.4
snage)
Minimalni poloaj regulacionih ventila (limit minim. Vmin p.u. (%) 0
4.5
snage)
Koeficijent koji odgovara dijelu snage turbine koji se
4.6 T2/T3
razvija u turbini visokog pritiska
Dio snage turbine, koji se razvije u dijelu turbine, prije
4.8 K
brzog otvaranja ventila
Vremenska konstanta smanjenja snage nakon zatvaranja p.u.
4.10 Tt
ventila
3 s (poslije
odraene
Vrijeme zatvaranja regulaciong ventila nakon
4.11 TA s zatite ventili
inicijalizacije
zatvaraju za
100 ms
4.12 Vrijeme inicijalizacije otvaranja regulacionog ventila TB p.u.
Vrijeme potpunog otvaranja regulacionog ventila nakon
4.13 TC s 3
194
Blok br. G1
Vrsta i tip: -150000/400-67YI
Proizvoa: SSSR

5.1 Nazivna snaga transformatora Sn MVA 3x150
5.2 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 20/420
5.3 Sprega transformatora DY5
5.8 ukupno kW 584
5.9 Nain hlaenja transformatora
195
196
197
10.3 TE Kakanj
Blok br. G5, G6, G7
KOTAO
Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica G5 G6 G7
max. 305 375 740

1.1 Kapacitet t/h
nom. 340 310 610
sa ugljem 170-210 185 450

1.2 Min. kapacitet t/h
sa tenim
gorivom
1.3 Stepen iskoritenja % 87,1 87 91
1.4 Primarni energent (vrsta uglja) Mrki ugalj
Specifini ugalj t
utroak
1.5
goriva kod
pokretanja nafta, mazut t
535
temperatura c 5405 5405
Izlazni parametri (-10/+5)
1.6
pare
pritisak p bar 135 135 174,56
198
TURBINA
Blok br. G5, G6, G7
Red. br.
Opis veliine Oznaka Jedinica G5 G6 G7
max. Pmax 118,55 110 230

1.7 Snaga MW
nom. Pnaz 118,55 100 190
Snaga turbine pri sa ugljem 70 140

1.8 minimalnom Pmin MW
kapacitetu kotla sa tenim gorivom
max. snaga 335 315 740
nom. snaga 610
Dozvoljena iz hladnog stanja
promjena
1.10 P/t MW/min
optereenja (opseg iz toplog stanja
regulacije)
Turbinski 8.200 8.371 9.500
Specifini utroak
1.11 KJ/KWh
toplote (nom.)
Normativni

MWs/
1.14 Mehanika konstanta (T+G) H
MVA
1.15 Nominalna brzina nn o/min 3.000 3.000 3.000
Stepen Na pragu bloka
1.16 iskoritenja %
Unutarnji turbine
nom.
199
PODACI O ELEKTRANI

