12.

Sociologija prava izmeu pozitivizma i kritikih pristupa: opti i posredbeni pregled

Za sociologiju prava primarno je pitanje kako definirati njezin predmet i kako zasnovati
prikladan teorijski i metodoloki okvir za istraivanja. To razmatranje moglo bi se smjestiti u
perspektivu koju Ritzer naziva metateorija" i koja se u europskoj tradiciji povezuje s filozofijom
znanosti i naziva epistemologijom. -
Radovi iz toga podruja sociologije mogu se svrstati u dvije kategorije: teorijski radovi i
empirijska istraivanja (Rehbinder. Prema nekim miljenjima socioloki pristup pravu nije dosad
pruio neke vanije rezultate. Teko je rei je li tome uzrok stanoviti teorijski deficit ili
nepovezanost teorije i istraivake prakse. Tako se istie da je polje istraivanja u tom podruju
sociologije vrlo rastresito i fragmentirano, da je bez konzistentnoga teorijskog okvira" te da ga ne
odlikuje nikakva vrsta jedinstvenost ili unutarnja koherencija." Prema Cotterrellu, to stanje
upuuje na zakljuak da je sociologija prava marginalna disciplina, emu pridonose dva
imbenika: prvo, nedostatak interesa za pravo u sociologa, to se vidi i u teorijama mainstream"
pravca, i drugo, nesklonost samih pravnika za tu oblast. Postojale su ak i bojazni da e
pretjerano sociologiziranje nepovoljno utjecati na kvalitetu pravnog rasuivanja ili ak na ugled
pravnih profesija.
A) Epistemoloke osnove sociolokog prouavanja prava

Kao predmet sociologije prava mogli bismo naznaiti prouavanje aktualizacije prava kao
naroite tehnike drutvene regulacije. Ovde se pravo pojavljuje ne kao normativni sustav koji se
otkriva i analizira s obzirom na svoju formalno logiku konzistenciju, nego kao ivue pravo,
odnosno pravo kako ga se primjenjuje (law in action.
Iz ove definicije proizlazi da je i socioloko poimanje prava drugaije od onoga koje prua
pravna znanost, iako je poznato, to je ve s ironijom primijetio Kant, da se i pravnici
tradicionalni i moderni ne slau oko definicije prava.Postoji i tendencija, zamjetljiva u poetcima
razvoja sociologije prava, da se pojam prava u sociologiji proiri i na one oblike drutvene
kontrole i regulacije koji se i ne smatraju pravom u uobiajenom smislu, pogotovo s gledita
pravnika. S tim u vezi nastajali su prijepori oko sljedeih pitanja:
a) mogu li se pravom smatrati i oblici regulacije drutvenog ivota u nedravnim odnosno
arhajskim ili primitivnim drutvima? tnoantropolozi, kako smo ve naveli, davali su razliite
odgovore na to pitanje;
b) pripadaju li u pravne situacije i mehanizmi prisile i zatite dobara koji nisu institucionalizirani
ili izmiu kontroli dravnog aparata? Naime, osim zakonodavstva, sudskih postupaka i upravne
prisile, postoje i u razvijenim drutvima mehanizmi koji nisu izravno vezani zapravne institucije
kao to je npr. samopomo, razni oblici posredovanja, mirenja i arbitrae, poslovni obiaji i
drugo.
Aktualizacija prava ne poklapa se nuno s njegovim normativnim sadrajima niti s oekivanjem
drutvenih aktera koji sudjeluju u procesima oivotvorenja prava. Radi se o poznatom raskoraku
(gap) izmeu idealnoga (normativnog) i stvarnoga (injeninog, koji se nalazi u sreditu
neokantovskih rasprava o naravi spoznaje. Dok je Kelsen tu distinkciju rabio i za utemeljenje
svoje teorije pravne znanosti, koju eli potvrditi kao normativnu disciplinu, odnosno kao
logikohijerarhijski sustav, Pound i Ehrlich stavljaju u prvi plan upravo oivotvoreno pravo.
kola pravnog realizma i socioloka jurisprudencija upiru se upravo na fakticitet pravnih
situacija, zanemarujui ili ak odbacujui normativni karakter prava. -
Naglasak na raskorak izmeu normativnoga i stvarnog obiljeava poetke istraivanja u
sociologiji prava koja isprva tei, sjedne strane, otkriti intenzitet te diskrepancije, a s druge strane
koristiti se tim rezultatima u sklopu policy" usmjerenih studija. Taj se stav uklapao i u
atmosferu i drutvenog reformizma i tendencija za humaniziranje pravosua. Tako su ve
Beccaria i Bentham predlagali da se kazneno pravo reformira s ciljem poboljanja poloaja
osuenika ili djelotvornijeg suzbijanja zloina. Danas su neka socioloka istraivanja orijentirana
u tome smjeru: dovoljno je spomenuti studije o uinkovitosti regulacije javnog prometa (efekti
propisa o ogranienju brzine, vezanju sigurnosnog pojasa, konzumaciji alkohola i sl).