Vrijeme dostizanja min. snage P0 -
1.17 t min
Pmin
Max. dozvo. vrijeme rada u opsegu P0
1.18 t min
- Pmin
Gradijent Poveanja hl.st.
promjene snage u
P/t MW/min
1.19 opsegu Smanjenja
Pmin Pnom
20-
1.20 Snaga sopstvene potronje PSP (MW)-% 7-10% 8-11%
25%
f=48,3 f=47,4
f=48,3
Podfrekventna Hz t=1 s 8 t=0,1
t=1 s
s
f=55 f=55
1.21 Zatita Nadfrekventna Hz t=0,55 t=0,55
s s
-
Od povratne - 1% - 1%
0,05%
snage Sn Sn
Sn
47 - 48 Hz
Frekventni opseg 48 - 49 Hz
i dozvoljeno 49 - 49.5 Hz
1.22
vrijeme rada 49.5 - 50.5 Hz
agregata 50.5 - 51 Hz
51 - 52 Hz
Mogunost i nain samostalnog
pokretanja
1.23
(dizel agregat, kuna turbina, vanjski
izvor)
1.24 Jednopolna ema elektrane postoji postoji postoji
1.25 Pogonska karta generatora postoji postoji postoji
Turbinskog
1.26 Blok dijagram regulat.
Sistema pobude ne ne ne
200
Blok br. G5, G6, G7
2.1 Nominalna prividna snaga generatora Sn MVA 147,5 137,5 270,5
2.2 Nominalna aktivna snaga generatora Pn MW 118 110 230
2.4 Tehniki minimum Pmin MW 90 70 180
2.5 Nominalni faktor snage cosnom 0,8 0,8 0,85
2.7 Nominalni napon generatora U kV 13,8 13,8 15,75
2.8 Nominalna brzina obrt. o/min 3000 3000 3000
Nezasi. subtranzijentna reaktansa po d
2.10 Xd p.u. (%) 0,159 0,159 0,177
osi
Nezasiena tranzijentna reaktansa po d
2.11 Xd p.u. 0,22 0,22 0,237
osi
2.12 Nezasiena sinhrona reaktansa po d osi Xd p.u. 2,14 2,14 2,00
Nezas. subtranzijentna reaktansa po q
2.13 Xq p.u. 0,159 0,159 0,177
osi
Nezasiena tranzijentna reaktansa po q
2.14 Xq p.u. 0,22 0,22 0,237
osi
2.15 Nezasiena sinhrona reaktansa po q osi Xq p.u. 2,14 2,14 2,00
2.18 Inverzna komponenta reaktanse Xi p.u. (%) 0,22
2.19 Nulta komponenta reaktanse X0 p.u.(%) 0,1 p.u
Subtranzijentna kratkospojna
2.20 Td s 0,046 0,046 0,03
vremenska konstanta po d-osi
Tranzijentna kratkospojna vremenska
2.21 Td s 0,98 0,98 1,08
konstanta po d-osi
Subtranzijentna vremenska konstanta
2.22 Tdo s
otvorenog kola po d-osi
Tranzijentna vremenska konstanta
2.23 Tdo s 7,2 7,2 7,75
2.24 Tq s 0,046 0,046 0,03
vremenska konstanta po q-osi
Tranzijentna kratkospojna vremenska
2.25 Tq s 0,98 0,98 1,08
konstanta po q-osi
Subtranzijentna vremenska konstanta
2.26 Tqo s
otvorenog kola po q-osi
2.27 Tranzijentna vremenska konstanta Tqo s 7,2 7,2 7,75
201
2.28 Vremenska konstanta armature Ta s 0,23 0,23 0,37
Elektromotorna sila kod punog
2.31 EFDFL p.u.
optereenja

Blok br. G5, G6, G7
Redni
broj Opis veliine Oznaka Jedinica G5 G6 G7
Elektromehanki (DC
Vrsta i tip pobudnog Elektromehaniki Statiki
3.1 generator) regulator
(DC generator) sistem
sistema RNG 34-04
3.2 Proizvoa KODA KODA KONAR
Vremenski lan
3.3 kanjenja dovoenja TR s
signala napona generat.
Koeficijent pojaanja KA
3.4 p.u
regulatora
Vremenska konstanta TA
3.5 s
regulatora
Maksimalni izlazni VRmax
3.6 p.u 1,14 1,14 1,1
napon regulatora
Minimalni izlazni napon VRmin
3.7 p.u 0,87 0,87 0,9
regulatora
Koeficijent pojaanja KE
3.8 p.u
pobudnog sistema
Vremenska konstanta TE
3.9 s
pobudnog sistema
Koef.pojaanja povratne KF
3.10 p.u
spr.po naponu reg.
Vremenska konstanta
3.11 povratne sprege po TF s
naponu regulatora
Koeficijent pojaanja
3.12 stabilizacijskih krugova KC p.u
sist. pobude
Vremenska konstanta
3.13 stabilizacijskih krugova TB s
sist. pobude
Vremenska konstanta
3.14 stabilizacijskih krugova TC s
sist. pobude
3.15 75% vrijednost u odnosu E1 p.u
202
na EFDmax
Koeficijent zasienja
3.16 SE(E1) p.u
kod vrijednosti E1
Maksimalna vrijednost
3.17 E2 p.u
EFDmax
Koeficijent zasienja SE(E2)
3.18 p.u
kod vrijednosti E2
Nazivna vrijednost
3.19 EFD naz p.u (V) 292 V 305 V 370 V
uzbudnog napona
Limiter max. uzbude
po
Koeficijent EFD1
naponu
3.20 forsiranja
po
pobude IFD1 1,92 p.u 1,92 p.u 2 p.u
struji
3.21 Vrijeme forsiranja T1 s 1,6 p.u 1,6 p.u 2 p.u
10 10 15
203
Blok br. G5, G6, G7
Redni
broj
4.1 Vrsta i tip
4.2 Proizvoa
4.4 Radni mod sekundarnog regulatora
regulatora brzine (LFC/FC)
4.6 Maksimalni poloaj regulacionih ventila
Vmax p.u.
(limit maks. snage)
4.7 Minimalni poloaj regulacionih ventila
Vmin p.u.
(limit minim. snage)
4.8 Koeficijent koji odgovara dijelu snage
turbine koji se razvija u turbini visokog T2/T3 s
pritiska
4.10 Dio snage turbine, koji se razvije u dijelu
K s
turbine, prije brzog otvaranja ventila
4.12 Vremenska konstanta smanjenja snage
Tt p.u.
nakon zatvaranja ventila
4.13 Vrijeme zatvaranja servomotora
TA s
regulacionih ventila nakon inicijalizacije
4.14 Vrijeme inicijalizacije otvaranja
TB p.u.
regulacionog ventila
4.15 Vrijeme potpunog otvaranja regulacionog
TC s
ventila nakon inicijalizacije otvaranja
4.16 Neravnomjernost regulacije broja obrtaja %
4.17 Maksimalna neosjetljivost regulacije
%
brzine
4.18 Relativna neravnomjernost regulatora
%/mm
brzine (za interval: 2800-3200 o/min.)
4.19 Neosjetljivost sistema regulacije mHz
4.20 Statika karakteristika regulacije %
Ovaj parametar se moe podeavati 0-10%
204
Blok br. G5, G6, G7
Redni
broj
Trofazni Trofazni
Trofazni
uljni uljni
uljni
energetski energetski
5.1 Vrsta i tip energetski
Trafo BT Trafo BT
Trafo
147500 - 137500/
EC41P-1
121 13,8 -121
Energo-
5.2 Proizvoa Etra 33
invest
5.3 Nazivna snaga transformatora Sn MVA 147,5 137,5 250
15,75/245
5.4 Prenosni odnos transformatora U1/U2 kV/kV 13,8/121 13,8/121
5%
5.5 Sprega transformatora YNd5 YNd5
5.6 Regulacioni opseg transformatora % 5%
5.7 Napon kratkog spoja transformatora uK % 10,85 11,4 13,5
5.8 u bakru PCu 148,065 812,85 812,85
5.9 Gubici u gvou PFe 86,250 150,60 150,60
5.10 ukupno 234,315 234,315 963,45
5.11 Nain hlaenja transformatora OFAF OFAF
5.12 Nai uzemljenja direktno direktno
205
10.4 TE Tuzla
Blok br. G3, G4, G5, G6
KOTAO
Redni G3
broj K3-K4
max. 220 650 650 665

1.1 Kapacitet t/h
nom. 200 650 650 650
sa ugljem 130 350 350 350

1.2 Min. kapacitet t/h
sa tenim
100 200 200 200
gorivom
1.3 Stepen iskoritenja % 84,5 87,4 89 90,6
75% Lignit + 25% mrki ugalj - Mrki -