Taj tip istraivanja podreuje sociologiju prava ciljevima dravne politike i pretvaraju u
dio zakonodavne tehnike. Zato se iz javnih fondova financiraju najvie ona istraivanja koja e
zakonodavcu omoguiti da odabere najpovoljnija rjeenja ili koja e upozoriti na nedostatke
postojee regulacije nekih podruja za koja se vjeruje da je probitano urediti ih pravnim
propisima. Ako se sociologija na taj nain upotrebljava za promicanje politikih ciljeva, onda se
umanjuje njezina znanstvenoistraivaka uloga. Instrumentalizacija sociologije prava moe ju
tako, pozapaanju jednoga francuskog istraivaa, pretvoriti u sluavkupravne politike.Ako se
ovako prie sociologiji prava, onda biju trebalo svrstati u primijenjene znanosti (applied
sciences) odnosno u policy studies.
Jedan drugi tip istraivanja mogli bismo oznaiti kao kontekstualan. Zanemarujui formalnu
racionalnost jezika prava, sociologija nastoji dokuiti to se zbiva iza normativne fasade, pravila
i institucionalnih uloga. To se postie prije svega prikupljanjem podataka o akterima pravnih
situacija. Zato su u sociologiji prava esto prisutne teme socijalnog podrijetla sudaca i
odvjetnika, spol, rasa, obrazovanje i dob okrivljenih, odvijanje sudskog postupka kao interakcije,
oblici komuniciranja izmeu odvjetnika i klijenata i sl. Osim te mikrorazine, amerika je pravna
sociologija istraivala pravo i na srednjoj (mezzo) i makrorazini. U tome se smjeru kreu studije
statistike uestalosti pojedinih predmeta.
Ako poemo od gore navedenih pretpostavki da se socioloko poimanje prava razlikuje od
pravnikog, ostaje pitanje je li pravniki pogled na pravo irelevantan za sociologiju odnosno
iskljuuju li se ta dva pristupa. Po naemu miljenju, za sociologiju prava nuno je konfrontirati
se i s pravnim znanjem i s injenicom morfoloke i funkcionalne autonomije prava.
Sociolog koji nastoji prouavati pravo ne moe porei da je pravo autonoman drutveni sustav
koji funkcionira po sebi svojstvenim pravilima. Takvo zapaanje dijeli i Parsonsova
funkcionalistika sociologija ali se ono susree i u Luhmannovoj teoriji. U tome se teorijskom
okviru pojavljuju sljedee teme: pitanja prihvaanja prava i pojedinih pravila (legitimitet,
vanost drutvenih uloga pravnika i profesionalizacije pravnog poziva, uskladivanje
normativnihotekivanja sponasanjem (compliance ideviance) - i drugo. Posebno je vano
podruje istraivanja, analize jezika prava i jezinih situacija u pravnom kontekstu. -
Sve to upuuje da je i u sociolokoj analizi prava nuno sagledavanje aktualizacije prava u
perspektivi koju bismo mogli nazvati unutranjom. Time se sagledava kako akteri pravnih
situacija doivljavaju sebe i druge u procesima interakcija koje se odvijaju u sudskim
dvoranama, odvjetnikim uredima, upravnim ustanovama iu drugim slinim tipinim oblicima
aktualizacije prava.
U savremenoj je sociologiji prava prilino malo radova, izuzevi akademske prirunike te
Habermasa i Luhmanna, koji bi imali vee teorijske pretenzije ili koji bi pokuali osvijetliti
odnos prava i drutva u makro perispektivi. To se zapaanje odnosi i na europske i na amerike
autore, a kao to je poznato, istraivanja iz toga podruja u Americi ne samo da su kvantitativno
zamjetljiva nego se uklapaju i u duu tradiciju izuavanja drutvenih problema, devijantnosti i
kriminaliteta. Tako i Steven Vago, autor poznatog udbenika iz sociologije prava, konstatira da
su prilino rijetki teorijski radovi pisani iz makroteorijske perspektive. Ipak, treba upozoriti na
dva autora koji su, svaki na svoj nain, razvili osebujan pristup predmetu sociologije
prava. To su Donald Black i Roberto Mangabeira Unger.