1.4 Primarni energent (vrsta uglja)
M1 M2
Specifini t - - - -
ugalj
utroak
1.5
goriva kod
nafta, mazut t 25/LUEL 70/LUS 70/LUS 70/LUS
pokretanja
temperatura c 540 540/540 540/540 540/540
Izlazni
1.6
parametri pare
pritisak p bar 98 136/25,5 136/25,5 136/24,2
206
TURBINA
Redni G3
broj K3:K4
max. Pmax 110 210 210 215
1.7 Snaga MW
nom. Pnaz 100 200 200 215
Snaga turbine pri sa ugljem

1.8 minimalnom kapacitetu sa tenim Pmin MW
kotla gorivom
max. snaga - - - 653,5
nom. snaga 363 614 590 589
iz hladnog
Dozvoljena promjena 0,6 0,6 0,6 0,75
stanja
1.10 optereenja (opseg P/t MW/min
iz toplog
regulacije) 8 8 8 12
stanja
Turbinski 9.550 8.750 8.880 9.300
Specifini utroak
1.11 KJ/KWh
toplote (nom.)
Normativni 13.380 12.400 12.000 11.500

MWs/
1.14 Mehanika konstanta (T+G) H
MVA
1.15 Nominalna brzina nn o/min 3.000 3.000 3.000 3.000
Na pragu
26,9 30,0 29,03 31,3
Stepen iskoritenja bloka
1.16 %
nom. Unutarnji
81,00
turbine
207
PODACI O ELEKTRANI
Redn Oznak G3
Opis veliine Jedinica G4 G5 G6
i broj a K3-K4
Vrijeme dostizanja min. 130/50/36 245/70/49 245/70/49 180/60/40
1.17 t min
snage P0 - Pmin /8 0 5 5 0
Max. dozvo. vrijeme rada u
1.18 t min - - - -
opsegu P0 - Pmin
Gradijent Poveanja
2 0,75 0,75 1
promjene hl.st.
MW/mi
snage u P/t
1.19 n
opsegu Smanjenja 4 5 4 8
Pmin Pnom
(MW)-
1.20 Snaga sopstvene potronje PSP 11,5% 9,8% 9,8% 8,2%
%
f=47Hz f=48Hz f=48Hz
Podfrekventna Hz t=2 s t=3 s t=1,5 s
Nadfrekventn f=55Hz f=55Hz f=53Hz
Hz t=2 s t=0,1 s t=1,5s
a
1 MW; t=4 2 MW; 4 MW; 2 MW;

1.21 Zatita s t=2 s t=2 s t=2 s
(sa stop (sa stop (sa stop (sa stop
Od povratne
ventil.), ventil.), ventil.), ventil.),
snage t=60 s (bez t=60 s (bez t=60 s (bez t=60 s (bez
stop stop stop stop
ventila) ventila) ventila) ventila)
Frekventni 47 - 48 Hz Nedozv. Nedozv. Nedozv.

opseg i 48 - 49 Hz Nedozv. Nedozv. Nedozv.
dozvoljen 49 - 49.5 Hz Nedozv. Nedozv. Dozvo.
1.22
o vrijeme 49.5 - 50.5 Hz Dozvo. Dozvo. Dozvo.
rada 50.5 - 51 Hz Nedozv. Nedozv. Nedozv.
agregata 51 - 52 Hz Nedozv. Nedozv. Nedozv.
Mogunost i nain
samostalnog pokretanja
1.23 ne ne ne ne
(dizel agregat, kuna
turbina, vanjski izvor)
Turbinskog
Blok regulat.
1.26
dijagram Sistema
pobude
/ 8 - Vrijeme ulazka turbine od sinhronizacije do Pmin /Vrijeme pokretanja turbine 0-3000 o/min/ Ukupno vrijeme pokretanja bloka
do min snage
208
Redni
Opis veliine
broj
1.27 Zatita Ispad iz sinhronizma
ZA =0.54 UN/IN, ZB =0.359 UN/IN, ZC =0.497 UN/IN, phi 90 deg, WarnAngle 0 deg,
G3
TripAngle 90 deg, SlipsZone1 1, Slipszone2 1, t Reset 5 sec
Pick-up current (pos.seq) for O/S detc. I1>1,20 I/In, Max.neg. seq. Current for O/S detection
I2<0,20 I/In, Resistance of the polygon 1,40 Ohm, Reactance of the polygon (reverse
direction) 3,66 Ohm, reactance of the polygon (forward dir.char.1) 1,20 Ohm, Reactance
G4 char.1-reactance char.2(forw.dir.) 1,80 Ohm, Angle of inclination of the polygon 90,0,
Repetition of caracteristic 1 1, Repetition of caracteristic 2 1, Holding time of fault detection
20,00s, Minimum time for signal 0,05s, Reset delay after trip o,15s, ZA=1,4 Ohm ZB=3,66
Ohm ZC=1,2 Ohm ZD=3,0 Ohm
ZA =0.187 UN/IN, ZB =0.275 UN/IN, ZC =0.147 UN/IN, phi 80 deg, WarnAngle 110 deg,
G5
TripAngle 90 deg, SlipsZone1 3, Slipszone2 3, t Reset 5 sec
G6
209
Redni G3
broj K3-K4
Nominalna prividna snaga
2.1 Sn MVA 117,5 235,3 235,3 253,3
generatora
Nominalna aktivna snaga
2.2 Pn MW 100 200 200 215
generatora
Raspoloiva snaga na pragu
2.3 PR MW 90 180 180 195
elektrane
2.4 Tehniki minimum Pmin MW 30 160 160 160
2.5 Nominalni faktor snage cosnom 0,85 0,85 0,85 0,85
Faktor snage u kapacitivnom
2.6 coscap 0,99 0,99 0,971 0,973
reimu
2.7 Nominalni napon generatora U kV 10,5 15,75 15,75 15,75
2.8 Nominalna brzina obrt. o/min 3000 3000 3000 3000
Nezasi. subtranzijentna reaktansa
2.10 Xd p.u. (%) 0,183 0,19 0,191 0,205
po d osi
Nezasiena tranzijentna reaktansa
2.11 Xd p.u. 0,263 0,275 0,275 0,295
po d osi
Nezasiena sinhrona reaktansa po d
2.12 Xd p.u. 1,635 1,74 1,725 1,7717
osi
Nezas. subtranzijentna reaktansa po
2.13 Xq p.u.
q osi
Nezasiena tranzijentna reaktansa
2.14 Xq p.u.
po q osi
Nezasiena sinhrona reaktansa po q
2.15 Xq p.u.
osi
2.16 Otpor armature ra p.u. 1,052 1,17 1,68 1,54
2.18 Inverzna komponenta reaktanse Xi p.u. (%) 0,223 0,232 0,232 0,252
2.19 Nulta komponenta reaktanse X0 p.u.(%) 0,095p.u 0,083p.u 0,086p.u 0,092p.u
2.20 Td s 0,12 0,121 0,117 0,117
Tranzijentna kratkospojna
2.21 Td s 1,8 0,965 0,93 0,93
Subtranzijentna vremenska
2.22 Tdo s
konstanta otvorenog kola po d-osi
2.23 Tranzijentna vremenska konstanta Tdo s 6,5 6,53 6,4 6,4
210
2.24 Tq s
Tranzijentna kratkospojna
2.25 Tq s
Subtranzijentna vremenska
2.26 Tqo s
konstanta otvorenog kola po q-osi
Tranzijentna vremenska konstanta
2.27 Tqo s
2.28 Vremenska konstanta armature Ta s 0,467 0,42 0,31 0,31
Zasienje maine kod napona 1.0
2.29 SG1.0 p.u.
p.u.
Zasienje maine kod napona 1.2
2.30 SG1.2 p.u.
p.u.
Elektromotorna sila kod punog
2.31 EFDFL p.u.
optereenja