U dve utjecajne knjige, The behavior of law (1976.) i Sociological justice (1989) Donald Black
polazi od pojma prava kao oblika drutvene kontrole. Za njega pravni oblici kontrole poivaju na
legislativi, sporovima (litigation) i presuivanju (adjudication) te se razlikuju od drugih oblika
kao to su obiaji, navade i birokratsko upravljanje. Najzanimljivija je Blackova postavka o
pravu kao kvantitativnoj varijablito znai da se moe proci- jeniti koliko je u nekoj zajednici
prisutno prava, kao uestalosti pravnog reguliranja drutvenih situacija. Zato je mogue i mjeriti
koliinu prava u nekom drutvu ili organizaciji. Razliita drutva i razna povijesna razdoblja tako
posjeduju vie ili manje prava. Koliina prava ovisi i o drutvenom sloju ili hijerarhiji, kulturi,
stupnju integracije i obrnuto je razmjerna drugim oblicima kontrole. Zato se u nekomu
nerazvijenom ili predmodernom drutvu pojavljuje manje prava nego u stratificiranim i
centraliziranim politikim zajednicama.
Black smatra da se moe govoriti i o pravnom stilu koji poiva ili na akuzatornom principu
(kazne i naknada tete) ili tei popravljanju s terapeutskim i pomirbenim uincima. Posebno je
vana Blackova metodologija istraivanja odnosa prava i drutva, u kojoj postavlja pravo u vezu
s pet varijabli drutvenog ivota koje je mogue kvantitativno istraivati, a to su: stratifikacija,
morfologija, kultura, organizacija i drutvena kontrola. Kulturna i socijalna distanca tako se
dovode u vezu s pravnim stilom i usmjeravanjem. Tako se moe objasniti zato pojedinci i grupe
koji su vieg statusa i organiziranosti dobivaju povlateni tretman u primjeni prava.
Dok se Blackova teorija prava kree u okvirima neopozitivistike paradigme, Unger obnavlja na
sebi svojstven nain Weberov pogled na pravne sustave u povijesnoj i poredbenoj perspektivi.Za
njega se pitanje odnosa izmeu prava i drutva postavlja u okviru ire teorije drutva. Takva
teorija treba uzeti u obzir glavne teme sociologije kao to su sukobi izmeu pojedinanih i
drutvenih interesa, pitanje legitimiteta i prisile i odnos izmeu drave i drutva.
Unger naglaava da se poloaj prava u drutvu ne moe razumjeti bez reference na povijesni
razvoj, u kojemu nastaju razliiti tipovi pravnih sustava. Tako razlikuje obiajno ili interaktivno
pravo od regulacijskog i autonomnog pravnog poretka. Te razliite tipove prava smjeta u
evolutivni kontekst: obiajno pravo prelazi u drugi tip, regulatorno ili birokratsko pravo, ako se
ispune neke drutvene pretpostavke. Za pravni razvoj najvanije je i razlikovanje dvaju tipova
normativne integracije: instrumentalnog i konsenzualnog. U prvom sluaju, pravo poiva na
drutvenoj kontroli putem politikih institucija, dok se konsenzualno pravo temelji na
zajednikim vrijednostima zajednice i odraava stabilne strukture drutvenih odnosa. Dok je za
razvoj regulacijskoga (birokratskog) prava bila dostatna legitimacija putem svetih knjiga ili ideje
o prirodnom pravu, moderna drutva i rei drutveni utjecaj prava, osjeaju veu potrebu za
legitimacijom vladavineprava. Tako se u razvoju prava modernih drutava pojavljuju teorije
drutpostavljaju univerzalne standarde, koje nisu poznavala prethodna drutva.
 Za Ungera, modernopravo omoguuje autonomiju pojedinaca i grupa, ali istalno postavlja
pitanje supstancijalne pravednosti. U postliberalnoj fazi kapitalizma dolazi u pitanje uloga drave
i javnog prava kao i pravni formalizam. Unger smatra da moderna drutva pokazuju sve vie
korporativistike tendencije u kojima uloga centralne drave slabiteljaaju privatne organizacije i
udruge. Time se gubi i otra distinkcija izmeu privatnog i javnog prava. Unger dovodi u sumnju
i autonomnost pravnog rasuivanja i utjecaja vladavine prava. Za njega se u dananjici sve vie
zapaa da sudovi poinju nalikovati upravnim i politikim tijelima, a razlika izmeu pravnika i
drugoga rukovodeeg osoblja u dravi i drutvu slabi Ti trendovi, prema njemu, oznauju
istanovitu krizu legitimiteta pravnih institucija u modernom drutvu.