Redni G3
broj K3-K4
glavna-uzbudnik
DOLMEL, tip WGT-
2700-500,
tir.usmjeriva
Vrsta i tip pobudnog SBP TIRISTOR. TIRISTOR.
KONAR tip YST 2-
3.1 KE0578 / tip YMMF tip UNITROL
03 PR 14 ASEA
sistema ARCEL 218-3 5000
rezervna-
TIRISTORSKA
glavna:
GEC ABB, DOLMEL+KONAR
3.2 Proizvoa ALSTHOM
KONAR
VICARSKA rezervna:KONAR
Vremenski lan
kanjenja dovoenja
3.3 TR s
signala napona
generat.
Koeficijent pojaanja KA
3.4 p.u
regulatora
Vremenska konstanta TA
3.5 s
regulatora
Maksimalni izlazni VRmax
3.6 p.u (V)
napon generatora
Minimalni izlazni VRmin
3.7 p.u
napon generatora
3.8 Koeficijent pojaanja KE p.u
211
pobudnog sistema
Vremenska konstanta TE
3.9 s
pobudnog sistema
Koef.pojaanja KF
3.10 povratne spr.po p.u
naponu reg.
Vremenska konstanta
3.11 povratne sprege po TF s
naponu regulatora
Koeficijent pojaanja
3.12 stabilizacijskih KC p.u
krugova sist. pobude
Vremenska konstanta
3.13 stabilizacijskih TB s
Vremenska konstanta
3.14 stabilizacijskih TC s
75% vrijednost u E1
3.15 p.u
odnosu na EFDmax
Koeficijent zasienja
3.16 SE(E1) p.u
kod vrijednosti E1
Maksimalna
3.17 E2 p.u
vrijednost EFDmax
Koeficijent zasienja SE(E2)
3.18 p.u
kod vrijednosti E2
Nazivna vrijednost
3.19 EFD naz p.u (V)
uzbudnog napona
LIMITER
MAKSIMALNE
UZBUDE
po 5,28 p.u. 6,43 p.u. 5,34 p.u. 6,69 p.u.
Koeficijent EFD1 p.u 1p.u.=79V 1p.u.=168V 1p.u.=118V 1p.u.=112V
naponu
3.20 forsiranja
po 5,26 p.u. 5,98 p.u. 4,2 p.u. 5,43 p.u.
pobude IFD1 p.u 1p.u.=530A 1p.u.=645A 1p.u.=1000 A 1p.u.=937A
struji
3.21 Vrijeme forsiranja T1 s 10 6 5 5
212
Redni Jedi G3
Opis veliine Oznaka G4 G5 G6
broj nica K3-K4
4.1 Mehaniko Mehani- Mehaniko
Elektrohidraulika
hidraulika kohidrauli- hidraulika
Vrsta i tip uljna ka uljna
regulacija (Siemens
uljna
S7414H)
regulacija regulacija regulacija
4.2 LZM Sankt LZM Sankt Zamech
Zamech Elblag
Proizvoa Petersb. Petersb.
Poljska
Elblag
Rusija Rusija Poljska
4.3 Stalni statizam R %
regulatora
4.4 Radni mod
sekundarnog regulatora
regulatora brzine
(LFC/FC)
4.5 Vremenska konstanta T1 s
regulatora
Mehani.
4.6 Ograniiv.
Mehani.
max. snage
Ograniiv. max.
nije
snege nije
Maksimalni poloaj aktiviran, isti se
aktiviran, isti Turbins. kontroler
se u funkciju
regulacionih ventila Vmax p.u. u funkciju uvodi
uvodi po
je podeen na max.
po potrebi. snagu 210 MW.
(limit maks. snage) Max. poloaj
potrebi.
Max. poloaj
servomot-ora po
servomot-ora
skali je 250mm.
po skali je
3000 mm.
Turbinsk. Turbinsk.
4.7
Minimalni poloaj Regulacij-om Regulacijom Turbins. kontroler
nije omogu- nije nema automat-sko
regulacionih ventila Vmin p.u. eno limitiranje omogueno ograni-enje min.
(limit min. snage) min.imal-ne limitiranje snage.
snage. min. snage.
4.8 Koeficijent koji
odgovara dijelu snage
turbine koji se razvija T2/T3 s
u turbini visokog
pritiska
Vremenska konstanta Na bloku 3
4.9 nema
meupregrijaa T3 p.u.
meupreg-rijaa
4.10 Dio snage turbine, koji
se razvije u dijelu
turbine, prije brzog K s
otvaranja ventila
4.11 Koeficijent priguenja
turbine Dt s
4.12 Vremenska konstanta
smanjenja snage nakon Tt p.u.
zatvaranja ventila
Vrijeme Vrijeme potpunog
4.13 Vrijeme zatvaranja potpunog zatvaranja nakon
servomotora zatvaranja inicijalizacije: 0,58s
regulacionih ventila TA s nakon Vidjeti formular:
inicijaliz- br.8012289
nakon inicijalizacije acije:
213
0,62 s
Vidjeti
formular: -
1861-A
4.14 Vrijeme inicijalizacije
otvaranja regulacionog TB p.u.
ventila
4.15 Vrijeme potpunog
otvaranja regulacionog
ventila nakon TC s
4.16 Neravnomjernost
% 4 0,75 4,0 0,5
regulacije broja obrtaja
4.17 Maksimalna
neosjetljivost % 0,3 0,3
regulacije brzine
4.18 Relativna
neravnomjernost
%/m
regulatora brzine (za 5,2 0,5 5,2 0,5
interval: 2800-3200 m
o/min.)
4.19 Neosjetljivost sistema mHz
regulacije 10
4.20 Statika karakteristika %

regulacije
Ovaj parametar se 4,0 0,5
moe podeavati 0-
10%
NAPOMENA:Ne posjedujemo konkretne podatke za ovu turbinu bloka 6. Poto se radi o istoj vrsti turbine, podaci koji
su dati za turbine bl.4 i bl.5 su po vrijednostima priblino jednaki i za turbinu bloka 6.
214
Redni G3
broj K3-K4
Trofazni Trofazni Trofazni Trofazni
5.1 Vrsta i tip dvonam. dvonam. dvonam. dvonam.
trafo trafo trafo trafo
5.2 Proizvoa Siemens Konar Elta Elta
Nazivna snaga
5.3 Sn MVA 125 240 240 240
transformatora
Prenosni odnos
5.4 U1/U2 kV/kV 10,5/120 15,75/230 15,75/250 15,75/250
transformatora
5.5 Sprega transformatora YNd5 YNd5 YNd5 YNd5
Regulacioni opseg
5.6 % 2 x 2,5%
transformatora
Napon kratkog spoja
5.7 uK % 11,9 12,06 14,48 13,77
transformatora
5.8 u bakru PCu kW 339 682,9 817 799,5
5.9 Gubici u gvou PFe kW 78,3 133,7 169,5 194
5.10 ukupno kW 857 1027 1034
Nain hlaenja
5.11 OFAF OFAF OFAF OFAF
transformatora
5.12 Nai uzemljenja direktno direktno direktno direktno
215
G3 POGONSKA KARTA
G4 POGONSKA KARTA
216
G4 - mjerni formular br.-1861-A sa vremenima zatvaranja servomotora stop ventila VP i SP kao i
servomotora regulacionih ventila turbine, od momenta inicijalizacije (prorade) elektromagneta iskljuenja
turbine. U tablici su prikazane izmjerene vrijednosti utvrene tokom montae turbine 1971.g.
G5 POGONSKA KARTA
217
G5 - mjerni formular br.8012289 sa vremenima zatvaranja servomotora stop ventila VP i SP kao i
servomotora regulacionih ventila turbine, od momenta inicijalizacije (prorade) elektromagneta iskljuenja
turbine. U tablici su prikazane izmjerene vrijednosti utvrene tokom montae turbine 1971.g. Ove vrijednosti
su mjerene tokom modernizacije turbine 2008.g. i iste su bliske vrijednostima datim u prilogu br.8012289.
218
G5 - ema br. 5CRQ01, Koncept turbinskog regulatora turbine TK200. ema je preuzeta iz projekta
modernizacije regulacije turbine koji je realizovala firma Siemens na bloku 5 TE Tuzla. Termoelektrana
Tuzla posjeduje projekat modernizacije turbinske regulacije. Ova ema, prema ugovornim odredbama, je
namijenjena za internu upotrebu i nije dozvoljeno umnoavanje i distribucija iste bez saglasnosti vlasnika.
219
G6 POGONSKA KARTA
220
JEDNOPOLNA EMA TE TUZLA
221
222

Studija Black Start - Finalni Izvjestaj

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Studija Black Start - Finalni Izvjestaj

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

POKRETANJE ELEKTRANA BEZ

PRISUSTVA VANJSKOG NAPONA

NAZIV POKRETANJE ELEKTRANA BEZ PRISUSTVA VANJSKOG

URAEN OD: NEZAVISNI OPERATOR SISTEMA U BOSNI I

- mr Nikola Rusanov, dipl.in.el. Koordinator rada

- mr Husnija Ferizovi, dipl.in.el.

- Zlatan Planini, dipl.in.el. JP Elektroprivreda BiH

Djelimini raspad sistema Nestanak napona na ogranienom podruju sa posljedicom

4 Black start kao pomona usluga

5 Black start kao nain restauracije EES-a BiH

5.1 Kriteriji za black start jedinice

5.2 Sagledavanje mogunosti black starta elektrana

5.2.7 Zakljuno razmatranje

5.3 Odreivanje iznosa snage za optereivanje generatora

Tabela 5-I. Koraci optereivanja i najmanja frekvencija

Slika 5.2. Propadi frekvencije u HE Jajce 1

5.3.1 Podizanja sistema

Slika 5.6. Naponi 110 i 220 kV u TS Jajce 2.

Optereivanje generatora je vreno sa koracima tereta od 5 MW u postrojenjima TS Mrkonji

Slika 5.7. Frekvencija u HE Boac prilikom dizanja sistema u koracima od 5 MW i u ostrvu od

Slika 5.10. Napon 110 kV u HE Jablanica prilikom dizanja sistema u koracima od 3 MW

ALUMINIJ d.d. Mostar

ARCELOR MITTAL ZENICA d.o.o

5.5 Procedure za pokretanje black starta

6.1.1 Trino odreivanje cijena

6.1.2 Regulisano odreivanje cijena

6.1.3 Pregled situacije u Evropi

Viegodinji ugovor sa Sa proizvoaima se pregovara

Usluga mora biti

Cijena se odreuje kao ukupni

panija (REE) Proizvodnih jedinica koje

6.2 Trokovi proizvodnje elektrine energije

6.2.1 Apsolutni trokovi

Kako su fiksni trokovi konstantni, a varijabilni proporcionalno zavisni od nivoa proizvodnje

Slika 6.1. Zavisnost trokova od nivoa proizvodnje

6.2.2 Jedinini trokovi

f -fiksni trokovi koji se odnose na black start;

C Of -ostali fiksni trokovi;

6.2.3 Varijabilni jedinini trokovi

6.3 Aktuelna situacija u BiH

LIMITER MAKSIMALNE UZBUDE

LIMITER MINIMALNE UZBUDE

LIMITER MAKSIMALNE UZBUDE

LIMITER MINIMALNE UZBUDE

* Preuzeto iz studije OSTRVSKI RAD ELEKTRANA U SR BIH

*Preuzeto iz studije OSTRVSKI RAD ELEKTRANA U SR BIH

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

LIMITER MAKSIMALNE UZBUDE (100%Pn) Ie A 745

LIMITER MINIMALNE UZBUDE (100%Pn) PQ Q MVAr -9,34

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

LIMITER MAKSIMALNE UZBUDE

LIMITER MINIMALNE UZBUDE

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

LIMITER MAKSIMALNE UZBUDE

LIMITER MINIMALNE UZBUDE

* Preuzeto iz studije OSTRVSKI RAD ELEKTRANA U SR BIH

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost

Red. br. Opis veliine Oznaka Jedinica Vrijednost